Лириканы оқытудың тәсілдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Лирикалық шығармалардың түрлері және оны оқудың мақсаттары
1.1. Лирикалық шығармалардың түрлері, зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Лириканы оқытудың дидактикалық және әдістемелік
мақсат.міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІ. Лирикалық шығармаларды оқытудың жолдары
2.1. 5.9. сыныптарда лирикалық шығармаларды оқыту жолдары ... ...14
2.2. Жоғары сынып бағдарламасындағы лирикалық шығармаларды
оқытуда педагогикалық инновацияның мүмкіндіктерін
пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Пайдаланылғанәдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
І. Лирикалық шығармалардың түрлері және оны оқудың мақсаттары
1.1. Лирикалық шығармалардың түрлері, зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Лириканы оқытудың дидактикалық және әдістемелік
мақсат.міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІ. Лирикалық шығармаларды оқытудың жолдары
2.1. 5.9. сыныптарда лирикалық шығармаларды оқыту жолдары ... ...14
2.2. Жоғары сынып бағдарламасындағы лирикалық шығармаларды
оқытуда педагогикалық инновацияның мүмкіндіктерін
пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Пайдаланылғанәдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Тақырыптың өзектілігі. XXI ғасырдың жан-жақты зерделі, дарынды, талантты адамын қалыптастыру бағытында білім беру мәселесі мемлекетіміздің басты назарында.
Білім мен ғылымның Қазақстан дамуына. оңтайлы әсер етуі үшін дүниежүзілік кеңістігіне ену, білім беруді одан әрі демократияландыру, оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, білімге, бүкіл оқу - әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Осы тұрғыдан алғанда мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру, таңдай білу еркіндігі тиіп отыр. Қай кезеңде, қай заманда болмасын «мектептегі басты тұлға-мұғалім» десек, дүниежүзілік даму деңгейінен кем түспейтін, иық тірестіре алатын, алған білім мен тәрбиелік қазынасын туған еліне, адамзат игілігіне жұмсай алатын қазақтың ой, танымының иесі, саналы азаматты жетілдіруге үлес қосатын өлең өнерін («қазақтың қасиетті қара өлеңін») оқыту үрдісі оны ұйымдастырушы мұғалімге жауапты міндет жүктейді. Сондықтан бүгінгі таңдагы мектеп проблемасы «Білім беру мен тәрбие үрдісіне инновациялық қызметті енгізу арқылы білім сапасын артгыру» оқушылардың өз «менін» қалыптастыру болса, лирикалық шығармаларды мектепте оқыту үрдісінде де педагогика жаңалықтарын қазіргі оқытып жүрген пән ерекшелігіне қарай қолдана білу - оқыту мақсатына жетудің бір жолы. Ұзақ жылғы тәжірибе мен зерттеу жұмысының нәтижесіндегі алдына қойған мақсат - баланы субъект ретінде оқу, ісіне қызықтыратын, оған қабілетін арттыратын жағдай туғызу.
Білім мен ғылымның Қазақстан дамуына. оңтайлы әсер етуі үшін дүниежүзілік кеңістігіне ену, білім беруді одан әрі демократияландыру, оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, білімге, бүкіл оқу - әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Осы тұрғыдан алғанда мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру, таңдай білу еркіндігі тиіп отыр. Қай кезеңде, қай заманда болмасын «мектептегі басты тұлға-мұғалім» десек, дүниежүзілік даму деңгейінен кем түспейтін, иық тірестіре алатын, алған білім мен тәрбиелік қазынасын туған еліне, адамзат игілігіне жұмсай алатын қазақтың ой, танымының иесі, саналы азаматты жетілдіруге үлес қосатын өлең өнерін («қазақтың қасиетті қара өлеңін») оқыту үрдісі оны ұйымдастырушы мұғалімге жауапты міндет жүктейді. Сондықтан бүгінгі таңдагы мектеп проблемасы «Білім беру мен тәрбие үрдісіне инновациялық қызметті енгізу арқылы білім сапасын артгыру» оқушылардың өз «менін» қалыптастыру болса, лирикалық шығармаларды мектепте оқыту үрдісінде де педагогика жаңалықтарын қазіргі оқытып жүрген пән ерекшелігіне қарай қолдана білу - оқыту мақсатына жетудің бір жолы. Ұзақ жылғы тәжірибе мен зерттеу жұмысының нәтижесіндегі алдына қойған мақсат - баланы субъект ретінде оқу, ісіне қызықтыратын, оған қабілетін арттыратын жағдай туғызу.
«Инновация» - деген сөз латынның «novus» - жаңалық және «in» - енгізу деген сөзінен шыққан, ал оның қазақша аудармасы - жаңарту, жаңалық, өзгеру деген мағынаны білдіреді. Т.И.Шамова, П.И.Третьяковалардың еңбегіңде «Инновация» - дегеніміз жаңа мазмұнды ұйымдастыру, яғни инновация үрдісі мазмұнды дамытуды, жаңаны ұйымдастыруды қалыптастыруды анықтайды, ал «жаңаша» деп жаңаның мазмұны, оны енгізудің әдіс-тәсілі мен технологиясын қамтитын құбылысты түсінеміз - делінген. Энциклопедиялық сөздіктерде инновация әр түрлі анықталады.
Үлкен энциклопедиялық өоздікте бұл ұғым «жаңаша білім беру»-деп түсіндіріледі.
Тәжірибелер көрсетіп жүргендей, кез келген инновация – мөлшерлі іс-әрекеттің шегіне ұмтылуы және одан шығуы. Педагогика ғылымы инновациялардың ерте уақыттарда да болғанын көрсетеді.
Мысалы: Сократ мектебі – «Қуаныш үйі», К.Д.Ушинский мен Л.Н.Толстойдың ғылыми идеялары.
Инновациялық құбылыстар білім беру саласында өткен ғасырдың сексенінші жылдарынан кеңінен тарала бастадьі, Әдетте, инновация бірнеше өзекті меселелердің түйіскен жеріңде пайда болады да, берік түрде жаңа мақсатты шешуге бағытгалады. Педагогикалық құбылысты үздіксіз жаңғыртуға жетелейді [15]- дейді зерттеуші ғалым М.Жанпейісова.
Бала білімін оқушы деңгейінен шығармашылық деңгейге жетелеуде дамыта оқыту (развивающее обучение), проблемалық оқытудың атқаратын орны ерекиіе. Қазір педагог ғалымдар оқыту әдістерін төмендегідей жүйелейді: 1. Түсіндірмелі иллюстративтік, 2. Программалық, 3. Эвристикалық, 4. Проблемалық, 5. Модельдік.
