Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық психологиясының ерекшелігін анықтау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез.құлық психологиясының ерекшелігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының себептері және оған әсер ететін жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңдеуі мен сапалық талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез.құлық психологиясының ерекшелігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының себептері және оған әсер ететін жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңдеуі мен сапалық талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде еліміздің нарықтық-экономикалық қатынасқа өту жағдайында көптеген келеңсіз мәселелер мен жағымсыз оқиғалар белең алуда. Осындай келеңсіз мәселелердің бірі қылмыстық әрекеттердің жылдан - жылға көбеюі болып отыр. Солардың ішінде жас ұрпағымыздың қылмыстық әрекеттерге баруы және олардың болашақ өмірі барша адамзатты елеңдетеді.
Сондықтан да қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі-өзекті мәселелердің бірі болып отырғандықтан, біздің бітіру жұмысымыз қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесін, соның ішінде өмір бейнесінің қалыптасуына әсер ететін құндылық бағдарын, өмірлік жоспарын, өмірге деген қатынасын зерттеуге арналған.
Жалпы қылмысқа барған жасөспірімдерді көптеген авторлар қарастырған. Солардың ішінде Қазақстан ғалымдарынан (Қ.А. Бегалиев, К.А. Вайсберг, Ө.С. Жекебаев, Л.Ерменбетова, Е.І. Қайыржанов т.б.), Отандық психологтардан (А.Я. Колодная, А.Б. Сахарова, Е.А. Копыстынский, В.Н. Кудрявцев, П.П. Бельский, В.Л. Васильев т.б.), Ал шетел ғалымдарынан (Ллойд Олин, Харви Бейкер, Бартол, Курт, Ричард Джонсон, Терри Моффит т.б.).
Осы авторлар секілді көптеген ғалымдар қылмысқа барған жасөспірімдердің психологиялық ерекшелігін зерттеген болатын, бірақ олардың қылмыстан кейінгі психологиялық ерекшелігін, соның ішінде болашақ өмірге деген көзқарасын анықтауға арналған зерттеулер кемде-кем. Сондықтан да қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі үлкен зерттеулерді талап етеді. Біздің бұл зерттеу жұмысымызда қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі, жасөспірімнің қылмыстан кейінгі өмірлік жоспарларының құрылуы, тұлғалық құндылықтіқ бағдарларының ерекшелігі және өз өмірінің мән-мағынасын түсіну секілді критерилермен анықталады.
Жұмыстың мақсаты: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуына әсер ететін тұлғалық құндылықтық бағдарларының ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасу жағдайлары.
Зерттеу объектісі: Қылмысқа барған жасөспірімдер тобы.
Өзектілігі: Қазіргі кезде көптеген жасөспірімдер өздерінің дамуында жағымсыз жағдайларға, отбасы дамуында және қоғам бақылауынан тыс қалуына байланысты, жағымсыз микроортаның әсер етуі, әсіресе антиқоғамдық жүріс-тұрыстық тәжірибесі бар адамдардың әсер етуіне байланысты қылмыс жолына түсіп жатыр.
Сол себепті қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі мәселесі қазіргі таңда өте өзектілердің бірі болып отыр. Бұл мәселенің өзекті болуына қазіргі уақытта елімізде жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсуі әсер етеді.
Тәжірибелік маңыздылығы: Біздің бітіру жұмысымыздан алынған нәтижелер қылмысқа барған жасөспірімдер мәселесімен айналысушы барлық мамандардың табысты жұмыстары үшін, әсіресе түзету мекемелеріндегі жасөспірімдердің болашақ өміріне деген жағымды көзқарасты қалыптастыруда өте маңызды болуы мүмкін.
Зерттеудің болжамы: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуы, оның тұлғалық құндылықтық бағдарының ерекшеліктерімен тығыз байланысты.
Зерттеу міндеттері:
1. Қылмысқа барған жасөспірімдерді зерттеуге арналған әдебиеттерді талдау.
2. Қылмысқа барған жасөспірімдердің құндылықтық
бағдарларының ерекшелігін зерттеуге арналған әдістемелер кешенін талдау және жасау.
3. Әдістемелерді эксперименттік және бақылау тобтарына жүргізу.
4. Алынған мәліметтер қорытындыларына салыстырмалы талдау жасау.
5. Салыстырмалы талдау негізінде қорытынды жасау.
Қазіргі кезде еліміздің нарықтық-экономикалық қатынасқа өту жағдайында көптеген келеңсіз мәселелер мен жағымсыз оқиғалар белең алуда. Осындай келеңсіз мәселелердің бірі қылмыстық әрекеттердің жылдан - жылға көбеюі болып отыр. Солардың ішінде жас ұрпағымыздың қылмыстық әрекеттерге баруы және олардың болашақ өмірі барша адамзатты елеңдетеді.
Сондықтан да қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі-өзекті мәселелердің бірі болып отырғандықтан, біздің бітіру жұмысымыз қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесін, соның ішінде өмір бейнесінің қалыптасуына әсер ететін құндылық бағдарын, өмірлік жоспарын, өмірге деген қатынасын зерттеуге арналған.
Жалпы қылмысқа барған жасөспірімдерді көптеген авторлар қарастырған. Солардың ішінде Қазақстан ғалымдарынан (Қ.А. Бегалиев, К.А. Вайсберг, Ө.С. Жекебаев, Л.Ерменбетова, Е.І. Қайыржанов т.б.), Отандық психологтардан (А.Я. Колодная, А.Б. Сахарова, Е.А. Копыстынский, В.Н. Кудрявцев, П.П. Бельский, В.Л. Васильев т.б.), Ал шетел ғалымдарынан (Ллойд Олин, Харви Бейкер, Бартол, Курт, Ричард Джонсон, Терри Моффит т.б.).
Осы авторлар секілді көптеген ғалымдар қылмысқа барған жасөспірімдердің психологиялық ерекшелігін зерттеген болатын, бірақ олардың қылмыстан кейінгі психологиялық ерекшелігін, соның ішінде болашақ өмірге деген көзқарасын анықтауға арналған зерттеулер кемде-кем. Сондықтан да қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі үлкен зерттеулерді талап етеді. Біздің бұл зерттеу жұмысымызда қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі, жасөспірімнің қылмыстан кейінгі өмірлік жоспарларының құрылуы, тұлғалық құндылықтіқ бағдарларының ерекшелігі және өз өмірінің мән-мағынасын түсіну секілді критерилермен анықталады.
Жұмыстың мақсаты: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуына әсер ететін тұлғалық құндылықтық бағдарларының ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасу жағдайлары.
Зерттеу объектісі: Қылмысқа барған жасөспірімдер тобы.
Өзектілігі: Қазіргі кезде көптеген жасөспірімдер өздерінің дамуында жағымсыз жағдайларға, отбасы дамуында және қоғам бақылауынан тыс қалуына байланысты, жағымсыз микроортаның әсер етуі, әсіресе антиқоғамдық жүріс-тұрыстық тәжірибесі бар адамдардың әсер етуіне байланысты қылмыс жолына түсіп жатыр.
Сол себепті қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі мәселесі қазіргі таңда өте өзектілердің бірі болып отыр. Бұл мәселенің өзекті болуына қазіргі уақытта елімізде жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсуі әсер етеді.
Тәжірибелік маңыздылығы: Біздің бітіру жұмысымыздан алынған нәтижелер қылмысқа барған жасөспірімдер мәселесімен айналысушы барлық мамандардың табысты жұмыстары үшін, әсіресе түзету мекемелеріндегі жасөспірімдердің болашақ өміріне деген жағымды көзқарасты қалыптастыруда өте маңызды болуы мүмкін.
Зерттеудің болжамы: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуы, оның тұлғалық құндылықтық бағдарының ерекшеліктерімен тығыз байланысты.
Зерттеу міндеттері:
1. Қылмысқа барған жасөспірімдерді зерттеуге арналған әдебиеттерді талдау.
2. Қылмысқа барған жасөспірімдердің құндылықтық
бағдарларының ерекшелігін зерттеуге арналған әдістемелер кешенін талдау және жасау.
3. Әдістемелерді эксперименттік және бақылау тобтарына жүргізу.
4. Алынған мәліметтер қорытындыларына салыстырмалы талдау жасау.
5. Салыстырмалы талдау негізінде қорытынды жасау.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся поведением. Киев, 1981.-238с.
3. Столяренко А.М. Прикладная юридическая психология. Юнити, 2001.-639с.
4. Васильев В.Л. Юридическая психология. Учебник для вузов 5-е изд. Питер, 2003.-656с.
5. Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
6. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации. Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
7. Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
8. Кудрявцева В.Н. Личность преступника. М. – 1975ж.
9. Сахаров А.Б. О личности преступника и причинах преступлени. Москва: 1981.
10. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
11. Романов В.В. Юридическая психология.
12. Еникеев М.И. Общая, социальная и юридическая психология. Учебное пособие для вузов.Москва, 2002.-400с.
13. Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
14. Шульга Т.И., Олиференко Л.Я. Психологические основы работы с детьми группы риска в учреждениях социальной помощи и поддержки. Москва. 1997г.
15. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы: Жеті-жарғы. 2004.-504 б.
16. Лебедев В.И. Личность в экстремальных условиях. Москва, Политиздат, 1989.-303 б.
17. Ерменбетова Л. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың алдын-алудағы құқықтық тәрбиенің рөлі». //Юриспруденция сериясы вестник КазНПУ. 2006.- №1. 57-62 б.
18. Короленко Ц.П. Донских Т.А. Семь путей к катастрофе: Деструктив, поведение в современном мире. Новосибирск, 1990.
19. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, Жеті жарғы. 1998.-100б.
20. Тилеубергенова Е.В. Криминалистические проблемы: использование психолого-педагогических знаний при расследований преступлений несовершеннолетних. Алматы: 1998ж.
21. Психология личности и образ жизни. Москва. 1988.
22. Абульханова-Славская К.А. Стртегия жизни. М: Мысль, 1991.-299с.
23. Аверин В.А. Психология детей и подростков. Учеб.пос. 2-изд. 1998.-379с.
24. Агеева Л.В. Казанский феномен: миф и реальность, о подростковых проблемах. Казань, 1991.-293с.
25. Алмазов Б.Н. Психическая средовая дезадаптация несовершеннолет- них. Свердловск, 1986.-150с.
26. Антонян Ю.М. Психологические особенности осужденных за кражи личного имущества и индивидуальная работа с ними. Учеб. Пособ. Москва 1989.-70с.
27. Антонян Ю.М., Гульдан В.В., Кудрявцев В.Н. Криминальная мотивация. Москва-Наука, 1986.-302с.
28. Антонян Ю.М.,Гульдан В.В. Криминальная патопсихология. Наука, 1991.-243с.
29. Арықбаев М.С. Теория жизни. Алматы, 2004.-36с.
30. Сопов В.Ф.Морфологический тест жизненных ценностей. Самара 2002.-56с.
31. Батку И.Г., Мартынчик Е.Г. Социально-правовые факторы преодоления антиобщественного поведения подростков. Штиница, 1988.-203с.
32. Головей Л.А., Рыбалко Е.Ф. Практикум по возрастной психологии. СПб: Речь, 2005.-668с.
33. Беличева С.А., Фокин В.М. Социальная профилактика откланяющегося поведения несовершеннолетних как комлекс охранно-защитных мер. Консорциум, 1993.-62с.
34. Березин Ф.Б. Психологическая и психофизиологическая адаптация человека. Л: Наука, 1988.-267с.
35. Василюк Ф.Е. Психология переживания. М.,МГУ, 1984.-200с.
36. Веретехин Е.Г. Практикум по юридической психологий. Изд.Казань 1991.-143с.
37. Волков Б.С. Мотивы преступлений. Казань. 1982.
38. Волков В.Н. Юридическая психология. Учеб.пособ. Москва, 2003.-217с.
39. Психологическая сущность агрессивности и ее проявления у детей подросткового возраста. Москва. 1991.
40. Домодедова. Психологическое изучение осужденных
несовершеннолетних. Учеб.пос. 1991.-171с.
41. Еникеев М.И. Общая и юридическая психология.
Москва, Политиздат, 1989.-303б.
42. Ерменбетова Л. «Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктері».// Заң. 2002. №8. 58-60 б.
43. Ерменбетова Л. Личность несовершеннолетнего преступника. (дисс.) Алматы: 2002.08.28.
44. Костицкий М.В. Психологические методы в борбе с правонарушениями. Киев, 1991.-53 с.
45. Краковский А.П. О подростках. М: 1991.-269с.
46. Мягков И.Ф. Вакторы педагогической запущенности и
психологические вопросы коррекции делинквентного поведения
несовершеннолетних. Воронеж, 1983.-142с.
47. Мягков И.Ф. Психологические проблемы предупреждения педагогической запущенности и правонарушений несовершеннолетних. Воронеж, 1982.-175с.
48. Наумов А.В. Мотивы убииств. Волгоград. 1969.
49. Психологический словарь./под.ред. В.В.Давыдова. Ф.Ломова и др/. М: 1983. 112.-116с.
50. Реан А.А. Психология подростка. Мосва, Олма-пресс, 2005.-429с.
51. Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. СПб., 1996.-349с.
52. Столяренко А.М. Энциклопедия юридической психологий. Юнити-дана; Закон и право, 2003.-607с.
53. Түңлікбава Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды статистикалық әдістер. Алматы, 1999.-ҚҰ-43 б.
54. Франкл В. Человек в поисках смысла. Сборник, М: Прогресс. 1990.-368с.
55. Чуфаровский Ю.В. Юридическая психология. Москва. 1997.
1. Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся поведением. Киев, 1981.-238с.
3. Столяренко А.М. Прикладная юридическая психология. Юнити, 2001.-639с.
4. Васильев В.Л. Юридическая психология. Учебник для вузов 5-е изд. Питер, 2003.-656с.
5. Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
6. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации. Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
7. Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
8. Кудрявцева В.Н. Личность преступника. М. – 1975ж.
9. Сахаров А.Б. О личности преступника и причинах преступлени. Москва: 1981.
10. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
11. Романов В.В. Юридическая психология.
12. Еникеев М.И. Общая, социальная и юридическая психология. Учебное пособие для вузов.Москва, 2002.-400с.
13. Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
14. Шульга Т.И., Олиференко Л.Я. Психологические основы работы с детьми группы риска в учреждениях социальной помощи и поддержки. Москва. 1997г.
15. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы: Жеті-жарғы. 2004.-504 б.
16. Лебедев В.И. Личность в экстремальных условиях. Москва, Политиздат, 1989.-303 б.
17. Ерменбетова Л. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың алдын-алудағы құқықтық тәрбиенің рөлі». //Юриспруденция сериясы вестник КазНПУ. 2006.- №1. 57-62 б.
18. Короленко Ц.П. Донских Т.А. Семь путей к катастрофе: Деструктив, поведение в современном мире. Новосибирск, 1990.
19. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, Жеті жарғы. 1998.-100б.
20. Тилеубергенова Е.В. Криминалистические проблемы: использование психолого-педагогических знаний при расследований преступлений несовершеннолетних. Алматы: 1998ж.
21. Психология личности и образ жизни. Москва. 1988.
22. Абульханова-Славская К.А. Стртегия жизни. М: Мысль, 1991.-299с.
23. Аверин В.А. Психология детей и подростков. Учеб.пос. 2-изд. 1998.-379с.
24. Агеева Л.В. Казанский феномен: миф и реальность, о подростковых проблемах. Казань, 1991.-293с.
25. Алмазов Б.Н. Психическая средовая дезадаптация несовершеннолет- них. Свердловск, 1986.-150с.
26. Антонян Ю.М. Психологические особенности осужденных за кражи личного имущества и индивидуальная работа с ними. Учеб. Пособ. Москва 1989.-70с.
27. Антонян Ю.М., Гульдан В.В., Кудрявцев В.Н. Криминальная мотивация. Москва-Наука, 1986.-302с.
28. Антонян Ю.М.,Гульдан В.В. Криминальная патопсихология. Наука, 1991.-243с.
29. Арықбаев М.С. Теория жизни. Алматы, 2004.-36с.
30. Сопов В.Ф.Морфологический тест жизненных ценностей. Самара 2002.-56с.
31. Батку И.Г., Мартынчик Е.Г. Социально-правовые факторы преодоления антиобщественного поведения подростков. Штиница, 1988.-203с.
32. Головей Л.А., Рыбалко Е.Ф. Практикум по возрастной психологии. СПб: Речь, 2005.-668с.
33. Беличева С.А., Фокин В.М. Социальная профилактика откланяющегося поведения несовершеннолетних как комлекс охранно-защитных мер. Консорциум, 1993.-62с.
34. Березин Ф.Б. Психологическая и психофизиологическая адаптация человека. Л: Наука, 1988.-267с.
35. Василюк Ф.Е. Психология переживания. М.,МГУ, 1984.-200с.
36. Веретехин Е.Г. Практикум по юридической психологий. Изд.Казань 1991.-143с.
37. Волков Б.С. Мотивы преступлений. Казань. 1982.
38. Волков В.Н. Юридическая психология. Учеб.пособ. Москва, 2003.-217с.
39. Психологическая сущность агрессивности и ее проявления у детей подросткового возраста. Москва. 1991.
40. Домодедова. Психологическое изучение осужденных
несовершеннолетних. Учеб.пос. 1991.-171с.
41. Еникеев М.И. Общая и юридическая психология.
Москва, Политиздат, 1989.-303б.
42. Ерменбетова Л. «Кәмелетке толмағандардың тұлғалық ерекшеліктері».// Заң. 2002. №8. 58-60 б.
43. Ерменбетова Л. Личность несовершеннолетнего преступника. (дисс.) Алматы: 2002.08.28.
44. Костицкий М.В. Психологические методы в борбе с правонарушениями. Киев, 1991.-53 с.
45. Краковский А.П. О подростках. М: 1991.-269с.
46. Мягков И.Ф. Вакторы педагогической запущенности и
психологические вопросы коррекции делинквентного поведения
несовершеннолетних. Воронеж, 1983.-142с.
47. Мягков И.Ф. Психологические проблемы предупреждения педагогической запущенности и правонарушений несовершеннолетних. Воронеж, 1982.-175с.
48. Наумов А.В. Мотивы убииств. Волгоград. 1969.