Бұл әдістер мұғалімдерге жете таныс, тәжірибеде жиі пайдаланып жүрген, өнімді нәтижелер беріп жүрген әдістер. Белгілі ғалымдар Эльконин мен Давыдовтардың дидактикалық жүйесі дамыта оқыту соңғы кездерде жаңашыл, ізденімпаз мұғалімдердің тәжірибесінде негізінеи енуде. Дамыта оқыту технологиясын барлап қарасақ, ол алдымен «нені дамыту керек» - деген сұрақтарға жауап іздестіреді.
1. Сезімін, түйсігін. 2. Қабылдауын, тұшынуын, ынтасын. 3. Зейінін, есте ұстауын. 4. Ұғынуын. 5. Ойлау, қиялдау, болжау қабілетін. 6. Ерік-қайратын (жігер), оқу іс-әрекеттерін, дағды машықтарын. 7. Жауапкершілігін, дербестігін, өз бетінше. ізденісін (жеке адам қасиеттері).
2. Дамыта оқыту ең алдымен өтілгелі отырған оқу материалының негізінде, басты ерекшеліктеріне байланысты жүзеге асырылады.
3. Екіншіден, оқу мақсатын шешу кезінде, яғни мұғалім мен оқушы іс-әрекетінің негізінде жүзеге асады. Бұл процесте (үрдісте) оқушы белсенді субъектіге айналады да, ал мұғалім көмек беруші, ұйымдастырушы, бағыт беруші деңгейінде болады (мысалы, түсіндір, дәлелде, сарала, салыстыр, қорытынды жаса).
Дамыта оқыту үлгісімен 9-сыныпта өтілетін Ж.Жабаевтың «Кәдірбайдың төбеті», «Шағым», «Ата жаумен айқастық», «Ленинградтық өренім» өлендерін талдап көрелік:
1. Өлеңдегі проблема ізденіс.
а) «Кәдірбайдың төбеті», «Шағым» өлендеріндегі негізгі ой - ескі өмірді сынау.
2. е) «Ата-жаумена айқастық», «Ленинградтық өренім»- кеңестік дәуірді мақтау, жырлау а) «Кәдірбайдың төбеті», «Шағым» өлендерін оқуға нұсқау беріледі. Проблема — лирикалық шығарманың тақырыбының атауы, оқушы осыны негізге ала отырып мәтін мазмұны мен идеясын толық талдап, тақырып пен форма, мазмұн бірлігінің тұтастығын дәлелдейді. Сол сияқты «Шағым» да мазмұн, тақырып, идея жағынан талдау арқылы (бір баланың ғана емес, жинақтау мағынасында замана шындығы, қазақ халқының XIX ғасырдағы өмірінің бір көрінісі екендігін сынайды, қазіргі өмірмен салыстырады).
ә) Қатар өтілетін «Ата жаумен айқастық», «Ленинградтық өренім» өлеңдеріндегі тақырып, мазмұн, идеяға қазіргі күн тұрғысынан сын көзімен қарап, «кеңестік саясатқа қызмет еткен шығармалар» деген қайшы пікірлер проблема етіп қойылады. Оқушы өлең мәтіндерінен мысалдар келтіре отырып, (шығармалардың тарихи шындықпен тура келетіні, ақынның соны таза қалпында бейнелеуі, достық тақырыбын көтеруі т.б.) өзіиің дәлелді ойларын айтып, мұндай пікірді жоққа шығаруы мүмкін
ДО (дамыта оқыту моделін барлап қарасақ, оның әсіресе, талдау, жинақтау, бағалау сынды мақсаттар жүйесін жүзеге асыруда, білім деңгейін шығармашылық сатыга жеткізуде тиімді екеніне көз жеткіземіз).
Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісін қалыптастыру, тұлғасын дамыту бағытында тағы басқа озық оқыту технологиялары қарқындап келуде. Егеменді еліміздің дамушы елу мемлекет қатарында болудың негізгі бір талабы – мектептегі білім беру жүйесінің алдына оқыту үрдісін жаңа технология элементтерін сабақта қолдануды талап етіп отыр. Қазіргі жаһандану заманында жаңа технологияның басты мүддесі – оқушыны жай білімнен шығармашылыққа дейін көтермелеу. Қазіргі заманда жаңа технологиямен қаруланған ұстаздардың жеке тұлғаны қалыптастыруда көп ұтары сөзсіз. Соған мысалға Шәкәрім шығармаларын оқытуды алсақ.
Шәкәрім шығармаларын оқытуда жаңа технология элементтерін тиімді қолданудың негізгі мақсаты – оқушыға берілетін білімнің ғылыми жүйелілігі және білімді белсенділікпен саналы меңгере отырып, білімнің тиянақтылығына ерекше мән беру.
Шәкәрімнің ақындық жолының бір арнасы – поэмалары. Жалпы білім беретін орта мектептің әдебиет пәнін оқыту бағдарламасына енген Шәкәрім өлеңдерін оқыту барысында байқалатын басты ерекшелік, ақынның, ең алдымен, сыршылдығы, өсиетшілдігі, қатал сыншылдығы, өлең тақырыптарын уақыт талабы, заман көшіне қарай асқақтата жырлай отырып, соның бәрінде де мәңгілік жолдарын негізгі нысана ету белгілері болса, ал поэмаларында осы жанрдың негізгі қасиеттері – мазмұны мен көркемдіктің бірлігін, оқиғамен өрілген образдылық пен идеяның ұштасатынын оқушының тануына және де әр поэманың мазмұндық желісі, көркемдік шешімі, образдар әрекеті сол оқиға болған тұстың шындығымен жырланатынына көңіл аударылуы қажеттігі зерттеу жұмысында талдап көрсетілген.
Поэманы талдау барысында оқытушы: «Поэмадағы қазақ ауылының шынайы келбеті қандай?» т.б. ізденгіш тапсырмалар беру кезеңінде оқушының көз алдына ауыл өмірі жанды сипатымен елес берері сөзсіз.
Поэмадағы үлкен ерекшелік – тұрмыстық, әдет-ғұрыптық көріністердің тапқыр суреттелуін яғни, ескі қазақ ауылының бүкіл тіршілік дүниесін реалистік тұрғыда суреттегенін оқушы танып қана қоймай, ақынның ауыл өмірінің шындығын бейнелеуде қажет детальдарды орынды қолданғанын байқату. Мысалы, «Қалқаман-Мамыр» поэмасында байдың «еркек-шора» қызы Мамырдың балалық, жастық өмірі, Қалқаманмен жылқыда жүріп кездесуі, жұмбақ айтыстары, «Бастаңғы» ойыны, тағы сол сияқты ұсақ көріністердің қай-қайсысы да ауыл өмірінің шындығын бейнелеуде көмегін тигізетін қажет детальдар екендігін оқушыларға поэманы талдау барысында айқындап танытудың маңызы ерекше. Өйткені, ақын поэма желісінің басталу, байланысу, шиеленісу, шарықтау кезеңдеріне жанды динамикалық сипат берген. Поэманың сюжеттік, композициялық жинақтылығы, құрылымы оқырманды өзіне баурап, тартымдылығымен қызықтырады.
«Қалқаман- Мамыр» поэмасын топтық жарыс сабағы және деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту сабақтың құндылығын арттырады.
І топ. Тапсырма. 1. Шәкәрім қай жылы, қай жерде дүниеге келген? Шәкәрім кім? ассоцация құрастыр.
2. Абайдың Шәкәрімге қандай туыстық, қамқорлық, тәрбиелік әсері болғаны туралы не айтар едің?
ІІ топ. Тапсырма. 1. Шәкәрімнің әр тілді меңгеруіне кімдердің ықпалы болды?
2. Шәкәрім қандай шығыс классиктерінің шығармаларын оқып, танысты? Ассоциация құрастыр.
ІІІ топ. Тапсырма. 1. Поэмадағы басты кейіпкерлер бейнелерін мәтіннен мысалдар оқи отырып талдау.
2. Қалқаман мен Мамырдың аталары кім? Туыстық тегін таратыңыз.
Әр топ оқушыларының орындаған тапсырмаларын талдай және толықтыра отыра, оқушылармен әрі қарай деңгейлік тапсырмалар арқылы жұмыс жүргізіледі.
1-деңгей.
1. «Қалқаман-Мамыр» поэмасы қашан жазылып, жарық көрген?
2. «Қалқаман-Мамыр» поэмасында қандай оқиға суреттелген?
3. Жырдағы басты кейіпкерлер кімдер?
2-деңгей.
1.Жырдағы басты кейіпкерлерге мінездеме бер, ақынның кейіпкерлерді таныстыруын мәтіннен тауып оқы.
2. Екі жасты қатаң жазалануындағы негізгі себеп қандай? Өзіндік ой-тұжырымың?
3. Әнет баба алғашқы бітімінен неге ауытқыды?
3-деңгей.
1.Қалқаман мен Мамыр арман-мұратына жетті ме, жетпесе кім кінәлі?
2. Қалқаман-Мамыр тағдыры қандай тағдыр деп ойлайсың? Сенің өзіндік көзқарасың қандай?
3. Мәмбет сопы, Кішіктің шешесі бір,
Қатаған Тұрсын ханның ханшасы, - деген өлең жолдарын ақын қай шығармасында талдап көрсеткен?
4-деңгей.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында «Егер мен Қалқаман болсам» тақырыбында ой-толғау жазу тапсырылады.
Деңгейлік тапсырмалардың тиімділігі: әр деңгей бойынша оқушылар өз білім дәрежесіне, қабілетіне қарай тапсырмаларды орындайды. Бұл тапсырмалар оларды поэманың мазмұнын игеріп қана қоймай, өз бетімен ізденуге, дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастыруға, шығармашылық қабілеттерін шыңдауға, өзіндік ой қорыту, тұжырым жасауға дағдыландырады.
Әрі қарай мәтін бойынша түсініксіз сөздермен жұмыс жүргізіледі (еркек-шора, бастаңғы, оғат, халал, асық, шаһит болу).
Сабақтың ұтымдылығы: оқушылар мұндай сабақтарда Шәкәрім еңбектерінің әрқайсысын өз бетінше талдауға үйренеді. Шәкәрім шығармаларындағы ізгілік, шапағат, мейірімділік, т.б. қасиеттерді бойына сіңіре отырып, қатігездік, заманның ескі ойларынан шыға алмайтын мінездерден, қайырымсыздық қасиеттерінен өздерін аулақ ұстау жөнінде тағлым алады. Әр түрлі әдістер қолдану негізінде оқушылардың сабаққа деген ынтасы оянып, қызығушылығы артады. Шәкәрім шығармаларын дамыта оқыту технологиясымен игерту барысында жұмыста төмендегідей жаттығу-тапсырмалары берілді:
1-жаттығу. «Қалқаман-Мамыр» мен «Еңлік-Кебек» поэмаларындағы Әнет баба мен Кеңгірбай бейнелерінде ұқсастық бар ма?
Мақсаты: оқушылардың шығарма мазмұнын жүйелі меңгеріп, оны талдай алу қабілетін дамыту.
Ұтымдылығы: поэманың желісін жетік білуі, шығарманың өн бойынан басты кейіпкерлерді тани білуі, кейіпкерлердің бейнесін сомдауға ұмтылуы, жағымды, жағымсыз қасиеттерді ажырата отырып, өзіндік көзқарасын дәлелдей білуге баулу.
2-жаттығу. Шәкәрім неліктен «талап пен ақыл» ұғымдарына ерекше мән береді? Бұл ұғымдар қай өлеңінде кездеседі?
Мақсаты: оқушыны өлеңді мәнерлеп оқудан соның ішіндегі тәрбиелік мәні бар сөздерді талдау деңгейіне жеткізу.
Ұтымдылығы: әр баланың ойлау, байқампаздық қабілеттері жетіледі. Ашық пікірін білдіруге талпынады. Мәтін мазмұнындағы басты ойды түсінуге тырысады. Өзін-өзі бағалай білуде өзіндік пікір қалыптастырады.
Білім алу – адам өмірінің ең басты қажеттілігі және шығармашылық, эстетикалық дүниетанымын дамытуға, рухани келбетін қалыптастыратын ең бағалы байлық. Демек, жүйелі түрде тиянақты тапсырмалар беру арқылы оқушы зейінін, назарын, ойлауын белгілі бір шығармашылық бағытқа баулу – оқушыларды ғылыми негізде ойлауға, өмірді танып-білуге, өзін-өзі дамытуға үйретеді. Әдеби көркем шығарманы қабылдаудың жоғарғы деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік болатынына нақтылы тәжірибелік зерттеу қорытындысы арқылы байқадық. Яғни, алдын-ала берілген проблемалық сұрау-тапсырмалары арқылы жүргізілген дайындық кезеңі оқушылардың психологиялық жағынан өзін-өзі дайындауына, оқуға қызығушылығын арттырып, тиянақты білім алуына жетелейді. Оқушы өзіндік ой-пікірін тұжырымдап, негізгі идеяны көркем мәтіннен таба білуге дағдыланатынын тәжірибе көрсетті.
Дәстүрден тыс сабақ түрінің қай-қайсысы болса да оқушының ой-өрісін, дүниетанымын, шығармашылық, ізденушілік қабілетін дамытуға өзіндік көзқарасын тұжырымдауға негізделгендігін көреміз. Дәстүрден тыс сабақ түрлері оқушының тілін дамытып, ойын ұштап, өзі талдап дәлелдеу арқылы өз пікірін ашып айтуға дағдыланады. Осы арқылы өз еңбегінің жемісін басқалармен бөлісіп, алған білімін жетілдіре, дамыта түседі
Оқушылардың этикалық-эстетикалық талғамын, эмоциялық-құндылық қатынасын қалыптастыру аясында олардың сезіміне әсер ету арқылы білім-іскерліктерін, шығармащылық қабылдау әрекеттсрін дамьггуды жүзеге асыру - әдебиет пәнінің бүгінгі бағыты болса, лириканың алатын орны ерекше. Сабақ беруде бір сарындылықтан ажырап, оқушы қабылдануына тиімді әдіс-тәсілдсрді қолдану педагогикалық инновация талабынан туындайды.