49. Психологический словарь./под.ред. В.В.Давыдова. Ф.Ломова и др/. М: 1983. 112.-116с.
50. Реан А.А. Психология подростка. Мосва, Олма-пресс, 2005.-429с.
51. Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. СПб., 1996.-349с.
52. Столяренко А.М. Энциклопедия юридической психологий. Юнити-дана; Закон и право, 2003.-607с.
53. Түңлікбава Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды статистикалық әдістер. Алматы, 1999.-ҚҰ-43 б.
54. Франкл В. Человек в поисках смысла. Сборник, М: Прогресс. 1990.-368с.
55. Чуфаровский Ю.В. Юридическая психология. Москва. 1997.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының себептері және оған
әсер ететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.3 Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Зерттеу әдістемелерінің
сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңдеуі мен сапалық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Қосымша
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде еліміздің нарықтық-экономикалық қатынасқа өту жағдайында
көптеген келеңсіз мәселелер мен жағымсыз оқиғалар белең алуда. Осындай
келеңсіз мәселелердің бірі қылмыстық әрекеттердің жылдан - жылға көбеюі
болып отыр. Солардың ішінде жас ұрпағымыздың қылмыстық әрекеттерге баруы
және олардың болашақ өмірі барша адамзатты елеңдетеді.
Сондықтан да қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі-
өзекті мәселелердің бірі болып отырғандықтан, біздің бітіру жұмысымыз
қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесін, соның ішінде
өмір бейнесінің қалыптасуына әсер ететін құндылық бағдарын, өмірлік
жоспарын, өмірге деген қатынасын зерттеуге арналған.
Жалпы қылмысқа барған жасөспірімдерді көптеген авторлар қарастырған.
Солардың ішінде Қазақстан ғалымдарынан (Қ.А. Бегалиев, К.А. Вайсберг, Ө.С.
Жекебаев, Л.Ерменбетова, Е.І. Қайыржанов т.б.), Отандық психологтардан
(А.Я. Колодная, А.Б. Сахарова, Е.А. Копыстынский, В.Н. Кудрявцев, П.П.
Бельский, В.Л. Васильев т.б.), Ал шетел ғалымдарынан (Ллойд Олин, Харви
Бейкер, Бартол, Курт, Ричард Джонсон, Терри Моффит т.б.).
Осы авторлар секілді көптеген ғалымдар қылмысқа барған жасөспірімдердің
психологиялық ерекшелігін зерттеген болатын, бірақ олардың қылмыстан
кейінгі психологиялық ерекшелігін, соның ішінде болашақ өмірге деген
көзқарасын анықтауға арналған зерттеулер кемде-кем. Сондықтан да қылмысқа
барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі үлкен зерттеулерді талап
етеді. Біздің бұл зерттеу жұмысымызда қылмысқа барған жасөспірімдердің
болашақ өмірінің бейнесі, жасөспірімнің қылмыстан кейінгі өмірлік
жоспарларының құрылуы, тұлғалық құндылықтіқ бағдарларының ерекшелігі және
өз өмірінің мән-мағынасын түсіну секілді критерилермен анықталады.
Жұмыстың мақсаты: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір
бейнесінің қалыптасуына әсер ететін тұлғалық құндылықтық бағдарларының
ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің
қалыптасу жағдайлары.
Зерттеу объектісі: Қылмысқа барған жасөспірімдер тобы.
Өзектілігі: Қазіргі кезде көптеген жасөспірімдер өздерінің дамуында
жағымсыз жағдайларға, отбасы дамуында және қоғам бақылауынан тыс қалуына
байланысты, жағымсыз микроортаның әсер етуі, әсіресе антиқоғамдық жүріс-
тұрыстық тәжірибесі бар адамдардың әсер етуіне байланысты қылмыс жолына
түсіп жатыр.
Сол себепті қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі
мәселесі қазіргі таңда өте өзектілердің бірі болып отыр. Бұл мәселенің
өзекті болуына қазіргі уақытта елімізде жасөспірімдер арасындағы қылмыстың
өсуі әсер етеді.
Тәжірибелік маңыздылығы: Біздің бітіру жұмысымыздан алынған нәтижелер
қылмысқа барған жасөспірімдер мәселесімен айналысушы барлық мамандардың
табысты жұмыстары үшін, әсіресе түзету мекемелеріндегі жасөспірімдердің
болашақ өміріне деген жағымды көзқарасты қалыптастыруда өте маңызды болуы
мүмкін.
Зерттеудің болжамы: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір
бейнесінің қалыптасуы, оның тұлғалық құндылықтық бағдарының
ерекшеліктерімен тығыз байланысты.
Зерттеу міндеттері:
1. Қылмысқа барған жасөспірімдерді зерттеуге арналған әдебиеттерді талдау.
2. Қылмысқа барған жасөспірімдердің құндылықтық
бағдарларының ерекшелігін зерттеуге арналған әдістемелер кешенін талдау
және жасау.
3. Әдістемелерді эксперименттік және бақылау тобтарына жүргізу.
4. Алынған мәліметтер қорытындыларына салыстырмалы талдау жасау.
5. Салыстырмалы талдау негізінде қорытынды жасау.
1. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1. Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігін анықтау
Психологияда қылмысқа барған жасөспірімдердің мінез-құлқы ерекше мәнге
ие. Соның ішінде біз қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-
құлқын қарастырамыз. Жалпы қылмысқа барған жасөспірімнің делинквенттілігі –
бұл заңның немесе қоғамдық нормалардың бұзылуында жүзеге асырылатын
әрекеттердің кең ауқымы үшін нақты емес түсінік болып табылады. Ол
әлеуметтану, медициналық психология және заң салаларында жан-жақты
қарастырылады. Мәселен заң саласында қылмысқа барған жасөспірімдердің
делинквенттілігі – бұл кәмелет жасқа толмаған адамдардың қылмыстық кодексті
бұзатын мінез-құлқы ретінде қарастырылады.
Делинквенттіліктің әлеуметтік және психологиялық анықтамалары мәнді
шамада бір-бірлеріне сәйкес келуі мүмкін, бұл жерде екеуі де заңның
анықтамасымен қиылысады. Әлеуметтік тұрғыдан қарастырғанда,
делинквенттіліктің құрамына жол беруге болмайтын жасөспірімдердің әр түрлі,
яғни агрессивті мінез-құлқы, қыдырулар, кішігірім ұрлық, немесе есірткі
қолдану сияқты әрекеттері енеді. Делинквенттіліктің психологиялық
анықтамасының құрамына мінез-құлықтың бұзылуы мен антиқоғамдық мінез-
құлықтар кіреді. Мінез-құлықтың бұзылуы – бұл әдетке айналған дұрыс емес
қылықтармен сипатталынатын мінез-құлықтық паттерндердің бүтіндей класын
белгілеу үшін қолданылатын диагностикалық ұғым. Әдетке айналған дұрыс емес
қылықтарға: ұрлық, өрт қою, үйден кету, мектептен қашулар, төбелестер,
жануарлар мен адамдарға мейрімсіз қатынас жасау және әдетке айналған өтірік
айту сияқты қасиеттер жатады [1, 33-35 б.б.].
Осы қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
ерекшелігін көптеген ғалымдар зерттеген. Солардың бірі психолог А.Я.
Колодная делинквентті мінез-құлық ерекшелігі бар жасөспірімдерді мынадай үш
топқа жіктеген болатын, олар:
1. ата - аналары тарапынан бақылау жасалынбағандықтың нәтижесінде жағымсыз
микроортаның әсеріне кез болған, психикалық және физикалық дендері сау
жасөспірімдер;
2. жүйке жүйесінде ауытқулары бар, оңай қозатын, жағымсыз әсерлерге оңай
берілетін және жанұясы мен мектептен тиісті тәрбие алмаған жасөспірімдер;
3. психикалық жүйке ауруларына шалдықпаған, алайда толығымен дендері сау
деп есептеле алмайтын, шекаралық күйдегі жасөспірімдер.
Бұл жердегі қылмысқа барған жасөспірімдердің А.Я. Колодная бойынша
ұсынылған жіктелуі өте жалпы болып табылады. Оның классификациясы қылмысқа
барған жасөспірімдерге медициналық, медико-педагогикалық және тәрбиелеудің
күшпен жасалынатын шараларын қолдану мүмкіндігіне бағдарланған ( егер жауап
беруге қабілеттілік шегіндегі психикалық ауытқулары бар адамдар туралы
айтылса ). Бұл жерде құқықтық аспект айқын анықталмаған, және қылмысқа
барған жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктері ашылмаған.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің тағы бір классификациясын жасаған П.П.
Бельский болатын. Ол өз кезегінде қылмыс жасаған жасөспірімдердің –
антиқоғамдық мінез-құлық мотивациясын негізге ала отырып жіктеуді ұсынған.
Ол қылмысқа барған жасөспірімдерді мынадай топтарға бөлген:
1) қарапайым және төменгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға белсенді
талпынушы жасөспірімдер;
2) ерік-жігердің және сенгіштіктің әлсіздігінен арбауларға оңай берілетін
жасөспірімдер;
3) арманшыл жасөспірімдер;
4) истерияның немесе психопатияның әсерінен әрекет етуші жасөспірімдер;
5) моральдық және ақыл-ойлық дефектілері бар жасөспірімдер.
Осы П.П. Бельскийдің тұжырымдамасын ұстана отырып, Г.Г. Бочкарева
қылмыс жасаған жасөспірімдердің үш типін бөліп көрсеткен, олар:
өкінетіндер, конфликтілі еместер, циниктер. Автордың бұл жіктеуі
айыпты адамның жасаған қылмысын бағалауына негізделген және белгілі-бір
шамада оның құндылық бағдарын бейнелейді.[2.54-63]
Бағыттылықты талдаудың негізінде Г.М. Миньковский қылмыс жасаған
жасөспірімдерді төрт топқа бөлген болатын, олар үшін жасағандары: а)
кездейсоқ (коллизионды), тұлғаның жалпы бағыттылығына қарама-қайшы болып
табылатындар; б) бағыттылықтың тұрақсыздығын ескергенде мүмкін, бірақ
қылмыс жасау жағдайы тұрғысынан жағдайлық болып табылатындар; в) тұлғаның
жалпы жағымсыз бағдарының нәтижесі болып табылатындар; г) тұлғаның
қылмыстық бағдарының нәтижесі (асоциалды бағалаулар мен қатынастар жүйесі)
болып табылатындар.
Жасөспірімнің қылмысқа алып баратын жолы әдетте бірнеше өзара
байланысты кезеңдерден тұрады, ол тәртіпті қылық – кішігірім қылмыстық
әрекет – қылмыс деп бөлінеді. Қылмыс, айтылып өткеніндей, - объективті және
субъективті факторлардың күрделі байланысының нәтижесі. Біздің пікіріміз
бойынша, олардың мәнін ашу үшін мыналар біршама маңызды болып табылады:
1) антиқоғамдық мінез-құлықтың мотивтерін туғызатын жасөспірімнің
әлеуметтенуі және оның тұлғалық қасиеттерінің өзгеруі процесстеріндегі
ауытқуларды талдау;
2) қылмыс жасаған жасөспірімнің тұлғасын қалыптастыратын тұлға аралық
байланыстар мен қатынастардың құрылымын зерттеу;
3) жиі жағдайларда жасөспірімге шешуші әсер ететін және тұлғаның әлеуметтік
қасиеттерінің қирауын, қылмыскер тұлғасының қалыптасу процессін аяқтайтын
топтық қылмыстық мінез-құлықтың мазмұнын ашу.
Жасөсіпірімнің қылмыстық жолға түсуі ең алдымен тұлғаның әлеуметтік
қасиеттерінің дамымағандығымен немесе деформациясымен байланысты. Қылмысқа
барған жасөспірімдердің дамудағы ауытқулары ең алдымен өнегелі сананың
деформациясында көрінеді. Қылмысқа барған жасөспірімдер мен заңды
ұстанушылардың құқықтық, өнегелік және моральдық тыйым салулары туралы
білімдері жуықтап алғанда бірдей болғанымен, қылмысқа барған
жасөспірімдерде оларды түсіну тереңдігі көп төмен болып табылатындығын
зерттеулер көрсеткен. Олар сонымен қатар өздерінің және қоршаған адамдардың
өнегелік, моральдық қасиеттерін мәнді шамада примитивті бағалайды. Құқық
бұзушылар әдетте қарастырылып отырған құбылыстардың мазмұнын ашпастан және
жиі жағдайларда олардың түпнегіздік мәндерін түсінбестен ненің жаман,
ненің жақсы екендіктерін атаумен ғана шектеледі. Тұлғаның жағымсыз
қасиеттерін бағалауда да, оларға танымал адамдарды констатациялауда да
қылмысқа барған жаөспірімдерге – әдетте белгілі-бір үлкендікті көрсете
отырып, біршама реалисттік позицияны ұстану тән. Бұл жерде тікелей әсерінен
олардың тұрмыстық саналары қалыптасқан антиқоғамдық мінез-құлықтың белгілі-
бір тәжірибесі мен микроортаның жағымсыз әсері білінеді деп болжам жасауға
болады. Қылмысқа барған жасөспірімдер өздерінің жеке мінез-құлықтарын –
барлығы осылай жасайды, бұл үшін жазаламайды, ойланбастан әрекет
етіппін, барлығы жаман және т.б. деп біржақты және примитивті бағалап
отырады.
Сана бағыттылығының бұрмалануы олардың ұсынылған талаптарды түсінуін
қиындататындығы сөзсіз. Өмірдің негативті жақтары, оның ішінде криминалды
жоспар қылмысқа барған жасөспірімдердің кейбіреулері үшін жалпы қабылданған
моральдық және өнегелі талаптарға қарағанда, біршама таныс және жақын болып
келеді. Бұл жерде қоршаған адамдардың мінз-құлықтарын жағымсыз бағалау,
негізінен, өзінің қажеттіліктері мен қызығушылықтарының кедейлігімен,
жұтаңдығымен сәйкестенеді, бұл балалық шақтан бастап спирттік ішімдіктерді
қолдануда, ерте жыныстық өмірде, есірткі қабылдауда және т.б. көрінеді [3,
426-427 б.].
Қылмысқа барған жасөспірімдердің интеллектуалды сұраныстары, әдетте,
аса кедей болып келеді. Олар көбінесе бастысы көңіл көтеру сипатындағы
қызығушылықтармен алмасады. Бұл жерде осындай қызығушылықтар бірінші орынға
шығады. Бұндай жасөспірімдердің қызығушылықтары интеллектуалды және өнегелі
примитивизммен ерекшеленеді.
Қылмысты топпен жасау кәмелет жасқа толмаған жасөсіпірімдерге
ниеттердің жүзеге асуына сенімділік береді және өздігінен олардың
көпшіліктері үшін олар формальды байланыстар мен қатынастар сферасында ала
алмаған қауымдастық сезімінің арқасында тартымды болып табылады. Сонымен
бірге кәмелет жасқа толмаған жасөспірімнің қылмыстық топқа қатысуы оның
қалыпты ұжымнан шеттетілуін күшейтеді. Бұндай позиция ұсталып қалудан және
жасалынған қылмыс үшін жауапкершілікке тартылу мүмкіндігінен қорқудан және
шартты түрде күштеп істелінген сипатқа да ие болуы мүмкін. Қалыптасқан
қылмыстық топтағы шеңберлік сипаттың болуы жасөспірімнің арнайы ортадағы
жеткілікті күрделі жағдайын одан ары тереңдетеді және оның әлеуметтік нашар
халін күшейте түседі. Бұл жерде қылмыстық топтан кетудің әдетте басқа
қатысушылардың тарапынан мүмкін болатын жазалаудан қорыққандықтан қиын
болады, бұл жиі жағдайларда орын алады. Егер жас өспірімде өмірлік жобалар
болмаса және ол қайтадан нашар жағдайларда көрінсе, арнайы шаралармен
бұзылған жасөспірімнің қылмыстық байланыстары тез арада қайтадан қалпына
келуі мүмкін [4, 430-431 б.].
Антиқоғамдық бағытты топпен байланыс және осындай топқа кіру ешқашанда
кездейсоқ болмайды. Бұл топ сол топтың әрбір мүшесінің тұлғасының алдын-ала
болатын нашар өнегелі қалыптасуларымен дайындалынады.
Қазіргі кезде әсіресе қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық іс-
әрекетке тарту психологиясы туралы сұраққа баса назар аударған жөн. Соттық
практикалық зерттеулер, қылмыс жасаған жасөспірімдер топтық қылмыстардың 25
%-тен астамын үлкендердің қатысуымен, олардың тікелей әсер етуімен
жасайтындығын көрсетеді. Кәмелет жасқа толмаған жас өспірімдерді қылмыстық
іс-әрекетке тарту бірнеше факторлармен жүзеге асады. Біріншіден,
жасөспірімдер өздерінің өзбетінше өмір сүре алатындықтарын дәлелдей отырып,
үлкендерге деген табиғи талпынысқа ие болады. Осы үлкендерге тартылу
олардың бойындағы құрдастарымен қарым-қатынасқа деген қажеттіліктерін еш
күрделендірмейді, керісінше оны толықтырып отырады. Жасөспірім өзінің құпия
ойларын бөлісетін және әр түрлі өмірлік қиындықтар туындағанда кеңес алатын
ұстазды қажет етеді де осының әсерінен қылмыстық іс-әрекетке тартылады.
Екіншіден, жас өспірімдер әдетте үлкендерге еліктеуге бейім болып келеді.
И.П. Павловтың пікірінше, еліктеу рефлексінің (үлкендердің мінез-құлықтары
мен әрекеттерін механикалық дерлік көшіру) көмегімен біздің барлығымызда да
балалық шағымызда күрделі жеке индивидуалды және әлеуметтік мінез-
құлқымызды қалыптастырамыз, дейді [5, 124-128 б.б.].
Жасөспірімдер еліктеу объектісінің тек сыртқы ғана емес, сондай-ақ ішкі
де психологиялық қасиеттеріне еліктейді: мінез, ерік, дүниетаным және т.б.
Бұл әсіресе кіші жастағы жасөспірімдерде пайда болады. Ал біршама үлкен
жастағы жасөспірімде бірінші орынға бірте-бірте таңдалып алынған идеалға
сәйкес өзіндік сана-сезімі мен жетілу элементі пайда болады. Алайда идеал
ретінде оған тән деп есептелінген қасиеттерге мүлде ие емес адам алынуы
мүмкін, яғни идеал жалған болып шығуы мүмкін. Өмірлік тәжірибенің
жеткіліксіздігі, айқын қалыптасқан тәртіптік пайымдаулардың жоқтығы
жасөспірімдерде түпнегіздік идеалды таңдап алуды сөзсіз қиындатады.
Жасөспірімнің тікелей қарым-қатынас сферасындағы жағымды идеал мүлдем жоқ
немесе жалған болғандықтан, ол антиқоғамдықпен алмасуы мүмкін.
Кәмелет жасқа толмаған жасөспірімнің, ол үшін референтті болған
қылмыстық топқа жатуы әлеуметтік пайдалы байланыстар мен қатынастардың
толығымен ажырауына алып келуі мүмкін. Сөйтіп, қылмыс жасаған
жасөспірімдердің қылмыс жасауларының негізгі себептері мыналар: олардың
дамуының нашар жағдайлары, жанұя мен қоғамның бақылауынан тыс қалуы,
жағымсыз микроортаның, соның ішінде антиқоғамдық мінез-құлық тәжірибесі бар
адамдардың белсенді әсері екендігі көрінеді.
Қылмыс жасаған жасөспірімдерде қоғамдық пайдалы еңбекке деген талпынысы
антиқоғамдық мазмұнды примитивті, утилитарлы қажеттіліктермен және
қызығушылықтармен алмасып кетеді.
Қылмыс жасаған жасөспірімдердің қылмысқа бару себептерін қарастыруда
әлеуметтік пен биологиялықтың арақатынасы мәселесі ерекше қатаң мәнге ие .
Әлеуметтік құбылыстар сферасындағы себептіліктің үнемі тек объективті ғана
емес, сонымен қатар субъективті де сипатқа ие болатындығы мәлім. Бұл қылмыс
жасауға да – материалдық өмір, қоғамдық және жеке индивидуалды сана
сфераларын қозғайтын себептік тәуелділіктің өзіндік заңдылықтары бар
әлеуметтік құбылысқа да қатысты. Объективті түрде бар болып табылатын
идеологиялық, моральдық, өнегелік және құқықтық ұстанымдар мен талаптар
жеке индивидтің санасында орын алады, меңгеріледі, бағаланады, қабылданады,
күшейтіледі немесе жоққа шығарылады.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке баруына әсер
ететін шарттар ретінде, жасөспірім тұлғасының нашар өнегелік қалыптасуын,
жанұядағы және мектептегі мәдени - тәрбие жұмыстарының кемшіліктерін,
қожайын болудың, иелігін қорғаудың басқарулық кемшіліктерін және т.б.
айтуға болады. Бұл себептер қылмысқа барған жасөспірімдердің әлеуметтік
жағынан шартталғанын көрсетеді. Өсіп келе жатқан тұлғаның мінез-құлқында
нормамен қатар ауытқуларды да туындататын биологиялық фактордың да әсері
зор болатындығын ұмытпаған жөн.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыс жасауының себебін криминологтар
әлеуметтік және биологиялық факторлармен байланыстыра отырып толық және
арнайы деп бөліп қарастырады. Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыс
жасауының толық себебі - қылмыс жасаумен себептік және шарттандырушы
байланыста болатын әлеуметтік құбылыстардың бүкіл жиынтығын білдіреді. Ал
арнайы себеп (өзіндік себеп) бағынбаушылық дәстүрлерге, эгоизмнің,
тәртіпсіздіктің және т.б. әдептері мен салттарына жататын әр түрлі жағымсыз
құбылыстармен байланысты себептер. Бұндағы бір ғана объективті жағдай
қылмыс жасауға тура алып келмейді.Тек барлық аталған себептердің жиынтығы
тұлғаға әсер етудің нәтижесінде ғана қылмыстық әрекет немесе қылмыс жасау
әрекеттері мүмкін болады [6, 321-325 б.б.].
И.И. Карпецтің ойынша, зерттелініп отырған мәселелерді дұрыс шешу үшін
қылмыс жасаудың себептерін жалпы және нақтыларға, бірінші және екінші ретті
себептерге, олардың арасындағы шек қозғалмалы болғандығына қарамастан
қылмыс жасауға жағдай жасайтын шарттарды бөлудің мәні бар дейді. Сонымен
қатар ол қылмыс жасауға экономикалық және басқа да факторлардың әсерлерін
анықтаудың аса терең зерттеуді қажет ететіндігін атап көрсеткен. И.И.
Карпец бірінші ретті басты себептер ретінде мыналарды атайды: әлеуметтік
құбылыстардың тарихи шарттанғандығын; сананың болмыстан артта қалуының
объективті заңының әрекет етуі (бұл адамдардың санасы мен мінез-құлқындағы
әр түрлі бастан өткерулердің болуында өзінің нақты көрінісін табады) [7.43-
44б.].
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа бару себебін В.Н. Кудрявцев
үш негізгі деңгейлерде қарастырудың жақсы талпынысын жасады, олар:
1. құрамында антиқоғамдық мінез-құлықтардың объективті мүмкіндіктері бар
негізгі әлеуметтік процесстер әрекет ететін қоғам;
2. адамдардың өзара қатынастарының объективті заңдылықтары жүзеге
асырылатын өндірістік ұжымдар мен кіші (формальды емес) топтар;
3. субъектінің белгілі-бір мінез-құлқының психологиялық себептері әрекет
ететін жеке индивидуалды деңгей [8, 54-56 б.].
А.Б. Сахаровтың пікірі бойынша, қылмыс - жеке индивидуалды-тұлғалық
қажеттіліктерді заңмен қорғалынатын қоғамның қызығушылықтарына қарама-қарсы
қоятын жеке топтардың немесе нақты адамдардың жеке индивидуалисттік
психологиясының көрінуі болып табылады [9, 83-84 б.].
Өткен өмір туралы санадағы жалпы формуланы қылмыс жасаудың себептері
ретінде нақтылауға тырыса отырып криминологтардың біреулері (И.И. Карпец,
И.Р. Ратинов) жеке индивидуалды құқықтық сананың бұрмалануы (құқықтық
сананың үзілістілігі және құқықтық инфантилизм) жайлы айтады. Басқалары
(Н.И. Стручков) қылмыс жасаудың себептеріне тек бастан өткерулерді ғана
емес, сонымен бірге дұрыс емес көзқарастар мен түсініктерді де жатқызады;
енді біреулері (Д.В. Филимонов), қылмыс жасаудың себептерін жеке
адамуализмнен, карьеризмнен, қоғамдық мүліктерге деген ұқыпсыз
қатынастардан және басқа да құбылыстардан қарастыра отырып, оларды адамның
қоғамдық өмірдің әр түрлі қырларына деген қатынастары позициясынан ашуға
тырысқан; төртінші біреулері (С.С. Остроумов) осындай себеп ретінде анти
қоғамдық құндылық бағдарды жариялайды; бесіншілері (Г.Г. Зуйков) өткен
шақтағы бастан өткерулерді тұлғаның анти қоғамдық бағдарымен теңестіреді
[5, 37-40 б.б.]. Басқаша айтқанда, нақты қылмыстарды жасаудың себептерін ең
алдымен жеке адамтің санасына жататын қандай да бір ортақ фактормен
түсіндіруге талпыныстар жасалды, алайда бұл жерде күрделі әлеуметтік және
биологиялық тіршілік иесі болып табылатын адамның оны тұлға ретінде
қалыптастыратын көптеген әлеуметтік факторлардың әсерінде жүретіндігі
ескерілмеген. Шеттетіліп алынған тұлғаның кез-келген қасиеттері мінез-
құлықтың мазмұнын толығымен анықтай алмайтындығы айқын.
Қылмыс жасаудың әлеуметтік табиғатын талдау, адамның қылмыс жасау
жолына түсуінің себебі ең алдымен ортаға және тұлғаның өзіне тән жүріс-
тұрыстың әлеуметтік детерминанттарында жатқандығы туралы ойға алып келеді.
Осы орайда Е.А. Копыстынский қылмысқа барған жасөспірімдердің үлкен тобын
зерттеген. Бұл зерттеу авторға құқық бұзушылардың мынандай бес тобын бөліп
көрсетуге мүмкіндік берді, олар:
1. Интеллектуалды қабілеттіліктері жақсы және тұлғасының этикалық ядросы
сақталған жасөспірім құқық бұзушылар жанұядан кетудің нәтижесінде кездейсоқ
реформаториумға кез болғандар. Қылмысқа барған жасөспірімдердің бұл тобы
10%-ды құраған.
2. Нашар микроортаның (ата-аналарының қазасы, жанұядағы ішімдікке салыну,
жанұялық жанжалдар, ұрлық, аштық, ішімдікке салынулар және т.б.) әсерінен
көшедегі өмірдің төменгі жағына түскен жасөспірім құқық бұзушылар.
Балалардың бұл тобы өздерінің күәліктегі жастарына қарағанда 2 – 3 жасқа
шамалы интеллектуалды артта қалулармен сипатталынады, бұл орталық жүйке
жүйесінің органикалық өзгерістерімен емес, ақыл-ойлық қабілеттіліктердің
жаттығуларының жоқтығымен, жанұяның төмен мәдениетімен, аз дамыған
моральдық сезімімен шарттандырылған. Бұл топтағы құқық бұзушылар 53%-ды
құраған.
3. Туа берілген және жүре қалыптасқан ерте жастағы генездің біршама айқын
көрінетін интеллектуалды дефективтілігі бар, орталық жүйке жүйесінің айқын
көрінетін органикалық өзгерістері бар құқық бұзушылар. Бұл жағдайда
дебильділіктің, тұлғалық ерекшеліктердің ұзақ мерзімдік эпилепсиясының,
зақымдық церебростенияның, энцефалопатияның және басқа да аномалиялардың әр
түрлі нұсқалары туралы айтылуда. Аталған топтағы балалар мен жасөспірімдер
17%-ды құраған.
4. Материалдық негізінде мәнді шамадағы церебральды, эндокриндік, сөздік
және соматикалық түзелмейтін бұзылыстары басым қатал ақыл-ойлық артта
қалған құқық бұзушылардың тобы. Бұл топ 4%-ды құрады.
5. Генезінде психопатиялық даму (аффективті-тұрақсыз, аса қозғыш,
органикалық, истериялық және псевдологтар) жатқан жасөспірім құқық
бұзушылар. Олар 16%-ды құрады [10, 57-59 б.б.].
Негізінен қылмыстық заңда,қылмысқа барған жасөспірімді әр түрлі
терминдармен анықтайды: қылмыс істеген жасөспірім, қылмысты тұлға,
айыпкер т.б. Қалайша, неге осы жасөспірім қылмыс әрекеттеріне барды?
Нақты бір қылмыс жасаған жасөспірім қандай жауапкершілік арту керек? Оның
қайта түзеу жүйесі қандай болу керек? Қылмыскер жасөспірім қалыптаспас үшін
қандай ескертулер болу керек? Деген сұрақтарға жауап алу үшін қылмысқа
барған жасөспірімнің тұлғалық ерекшеліктерін талдау керек.
Заң шығарушы қылмыс барысында жасөспірімнің байқалынған ерекшеліктерін
айқындап алуы міндетті. Нақты қылмыс құрамын құрастыруда, жаза мен
қылмыстық жауапкершілігін жекелеуінде де қылмыс жасаған жасөспірім
тұлғасының жеке индивидуалдылды ерекшеліктері еске алынады.
Қылмыскер жасөспірімді сипаттау – жеке адамның маңызды қасиеттерін
типологиялық – криминогендік анықтау, зерттеу дегенді білдіреді.
Жасөспірімнің қылмыстық тұлғасы – ол сол тұлғамен істелінген қылмысқа себеп
болатын, жеке адамның типологиялық қасиеттерінің жиынтығы болып табылады.
Қылмыс негізінен жеке адам қылмысқа тигіштігінен, дұрыс өмір сүру керек
екендігін түсіне алмай немесе түсіне алғысы келмегендіктен емес, әлеуметтік
шындықтың нақты бір жағына қатысты шартталынған адамның ой құрылымы
жүйесінің бұрмалануынан іске асады. Қылмысқа барған жасөспірімнің тұлғасын
бағалай отырып, оның мінез-құлқының жалпы үлгісін, өмірлік стратегиясын
құрайтын басыңқы ниетін, өмір сүру әдістерін анықтап алуымыз керек.
Негізінен адамның мінез-құлқы тұлғаның құндылық позициясымен
ұйымдастырылады. Адамның мақсатқа жету үшін құралын таңдау субъектінің
өзіндік сана сезімімен байланысты. Тұлғаның жетекші жүйелендіруші фактор
ретіндегі механизмі оның мағыналық құрылымы. Жалпы адамның әр саналы
әрекетін тұлғалық құндылық бағалайды. Қылмысқа барған жасөспірімдердің
құндылықты мінез-құлқында бір жетіспеушілік бар,олар өздерінің қылмыстық
ісіне адекватты емес баға береді. Өзінің антиәлеуметтілігін өз бетінше
бағалай отырып, өзінің қылмыстық мақсатына жететін әлеуметтік құндылықтарды
жоққа шығарып, өзінің мотивтерін қорғауға жүйе құрады. Жасөспірімдер
қылмыстық мінез-құлық себебін өздерінің жағымсыз жақтарынан емес,
басқалардың мінез-құлқынан, сыртқы қоршаған ортадан көреді. Әдетте олардың
өзіндік бағалауы жоғары болады, ал бұл олардың адекватты емес бағалауын,
тұлғасында құндылық аясының бұзылуын көрсетеді. Қылмыстың мотивациясы
қылмысқа барған жасөспірімнің жағымсыз, яғни пайдақорлық, кекшілдік,
қызғаныштық, мансапқорлық, қате түсініктер сияқты тұлғалық қасиеттерден
құралады. Қылмысқа барған жасөспірімнің мативационді-қажеттілік сферасында
терең қозғалыстар байқалады, олардың әрекеттері төменгі импульсивті
нұсқаулық деңгейде жүреді. Мұндай әрекеттің мотивациясы жасырын болып,
мотивсізқылмыс деген жалған көрініс береді. Ал олардың қажеттіліктері бір
жақтылығы мен шектеушілікпен, әлеуметтік жағымды қажеттілік түрлерінің
дамымай қалғандығымен, төменгі деңгейдегі қажеттіліктердің тым шектен
шығушылығымен ерекшеленеді [11, 142-144б.б.].
Жалпы интеллектуалды дамудың жеткіліксіздігі, алдын-ала бейнелеудің
қалыптаспағандығы, өзіндік рефлексияның төмен болуы – қылмыскер
жасөспірімдердің негізгі айрықша ерекшелігі.Қылмыс жасаған жасөспірімнің
мінез-құлық механизмдерін түсіну үшін тұлғаның типі деген ұғымды да
қарастыру керек. Тұлғалық тип дегеніміз – бағыттылық, мінез-құлықтың жалпы
әдістерімен сипатталынатын құндылық бағдар.
Тұлғаның әлеуметтік негізі болып оның бағыты, өмірлік қатынастардың
жүйелері, мотивациялық-құндылық бағдары болса, онда осы негіз қылмыскер
жасөспірімнің типін анықтауы керек. Қылмыскер жасөспірімнің типтік
критериі, яғни асоциалды, антиәлеуметтік деформация мөлшері, өзіндік
психологиялық реттеу кемшілігі оның қоғамдық қауіпсіздік дәрежесі болып
табылады.
Жалпы әрекет қылмыс жасаған адамның субъективті жақтарын толық ашпайды.
Заңды белгі бойынша ұсақ әрекеттер әр түрлі психологиялық факторлармен
негізделеді. Қылмыскер жасөспірімнің криминалды – психологиялық
классификациясының негізінде ең негізгі позициялар: итермелеуші күші,
мотивтары, қалыпты мақсаттары, қылмыс жасаудың амалдары, тұлғаның
десоциолизация өлшемі, антиәлеуметтік бағдардың сипаты жатыр.
Жасөспірім қылмысының сипаты келесі белгілер жиынтығымен анықталынады:
1. қылмыстың түрімен–объект, қылмыстық салдардың ауырлық сипаттылығымен;
2. айыптау формасы, қылмыстың мақсаты мен мотиві;
3. қылмыс жасаудың амалы немесе әдісі;
4. қылмыс жасаудың жағдайымен;
5. жұмсарту жағдайының бар болуы;
6. қылмысқа жасөспірімнің қатынасы, жасалынған қылмыстан кейінгі мінез-
құлқы. [12, 46-47 б.].
Әлеуметтік дезадаптация дәрежесі бойынша қылмыс жасаған жасөспірімнің 2-
типі бөлініп шығарылынады: бірінші, антиқоғамдық тип, яғни бірнеше рет
қылмыс жасағандар, екінші, асоциалды тип-алғаш рет қылмысқа барғандар.
Өзіндік реттеу кемшілігі бар қылмыскер жасөспірімді төртке бөледі:
а) әрекетсіз, қылмыстық селқостық жіберетіндер;
ә) өзіне тым сенімшілдік нәтижесінде қылмысқа барғандар;
б) қатты жан толқуларын сезініп, басқалардың заңсыз әрекеттеріне қарсы
қылмысқа барғандар;
в) тым жоғарғы дезадаптация жағдайының әсерінен қылмысқа барғандар.
Құндылыққа бағдарланған бағыт бойынша қылмыс жасаған жасөспірімдерді
келесідей түрлерге бөледі:
1. антиәлеуметтік – пайдақорлыққа бағытталған, олар әсіресе қоғамның
құндылығына қол сұғумен айналысады.
2. антиқоғамдық пайдақор-зорлау бағытындағы .
3. антигуманды-агрессивті бағыттағы .
Айтылып кеткен қылмыстық типтер қажеттілік, мотивациялық,
интеллектуалды, еріктік, эмоционалды-құралдық, мінез-құлықтық қасиеттер
бағыты өзіндік тұлға үлгісіне ие [4, 354-355б.].
Қылмысқа барған жасөспірімдер қайта түзету мекемелерінде өзіндік бір
психологиялық ерекшеліктерге ие болады.