Лирикалық шығармаларды мектепте оқытуда оның төмендегідей сабақ кұрылымы болады:
I. Кіріспе сабақ
a) V-VIII сынынтарда мұғалімнің сөзі
ә) ІХ-ХІ сыныптарда лекция.
II. Әдеби шығарманың мазмұнын меңгерту
Берілген әдеби шығарма толық оқытылады, мазмұны айтылады, мазмұңдама жазылады. Шығарма сюжеттік желісі болса бөлімдерге бөлінеді. Әр бөлімге ат қойылады, жоспары жасалады. Шығарма сабақ барысыңца басталып оқылады.
III. Мәтінді талдап оқыту.
Оқушыларға шығарманың формалық белгілерінен: образ, композиция, сюжет, баяңцау, монолог, портрет, пейзаж, сипаттау туралы білім беріледі.
IV. Әдебиет теориясынан білім беру.
Оқушыларға тақырып, троп, фигуралардың түрлері, олардың әдеби шығарманың көркемдік сапасын көтерудегі мәні туралы және стиль көркемдік әдіс, жанр туралы мәлімет беріледі.
V. Әдеби шығарманы мақамдап оқыту.
Оқушыларга мақамдап оқыту шарттары: дауыс ырғағы, кідіріс, оқу карқыны, ән-күй пайдалану, жаттау туралы білім беріледі.
VI. Көркем шығарма бойьшша жинақтау сабағы, немесе шығармашылык сабақ.
Шығарма жаздырту, сабақты қорыту, оқущьшар білімін бағалау, жұмыс дәптерлеріне түсірілген жазбаларды тексеру, мүмкіндігіне қарай сабақ мазмүнына сай әр түрлі баяндама, реферат, мәдени коптеген жұмыстар жүргізу. Үздік жүмыстарды, өлеңдерді баспасөз бетінде жариялайды
VII. Әдебиетті оқытудағы озық тәжірибелерді пайдалану. Тәжірибелі мұғалімдердің лирикалық шығармаларды өткендегі әдіс-тәсілдері, әдістемелік нұсқау сабақтарының, көрнекіліктерінің озық үлгілерін пайдалану да сабақтың құндылығын арттырады. Мұғалім үшін пайдалы жақтары да бар.
VIII. Әдебиетті зерттеуші ғалым, ақын-жазушылармен кездесу. Олардың еңбектерін сабақта пайдалану. Мұндай сабақтардың берері мол, оқушылардың өлеңге деген қызығушылықтарын арттырады. Көркем мәтінде көтерілген тақырып, образдар жүйесі, тілі зерттеу еңбектерінде кеңінен сөз болады. Осы еңбектерді оқи отырып оқушы өз бетінше білімін терендетеді, ізденіспен жұмыс істеуге үйренеді.
Қорытынды
Қорыта келгенде, лириканың жанрлық ерекшеліктерін оқыту үрдісінде танытуға байланысты зерттеуші ғалымдар мен әдіскерлердің піқірлерін саралап қарағанда байқағаным, мұғалім көркем мәтіндердің тақырыбы мен кейіпкерлерін, идеялық мазмұнын талдап қана қоймайды. Сол мәтіннің түрін (табиғат, көңіл күй, саяси т.б.) де атап, қай жанрға жататынын, сол жанрдың ерекшелігін таныстырып отыруы дағдыға айналуы тиіс. Өйткені, жанрлық ерекшелік деген - көркем мәтіннің өзге шығармалардан өзін айырып, танытатын ерекшелік. Ол тақырыбы мен идеялық мазмұны жағынан ғана емес, өзіндік табиғатынан, баяндалу, бейнелену түрінен де, шығарманың композициясы, тілі, көлемі жағынан да танылады. Әдебиетті оқытудағы әдістемелік жұмыс түрлері көркем мәтіннің жанрлық ерекшелігіне де байланысты өзгеріп, алмасып отырады. Осыған байланысты лирикалық жанр табиғаты сабақта қандай әдіс-тәсілдер қолдануды күні бұрын айқындауды талап етеді.
Қорыта айтқанда, әдебиет сабағында осы жоғарыда көрсетілген салалар бір-бірімен үйлескен түрде үнемі жүргізіліп отырса, беретін нөтижесі мол болмақ. Біреуін тастап кетіп жүрген жағдайда ырғақ бұзылады, соншалық тиімді болмай қалуы мүмкін. Себебі, «әр салада оқушының өзіндік ойын, тілін, дағдысын қалыптастыруға бағытталған әр түрлі жұмыс түрлері жүргізіледі» - дегенді ұстаным ете отырып, 5-9 сыныптардағы лирикалық шығармаларды оқыту- өзінің жанрлық ерекшеліктері мен оқытудың дидактикалық және әдістемелік мақсат-міндеттерін (оқытудың әдіс-тәсілдері мен талдау үлгілері) біртұтас жүйелік пен жинақтау арқылы нәтижелі болатындығын көрсетеді. Түйіндей келгенде, 5-9 сыныптардагы лирикалық шыгармаларды оқыту ерекшелінді, әдістемелік тұрғыда мүғалім-мәтін-оқушы арасындағы байланысты нығайта түсті.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Байтұрсынов А. Ақ жол, Алматы, 1991, 464 б.
Аймауытов Ж. Шығармалары, Алматы, 1999, 304 б.
Әуезов М.Уақыт және әдебиет, Алматы, 1962, 427 б.
Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы, Алматы, 1969, 244 б.
Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар, Алматы, 320 б.
Дүйсенов М. Қазақ лирикасындазгы тақырып пен керкемдік шешім, Алматы, 1971, 12-13 б.
Базарбаев М. Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы, Алматы, 1968, 258 6.
Қабдолов 3. Сөз өнері, Алматы, 365 б.
Ахметов 3. Өлең сөздің теориясы, Алматы, 1973, 212 б.
Нарымбетов Ә.Қазіргі поэзиядағы дөстүр түтастығы, Алматы, 1981,316 .
Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия Алматы, 1960, 485 б.
Әбдірахманова Т. Қасым Аманжоловтың поэтикасы, Алматы, 1976, 298 б.
Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы, Алматы, 1988, 152 б.
Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған, Алматы, 1988, 189 6.
Мәшһүр Жүсіп Қ. Өлең создің патшасы, Алматы, 1991, 215 б.
2. Рыбникова М.Н. Очерки по методике литературного чтения, Москва,
1963, 271 с.
Голубков В.В. Методика преподавания литературы, Москва, 1962,495 с
Кудрящев Н.И. Взаимосвязь методов обучения на уроках литературы,
Москва, 1972, 217 с.