Адамды еркінен айыру, оны әлеуметтен оңашалау-адамның мінез-құлқының
күшті модификация факторы болып табылады. Бұл факторға әр адамның
психологиясы әр түрлі жауап береді. Дегенмен, мұндай қысымдағы, ал кейде
стрестік жағдайда адам мінез-құлқының негізгі психологиялық симптомдарын
бөліп шығаруға болады. Түрме, колонния – адамның үйреніп қалған өмір
қалпынан айрылуы, жақындардан ажырауы, қиын жылдарға ұшырауы болып
табылады. Түрме - адаптацияға деген қиындықтың жоғарылауын көрсетеді: жиі
тұлға аралық конфликттер, келіспеушілік, дөрекелік, тұрмыстық жағдайдың
жеткіліксіздігі, криминалды субмәдениет, персонал жағынан криминалды
топтық, көшбасшылар жағынан үнемі қысымның болуы және т.б. болып табылады.
Осындай жағдайда түзету мекемесіндегі жасөспірімдердің тұлғалық дефектісі
ұштаса түседі.
Алғашқы екі-үш ай–бұл алғашқы адаптация кезеңі деп аталады.Ол
сотталғандардың психологиялық күйінің кернеуімен ерекшеленеді. Келесі
кезеңде сотталғандардың құндылығы қайта бағдарланып, микроортаның
құндылықтарын, нормаларын қабылдап, жаңа жағдайға мінез-құлық стратегиясы
мен тактикасын құрады. Барлық жаза өтеушілер өзіндік бағаны қайтаруды
армандайды. Түрмеде, колонияда адам белсенді іс-әрекетпен өз жағдайын
жақсарта алмайды.
Жазасын өтеуші адамның бүкіл өмірі түзету мекемесінің режимінің типімен
анықталады. Түзету мекемесінің әкімшілігі жағында күштеп әсер етуге құқығы
бар. Түзету мекемесінің режиміндегі жазасын өтеуші жасөспірімнің өмірлік
режимі күнделікті қатаң тәртіпте болады, ол жаза өтеудің құралы, түзету,
қайта тәрбиелеу амалдары болып табылады. Түзету мекемесінің режимі жазасын
өтеуші жасөспірімнің мінез-құлқында жағымды дағдыларды қалыптастыруға
көмектеседі.
Түзету мекемесі іс-әрекетінің психологиялық негіздерін қарастыруда
олардың іс-әрекетінің екі негізгі міндетін бөліп көрсетуге болады:
біріншісі, құқықтық жазаны орындау,екіншісі, сотталған тұлғаны –қайта түзеу-
қоғамға қажетті бейімделгіш мінез-құлықтың қасиеттерін қалыптастыру болып
табылады.
Түзету мекемесінің негізгі тәрбиелік іс-әрекетінің ерекшелігі- жауапқа
тартылғандарды тәрбиелеу кезіндегі қиындықтардың болуы. Тұлғаны қайта
тәрбиелеу үшін түзету мекемесіндегі қызметкерлер әр сотталған адамның
тұлғалық ерекшеліктерін білу керек. Бұл міндет қиын әрі көп көлемді болып
келеді. Оны орындау арнайы психологиялық білімді, тұлға құрамындағы
бағдарды, мінез-құлық динамикасын, әсер ету амалдарын талап етеді. Түзету
мекемесінде әсер ету жүйелері жеке индивидуалды бағыттылықсыз алдына
қойылған міндеттерді орындай алмайды. Жеке индивидуалды тәрбиелік жұмыстың
табыстылығы тәрбиешінің педагогикалық- психологиялық компитенттілігіне
байланысты. Түзету мекемесінің тәрбиелік жұмысының негізгі мәселелеріне
шолу жасайтын болсақ, ондағы тұлға туралы мәліметтерді алу көзі түзету
мекемесінің зерттеу әдістері болып табылады.
1. Жеке ісінің және басқа құжаттармен танысуы;
2. Объективті қосылған бақылау;
3. Зерттеулі әңгіме (сұрақ әдісі);
4. Медициналық зерттеу мәліметтерін талдау;
5. Тұлғаның психологиялық ерекшеліктері туралы мәліметтерді талдау;
6. Әр түрлі тәрбиелік әсердің нәтижелерін талдау.
Сонымен, қорыта келгенде, біз қылмысқа барған жасөспірімдердің
делинквентті мінез-құлық ерекшелігін қарастыра отырып, мынадай қорытындыға
келеміз. Қылмысқа барған жасөспірімнің делинквенттілігі – бұл заңның немесе
қоғамдық нормалардың бұзылуында жүзеге асырылатын әрекеттердің кең ауқымы
үшін нақты емес түсінік болып табылады.Жалпы қылмысқа барған
жасөспірімдерді А.Я. Колодная, А.Б. Сахарова, В.Н. Кудрявцев, В.Л. Василев
және т.б. осы секілді көптеген авторлар қарастырып, өз үлестерін қосқан
болатын.
1.2. Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының
себептерi және оған әсер ететiн жағдайлар
Қылмысқа барған жасөспірімдердің арасында әртүрлі қылмыстың терең
тамырлануы кімді болса да, алаңдатпай қоймайды. Құқықтық мемлекетке қадам
басқан шақта қоғамға саналы адам қалыптастыру мемлекетіміздің басты
міндеттерінің бірі болатын болса, ол міндетті іске асыруға басты мақсат
жасөспірімді жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеуден айқын көрінеді.
Бесіктен белі шықпай жатып, әрбір оғаш қадамына селт етпей сергек
қараған жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке баруына байланысты себеп не?
Кім кінәлі? Қоршаған орта ма? Әлде мектеп пе? Әлде жүре түзеліп кетер деп
қылмыстық әрекеттер істеген баласының әрекетіне немқұрайлы қарайтын
ата-ана ма?
Болашақ өмірі мен тағдырын бейтарап қалдырмайтын кез-келген адамның
осы сұраққа жауап іздеуі белгілі.
Қылмысқа барған жасөспірімдердiң есейе келе, өздерiнiң жасаған
қылмыстық әрекеттері үшiн үлкен өкінішпен қарау жағдайы көп болып тұрады.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық әрекеті өмірде болып жатқан
нақты жағдайларына тікелей байланысты емес. Ол белгілі бір ортаға кездейсоқ
немесе жоспарланған түрде тамырлануы. Жасөспірімдердің қылмыстық
әрекеттерді көбінесе қалада жасауы, әлеуметтік тұрғыдан көптеген
себептермен түсіндіріледі. Жасөспірімнің өзіне, қоғамда пайдалы іспен
айналыспауынан уақыттың көптігі, ауылдық клубтың жабылуы, күні бойғы бос
сандалыс, көше кезулер, қылмыстық әрекеттің алғы шарты бола алады. Осындай
толып жатқан себептер жасөспірімнің таңғажайып оқиға жасауға ұмтылуына,
керемет көрінуге, болашақта істейтін қылмыстық әрекетқе жоспар құруына
немесе топтасып қылмыс істеуге жол ашады. Көбінесе жасөспірімдер бойынан,
санасынан мықты орын алған қиялы ойша жетіліп арманын іске асыратын не
асыруға асығатын жасөспірімдер айналасындағыларды таң қалдыратындай етiп
істеуге талпынады.
Олардың әртүрлі іспен шұғылданбауы немесе жан-жағындағы қоршаған
ортасының, айналасындағы достарының немесе біреудің қорқытуы, үрейлетуінің
итермелеуі арқылы қасақана қылмыс жасауға түсіп кетуi көп болып жатады.
Осыған орай қазiргi кезде бiздiң жасөспірімдеріміз рухани азып тозбау үшiн
қазақ отбасындағы мәдени құндылықтар дамуының мазмұнына аса маңызды көңiл
аудару керек. Бүгiнгi таңдағы экономикалық әлеуметтiк жағдайлар отбасы
жағдайына үлкен ықпал етiп отыр. Қоғамдағы жұмыссыздық, күн көрiс көзiнiң
төмендеуi отбасы тәрбиесiнiң әлсiреуiне әкелiп отыр.
Жанұядағы тәрбие жұмыстарынан кеткен қателіктер, кемшіліктер,
жинақталып келіп қоғамдық тәрбиедегі қателіктерімен байланысып,
жасөспірімдердің тәртібін одан әрі шиленістіре береді. Жасөспірімнің қылмыс
жасауын болдырмау үшiн қазақ отбасына тән өзiндiк ерекшелiктерiнiң маңызы
зор: отбасы мүшелерi арасындағы iзгiлiк қатынастар; үлкенге деген құрмет;
кiшiге деген iлтипат; жасөспірімнің тұлғалық дамуына олардың жас
ерекшелiктерiне байланысты қатынас; әулеттегi жақсы дәстүрдi үлгi ету
арқылы бала қасиетiн аша бiлу; күнделiктi тұрмыс-тiршiлiкке бейiмдеу және
т.б.
Қылмыс жасаған жасөспірімдер ісі жөніндегі комиссия мен милиция
орындарында тәрбиені дұрыс жүргізбейтін жанұяны дер кезінде анықтап,
тәртіпке шақырмаушылық көптеп кездесіп жатыр. Қылмысқа барған
жасөспірімдерді қайта тәрбиелеу процесін ұйымдастыруда психологтар
жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін ескере білулері қажет.
Себебі, қандай да бір психолог ықпалдар жасамасын, олар жасөспірімнің ішкі
жан дүниесімен сабақтасып жатуы тиіс.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыс жасаулары, көбінесе олардың
ересектерге еліктеуiмен анықталады да, жалпы қылмыстың өсіп отырғанын
осымен байланыстырамыз.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке қадам басуына басты
себеп әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсер етуі. Адамның қоғамдық
белсенділігі оқуға, спортқа, көркем өнерге деген қызығушылықтарын күннен-
күнге арттырады. Ал осындай қоғамдық жұмыспен айналыспайтын жасөспірімдер
қылмыстық істерге жақын жүреді. Қоғамнан, ондағы қайнаған қызу өмірден
шеттеп қалу, қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының бірден-бір
себебі болып табылады.
Қылмысқа барған жасөспірімдер қылмысының сан-салалығы олардың
күнделікті қылмысынан өз көрінісін табуда. Қазіргі кезде әлеуметтік-
психолог және құқық қорғау органдарының зерттеулері бойынша,
жасөспірімдердің мүліктік қылмысқа баруы 7,8 пайызды, ал жеке адамның
затын ұрлау 49,4 пайызды, мемлекет және қоғам мүлкін ұрлау 1,7 пайызды,
тонау мен шабуыл 11,2 пайызды көрсетіп, қылмыс санының көбеюіне әсер етіп
отыр [13, 21-23б.].
Қылмысқа барған жасөспірімдерге топ құру, топ болып әрекет ету тән.
Осындай жасөспірімдер ересек кiсiлермен салыстырғанда жалғыз өзі қылмыс
жасауға өте сирек баратындығы практикалық тұрғыдан дәлелденген. Бұдан
олардың өз-өзіне сенбеуі ғана емес, сонымен қатар олардың достық жөніндегі
түсініктері теріс бағытқа ие болуына қарамастан, осындай достыққа ұмтылуын
да байқауға болады.
Мысалға, А.Ф.Парницевтің мәліметтері бойынша жасөспірімдер тобында
қызғушылық пен еліктеудің жоғары деңгейі, топ мүшелерінің өз дегеніне
көндіруі, көңілкүйдің өзгеруі, қылмыстық акт барысында өзге топ мүшелеріне
берілуі байқалады, жасөспірімдердің кез-келген тобында қандай да мөлшер
болатыны бәрімізге белгілі. Бұл жағдайда адамдардың, әсіресе,
жасөспірімдердің бірдей еместігін, психофизиологиялық-психологиялык
қасиеттері тұрғысынан (ерік, ақыл-ой) әр түрлі болуымен түсіндіріледі.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің психикасының жас балалар мен ерсектердің
психикасымен салыстырғанда өзгешелік бар. Бұндай өзгешеліктер импульсивтік,
жоғары әсерленгіштік, қызбалыққа тез түсушілік, көңілкүйінің тұрақсыздығы,
өз-өзіне сенімсіздік бiлдiруі, өз әрекетінің дұрыстығына жиі күмәндануы
болып табылады. Олардың бойындағы психикалық қасиетер мәселен, мақсаттылық
пен табандылыққа, тұрақсыздық пен өзiн-өзі сыйламаушылыққа, сенімсіздік пен
жабырқаушылыққа жиі алмасып отырады. Жасөспірім бойындағы осы қасиеттер
олардың құбылмалылығын көрсетеді. Бұл сияқты құбылмалы,тұрақсыз психикалық
қасиеттер-қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық жолға оңай түсіп
кетуіне өз әсерін тигізбей қоймайды. Бұл оның айқын дәлелі. Кез келген
жасөспірім өз бетінше әрекет етуге, өзін-өзі дамытуға қабілетті. Ол өзін-
өзі ұйымдастырушы жүйе ретінде таныла отырып, дамытудың тек объектісі ғана
емес, сонымен бірге субъектісі болып танылады. Көптеген жағдайларда
жасөспірімдер сыныптастарының өзіне деген нашар қарым-қатынасын, жақын
қабылдап, қатты күйзеліске түсуі де мүмкін. Сыныптастарының қарым-
қатынасына қанағаттанбағандықтан, көптеген жасөспірімдер қоғамға жат
әрекеттерге барады. Көп жағдайда жасөспірімдердің сабаққа үлгермеушілік
қасиеттері олардың қылмыстық әрекеттерге баруының себепшісі бола алады.
Осыған байланысты психологиялық проблемалардың маңызды жақтары туындайды.
Жекеленген жасөспірімді сыныпта ешкім жақсы көрмейді, ешкім достасқысы
келмейді, бұл -психологиялық құбылыстың бiр ерекшелiгi. Достарымен
қатынасының болмауы, жасөспірімнің жеке басында көптеген кері әрекеттері
бар жағдайлардың көп болуы тәртібінің өзгере бастауынан көрінеді. Жекеленіп
қалған, жалғыздық шеккен жасөспірімдер қылмысқа барған жасөспірімдер санын
толықтырады. Жекешеленіп, шеттетіліп қалған жасөспірімдер өзіне жақын
ортаны тағы да басқа жақтан іздейтіндіктен, қоғамда жолыққан кездейсоқ
достарының да өзі сияқты болатындығы белгілі [14,106-109б.б.].
Қылмыстық әрекеттің басты себебі – жасөспірімнің пайдалы iспен
айналыспауы десек, жоғарғыда айтып кеткендей, оның бос сандалыстан көп
өкінішті жағдайларға ұрындырып жататыны айтпаса да түсінікті. Осы орайда
В.М. Бехтеревтiң Баланы тәй-тәй басып қолына затты мықтап ұстай
бастағаннан бастап-ақ үнемі еңбекке үйрету керек – деген пікірімен
келісуге болады. Белгілі іспен айналысатын жасөспірімнің қылмыстық әрекетке
тек қана кездейсоқ жолмен баратыны да белгілі. Мектептен тыс уақытта кітап
оқу, үйірмеге қатысу, көркем өнерпаздар үйірмесіне қатысу, не болмаса
спорттың көптеген түрлерімен айналысу – қазіргі кезде жасөспірімдердің
әрекетінен қалып бара жатқан құбылыс, әрине бұл жерде бір жасөспірім өзіне
пайдалы іспен айналыспай, бос сандалыспен күй кешеді деген жаңсақ пікірді
айтпайды.
Дегенмен де, қылмысқа барған жасөспірімдердің әдебиетке қызғушылығы өте
төмен дәрежеде екенін көптеген тәжірбиелер дәлелдеген болатын. Әр түрлі
заман талабына сай ойын түрлері, ойын автоматтарына жасөспірімдер
қызғушылығын арттыруы, жеңіл ақша табу, егер ойын автоматтарынан ұтылса,
үйінен ақша ұрлау, не болмаса өзінен кіші балаларды ұру, оларға зорлық,
көрсету арқылы жасөспірімдер қалай қылмыс жолына түскенін білмей де қалады.
Олар ата–анасын алдап ақша сұрау, үйдегі заттарды ұрлап сатуды кәсіп қылуы
мүмкін, ал мұндай әрекеттердің барлығы жасөспірімдердің қылмыс жасауының
алғашқы қадамын білдіреді.
Қылмысқа барған жасөспірімдерге қоғамдық өмірде болып жатқан
жаңалықтардан бейхабарлығы, не нәрсені болса да білуге ұмтылуы, қызығу-
талпынуларының өте төмендігі тән болады. Жалпы қылмысқа барған
жасөспірімдерді қоғамдық іс-шараларға тарту арқылы, көркем өнер мен
мәдениеттілікке қызығушылығын дамыту арқалы, көптеген пайдалы іспен
айналысуға итермелеу арқылы қайта тәрбиелеп, қылмысқа барған
жасөспірімдердің қылмысын азайтуға кішкене болса да ықпалын тигізуге
болады.
Көп жағдайда тасыған күштері бойына сыймай, алып–ұшып тұратын
жасөспірімдер көбінесе өз маңайына өзіне бейім келетін жасөспірімдерді
жинап, топтасып қылмыс істеуге, бұзақылыққа әуес болады. Қылмыстың кіші
жасөспірімдік шақтың арасында көбеюі, олардың қылмыстық жауапкершілікке
тартылмауынан болады. Қазіргі кезде Республикада кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдер қылмысы 18,3 пайызды құрайды. 1991 -1995 жыл аралығындағы
статистикалық талдау көрсеткіші бұзақылық, тонау, ұрлау сияқты қылмыс
түрлерінің сәл бәсеңдегенін айтса. Ал 1996 жылмен салыстырсақ, екі есе
өскендігі айтылады. Ал, қазіргі кезде бұл көрсеткіш жылдан-жылға көбейе
түсуде. Осыған байланысты мемлекетіміздің басшысы Н. Ә.Назарбаев
Республикамыздың Құқық қорғау органдарының басшылары мен аудандық
әкімдерінің қатысуымен өткен кеңесінде: Біздің елімізді-әлеуметтік
экономикалық қайта құру демократиялық мемлекет құруға қадам басқан шақта
толқыған криминогендік процестерге соқтығысты. Бұл – шын мәнінде саяси
реформа, қоғамдық тұрақтылық пен азаматтың өміріне ерекше қауіп төндіреді
деп көрсеткен болатын [15,117-119б.].
Уақыт тілін сәл шегеріп, 1920-40 жылдары зерттеген ( П.П. Блонскиий,
В.И. Куфаев, П.И. Любинский) авторларға жүгінер болсақ, олар қылмыс жасаған
жасөспірімдер - заң жағынан да зерттеуді де қажет ететін басты объект,
екенін алғаш рет атап көрсеткен. Бұл авторлардың пікірінше, жасөспірімнің
қылмыстық әрекетке қадам басуына басты себеп - әлеуметтік-экономикалық
факторлардың әсер етуі деген.
Жасөспірімдік шақ жасөспірімнің сана сезімінің жан-жақты толысып
дүниеге көзқарасының өзгеріп, үлкен өмірге дайындығының аяқталатын
кезеңiмен тығыз байланысты. Жасөспірімдердің өтпелі кезеңі оның өміріне көп
өзгерістер әкелері хақ. Сондықтан да осы өтпелі кезеңінде жасөспірімдердің
қиын жасөспірім болып қалыптасуы болады,ал бұл олардың қылмысқа баруының
бірден-бір себебі. Жалпы жасөспірімнің өтпелі кезеңін бірнеше топқа бөлуге
болады:
1. Талап, тілек.
2. Қызығушылық.
3. Өмірге жоспар мен көзқарастар.
4. Жалпы сипаттама .
Өтпелі кезеңде жасөспірімнің еліктегіш келетіні, жақсыға ұмтылу,
ұқсағысы келетіні, қайталағысы келетіні белгілі. Өтпелі кезеңнің құйын
сияқты өткінші елестерге толы болуы жасөспірім өміріне қауіп төндірері де
сондықтан. Жасөспірімдердің жағымсыз еліктеуінің салдары, қылмыстық
әрекеті, қызғушылығының әсерінен қылмыс істеуі, көбінесе осы шақта жүзеге
асады .
Жасөспірімнің алып-ұшпа саналатын өтпелі кезеңінде не нәрсеге болсын
еліктегіш келетінін жан –жақты зерттеген ғалым Т.М. Якобсон болатын.Ол бұл
жаста жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке тез еріп кетуі оның еліктеу
деңгейімен байланысты деп айтады.
Ересек қылмыскерлерге қарағанда, қылмыскер жасөспірімдер қоршаған
әлеуметтік ортамен тығыз байланыста болады. А.И.Долгова және В.Д. Ерланова
секілді ғалымдардың пікірінше, қылмысқа барған жасөспірімдер үшін ортаның
рөлі өте зор болады деп көрсеткен [16, 283-285 б.].
Жасөспірімдердің қылмыстық жолға түсуінің тағы бір себебі, олардың
ішімдікке әуес болуы болып табылады. Жалпы ішімдікке әуестік жасөспірімді
дұрыс жолдан тайдырып, қылмыстық әрекетке итермелейді. 13-14 жастағы
жасөспірімдердің басым көпшілігінің талап - тілектері шектен шығып
кеткендігі, олардың ішімдіке құмарлануынан көрінеді. Осыған байланысты
А.Вайсберг – қылмыс істеп айыпталған жасөспірімдерді зерттей келе,олардың
41-пайызы, қылмысты мас күйде істеген деген тұжырым жасайды. Осы
көрсеткіште қылмысқа барған жасөспірімдер қылмысының күннен-күнге ұлғаюын
және олардың қылмыстық әрекеттерге көп жағдайда мас күйінде баратындығын
көреміз.
Жасөспірімдердің құқық бұзушылығы кәмелетке толмағаннан кейін қылмыстың
жауапкершілікті баспалдағын аттауға мәжбүр ететіні қылмыстан белгілі.
Жасөспірімдер қолымен іске асқан қылмыстың қандай түрімен күрес жүргізсек
те, ол болашақтағы ересектердің жалпы қылмысымен күресуге бағытталған
бірден-бір дұрыс жол екені сөзсіз. Кәмелеттік жасқа толмаған жасөспірімдер
қылмысын болдырмай алдын-алу үшін оларға қылмыстық құқықтық шаралармен әсер
ету арқылы, оның тиімді нәтижесін күту –жасөспірімдердің өмір жолын дұрыс
таңдап, адам болып қалыптасуына өз әсерін тигізсе керек. Қылмысқа барған
жасөспірімдер қылмыстық жағдайының салалығын түсіну үшін ең алдымен олардың
жас шамасын анықтау басты орын алады.
Қазақстан Республикасы территориясында кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдердің қылмысына арнайы жүргізілген санақ олардың қылмысы азаймай
отырғанын хабардар етті. Нақты жүргізілген талдаулар жасы толмаған
жасөспірімдер қылмысының криминогендік жақтарын ашуға көмектеседі.
Біріншіден, Қазақстан Республикасы бұрынғы Кеңес үкіметі құрамында
болған кезде де, жылдар бойы статистикалық бақылау жүргізуін тоқтатпады.
Сол кез бойына жасы толмағандар қылмысының өсуі жоғарылығымен ерекшеленеді,
оның өсуі бір бес жылда орташа 14-17 пайызға жеткендігін көрсетті.
Екіншіден, 1995 жылдан бастап, жасы толмаған жасөспірімдер қылмысының
өсуі бір жерде азайғанын көрсетсе, екінші жерде көбейгенін дәлелдей
түскендей.
Үшіншіден, жасы толмаған жасөспірімдер қылмысы бір кездері олардың
кейбір ауыр түрлеріне қарамастан асып түсті.
Төртіншіден, жасы толмаған жасөспірімдер қылмысы көбінесе, толық
есепке алынбайды. Сарапшы мамандардың баға беруіне қарағанда көптеген
қылмыстар ашылмайды немесе тіркеудің дұрыс жүргізілмеуі салдарынан
жасөспірімдер қылмысқа жеңіл-желпі қарап, келесі қылмысқа оп оңай қадам
басады [17, 57-62 б.].
Қазақстан Республикасында көптеген қылмыстар қылмысқа барған
жасөспірімдердің қолымен іске аспаса да, орын алып өсіп отырғаны жөнінде
тұжырым жасауға негіз береді. Шындығына келгенде, кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдердің көптеген қылмыстары құқық қорғау орындарына жетпейді,
тіркелмейді, бұндай қылмыстық әрекеттердің әсерінен көптеген қылмыстық
әрекеттер жазалаудан шет қалып, қылмыстың сандық жағынан азаюына алып
келеді.
Кәмелетке жасы толмағандардың қылмысын салалық жағынан талдау маңызды
орын алады. Осы тұрғыдан алсақ, жасы толмаған жасөспірімдердің қолымен іске
асқан қылмыстарына кісі өлтіру, ұрып-соғу, зорлау, қорқытып алу, кісі
тонау, адамды кепілдікке алу, бұзақылық, мүлікті ұрлау жатататыны белгілі.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қолымен іске асатын сан-алуан
қылмыстардың ішінде кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян келтіру, зорлау
сияқты ауыр қылмыстар өткен жылдары бірен-саран кездесетін болса, қазіргі
кездерде оның өсе түскендігі белгілі. Кепілдікке алу секілді қылмыс түрі
бұрындары мүлдем кездеспесе, қазіргі кезде оның да бас көтеруі өмір
шындығына айналып отыр. Қазіргі кезде кәмелетке жасы толмаған жасөспірімдер
арасында көп тараған қылмыстың біріне айналған бас пайдасын ойлап,
жасалған қылмыс жатады десек қателеспеген болар едік. Олай деуге себеп,
олардың арасында бас пайдасын ойлап, жасалған қылмыстың түрлеріне жататыны
ұрлық, тонау, алаяқтық, сеніп тапсырылған мүлікті иемденіп алу, күш
көрсетпей тартып алу, күш қолданбай аса бағалы затты ұрлау, сеніміне
кірумен немесе алдаумен адамның мүлкіне зиян келтіру сияқты қылмыстары
жасөспірімдердің қолымен іске асырылатыны белгілі.
Кейбір жасөспірімдер қылмысты жалғыз өзі белсенді түрде істеп жатады,
бұл олардың өзінің қылмыстық әрекетіне дайындығын, қайсарлығын,
аямаушылығын білдіреді. Бұл әрине, біріншіден, болашақта қоғамға жоғары
қауіптілігін төндіретіндігін көрсететін болса, екіншіден, құқық орындары
мен психологтардың жекелей жұмыс жасауын талап етеді. Көптеген қылмыстық
істер көрсеткендей, ұрлық жасайтын жасөспірімдердің ұрлайтын заттары
көбінесе ұсақ-түйек заттар болып келеді. Кейде олар ұрлаған заттарын
қызығып алса, кейде саналы түрде алады. Кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдердің көп жасайтын ұрлық сияқты қылмысына қоса, соңғы кезде көп
кездесетін қылмыстарының көп тараған тағы бір түрі – бұзақылық болып отыр.
Қандай да болмасын, болмашы нәрсеге кектенген баладан өшін алу, көше-
көшеге бөлініп алып, төбелес ашу немесе ара-тұра болса да кездесетін жайт,
ауыл-ауыл болып төбелесу, өтіп бара жатқан баланы мазалап, ұрып-соғу, күш
көрсету, жасы толмаған жасөспірімнің бұзақылығына жататын қалыптасқан
құбылыс [18, 69-72 б.].
Жалпы қылмыстың топтық құрылуы жай құрылудан басталып күрделі
құрылыммен аяқталады. Топ болып қылмыс жасаған кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдер қылмыстық жауапкершілікке қылмысқа қатысқандығы үшін жауап
береді. Екі немесе бірнеше рет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының себептері және оған
әсер ететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.3 Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің қалыптасуын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Зерттеу әдістемелерінің
сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңдеуі мен сапалық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Қосымша
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде еліміздің нарықтық-экономикалық қатынасқа өту жағдайында
көптеген келеңсіз мәселелер мен жағымсыз оқиғалар белең алуда. Осындай
келеңсіз мәселелердің бірі қылмыстық әрекеттердің жылдан - жылға көбеюі
болып отыр. Солардың ішінде жас ұрпағымыздың қылмыстық әрекеттерге баруы
және олардың болашақ өмірі барша адамзатты елеңдетеді.
Сондықтан да қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі-
өзекті мәселелердің бірі болып отырғандықтан, біздің бітіру жұмысымыз
қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесін, соның ішінде
өмір бейнесінің қалыптасуына әсер ететін құндылық бағдарын, өмірлік
жоспарын, өмірге деген қатынасын зерттеуге арналған.
Жалпы қылмысқа барған жасөспірімдерді көптеген авторлар қарастырған.
Солардың ішінде Қазақстан ғалымдарынан (Қ.А. Бегалиев, К.А. Вайсберг, Ө.С.
Жекебаев, Л.Ерменбетова, Е.І. Қайыржанов т.б.), Отандық психологтардан
(А.Я. Колодная, А.Б. Сахарова, Е.А. Копыстынский, В.Н. Кудрявцев, П.П.
Бельский, В.Л. Васильев т.б.), Ал шетел ғалымдарынан (Ллойд Олин, Харви
Бейкер, Бартол, Курт, Ричард Джонсон, Терри Моффит т.б.).
Осы авторлар секілді көптеген ғалымдар қылмысқа барған жасөспірімдердің
психологиялық ерекшелігін зерттеген болатын, бірақ олардың қылмыстан
кейінгі психологиялық ерекшелігін, соның ішінде болашақ өмірге деген
көзқарасын анықтауға арналған зерттеулер кемде-кем. Сондықтан да қылмысқа
барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі үлкен зерттеулерді талап
етеді. Біздің бұл зерттеу жұмысымызда қылмысқа барған жасөспірімдердің
болашақ өмірінің бейнесі, жасөспірімнің қылмыстан кейінгі өмірлік
жоспарларының құрылуы, тұлғалық құндылықтіқ бағдарларының ерекшелігі және
өз өмірінің мән-мағынасын түсіну секілді критерилермен анықталады.
Жұмыстың мақсаты: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір
бейнесінің қалыптасуына әсер ететін тұлғалық құндылықтық бағдарларының
ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір бейнесінің
қалыптасу жағдайлары.
Зерттеу объектісі: Қылмысқа барған жасөспірімдер тобы.
Өзектілігі: Қазіргі кезде көптеген жасөспірімдер өздерінің дамуында
жағымсыз жағдайларға, отбасы дамуында және қоғам бақылауынан тыс қалуына
байланысты, жағымсыз микроортаның әсер етуі, әсіресе антиқоғамдық жүріс-
тұрыстық тәжірибесі бар адамдардың әсер етуіне байланысты қылмыс жолына
түсіп жатыр.
Сол себепті қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі
мәселесі қазіргі таңда өте өзектілердің бірі болып отыр. Бұл мәселенің
өзекті болуына қазіргі уақытта елімізде жасөспірімдер арасындағы қылмыстың
өсуі әсер етеді.
Тәжірибелік маңыздылығы: Біздің бітіру жұмысымыздан алынған нәтижелер
қылмысқа барған жасөспірімдер мәселесімен айналысушы барлық мамандардың
табысты жұмыстары үшін, әсіресе түзету мекемелеріндегі жасөспірімдердің
болашақ өміріне деген жағымды көзқарасты қалыптастыруда өте маңызды болуы
мүмкін.
Зерттеудің болжамы: Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмір
бейнесінің қалыптасуы, оның тұлғалық құндылықтық бағдарының
ерекшеліктерімен тығыз байланысты.
Зерттеу міндеттері:
1. Қылмысқа барған жасөспірімдерді зерттеуге арналған әдебиеттерді талдау.
2. Қылмысқа барған жасөспірімдердің құндылықтық
бағдарларының ерекшелігін зерттеуге арналған әдістемелер кешенін талдау
және жасау.
3. Әдістемелерді эксперименттік және бақылау тобтарына жүргізу.
4. Алынған мәліметтер қорытындыларына салыстырмалы талдау жасау.
5. Салыстырмалы талдау негізінде қорытынды жасау.
1. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1. Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігін анықтау
Психологияда қылмысқа барған жасөспірімдердің мінез-құлқы ерекше мәнге
ие. Соның ішінде біз қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-
құлқын қарастырамыз. Жалпы қылмысқа барған жасөспірімнің делинквенттілігі –
бұл заңның немесе қоғамдық нормалардың бұзылуында жүзеге асырылатын
әрекеттердің кең ауқымы үшін нақты емес түсінік болып табылады. Ол
әлеуметтану, медициналық психология және заң салаларында жан-жақты
қарастырылады. Мәселен заң саласында қылмысқа барған жасөспірімдердің
делинквенттілігі – бұл кәмелет жасқа толмаған адамдардың қылмыстық кодексті
бұзатын мінез-құлқы ретінде қарастырылады.
Делинквенттіліктің әлеуметтік және психологиялық анықтамалары мәнді
шамада бір-бірлеріне сәйкес келуі мүмкін, бұл жерде екеуі де заңның
анықтамасымен қиылысады. Әлеуметтік тұрғыдан қарастырғанда,
делинквенттіліктің құрамына жол беруге болмайтын жасөспірімдердің әр түрлі,
яғни агрессивті мінез-құлқы, қыдырулар, кішігірім ұрлық, немесе есірткі
қолдану сияқты әрекеттері енеді. Делинквенттіліктің психологиялық
анықтамасының құрамына мінез-құлықтың бұзылуы мен антиқоғамдық мінез-
құлықтар кіреді. Мінез-құлықтың бұзылуы – бұл әдетке айналған дұрыс емес
қылықтармен сипатталынатын мінез-құлықтық паттерндердің бүтіндей класын
белгілеу үшін қолданылатын диагностикалық ұғым. Әдетке айналған дұрыс емес
қылықтарға: ұрлық, өрт қою, үйден кету, мектептен қашулар, төбелестер,
жануарлар мен адамдарға мейрімсіз қатынас жасау және әдетке айналған өтірік
айту сияқты қасиеттер жатады [1, 33-35 б.б.].
Осы қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
ерекшелігін көптеген ғалымдар зерттеген. Солардың бірі психолог А.Я.
Колодная делинквентті мінез-құлық ерекшелігі бар жасөспірімдерді мынадай үш
топқа жіктеген болатын, олар:
1. ата - аналары тарапынан бақылау жасалынбағандықтың нәтижесінде жағымсыз
микроортаның әсеріне кез болған, психикалық және физикалық дендері сау
жасөспірімдер;
2. жүйке жүйесінде ауытқулары бар, оңай қозатын, жағымсыз әсерлерге оңай
берілетін және жанұясы мен мектептен тиісті тәрбие алмаған жасөспірімдер;
3. психикалық жүйке ауруларына шалдықпаған, алайда толығымен дендері сау
деп есептеле алмайтын, шекаралық күйдегі жасөспірімдер.
Бұл жердегі қылмысқа барған жасөспірімдердің А.Я. Колодная бойынша
ұсынылған жіктелуі өте жалпы болып табылады. Оның классификациясы қылмысқа
барған жасөспірімдерге медициналық, медико-педагогикалық және тәрбиелеудің
күшпен жасалынатын шараларын қолдану мүмкіндігіне бағдарланған ( егер жауап
беруге қабілеттілік шегіндегі психикалық ауытқулары бар адамдар туралы
айтылса ). Бұл жерде құқықтық аспект айқын анықталмаған, және қылмысқа
барған жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктері ашылмаған.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің тағы бір классификациясын жасаған П.П.
Бельский болатын. Ол өз кезегінде қылмыс жасаған жасөспірімдердің –
антиқоғамдық мінез-құлық мотивациясын негізге ала отырып жіктеуді ұсынған.
Ол қылмысқа барған жасөспірімдерді мынадай топтарға бөлген:
1) қарапайым және төменгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға белсенді
талпынушы жасөспірімдер;
2) ерік-жігердің және сенгіштіктің әлсіздігінен арбауларға оңай берілетін
жасөспірімдер;
3) арманшыл жасөспірімдер;
4) истерияның немесе психопатияның әсерінен әрекет етуші жасөспірімдер;
5) моральдық және ақыл-ойлық дефектілері бар жасөспірімдер.