Никольский В.А. Методика преподавания литературы в средней школе
Москва, 1971, 256 с.
Рез З.Я.Методика преподавания литературы, Москва, 1985, 368 с
3. Көшімбаев А. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы, Алматы, 1969, 242б
Ақшолақов Т. Көркем шығарманың эстетикалық табиғатын таныту,
Алматы, 1991, 22 б.
Сманов Б. Кейіпкер бейнесін талдау, 1990, 191 6.
Бітібасва Қ. Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары, Алматы,1990, 200 б.
Жабағин Т. С.Торайғыров шығармаларын мектепте оқыту, Алматы,1991, 87 б.
Қоңыратбаев Ә. 4-7 кластарда әдебиетті оқыту методикасы,Алматы, 1987, 176 б.
Мақпырұлы С. Әдебиеттің тектері мен түрлері, Алматы, 1993,796.
Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі, Алматы, 1997, 271 б.
Құтқожина P. Әдебиет оқулығына әдістемелік нұсқау, Алматы, 1994,71 б.
Жұмажанова Т. Әдебиеттен кластан тыс оқу сабағы, Алматы, 1983,117 6
Мырзағалиев Қ. Әдебиет сабағында әдеби-теориялық ұғымдарды
оқыту, Алматы, 1973, 147 б.
4. Нүрмаханов Ж., Дайыров Ә. Орта мектепте лириканы оқыту, Алматы, 1991, 131 б.
5. Белинский В.Г. Избранное /В двух томах, Москва, 1959, с.510.
6. Жұмалиев К, Әдебиет теориясы, Алматы, 1969, 225 б.
7. Уәлиханов III. О формах казахской народной поэзии /собр. соч. , В 5-ти т. Т. 1 Алматы, 1961, 434 с
8. ҚирабаевС., Құрманбаева Г., Жұмажанова Т., Мақпырұлы С, Әрінова Б., Дүйсебаев С. Қазақ әдебиеті пөнінің бағдарламалары, Алматы, 2000, 30 б.
9. Қабдолов 3. Сөз өнері, Алматы, 1982, 325 б.
10. Бітібаева Қ. Педагогикалық технология талаптары, /Қазақ тілі мен әдебиеті, 2002, №З, 17 6.
11. Беспалько В.П. Слагаемое . педагогическое технология, Москва, 1985, 19 с.
12Жанпейісова М. Оқытудың инновациялық технологияларі,, Алматы, 2002, 3 б.
Үлкен энциклопедиялық өоздікте бұл ұғым «жаңаша білім беру»-деп түсіндіріледі.
Тәжірибелер көрсетіп жүргендей, кез келген инновация – мөлшерлі іс-әрекеттің шегіне ұмтылуы және одан шығуы. Педагогика ғылымы инновациялардың ерте уақыттарда да болғанын көрсетеді.
Мысалы: Сократ мектебі – «Қуаныш үйі», К.Д.Ушинский мен Л.Н.Толстойдың ғылыми идеялары.
Инновациялық құбылыстар білім беру саласында өткен ғасырдың сексенінші жылдарынан кеңінен тарала бастадьі, Әдетте, инновация бірнеше өзекті меселелердің түйіскен жеріңде пайда болады да, берік түрде жаңа мақсатты шешуге бағытгалады. Педагогикалық құбылысты үздіксіз жаңғыртуға жетелейді [15]- дейді зерттеуші ғалым М.Жанпейісова.
Бала білімін оқушы деңгейінен шығармашылық деңгейге жетелеуде дамыта оқыту (развивающее обучение), проблемалық оқытудың атқаратын орны ерекиіе. Қазір педагог ғалымдар оқыту әдістерін төмендегідей жүйелейді: 1. Түсіндірмелі иллюстративтік, 2. Программалық, 3. Эвристикалық, 4. Проблемалық, 5. Модельдік.
Бұл әдістер мұғалімдерге жете таныс, тәжірибеде жиі пайдаланып жүрген, өнімді нәтижелер беріп жүрген әдістер. Белгілі ғалымдар Эльконин мен Давыдовтардың дидактикалық жүйесі дамыта оқыту соңғы кездерде жаңашыл, ізденімпаз мұғалімдердің тәжірибесінде негізінеи енуде. Дамыта оқыту технологиясын барлап қарасақ, ол алдымен «нені дамыту керек» - деген сұрақтарға жауап іздестіреді.
1. Сезімін, түйсігін. 2. Қабылдауын, тұшынуын, ынтасын. 3. Зейінін, есте ұстауын. 4. Ұғынуын. 5. Ойлау, қиялдау, болжау қабілетін. 6. Ерік-қайратын (жігер), оқу іс-әрекеттерін, дағды машықтарын. 7. Жауапкершілігін, дербестігін, өз бетінше. ізденісін (жеке адам қасиеттері).
2. Дамыта оқыту ең алдымен өтілгелі отырған оқу материалының негізінде, басты ерекшеліктеріне байланысты жүзеге асырылады.
3. Екіншіден, оқу мақсатын шешу кезінде, яғни мұғалім мен оқушы іс-әрекетінің негізінде жүзеге асады. Бұл процесте (үрдісте) оқушы белсенді субъектіге айналады да, ал мұғалім көмек беруші, ұйымдастырушы, бағыт беруші деңгейінде болады (мысалы, түсіндір, дәлелде, сарала, салыстыр, қорытынды жаса).
Дамыта оқыту үлгісімен 9-сыныпта өтілетін Ж.Жабаевтың «Кәдірбайдың төбеті», «Шағым», «Ата жаумен айқастық», «Ленинградтық өренім» өлендерін талдап көрелік:
1. Өлеңдегі проблема ізденіс.
а) «Кәдірбайдың төбеті», «Шағым» өлендеріндегі негізгі ой - ескі өмірді сынау.
2. е) «Ата-жаумена айқастық», «Ленинградтық өренім»- кеңестік дәуірді мақтау, жырлау а) «Кәдірбайдың төбеті», «Шағым» өлендерін оқуға нұсқау беріледі. Проблема — лирикалық шығарманың тақырыбының атауы, оқушы осыны негізге ала отырып мәтін мазмұны мен идеясын толық талдап, тақырып пен форма, мазмұн бірлігінің тұтастығын дәлелдейді. Сол сияқты «Шағым» да мазмұн, тақырып, идея жағынан талдау арқылы (бір баланың ғана емес, жинақтау мағынасында замана шындығы, қазақ халқының XIX ғасырдағы өмірінің бір көрінісі екендігін сынайды, қазіргі өмірмен салыстырады).