Осы П.П. Бельскийдің тұжырымдамасын ұстана отырып, Г.Г. Бочкарева
қылмыс жасаған жасөспірімдердің үш типін бөліп көрсеткен, олар:
өкінетіндер, конфликтілі еместер, циниктер. Автордың бұл жіктеуі
айыпты адамның жасаған қылмысын бағалауына негізделген және белгілі-бір
шамада оның құндылық бағдарын бейнелейді.[2.54-63]
Бағыттылықты талдаудың негізінде Г.М. Миньковский қылмыс жасаған
жасөспірімдерді төрт топқа бөлген болатын, олар үшін жасағандары: а)
кездейсоқ (коллизионды), тұлғаның жалпы бағыттылығына қарама-қайшы болып
табылатындар; б) бағыттылықтың тұрақсыздығын ескергенде мүмкін, бірақ
қылмыс жасау жағдайы тұрғысынан жағдайлық болып табылатындар; в) тұлғаның
жалпы жағымсыз бағдарының нәтижесі болып табылатындар; г) тұлғаның
қылмыстық бағдарының нәтижесі (асоциалды бағалаулар мен қатынастар жүйесі)
болып табылатындар.
Жасөспірімнің қылмысқа алып баратын жолы әдетте бірнеше өзара
байланысты кезеңдерден тұрады, ол тәртіпті қылық – кішігірім қылмыстық
әрекет – қылмыс деп бөлінеді. Қылмыс, айтылып өткеніндей, - объективті және
субъективті факторлардың күрделі байланысының нәтижесі. Біздің пікіріміз
бойынша, олардың мәнін ашу үшін мыналар біршама маңызды болып табылады:
1) антиқоғамдық мінез-құлықтың мотивтерін туғызатын жасөспірімнің
әлеуметтенуі және оның тұлғалық қасиеттерінің өзгеруі процесстеріндегі
ауытқуларды талдау;
2) қылмыс жасаған жасөспірімнің тұлғасын қалыптастыратын тұлға аралық
байланыстар мен қатынастардың құрылымын зерттеу;
3) жиі жағдайларда жасөспірімге шешуші әсер ететін және тұлғаның әлеуметтік
қасиеттерінің қирауын, қылмыскер тұлғасының қалыптасу процессін аяқтайтын
топтық қылмыстық мінез-құлықтың мазмұнын ашу.
Жасөсіпірімнің қылмыстық жолға түсуі ең алдымен тұлғаның әлеуметтік
қасиеттерінің дамымағандығымен немесе деформациясымен байланысты. Қылмысқа
барған жасөспірімдердің дамудағы ауытқулары ең алдымен өнегелі сананың
деформациясында көрінеді. Қылмысқа барған жасөспірімдер мен заңды
ұстанушылардың құқықтық, өнегелік және моральдық тыйым салулары туралы
білімдері жуықтап алғанда бірдей болғанымен, қылмысқа барған
жасөспірімдерде оларды түсіну тереңдігі көп төмен болып табылатындығын
зерттеулер көрсеткен. Олар сонымен қатар өздерінің және қоршаған адамдардың
өнегелік, моральдық қасиеттерін мәнді шамада примитивті бағалайды. Құқық
бұзушылар әдетте қарастырылып отырған құбылыстардың мазмұнын ашпастан және
жиі жағдайларда олардың түпнегіздік мәндерін түсінбестен ненің жаман,
ненің жақсы екендіктерін атаумен ғана шектеледі. Тұлғаның жағымсыз
қасиеттерін бағалауда да, оларға танымал адамдарды констатациялауда да
қылмысқа барған жаөспірімдерге – әдетте белгілі-бір үлкендікті көрсете
отырып, біршама реалисттік позицияны ұстану тән. Бұл жерде тікелей әсерінен
олардың тұрмыстық саналары қалыптасқан антиқоғамдық мінез-құлықтың белгілі-
бір тәжірибесі мен микроортаның жағымсыз әсері білінеді деп болжам жасауға
болады. Қылмысқа барған жасөспірімдер өздерінің жеке мінез-құлықтарын –
барлығы осылай жасайды, бұл үшін жазаламайды, ойланбастан әрекет
етіппін, барлығы жаман және т.б. деп біржақты және примитивті бағалап
отырады.
Сана бағыттылығының бұрмалануы олардың ұсынылған талаптарды түсінуін
қиындататындығы сөзсіз. Өмірдің негативті жақтары, оның ішінде криминалды
жоспар қылмысқа барған жасөспірімдердің кейбіреулері үшін жалпы қабылданған
моральдық және өнегелі талаптарға қарағанда, біршама таныс және жақын болып
келеді. Бұл жерде қоршаған адамдардың мінз-құлықтарын жағымсыз бағалау,
негізінен, өзінің қажеттіліктері мен қызығушылықтарының кедейлігімен,
жұтаңдығымен сәйкестенеді, бұл балалық шақтан бастап спирттік ішімдіктерді
қолдануда, ерте жыныстық өмірде, есірткі қабылдауда және т.б. көрінеді [3,
426-427 б.].
Қылмысқа барған жасөспірімдердің интеллектуалды сұраныстары, әдетте,
аса кедей болып келеді. Олар көбінесе бастысы көңіл көтеру сипатындағы
қызығушылықтармен алмасады. Бұл жерде осындай қызығушылықтар бірінші орынға
шығады. Бұндай жасөспірімдердің қызығушылықтары интеллектуалды және өнегелі
примитивизммен ерекшеленеді.
Қылмысты топпен жасау кәмелет жасқа толмаған жасөсіпірімдерге
ниеттердің жүзеге асуына сенімділік береді және өздігінен олардың
көпшіліктері үшін олар формальды байланыстар мен қатынастар сферасында ала
алмаған қауымдастық сезімінің арқасында тартымды болып табылады. Сонымен
бірге кәмелет жасқа толмаған жасөспірімнің қылмыстық топқа қатысуы оның
қалыпты ұжымнан шеттетілуін күшейтеді. Бұндай позиция ұсталып қалудан және
жасалынған қылмыс үшін жауапкершілікке тартылу мүмкіндігінен қорқудан және
шартты түрде күштеп істелінген сипатқа да ие болуы мүмкін. Қалыптасқан
қылмыстық топтағы шеңберлік сипаттың болуы жасөспірімнің арнайы ортадағы
жеткілікті күрделі жағдайын одан ары тереңдетеді және оның әлеуметтік нашар
халін күшейте түседі. Бұл жерде қылмыстық топтан кетудің әдетте басқа
қатысушылардың тарапынан мүмкін болатын жазалаудан қорыққандықтан қиын
болады, бұл жиі жағдайларда орын алады. Егер жас өспірімде өмірлік жобалар
болмаса және ол қайтадан нашар жағдайларда көрінсе, арнайы шаралармен
бұзылған жасөспірімнің қылмыстық байланыстары тез арада қайтадан қалпына
келуі мүмкін [4, 430-431 б.].
Антиқоғамдық бағытты топпен байланыс және осындай топқа кіру ешқашанда
кездейсоқ болмайды. Бұл топ сол топтың әрбір мүшесінің тұлғасының алдын-ала
болатын нашар өнегелі қалыптасуларымен дайындалынады.
Қазіргі кезде әсіресе қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық іс-
әрекетке тарту психологиясы туралы сұраққа баса назар аударған жөн. Соттық
практикалық зерттеулер, қылмыс жасаған жасөспірімдер топтық қылмыстардың 25
%-тен астамын үлкендердің қатысуымен, олардың тікелей әсер етуімен
жасайтындығын көрсетеді. Кәмелет жасқа толмаған жас өспірімдерді қылмыстық
іс-әрекетке тарту бірнеше факторлармен жүзеге асады. Біріншіден,
жасөспірімдер өздерінің өзбетінше өмір сүре алатындықтарын дәлелдей отырып,
үлкендерге деген табиғи талпынысқа ие болады. Осы үлкендерге тартылу
олардың бойындағы құрдастарымен қарым-қатынасқа деген қажеттіліктерін еш
күрделендірмейді, керісінше оны толықтырып отырады. Жасөспірім өзінің құпия
ойларын бөлісетін және әр түрлі өмірлік қиындықтар туындағанда кеңес алатын
ұстазды қажет етеді де осының әсерінен қылмыстық іс-әрекетке тартылады.
Екіншіден, жас өспірімдер әдетте үлкендерге еліктеуге бейім болып келеді.
И.П. Павловтың пікірінше, еліктеу рефлексінің (үлкендердің мінез-құлықтары
мен әрекеттерін механикалық дерлік көшіру) көмегімен біздің барлығымызда да
балалық шағымызда күрделі жеке индивидуалды және әлеуметтік мінез-
құлқымызды қалыптастырамыз, дейді [5, 124-128 б.б.].
Жасөспірімдер еліктеу объектісінің тек сыртқы ғана емес, сондай-ақ ішкі
де психологиялық қасиеттеріне еліктейді: мінез, ерік, дүниетаным және т.б.
Бұл әсіресе кіші жастағы жасөспірімдерде пайда болады. Ал біршама үлкен
жастағы жасөспірімде бірінші орынға бірте-бірте таңдалып алынған идеалға
сәйкес өзіндік сана-сезімі мен жетілу элементі пайда болады. Алайда идеал
ретінде оған тән деп есептелінген қасиеттерге мүлде ие емес адам алынуы
мүмкін, яғни идеал жалған болып шығуы мүмкін. Өмірлік тәжірибенің
жеткіліксіздігі, айқын қалыптасқан тәртіптік пайымдаулардың жоқтығы
жасөспірімдерде түпнегіздік идеалды таңдап алуды сөзсіз қиындатады.
Жасөспірімнің тікелей қарым-қатынас сферасындағы жағымды идеал мүлдем жоқ
немесе жалған болғандықтан, ол антиқоғамдықпен алмасуы мүмкін.
Кәмелет жасқа толмаған жасөспірімнің, ол үшін референтті болған
қылмыстық топқа жатуы әлеуметтік пайдалы байланыстар мен қатынастардың
толығымен ажырауына алып келуі мүмкін. Сөйтіп, қылмыс жасаған
жасөспірімдердің қылмыс жасауларының негізгі себептері мыналар: олардың
дамуының нашар жағдайлары, жанұя мен қоғамның бақылауынан тыс қалуы,
жағымсыз микроортаның, соның ішінде антиқоғамдық мінез-құлық тәжірибесі бар
адамдардың белсенді әсері екендігі көрінеді.
Қылмыс жасаған жасөспірімдерде қоғамдық пайдалы еңбекке деген талпынысы
антиқоғамдық мазмұнды примитивті, утилитарлы қажеттіліктермен және
қызығушылықтармен алмасып кетеді.
Қылмыс жасаған жасөспірімдердің қылмысқа бару себептерін қарастыруда
әлеуметтік пен биологиялықтың арақатынасы мәселесі ерекше қатаң мәнге ие .
Әлеуметтік құбылыстар сферасындағы себептіліктің үнемі тек объективті ғана
емес, сонымен қатар субъективті де сипатқа ие болатындығы мәлім. Бұл қылмыс
жасауға да – материалдық өмір, қоғамдық және жеке индивидуалды сана
сфераларын қозғайтын себептік тәуелділіктің өзіндік заңдылықтары бар
әлеуметтік құбылысқа да қатысты. Объективті түрде бар болып табылатын
идеологиялық, моральдық, өнегелік және құқықтық ұстанымдар мен талаптар
жеке индивидтің санасында орын алады, меңгеріледі, бағаланады, қабылданады,
күшейтіледі немесе жоққа шығарылады.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке баруына әсер
ететін шарттар ретінде, жасөспірім тұлғасының нашар өнегелік қалыптасуын,
жанұядағы және мектептегі мәдени - тәрбие жұмыстарының кемшіліктерін,
қожайын болудың, иелігін қорғаудың басқарулық кемшіліктерін және т.б.
айтуға болады. Бұл себептер қылмысқа барған жасөспірімдердің әлеуметтік
жағынан шартталғанын көрсетеді. Өсіп келе жатқан тұлғаның мінез-құлқында
нормамен қатар ауытқуларды да туындататын биологиялық фактордың да әсері
зор болатындығын ұмытпаған жөн.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыс жасауының себебін криминологтар
әлеуметтік және биологиялық факторлармен байланыстыра отырып толық және
арнайы деп бөліп қарастырады. Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыс
жасауының толық себебі - қылмыс жасаумен себептік және шарттандырушы
байланыста болатын әлеуметтік құбылыстардың бүкіл жиынтығын білдіреді. Ал
арнайы себеп (өзіндік себеп) бағынбаушылық дәстүрлерге, эгоизмнің,
тәртіпсіздіктің және т.б. әдептері мен салттарына жататын әр түрлі жағымсыз
құбылыстармен байланысты себептер. Бұндағы бір ғана объективті жағдай
қылмыс жасауға тура алып келмейді.Тек барлық аталған себептердің жиынтығы
тұлғаға әсер етудің нәтижесінде ғана қылмыстық әрекет немесе қылмыс жасау
әрекеттері мүмкін болады [6, 321-325 б.б.].
И.И. Карпецтің ойынша, зерттелініп отырған мәселелерді дұрыс шешу үшін
қылмыс жасаудың себептерін жалпы және нақтыларға, бірінші және екінші ретті
себептерге, олардың арасындағы шек қозғалмалы болғандығына қарамастан
қылмыс жасауға жағдай жасайтын шарттарды бөлудің мәні бар дейді. Сонымен
қатар ол қылмыс жасауға экономикалық және басқа да факторлардың әсерлерін
анықтаудың аса терең зерттеуді қажет ететіндігін атап көрсеткен. И.И.
Карпец бірінші ретті басты себептер ретінде мыналарды атайды: әлеуметтік
құбылыстардың тарихи шарттанғандығын; сананың болмыстан артта қалуының
объективті заңының әрекет етуі (бұл адамдардың санасы мен мінез-құлқындағы
әр түрлі бастан өткерулердің болуында өзінің нақты көрінісін табады) [7.43-
44б.].
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа бару себебін В.Н. Кудрявцев
үш негізгі деңгейлерде қарастырудың жақсы талпынысын жасады, олар:
1. құрамында антиқоғамдық мінез-құлықтардың объективті мүмкіндіктері бар
негізгі әлеуметтік процесстер әрекет ететін қоғам;
2. адамдардың өзара қатынастарының объективті заңдылықтары жүзеге
асырылатын өндірістік ұжымдар мен кіші (формальды емес) топтар;
3. субъектінің белгілі-бір мінез-құлқының психологиялық себептері әрекет
ететін жеке индивидуалды деңгей [8, 54-56 б.].
А.Б. Сахаровтың пікірі бойынша, қылмыс - жеке индивидуалды-тұлғалық
қажеттіліктерді заңмен қорғалынатын қоғамның қызығушылықтарына қарама-қарсы
қоятын жеке топтардың немесе нақты адамдардың жеке индивидуалисттік
психологиясының көрінуі болып табылады [9, 83-84 б.].
Өткен өмір туралы санадағы жалпы формуланы қылмыс жасаудың себептері
ретінде нақтылауға тырыса отырып криминологтардың біреулері (И.И. Карпец,
И.Р. Ратинов) жеке индивидуалды құқықтық сананың бұрмалануы (құқықтық
сананың үзілістілігі және құқықтық инфантилизм) жайлы айтады. Басқалары
(Н.И. Стручков) қылмыс жасаудың себептеріне тек бастан өткерулерді ғана
емес, сонымен бірге дұрыс емес көзқарастар мен түсініктерді де жатқызады;
енді біреулері (Д.В. Филимонов), қылмыс жасаудың себептерін жеке
адамуализмнен, карьеризмнен, қоғамдық мүліктерге деген ұқыпсыз
қатынастардан және басқа да құбылыстардан қарастыра отырып, оларды адамның
қоғамдық өмірдің әр түрлі қырларына деген қатынастары позициясынан ашуға
тырысқан; төртінші біреулері (С.С. Остроумов) осындай себеп ретінде анти
қоғамдық құндылық бағдарды жариялайды; бесіншілері (Г.Г. Зуйков) өткен
шақтағы бастан өткерулерді тұлғаның анти қоғамдық бағдарымен теңестіреді
[5, 37-40 б.б.]. Басқаша айтқанда, нақты қылмыстарды жасаудың себептерін ең
алдымен жеке адамтің санасына жататын қандай да бір ортақ фактормен
түсіндіруге талпыныстар жасалды, алайда бұл жерде күрделі әлеуметтік және
биологиялық тіршілік иесі болып табылатын адамның оны тұлға ретінде
қалыптастыратын көптеген әлеуметтік факторлардың әсерінде жүретіндігі
ескерілмеген. Шеттетіліп алынған тұлғаның кез-келген қасиеттері мінез-
құлықтың мазмұнын толығымен анықтай алмайтындығы айқын.
Қылмыс жасаудың әлеуметтік табиғатын талдау, адамның қылмыс жасау
жолына түсуінің себебі ең алдымен ортаға және тұлғаның өзіне тән жүріс-
тұрыстың әлеуметтік детерминанттарында жатқандығы туралы ойға алып келеді.
Осы орайда Е.А. Копыстынский қылмысқа барған жасөспірімдердің үлкен тобын
зерттеген. Бұл зерттеу авторға құқық бұзушылардың мынандай бес тобын бөліп
көрсетуге мүмкіндік берді, олар:
1. Интеллектуалды қабілеттіліктері жақсы және тұлғасының этикалық ядросы
сақталған жасөспірім құқық бұзушылар жанұядан кетудің нәтижесінде кездейсоқ
реформаториумға кез болғандар. Қылмысқа барған жасөспірімдердің бұл тобы
10%-ды құраған.
2. Нашар микроортаның (ата-аналарының қазасы, жанұядағы ішімдікке салыну,
жанұялық жанжалдар, ұрлық, аштық, ішімдікке салынулар және т.б.) әсерінен
көшедегі өмірдің төменгі жағына түскен жасөспірім құқық бұзушылар.
Балалардың бұл тобы өздерінің күәліктегі жастарына қарағанда 2 – 3 жасқа
шамалы интеллектуалды артта қалулармен сипатталынады, бұл орталық жүйке
жүйесінің органикалық өзгерістерімен емес, ақыл-ойлық қабілеттіліктердің
жаттығуларының жоқтығымен, жанұяның төмен мәдениетімен, аз дамыған
моральдық сезімімен шарттандырылған. Бұл топтағы құқық бұзушылар 53%-ды
құраған.
3. Туа берілген және жүре қалыптасқан ерте жастағы генездің біршама айқын
көрінетін интеллектуалды дефективтілігі бар, орталық жүйке жүйесінің айқын
көрінетін органикалық өзгерістері бар құқық бұзушылар. Бұл жағдайда
дебильділіктің, тұлғалық ерекшеліктердің ұзақ мерзімдік эпилепсиясының,
зақымдық церебростенияның, энцефалопатияның және басқа да аномалиялардың әр
түрлі нұсқалары туралы айтылуда. Аталған топтағы балалар мен жасөспірімдер
17%-ды құраған.
4. Материалдық негізінде мәнді шамадағы церебральды, эндокриндік, сөздік
және соматикалық түзелмейтін бұзылыстары басым қатал ақыл-ойлық артта
қалған құқық бұзушылардың тобы. Бұл топ 4%-ды құрады.
5. Генезінде психопатиялық даму (аффективті-тұрақсыз, аса қозғыш,
органикалық, истериялық және псевдологтар) жатқан жасөспірім құқық
бұзушылар. Олар 16%-ды құрады [10, 57-59 б.б.].
Негізінен қылмыстық заңда,қылмысқа барған жасөспірімді әр түрлі
терминдармен анықтайды: қылмыс істеген жасөспірім, қылмысты тұлға,
айыпкер т.б. Қалайша, неге осы жасөспірім қылмыс әрекеттеріне барды?
Нақты бір қылмыс жасаған жасөспірім қандай жауапкершілік арту керек? Оның
қайта түзеу жүйесі қандай болу керек? Қылмыскер жасөспірім қалыптаспас үшін
қандай ескертулер болу керек? Деген сұрақтарға жауап алу үшін қылмысқа
барған жасөспірімнің тұлғалық ерекшеліктерін талдау керек.
Заң шығарушы қылмыс барысында жасөспірімнің байқалынған ерекшеліктерін
айқындап алуы міндетті. Нақты қылмыс құрамын құрастыруда, жаза мен
қылмыстық жауапкершілігін жекелеуінде де қылмыс жасаған жасөспірім
тұлғасының жеке индивидуалдылды ерекшеліктері еске алынады.
Қылмыскер жасөспірімді сипаттау – жеке адамның маңызды қасиеттерін
типологиялық – криминогендік анықтау, зерттеу дегенді білдіреді.
Жасөспірімнің қылмыстық тұлғасы – ол сол тұлғамен істелінген қылмысқа себеп
болатын, жеке адамның типологиялық қасиеттерінің жиынтығы болып табылады.
Қылмыс негізінен жеке адам қылмысқа тигіштігінен, дұрыс өмір сүру керек
екендігін түсіне алмай немесе түсіне алғысы келмегендіктен емес, әлеуметтік
шындықтың нақты бір жағына қатысты шартталынған адамның ой құрылымы
жүйесінің бұрмалануынан іске асады. Қылмысқа барған жасөспірімнің тұлғасын
бағалай отырып, оның мінез-құлқының жалпы үлгісін, өмірлік стратегиясын
құрайтын басыңқы ниетін, өмір сүру әдістерін анықтап алуымыз керек.
Негізінен адамның мінез-құлқы тұлғаның құндылық позициясымен
ұйымдастырылады. Адамның мақсатқа жету үшін құралын таңдау субъектінің
өзіндік сана сезімімен байланысты. Тұлғаның жетекші жүйелендіруші фактор
ретіндегі механизмі оның мағыналық құрылымы. Жалпы адамның әр саналы
әрекетін тұлғалық құндылық бағалайды. Қылмысқа барған жасөспірімдердің
құндылықты мінез-құлқында бір жетіспеушілік бар,олар өздерінің қылмыстық
ісіне адекватты емес баға береді. Өзінің антиәлеуметтілігін өз бетінше
бағалай отырып, өзінің қылмыстық мақсатына жететін әлеуметтік құндылықтарды
жоққа шығарып, өзінің мотивтерін қорғауға жүйе құрады. Жасөспірімдер
қылмыстық мінез-құлық себебін өздерінің жағымсыз жақтарынан емес,
басқалардың мінез-құлқынан, сыртқы қоршаған ортадан көреді. Әдетте олардың
өзіндік бағалауы жоғары болады, ал бұл олардың адекватты емес бағалауын,
тұлғасында құндылық аясының бұзылуын көрсетеді. Қылмыстың мотивациясы
қылмысқа барған жасөспірімнің жағымсыз, яғни пайдақорлық, кекшілдік,
қызғаныштық, мансапқорлық, қате түсініктер сияқты тұлғалық қасиеттерден
құралады. Қылмысқа барған жасөспірімнің мативационді-қажеттілік сферасында
терең қозғалыстар байқалады, олардың әрекеттері төменгі импульсивті
нұсқаулық деңгейде жүреді. Мұндай әрекеттің мотивациясы жасырын болып,
мотивсізқылмыс деген жалған көрініс береді. Ал олардың қажеттіліктері бір
жақтылығы мен шектеушілікпен, әлеуметтік жағымды қажеттілік түрлерінің
дамымай қалғандығымен, төменгі деңгейдегі қажеттіліктердің тым шектен
шығушылығымен ерекшеленеді [11, 142-144б.б.].
Жалпы интеллектуалды дамудың жеткіліксіздігі, алдын-ала бейнелеудің
қалыптаспағандығы, өзіндік рефлексияның төмен болуы – қылмыскер
жасөспірімдердің негізгі айрықша ерекшелігі.Қылмыс жасаған жасөспірімнің
мінез-құлық механизмдерін түсіну үшін тұлғаның типі деген ұғымды да
қарастыру керек. Тұлғалық тип дегеніміз – бағыттылық, мінез-құлықтың жалпы
әдістерімен сипатталынатын құндылық бағдар.
Тұлғаның әлеуметтік негізі болып оның бағыты, өмірлік қатынастардың
жүйелері, мотивациялық-құндылық бағдары болса, онда осы негіз қылмыскер
жасөспірімнің типін анықтауы керек. Қылмыскер жасөспірімнің типтік
критериі, яғни асоциалды, антиәлеуметтік деформация мөлшері, өзіндік
психологиялық реттеу кемшілігі оның қоғамдық қауіпсіздік дәрежесі болып
табылады.
Жалпы әрекет қылмыс жасаған адамның субъективті жақтарын толық ашпайды.
Заңды белгі бойынша ұсақ әрекеттер әр түрлі психологиялық факторлармен
негізделеді. Қылмыскер жасөспірімнің криминалды – психологиялық
классификациясының негізінде ең негізгі позициялар: итермелеуші күші,
мотивтары, қалыпты мақсаттары, қылмыс жасаудың амалдары, тұлғаның
десоциолизация өлшемі, антиәлеуметтік бағдардың сипаты жатыр.
Жасөспірім қылмысының сипаты келесі белгілер жиынтығымен анықталынады:
1. қылмыстың түрімен–объект, қылмыстық салдардың ауырлық сипаттылығымен;
2. айыптау формасы, қылмыстың мақсаты мен мотиві;
3. қылмыс жасаудың амалы немесе әдісі;
4. қылмыс жасаудың жағдайымен;
5. жұмсарту жағдайының бар болуы;
6. қылмысқа жасөспірімнің қатынасы, жасалынған қылмыстан кейінгі мінез-
құлқы. [12, 46-47 б.].
Әлеуметтік дезадаптация дәрежесі бойынша қылмыс жасаған жасөспірімнің 2-
типі бөлініп шығарылынады: бірінші, антиқоғамдық тип, яғни бірнеше рет
қылмыс жасағандар, екінші, асоциалды тип-алғаш рет қылмысқа барғандар.
Өзіндік реттеу кемшілігі бар қылмыскер жасөспірімді төртке бөледі:
а) әрекетсіз, қылмыстық селқостық жіберетіндер;
ә) өзіне тым сенімшілдік нәтижесінде қылмысқа барғандар;
б) қатты жан толқуларын сезініп, басқалардың заңсыз әрекеттеріне қарсы
қылмысқа барғандар;
в) тым жоғарғы дезадаптация жағдайының әсерінен қылмысқа барғандар.
Құндылыққа бағдарланған бағыт бойынша қылмыс жасаған жасөспірімдерді
келесідей түрлерге бөледі:
1. антиәлеуметтік – пайдақорлыққа бағытталған, олар әсіресе қоғамның
құндылығына қол сұғумен айналысады.
2. антиқоғамдық пайдақор-зорлау бағытындағы .
3. антигуманды-агрессивті бағыттағы .
Айтылып кеткен қылмыстық типтер қажеттілік, мотивациялық,
интеллектуалды, еріктік, эмоционалды-құралдық, мінез-құлықтық қасиеттер
бағыты өзіндік тұлға үлгісіне ие [4, 354-355б.].
Қылмысқа барған жасөспірімдер қайта түзету мекемелерінде өзіндік бір
психологиялық ерекшеліктерге ие болады.
Адамды еркінен айыру, оны әлеуметтен оңашалау-адамның мінез-құлқының
күшті модификация факторы болып табылады. Бұл факторға әр адамның
психологиясы әр түрлі жауап береді. Дегенмен, мұндай қысымдағы, ал кейде
стрестік жағдайда адам мінез-құлқының негізгі психологиялық симптомдарын
бөліп шығаруға болады. Түрме, колонния – адамның үйреніп қалған өмір
қалпынан айрылуы, жақындардан ажырауы, қиын жылдарға ұшырауы болып
табылады. Түрме - адаптацияға деген қиындықтың жоғарылауын көрсетеді: жиі
тұлға аралық конфликттер, келіспеушілік, дөрекелік, тұрмыстық жағдайдың
жеткіліксіздігі, криминалды субмәдениет, персонал жағынан криминалды
топтық, көшбасшылар жағынан үнемі қысымның болуы және т.б. болып табылады.
Осындай жағдайда түзету мекемесіндегі жасөспірімдердің тұлғалық дефектісі
ұштаса түседі.
Алғашқы екі-үш ай–бұл алғашқы адаптация кезеңі деп аталады.Ол
сотталғандардың психологиялық күйінің кернеуімен ерекшеленеді. Келесі
кезеңде сотталғандардың құндылығы қайта бағдарланып, микроортаның
құндылықтарын, нормаларын қабылдап, жаңа жағдайға мінез-құлық стратегиясы
мен тактикасын құрады. Барлық жаза өтеушілер өзіндік бағаны қайтаруды
армандайды. Түрмеде, колонияда адам белсенді іс-әрекетпен өз жағдайын
жақсарта алмайды.
Жазасын өтеуші адамның бүкіл өмірі түзету мекемесінің режимінің типімен
анықталады. Түзету мекемесінің әкімшілігі жағында күштеп әсер етуге құқығы
бар. Түзету мекемесінің режиміндегі жазасын өтеуші жасөспірімнің өмірлік
режимі күнделікті қатаң тәртіпте болады, ол жаза өтеудің құралы, түзету,
қайта тәрбиелеу амалдары болып табылады. Түзету мекемесінің режимі жазасын
өтеуші жасөспірімнің мінез-құлқында жағымды дағдыларды қалыптастыруға
көмектеседі.
Түзету мекемесі іс-әрекетінің психологиялық негіздерін қарастыруда
олардың іс-әрекетінің екі негізгі міндетін бөліп көрсетуге болады:
біріншісі, құқықтық жазаны орындау,екіншісі, сотталған тұлғаны –қайта түзеу-
қоғамға қажетті бейімделгіш мінез-құлықтың қасиеттерін қалыптастыру болып
табылады.
Түзету мекемесінің негізгі тәрбиелік іс-әрекетінің ерекшелігі- жауапқа
тартылғандарды тәрбиелеу кезіндегі қиындықтардың болуы. Тұлғаны қайта
тәрбиелеу үшін түзету мекемесіндегі қызметкерлер әр сотталған адамның
тұлғалық ерекшеліктерін білу керек. Бұл міндет қиын әрі көп көлемді болып
келеді. Оны орындау арнайы психологиялық білімді, тұлға құрамындағы
бағдарды, мінез-құлық динамикасын, әсер ету амалдарын талап етеді. Түзету
мекемесінде әсер ету жүйелері жеке индивидуалды бағыттылықсыз алдына
қойылған міндеттерді орындай алмайды. Жеке индивидуалды тәрбиелік жұмыстың
табыстылығы тәрбиешінің педагогикалық- психологиялық компитенттілігіне
байланысты. Түзету мекемесінің тәрбиелік жұмысының негізгі мәселелеріне
шолу жасайтын болсақ, ондағы тұлға туралы мәліметтерді алу көзі түзету
мекемесінің зерттеу әдістері болып табылады.
1. Жеке ісінің және басқа құжаттармен танысуы;
2. Объективті қосылған бақылау;
3. Зерттеулі әңгіме (сұрақ әдісі);
4. Медициналық зерттеу мәліметтерін талдау;
5. Тұлғаның психологиялық ерекшеліктері туралы мәліметтерді талдау;
6. Әр түрлі тәрбиелік әсердің нәтижелерін талдау.
Сонымен, қорыта келгенде, біз қылмысқа барған жасөспірімдердің
делинквентті мінез-құлық ерекшелігін қарастыра отырып, мынадай қорытындыға
келеміз. Қылмысқа барған жасөспірімнің делинквенттілігі – бұл заңның немесе
қоғамдық нормалардың бұзылуында жүзеге асырылатын әрекеттердің кең ауқымы
үшін нақты емес түсінік болып табылады.Жалпы қылмысқа барған
жасөспірімдерді А.Я. Колодная, А.Б. Сахарова, В.Н. Кудрявцев, В.Л. Василев
және т.б. осы секілді көптеген авторлар қарастырып, өз үлестерін қосқан
болатын.
1.2. Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының
себептерi және оған әсер ететiн жағдайлар
Қылмысқа барған жасөспірімдердің арасында әртүрлі қылмыстың терең
тамырлануы кімді болса да, алаңдатпай қоймайды. Құқықтық мемлекетке қадам
басқан шақта қоғамға саналы адам қалыптастыру мемлекетіміздің басты
міндеттерінің бірі болатын болса, ол міндетті іске асыруға басты мақсат
жасөспірімді жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеуден айқын көрінеді.
Бесіктен белі шықпай жатып, әрбір оғаш қадамына селт етпей сергек
қараған жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке баруына байланысты себеп не?
Кім кінәлі? Қоршаған орта ма? Әлде мектеп пе? Әлде жүре түзеліп кетер деп
қылмыстық әрекеттер істеген баласының әрекетіне немқұрайлы қарайтын
ата-ана ма?
Болашақ өмірі мен тағдырын бейтарап қалдырмайтын кез-келген адамның
осы сұраққа жауап іздеуі белгілі.
Қылмысқа барған жасөспірімдердiң есейе келе, өздерiнiң жасаған
қылмыстық әрекеттері үшiн үлкен өкінішпен қарау жағдайы көп болып тұрады.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық әрекеті өмірде болып жатқан
нақты жағдайларына тікелей байланысты емес. Ол белгілі бір ортаға кездейсоқ
немесе жоспарланған түрде тамырлануы. Жасөспірімдердің қылмыстық
әрекеттерді көбінесе қалада жасауы, әлеуметтік тұрғыдан көптеген
себептермен түсіндіріледі. Жасөспірімнің өзіне, қоғамда пайдалы іспен
айналыспауынан уақыттың көптігі, ауылдық клубтың жабылуы, күні бойғы бос
сандалыс, көше кезулер, қылмыстық әрекеттің алғы шарты бола алады. Осындай
толып жатқан себептер жасөспірімнің таңғажайып оқиға жасауға ұмтылуына,
керемет көрінуге, болашақта істейтін қылмыстық әрекетқе жоспар құруына
немесе топтасып қылмыс істеуге жол ашады. Көбінесе жасөспірімдер бойынан,
санасынан мықты орын алған қиялы ойша жетіліп арманын іске асыратын не
асыруға асығатын жасөспірімдер айналасындағыларды таң қалдыратындай етiп
істеуге талпынады.
Олардың әртүрлі іспен шұғылданбауы немесе жан-жағындағы қоршаған
ортасының, айналасындағы достарының немесе біреудің қорқытуы, үрейлетуінің
итермелеуі арқылы қасақана қылмыс жасауға түсіп кетуi көп болып жатады.
Осыған орай қазiргi кезде бiздiң жасөспірімдеріміз рухани азып тозбау үшiн
қазақ отбасындағы мәдени құндылықтар дамуының мазмұнына аса маңызды көңiл
аудару керек. Бүгiнгi таңдағы экономикалық әлеуметтiк жағдайлар отбасы
жағдайына үлкен ықпал етiп отыр. Қоғамдағы жұмыссыздық, күн көрiс көзiнiң
төмендеуi отбасы тәрбиесiнiң әлсiреуiне әкелiп отыр.
Жанұядағы тәрбие жұмыстарынан кеткен қателіктер, кемшіліктер,
жинақталып келіп қоғамдық тәрбиедегі қателіктерімен байланысып,
жасөспірімдердің тәртібін одан әрі шиленістіре береді. Жасөспірімнің қылмыс
жасауын болдырмау үшiн қазақ отбасына тән өзiндiк ерекшелiктерiнiң маңызы
зор: отбасы мүшелерi арасындағы iзгiлiк қатынастар; үлкенге деген құрмет;
кiшiге деген iлтипат; жасөспірімнің тұлғалық дамуына олардың жас
ерекшелiктерiне байланысты қатынас; әулеттегi жақсы дәстүрдi үлгi ету
арқылы бала қасиетiн аша бiлу; күнделiктi тұрмыс-тiршiлiкке бейiмдеу және
т.б.
Қылмыс жасаған жасөспірімдер ісі жөніндегі комиссия мен милиция
орындарында тәрбиені дұрыс жүргізбейтін жанұяны дер кезінде анықтап,
тәртіпке шақырмаушылық көптеп кездесіп жатыр. Қылмысқа барған
жасөспірімдерді қайта тәрбиелеу процесін ұйымдастыруда психологтар
жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін ескере білулері қажет.