ә) Қатар өтілетін «Ата жаумен айқастық», «Ленинградтық өренім» өлеңдеріндегі тақырып, мазмұн, идеяға қазіргі күн тұрғысынан сын көзімен қарап, «кеңестік саясатқа қызмет еткен шығармалар» деген қайшы пікірлер проблема етіп қойылады. Оқушы өлең мәтіндерінен мысалдар келтіре отырып, (шығармалардың тарихи шындықпен тура келетіні, ақынның соны таза қалпында бейнелеуі, достық тақырыбын көтеруі т.б.) өзіиің дәлелді ойларын айтып, мұндай пікірді жоққа шығаруы мүмкін
ДО (дамыта оқыту моделін барлап қарасақ, оның әсіресе, талдау, жинақтау, бағалау сынды мақсаттар жүйесін жүзеге асыруда, білім деңгейін шығармашылық сатыга жеткізуде тиімді екеніне көз жеткіземіз).
Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісін қалыптастыру, тұлғасын дамыту бағытында тағы басқа озық оқыту технологиялары қарқындап келуде. Егеменді еліміздің дамушы елу мемлекет қатарында болудың негізгі бір талабы – мектептегі білім беру жүйесінің алдына оқыту үрдісін жаңа технология элементтерін сабақта қолдануды талап етіп отыр. Қазіргі жаһандану заманында жаңа технологияның басты мүддесі – оқушыны жай білімнен шығармашылыққа дейін көтермелеу. Қазіргі заманда жаңа технологиямен қаруланған ұстаздардың жеке тұлғаны қалыптастыруда көп ұтары сөзсіз. Соған мысалға Шәкәрім шығармаларын оқытуды алсақ.
Шәкәрім шығармаларын оқытуда жаңа технология элементтерін тиімді қолданудың негізгі мақсаты – оқушыға берілетін білімнің ғылыми жүйелілігі және білімді белсенділікпен саналы меңгере отырып, білімнің тиянақтылығына ерекше мән беру.
Шәкәрімнің ақындық жолының бір арнасы – поэмалары. Жалпы білім беретін орта мектептің әдебиет пәнін оқыту бағдарламасына енген Шәкәрім өлеңдерін оқыту барысында байқалатын басты ерекшелік, ақынның, ең алдымен, сыршылдығы, өсиетшілдігі, қатал сыншылдығы, өлең тақырыптарын уақыт талабы, заман көшіне қарай асқақтата жырлай отырып, соның бәрінде де мәңгілік жолдарын негізгі нысана ету белгілері болса, ал поэмаларында осы жанрдың негізгі қасиеттері – мазмұны мен көркемдіктің бірлігін, оқиғамен өрілген образдылық пен идеяның ұштасатынын оқушының тануына және де әр поэманың мазмұндық желісі, көркемдік шешімі, образдар әрекеті сол оқиға болған тұстың шындығымен жырланатынына көңіл аударылуы қажеттігі зерттеу жұмысында талдап көрсетілген.
Поэманы талдау барысында оқытушы: «Поэмадағы қазақ ауылының шынайы келбеті қандай?» т.б. ізденгіш тапсырмалар беру кезеңінде оқушының көз алдына ауыл өмірі жанды сипатымен елес берері сөзсіз.
Поэмадағы үлкен ерекшелік – тұрмыстық, әдет-ғұрыптық көріністердің тапқыр суреттелуін яғни, ескі қазақ ауылының бүкіл тіршілік дүниесін реалистік тұрғыда суреттегенін оқушы танып қана қоймай, ақынның ауыл өмірінің шындығын бейнелеуде қажет детальдарды орынды қолданғанын байқату. Мысалы, «Қалқаман-Мамыр» поэмасында байдың «еркек-шора» қызы Мамырдың балалық, жастық өмірі, Қалқаманмен жылқыда жүріп кездесуі, жұмбақ айтыстары, «Бастаңғы» ойыны, тағы сол сияқты ұсақ көріністердің қай-қайсысы да ауыл өмірінің шындығын бейнелеуде көмегін тигізетін қажет детальдар екендігін оқушыларға поэманы талдау барысында айқындап танытудың маңызы ерекше. Өйткені, ақын поэма желісінің басталу, байланысу, шиеленісу, шарықтау кезеңдеріне жанды динамикалық сипат берген. Поэманың сюжеттік, композициялық жинақтылығы, құрылымы оқырманды өзіне баурап, тартымдылығымен қызықтырады.
«Қалқаман- Мамыр» поэмасын топтық жарыс сабағы және деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту сабақтың құндылығын арттырады.
І топ. Тапсырма. 1. Шәкәрім қай жылы, қай жерде дүниеге келген? Шәкәрім кім? ассоцация құрастыр.
2. Абайдың Шәкәрімге қандай туыстық, қамқорлық, тәрбиелік әсері болғаны туралы не айтар едің?
ІІ топ. Тапсырма. 1. Шәкәрімнің әр тілді меңгеруіне кімдердің ықпалы болды?
2. Шәкәрім қандай шығыс классиктерінің шығармаларын оқып, танысты? Ассоциация құрастыр.
ІІІ топ. Тапсырма. 1. Поэмадағы басты кейіпкерлер бейнелерін мәтіннен мысалдар оқи отырып талдау.
2. Қалқаман мен Мамырдың аталары кім? Туыстық тегін таратыңыз.
Әр топ оқушыларының орындаған тапсырмаларын талдай және толықтыра отыра, оқушылармен әрі қарай деңгейлік тапсырмалар арқылы жұмыс жүргізіледі.
1-деңгей.
1. «Қалқаман-Мамыр» поэмасы қашан жазылып, жарық көрген?
2. «Қалқаман-Мамыр» поэмасында қандай оқиға суреттелген?
3. Жырдағы басты кейіпкерлер кімдер?
2-деңгей.
1.Жырдағы басты кейіпкерлерге мінездеме бер, ақынның кейіпкерлерді таныстыруын мәтіннен тауып оқы.
2. Екі жасты қатаң жазалануындағы негізгі себеп қандай? Өзіндік ой-тұжырымың?
3. Әнет баба алғашқы бітімінен неге ауытқыды?
3-деңгей.
1.Қалқаман мен Мамыр арман-мұратына жетті ме, жетпесе кім кінәлі?
2. Қалқаман-Мамыр тағдыры қандай тағдыр деп ойлайсың? Сенің өзіндік көзқарасың қандай?
3. Мәмбет сопы, Кішіктің шешесі бір,
Қатаған Тұрсын ханның ханшасы, - деген өлең жолдарын ақын қай шығармасында талдап көрсеткен?
4-деңгей.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында «Егер мен Қалқаман болсам» тақырыбында ой-толғау жазу тапсырылады.
Деңгейлік тапсырмалардың тиімділігі: әр деңгей бойынша оқушылар өз білім дәрежесіне, қабілетіне қарай тапсырмаларды орындайды. Бұл тапсырмалар оларды поэманың мазмұнын игеріп қана қоймай, өз бетімен ізденуге, дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастыруға, шығармашылық қабілеттерін шыңдауға, өзіндік ой қорыту, тұжырым жасауға дағдыландырады.
Әрі қарай мәтін бойынша түсініксіз сөздермен жұмыс жүргізіледі (еркек-шора, бастаңғы, оғат, халал, асық, шаһит болу).
Сабақтың ұтымдылығы: оқушылар мұндай сабақтарда Шәкәрім еңбектерінің әрқайсысын өз бетінше талдауға үйренеді. Шәкәрім шығармаларындағы ізгілік, шапағат, мейірімділік, т.б. қасиеттерді бойына сіңіре отырып, қатігездік, заманның ескі ойларынан шыға алмайтын мінездерден, қайырымсыздық қасиеттерінен өздерін аулақ ұстау жөнінде тағлым алады. Әр түрлі әдістер қолдану негізінде оқушылардың сабаққа деген ынтасы оянып, қызығушылығы артады. Шәкәрім шығармаларын дамыта оқыту технологиясымен игерту барысында жұмыста төмендегідей жаттығу-тапсырмалары берілді:
1-жаттығу. «Қалқаман-Мамыр» мен «Еңлік-Кебек» поэмаларындағы Әнет баба мен Кеңгірбай бейнелерінде ұқсастық бар ма?
Мақсаты: оқушылардың шығарма мазмұнын жүйелі меңгеріп, оны талдай алу қабілетін дамыту.
Ұтымдылығы: поэманың желісін жетік білуі, шығарманың өн бойынан басты кейіпкерлерді тани білуі, кейіпкерлердің бейнесін сомдауға ұмтылуы, жағымды, жағымсыз қасиеттерді ажырата отырып, өзіндік көзқарасын дәлелдей білуге баулу.
2-жаттығу. Шәкәрім неліктен «талап пен ақыл» ұғымдарына ерекше мән береді? Бұл ұғымдар қай өлеңінде кездеседі?
Мақсаты: оқушыны өлеңді мәнерлеп оқудан соның ішіндегі тәрбиелік мәні бар сөздерді талдау деңгейіне жеткізу.
Ұтымдылығы: әр баланың ойлау, байқампаздық қабілеттері жетіледі. Ашық пікірін білдіруге талпынады. Мәтін мазмұнындағы басты ойды түсінуге тырысады. Өзін-өзі бағалай білуде өзіндік пікір қалыптастырады.
Білім алу – адам өмірінің ең басты қажеттілігі және шығармашылық, эстетикалық дүниетанымын дамытуға, рухани келбетін қалыптастыратын ең бағалы байлық. Демек, жүйелі түрде тиянақты тапсырмалар беру арқылы оқушы зейінін, назарын, ойлауын белгілі бір шығармашылық бағытқа баулу – оқушыларды ғылыми негізде ойлауға, өмірді танып-білуге, өзін-өзі дамытуға үйретеді. Әдеби көркем шығарманы қабылдаудың жоғарғы деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік болатынына нақтылы тәжірибелік зерттеу қорытындысы арқылы байқадық. Яғни, алдын-ала берілген проблемалық сұрау-тапсырмалары арқылы жүргізілген дайындық кезеңі оқушылардың психологиялық жағынан өзін-өзі дайындауына, оқуға қызығушылығын арттырып, тиянақты білім алуына жетелейді. Оқушы өзіндік ой-пікірін тұжырымдап, негізгі идеяны көркем мәтіннен таба білуге дағдыланатынын тәжірибе көрсетті.
Дәстүрден тыс сабақ түрінің қай-қайсысы болса да оқушының ой-өрісін, дүниетанымын, шығармашылық, ізденушілік қабілетін дамытуға өзіндік көзқарасын тұжырымдауға негізделгендігін көреміз. Дәстүрден тыс сабақ түрлері оқушының тілін дамытып, ойын ұштап, өзі талдап дәлелдеу арқылы өз пікірін ашып айтуға дағдыланады. Осы арқылы өз еңбегінің жемісін басқалармен бөлісіп, алған білімін жетілдіре, дамыта түседі
Оқушылардың этикалық-эстетикалық талғамын, эмоциялық-құндылық қатынасын қалыптастыру аясында олардың сезіміне әсер ету арқылы білім-іскерліктерін, шығармащылық қабылдау әрекеттсрін дамьггуды жүзеге асыру - әдебиет пәнінің бүгінгі бағыты болса, лириканың алатын орны ерекше. Сабақ беруде бір сарындылықтан ажырап, оқушы қабылдануына тиімді әдіс-тәсілдсрді қолдану педагогикалық инновация талабынан туындайды.
Лирикалық шығармаларды мектепте оқытуда оның төмендегідей сабақ кұрылымы болады:
I. Кіріспе сабақ
a) V-VIII сынынтарда мұғалімнің сөзі
ә) ІХ-ХІ сыныптарда лекция.
II. Әдеби шығарманың мазмұнын меңгерту
Берілген әдеби шығарма толық оқытылады, мазмұны айтылады, мазмұңдама жазылады. Шығарма сюжеттік желісі болса бөлімдерге бөлінеді. Әр бөлімге ат қойылады, жоспары жасалады. Шығарма сабақ барысыңца басталып оқылады.
III. Мәтінді талдап оқыту.
Оқушыларға шығарманың формалық белгілерінен: образ, композиция, сюжет, баяңцау, монолог, портрет, пейзаж, сипаттау туралы білім беріледі.
IV. Әдебиет теориясынан білім беру.
Оқушыларға тақырып, троп, фигуралардың түрлері, олардың әдеби шығарманың көркемдік сапасын көтерудегі мәні туралы және стиль көркемдік әдіс, жанр туралы мәлімет беріледі.
V. Әдеби шығарманы мақамдап оқыту.
Оқушыларга мақамдап оқыту шарттары: дауыс ырғағы, кідіріс, оқу карқыны, ән-күй пайдалану, жаттау туралы білім беріледі.
VI. Көркем шығарма бойьшша жинақтау сабағы, немесе шығармашылык сабақ.
Шығарма жаздырту, сабақты қорыту, оқущьшар білімін бағалау, жұмыс дәптерлеріне түсірілген жазбаларды тексеру, мүмкіндігіне қарай сабақ мазмүнына сай әр түрлі баяндама, реферат, мәдени коптеген жұмыстар жүргізу. Үздік жүмыстарды, өлеңдерді баспасөз бетінде жариялайды
VII. Әдебиетті оқытудағы озық тәжірибелерді пайдалану. Тәжірибелі мұғалімдердің лирикалық шығармаларды өткендегі әдіс-тәсілдері, әдістемелік нұсқау сабақтарының, көрнекіліктерінің озық үлгілерін пайдалану да сабақтың құндылығын арттырады. Мұғалім үшін пайдалы жақтары да бар.
VIII. Әдебиетті зерттеуші ғалым, ақын-жазушылармен кездесу. Олардың еңбектерін сабақта пайдалану. Мұндай сабақтардың берері мол, оқушылардың өлеңге деген қызығушылықтарын арттырады. Көркем мәтінде көтерілген тақырып, образдар жүйесі, тілі зерттеу еңбектерінде кеңінен сөз болады. Осы еңбектерді оқи отырып оқушы өз бетінше білімін терендетеді, ізденіспен жұмыс істеуге үйренеді.
Қорытынды
Қорыта келгенде, лириканың жанрлық ерекшеліктерін оқыту үрдісінде танытуға байланысты зерттеуші ғалымдар мен әдіскерлердің піқірлерін саралап қарағанда байқағаным, мұғалім көркем мәтіндердің тақырыбы мен кейіпкерлерін, идеялық мазмұнын талдап қана қоймайды. Сол мәтіннің түрін (табиғат, көңіл күй, саяси т.б.) де атап, қай жанрға жататынын, сол жанрдың ерекшелігін таныстырып отыруы дағдыға айналуы тиіс. Өйткені, жанрлық ерекшелік деген - көркем мәтіннің өзге шығармалардан өзін айырып, танытатын ерекшелік. Ол тақырыбы мен идеялық мазмұны жағынан ғана емес, өзіндік табиғатынан, баяндалу, бейнелену түрінен де, шығарманың композициясы, тілі, көлемі жағынан да танылады. Әдебиетті оқытудағы әдістемелік жұмыс түрлері көркем мәтіннің жанрлық ерекшелігіне де байланысты өзгеріп, алмасып отырады. Осыған байланысты лирикалық жанр табиғаты сабақта қандай әдіс-тәсілдер қолдануды күні бұрын айқындауды талап етеді.
Қорыта айтқанда, әдебиет сабағында осы жоғарыда көрсетілген салалар бір-бірімен үйлескен түрде үнемі жүргізіліп отырса, беретін нөтижесі мол болмақ. Біреуін тастап кетіп жүрген жағдайда ырғақ бұзылады, соншалық тиімді болмай қалуы мүмкін. Себебі, «әр салада оқушының өзіндік ойын, тілін, дағдысын қалыптастыруға бағытталған әр түрлі жұмыс түрлері жүргізіледі» - дегенді ұстаным ете отырып, 5-9 сыныптардағы лирикалық шығармаларды оқыту- өзінің жанрлық ерекшеліктері мен оқытудың дидактикалық және әдістемелік мақсат-міндеттерін (оқытудың әдіс-тәсілдері мен талдау үлгілері) біртұтас жүйелік пен жинақтау арқылы нәтижелі болатындығын көрсетеді. Түйіндей келгенде, 5-9 сыныптардагы лирикалық шыгармаларды оқыту ерекшелінді, әдістемелік тұрғыда мүғалім-мәтін-оқушы арасындағы байланысты нығайта түсті.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Байтұрсынов А. Ақ жол, Алматы, 1991, 464 б.
Аймауытов Ж. Шығармалары, Алматы, 1999, 304 б.
Әуезов М.Уақыт және әдебиет, Алматы, 1962, 427 б.
Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы, Алматы, 1969, 244 б.
Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар, Алматы, 320 б.
Дүйсенов М. Қазақ лирикасындазгы тақырып пен керкемдік шешім, Алматы, 1971, 12-13 б.
Базарбаев М. Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы, Алматы, 1968, 258 6.
Қабдолов 3. Сөз өнері, Алматы, 365 б.
Ахметов 3. Өлең сөздің теориясы, Алматы, 1973, 212 б.
Нарымбетов Ә.Қазіргі поэзиядағы дөстүр түтастығы, Алматы, 1981,316 .
Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия Алматы, 1960, 485 б.
Әбдірахманова Т. Қасым Аманжоловтың поэтикасы, Алматы, 1976, 298 б.
Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы, Алматы, 1988, 152 б.
Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған, Алматы, 1988, 189 6.
Мәшһүр Жүсіп Қ. Өлең создің патшасы, Алматы, 1991, 215 б.
2. Рыбникова М.Н. Очерки по методике литературного чтения, Москва,
1963, 271 с.
Голубков В.В. Методика преподавания литературы, Москва, 1962,495 с
Кудрящев Н.И. Взаимосвязь методов обучения на уроках литературы,
Москва, 1972, 217 с.
Никольский В.А. Методика преподавания литературы в средней школе
Москва, 1971, 256 с.
Рез З.Я.Методика преподавания литературы, Москва, 1985, 368 с
3. Көшімбаев А. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы, Алматы, 1969, 242б
Ақшолақов Т. Көркем шығарманың эстетикалық табиғатын таныту,
Алматы, 1991, 22 б.
Сманов Б. Кейіпкер бейнесін талдау, 1990, 191 6.
Бітібасва Қ. Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары, Алматы,1990, 200 б.
Жабағин Т. С.Торайғыров шығармаларын мектепте оқыту, Алматы,1991, 87 б.
Қоңыратбаев Ә. 4-7 кластарда әдебиетті оқыту методикасы,Алматы, 1987, 176 б.
Мақпырұлы С. Әдебиеттің тектері мен түрлері, Алматы, 1993,796.
Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі, Алматы, 1997, 271 б.
Құтқожина P. Әдебиет оқулығына әдістемелік нұсқау, Алматы, 1994,71 б.
Жұмажанова Т. Әдебиеттен кластан тыс оқу сабағы, Алматы, 1983,117 6
Мырзағалиев Қ. Әдебиет сабағында әдеби-теориялық ұғымдарды
оқыту, Алматы, 1973, 147 б.
4. Нүрмаханов Ж., Дайыров Ә. Орта мектепте лириканы оқыту, Алматы, 1991, 131 б.
5. Белинский В.Г. Избранное /В двух томах, Москва, 1959, с.510.
6. Жұмалиев К, Әдебиет теориясы, Алматы, 1969, 225 б.
7. Уәлиханов III. О формах казахской народной поэзии /собр. соч. , В 5-ти т. Т. 1 Алматы, 1961, 434 с
8. ҚирабаевС., Құрманбаева Г., Жұмажанова Т., Мақпырұлы С, Әрінова Б., Дүйсебаев С. Қазақ әдебиеті пөнінің бағдарламалары, Алматы, 2000, 30 б.
9. Қабдолов 3. Сөз өнері, Алматы, 1982, 325 б.
10. Бітібаева Қ. Педагогикалық технология талаптары, /Қазақ тілі мен әдебиеті, 2002, №З, 17 6.
11. Беспалько В.П. Слагаемое . педагогическое технология, Москва, 1985, 19 с.
12Жанпейісова М. Оқытудың инновациялық технологияларі,, Алматы, 2002, 3 б.
Лириканы оқытудың тәсілдері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Лирикалық шығармалардың түрлері және оны оқудың мақсаттары
1.1. Лирикалық
шығармалардың түрлері, зерттелуі... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Лириканы оқытудың дидактикалық және әдістеме