Себебі, қандай да бір психолог ықпалдар жасамасын, олар жасөспірімнің ішкі
жан дүниесімен сабақтасып жатуы тиіс.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыс жасаулары, көбінесе олардың
ересектерге еліктеуiмен анықталады да, жалпы қылмыстың өсіп отырғанын
осымен байланыстырамыз.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке қадам басуына басты
себеп әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсер етуі. Адамның қоғамдық
белсенділігі оқуға, спортқа, көркем өнерге деген қызығушылықтарын күннен-
күнге арттырады. Ал осындай қоғамдық жұмыспен айналыспайтын жасөспірімдер
қылмыстық істерге жақын жүреді. Қоғамнан, ондағы қайнаған қызу өмірден
шеттеп қалу, қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмысқа баруының бірден-бір
себебі болып табылады.
Қылмысқа барған жасөспірімдер қылмысының сан-салалығы олардың
күнделікті қылмысынан өз көрінісін табуда. Қазіргі кезде әлеуметтік-
психолог және құқық қорғау органдарының зерттеулері бойынша,
жасөспірімдердің мүліктік қылмысқа баруы 7,8 пайызды, ал жеке адамның
затын ұрлау 49,4 пайызды, мемлекет және қоғам мүлкін ұрлау 1,7 пайызды,
тонау мен шабуыл 11,2 пайызды көрсетіп, қылмыс санының көбеюіне әсер етіп
отыр [13, 21-23б.].
Қылмысқа барған жасөспірімдерге топ құру, топ болып әрекет ету тән.
Осындай жасөспірімдер ересек кiсiлермен салыстырғанда жалғыз өзі қылмыс
жасауға өте сирек баратындығы практикалық тұрғыдан дәлелденген. Бұдан
олардың өз-өзіне сенбеуі ғана емес, сонымен қатар олардың достық жөніндегі
түсініктері теріс бағытқа ие болуына қарамастан, осындай достыққа ұмтылуын
да байқауға болады.
Мысалға, А.Ф.Парницевтің мәліметтері бойынша жасөспірімдер тобында
қызғушылық пен еліктеудің жоғары деңгейі, топ мүшелерінің өз дегеніне
көндіруі, көңілкүйдің өзгеруі, қылмыстық акт барысында өзге топ мүшелеріне
берілуі байқалады, жасөспірімдердің кез-келген тобында қандай да мөлшер
болатыны бәрімізге белгілі. Бұл жағдайда адамдардың, әсіресе,
жасөспірімдердің бірдей еместігін, психофизиологиялық-психологиялык
қасиеттері тұрғысынан (ерік, ақыл-ой) әр түрлі болуымен түсіндіріледі.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің психикасының жас балалар мен ерсектердің
психикасымен салыстырғанда өзгешелік бар. Бұндай өзгешеліктер импульсивтік,
жоғары әсерленгіштік, қызбалыққа тез түсушілік, көңілкүйінің тұрақсыздығы,
өз-өзіне сенімсіздік бiлдiруі, өз әрекетінің дұрыстығына жиі күмәндануы
болып табылады. Олардың бойындағы психикалық қасиетер мәселен, мақсаттылық
пен табандылыққа, тұрақсыздық пен өзiн-өзі сыйламаушылыққа, сенімсіздік пен
жабырқаушылыққа жиі алмасып отырады. Жасөспірім бойындағы осы қасиеттер
олардың құбылмалылығын көрсетеді. Бұл сияқты құбылмалы,тұрақсыз психикалық
қасиеттер-қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық жолға оңай түсіп
кетуіне өз әсерін тигізбей қоймайды. Бұл оның айқын дәлелі. Кез келген
жасөспірім өз бетінше әрекет етуге, өзін-өзі дамытуға қабілетті. Ол өзін-
өзі ұйымдастырушы жүйе ретінде таныла отырып, дамытудың тек объектісі ғана
емес, сонымен бірге субъектісі болып танылады. Көптеген жағдайларда
жасөспірімдер сыныптастарының өзіне деген нашар қарым-қатынасын, жақын
қабылдап, қатты күйзеліске түсуі де мүмкін. Сыныптастарының қарым-
қатынасына қанағаттанбағандықтан, көптеген жасөспірімдер қоғамға жат
әрекеттерге барады. Көп жағдайда жасөспірімдердің сабаққа үлгермеушілік
қасиеттері олардың қылмыстық әрекеттерге баруының себепшісі бола алады.
Осыған байланысты психологиялық проблемалардың маңызды жақтары туындайды.
Жекеленген жасөспірімді сыныпта ешкім жақсы көрмейді, ешкім достасқысы
келмейді, бұл -психологиялық құбылыстың бiр ерекшелiгi. Достарымен
қатынасының болмауы, жасөспірімнің жеке басында көптеген кері әрекеттері
бар жағдайлардың көп болуы тәртібінің өзгере бастауынан көрінеді. Жекеленіп
қалған, жалғыздық шеккен жасөспірімдер қылмысқа барған жасөспірімдер санын
толықтырады. Жекешеленіп, шеттетіліп қалған жасөспірімдер өзіне жақын
ортаны тағы да басқа жақтан іздейтіндіктен, қоғамда жолыққан кездейсоқ
достарының да өзі сияқты болатындығы белгілі [14,106-109б.б.].
Қылмыстық әрекеттің басты себебі – жасөспірімнің пайдалы iспен
айналыспауы десек, жоғарғыда айтып кеткендей, оның бос сандалыстан көп
өкінішті жағдайларға ұрындырып жататыны айтпаса да түсінікті. Осы орайда
В.М. Бехтеревтiң Баланы тәй-тәй басып қолына затты мықтап ұстай
бастағаннан бастап-ақ үнемі еңбекке үйрету керек – деген пікірімен
келісуге болады. Белгілі іспен айналысатын жасөспірімнің қылмыстық әрекетке
тек қана кездейсоқ жолмен баратыны да белгілі. Мектептен тыс уақытта кітап
оқу, үйірмеге қатысу, көркем өнерпаздар үйірмесіне қатысу, не болмаса
спорттың көптеген түрлерімен айналысу – қазіргі кезде жасөспірімдердің
әрекетінен қалып бара жатқан құбылыс, әрине бұл жерде бір жасөспірім өзіне
пайдалы іспен айналыспай, бос сандалыспен күй кешеді деген жаңсақ пікірді
айтпайды.
Дегенмен де, қылмысқа барған жасөспірімдердің әдебиетке қызғушылығы өте
төмен дәрежеде екенін көптеген тәжірбиелер дәлелдеген болатын. Әр түрлі
заман талабына сай ойын түрлері, ойын автоматтарына жасөспірімдер
қызғушылығын арттыруы, жеңіл ақша табу, егер ойын автоматтарынан ұтылса,
үйінен ақша ұрлау, не болмаса өзінен кіші балаларды ұру, оларға зорлық,
көрсету арқылы жасөспірімдер қалай қылмыс жолына түскенін білмей де қалады.
Олар ата–анасын алдап ақша сұрау, үйдегі заттарды ұрлап сатуды кәсіп қылуы
мүмкін, ал мұндай әрекеттердің барлығы жасөспірімдердің қылмыс жасауының
алғашқы қадамын білдіреді.
Қылмысқа барған жасөспірімдерге қоғамдық өмірде болып жатқан
жаңалықтардан бейхабарлығы, не нәрсені болса да білуге ұмтылуы, қызығу-
талпынуларының өте төмендігі тән болады. Жалпы қылмысқа барған
жасөспірімдерді қоғамдық іс-шараларға тарту арқылы, көркем өнер мен
мәдениеттілікке қызығушылығын дамыту арқалы, көптеген пайдалы іспен
айналысуға итермелеу арқылы қайта тәрбиелеп, қылмысқа барған
жасөспірімдердің қылмысын азайтуға кішкене болса да ықпалын тигізуге
болады.
Көп жағдайда тасыған күштері бойына сыймай, алып–ұшып тұратын
жасөспірімдер көбінесе өз маңайына өзіне бейім келетін жасөспірімдерді
жинап, топтасып қылмыс істеуге, бұзақылыққа әуес болады. Қылмыстың кіші
жасөспірімдік шақтың арасында көбеюі, олардың қылмыстық жауапкершілікке
тартылмауынан болады. Қазіргі кезде Республикада кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдер қылмысы 18,3 пайызды құрайды. 1991 -1995 жыл аралығындағы
статистикалық талдау көрсеткіші бұзақылық, тонау, ұрлау сияқты қылмыс
түрлерінің сәл бәсеңдегенін айтса. Ал 1996 жылмен салыстырсақ, екі есе
өскендігі айтылады. Ал, қазіргі кезде бұл көрсеткіш жылдан-жылға көбейе
түсуде. Осыған байланысты мемлекетіміздің басшысы Н. Ә.Назарбаев
Республикамыздың Құқық қорғау органдарының басшылары мен аудандық
әкімдерінің қатысуымен өткен кеңесінде: Біздің елімізді-әлеуметтік
экономикалық қайта құру демократиялық мемлекет құруға қадам басқан шақта
толқыған криминогендік процестерге соқтығысты. Бұл – шын мәнінде саяси
реформа, қоғамдық тұрақтылық пен азаматтың өміріне ерекше қауіп төндіреді
деп көрсеткен болатын [15,117-119б.].
Уақыт тілін сәл шегеріп, 1920-40 жылдары зерттеген ( П.П. Блонскиий,
В.И. Куфаев, П.И. Любинский) авторларға жүгінер болсақ, олар қылмыс жасаған
жасөспірімдер - заң жағынан да зерттеуді де қажет ететін басты объект,
екенін алғаш рет атап көрсеткен. Бұл авторлардың пікірінше, жасөспірімнің
қылмыстық әрекетке қадам басуына басты себеп - әлеуметтік-экономикалық
факторлардың әсер етуі деген.
Жасөспірімдік шақ жасөспірімнің сана сезімінің жан-жақты толысып
дүниеге көзқарасының өзгеріп, үлкен өмірге дайындығының аяқталатын
кезеңiмен тығыз байланысты. Жасөспірімдердің өтпелі кезеңі оның өміріне көп
өзгерістер әкелері хақ. Сондықтан да осы өтпелі кезеңінде жасөспірімдердің
қиын жасөспірім болып қалыптасуы болады,ал бұл олардың қылмысқа баруының
бірден-бір себебі. Жалпы жасөспірімнің өтпелі кезеңін бірнеше топқа бөлуге
болады:
1. Талап, тілек.
2. Қызығушылық.
3. Өмірге жоспар мен көзқарастар.
4. Жалпы сипаттама .
Өтпелі кезеңде жасөспірімнің еліктегіш келетіні, жақсыға ұмтылу,
ұқсағысы келетіні, қайталағысы келетіні белгілі. Өтпелі кезеңнің құйын
сияқты өткінші елестерге толы болуы жасөспірім өміріне қауіп төндірері де
сондықтан. Жасөспірімдердің жағымсыз еліктеуінің салдары, қылмыстық
әрекеті, қызғушылығының әсерінен қылмыс істеуі, көбінесе осы шақта жүзеге
асады .
Жасөспірімнің алып-ұшпа саналатын өтпелі кезеңінде не нәрсеге болсын
еліктегіш келетінін жан –жақты зерттеген ғалым Т.М. Якобсон болатын.Ол бұл
жаста жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке тез еріп кетуі оның еліктеу
деңгейімен байланысты деп айтады.
Ересек қылмыскерлерге қарағанда, қылмыскер жасөспірімдер қоршаған
әлеуметтік ортамен тығыз байланыста болады. А.И.Долгова және В.Д. Ерланова
секілді ғалымдардың пікірінше, қылмысқа барған жасөспірімдер үшін ортаның
рөлі өте зор болады деп көрсеткен [16, 283-285 б.].
Жасөспірімдердің қылмыстық жолға түсуінің тағы бір себебі, олардың
ішімдікке әуес болуы болып табылады. Жалпы ішімдікке әуестік жасөспірімді
дұрыс жолдан тайдырып, қылмыстық әрекетке итермелейді. 13-14 жастағы
жасөспірімдердің басым көпшілігінің талап - тілектері шектен шығып
кеткендігі, олардың ішімдіке құмарлануынан көрінеді. Осыған байланысты
А.Вайсберг – қылмыс істеп айыпталған жасөспірімдерді зерттей келе,олардың
41-пайызы, қылмысты мас күйде істеген деген тұжырым жасайды. Осы
көрсеткіште қылмысқа барған жасөспірімдер қылмысының күннен-күнге ұлғаюын
және олардың қылмыстық әрекеттерге көп жағдайда мас күйінде баратындығын
көреміз.
Жасөспірімдердің құқық бұзушылығы кәмелетке толмағаннан кейін қылмыстың
жауапкершілікті баспалдағын аттауға мәжбүр ететіні қылмыстан белгілі.
Жасөспірімдер қолымен іске асқан қылмыстың қандай түрімен күрес жүргізсек
те, ол болашақтағы ересектердің жалпы қылмысымен күресуге бағытталған
бірден-бір дұрыс жол екені сөзсіз. Кәмелеттік жасқа толмаған жасөспірімдер
қылмысын болдырмай алдын-алу үшін оларға қылмыстық құқықтық шаралармен әсер
ету арқылы, оның тиімді нәтижесін күту –жасөспірімдердің өмір жолын дұрыс
таңдап, адам болып қалыптасуына өз әсерін тигізсе керек. Қылмысқа барған
жасөспірімдер қылмыстық жағдайының салалығын түсіну үшін ең алдымен олардың
жас шамасын анықтау басты орын алады.
Қазақстан Республикасы территориясында кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдердің қылмысына арнайы жүргізілген санақ олардың қылмысы азаймай
отырғанын хабардар етті. Нақты жүргізілген талдаулар жасы толмаған
жасөспірімдер қылмысының криминогендік жақтарын ашуға көмектеседі.
Біріншіден, Қазақстан Республикасы бұрынғы Кеңес үкіметі құрамында
болған кезде де, жылдар бойы статистикалық бақылау жүргізуін тоқтатпады.
Сол кез бойына жасы толмағандар қылмысының өсуі жоғарылығымен ерекшеленеді,
оның өсуі бір бес жылда орташа 14-17 пайызға жеткендігін көрсетті.
Екіншіден, 1995 жылдан бастап, жасы толмаған жасөспірімдер қылмысының
өсуі бір жерде азайғанын көрсетсе, екінші жерде көбейгенін дәлелдей
түскендей.
Үшіншіден, жасы толмаған жасөспірімдер қылмысы бір кездері олардың
кейбір ауыр түрлеріне қарамастан асып түсті.
Төртіншіден, жасы толмаған жасөспірімдер қылмысы көбінесе, толық
есепке алынбайды. Сарапшы мамандардың баға беруіне қарағанда көптеген
қылмыстар ашылмайды немесе тіркеудің дұрыс жүргізілмеуі салдарынан
жасөспірімдер қылмысқа жеңіл-желпі қарап, келесі қылмысқа оп оңай қадам
басады [17, 57-62 б.].
Қазақстан Республикасында көптеген қылмыстар қылмысқа барған
жасөспірімдердің қолымен іске аспаса да, орын алып өсіп отырғаны жөнінде
тұжырым жасауға негіз береді. Шындығына келгенде, кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдердің көптеген қылмыстары құқық қорғау орындарына жетпейді,
тіркелмейді, бұндай қылмыстық әрекеттердің әсерінен көптеген қылмыстық
әрекеттер жазалаудан шет қалып, қылмыстың сандық жағынан азаюына алып
келеді.
Кәмелетке жасы толмағандардың қылмысын салалық жағынан талдау маңызды
орын алады. Осы тұрғыдан алсақ, жасы толмаған жасөспірімдердің қолымен іске
асқан қылмыстарына кісі өлтіру, ұрып-соғу, зорлау, қорқытып алу, кісі
тонау, адамды кепілдікке алу, бұзақылық, мүлікті ұрлау жатататыны белгілі.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қолымен іске асатын сан-алуан
қылмыстардың ішінде кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян келтіру, зорлау
сияқты ауыр қылмыстар өткен жылдары бірен-саран кездесетін болса, қазіргі
кездерде оның өсе түскендігі белгілі. Кепілдікке алу секілді қылмыс түрі
бұрындары мүлдем кездеспесе, қазіргі кезде оның да бас көтеруі өмір
шындығына айналып отыр. Қазіргі кезде кәмелетке жасы толмаған жасөспірімдер
арасында көп тараған қылмыстың біріне айналған бас пайдасын ойлап,
жасалған қылмыс жатады десек қателеспеген болар едік. Олай деуге себеп,
олардың арасында бас пайдасын ойлап, жасалған қылмыстың түрлеріне жататыны
ұрлық, тонау, алаяқтық, сеніп тапсырылған мүлікті иемденіп алу, күш
көрсетпей тартып алу, күш қолданбай аса бағалы затты ұрлау, сеніміне
кірумен немесе алдаумен адамның мүлкіне зиян келтіру сияқты қылмыстары
жасөспірімдердің қолымен іске асырылатыны белгілі.
Кейбір жасөспірімдер қылмысты жалғыз өзі белсенді түрде істеп жатады,
бұл олардың өзінің қылмыстық әрекетіне дайындығын, қайсарлығын,
аямаушылығын білдіреді. Бұл әрине, біріншіден, болашақта қоғамға жоғары
қауіптілігін төндіретіндігін көрсететін болса, екіншіден, құқық орындары
мен психологтардың жекелей жұмыс жасауын талап етеді. Көптеген қылмыстық
істер көрсеткендей, ұрлық жасайтын жасөспірімдердің ұрлайтын заттары
көбінесе ұсақ-түйек заттар болып келеді. Кейде олар ұрлаған заттарын
қызығып алса, кейде саналы түрде алады. Кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдердің көп жасайтын ұрлық сияқты қылмысына қоса, соңғы кезде көп
кездесетін қылмыстарының көп тараған тағы бір түрі – бұзақылық болып отыр.
Қандай да болмасын, болмашы нәрсеге кектенген баладан өшін алу, көше-
көшеге бөлініп алып, төбелес ашу немесе ара-тұра болса да кездесетін жайт,
ауыл-ауыл болып төбелесу, өтіп бара жатқан баланы мазалап, ұрып-соғу, күш
көрсету, жасы толмаған жасөспірімнің бұзақылығына жататын қалыптасқан
құбылыс [18, 69-72 б.].
Жалпы қылмыстың топтық құрылуы жай құрылудан басталып күрделі
құрылыммен аяқталады. Топ болып қылмыс жасаған кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдер қылмыстық жауапкершілікке қылмысқа қатысқандығы үшін жауап
береді. Екі немесе бірнеше рет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz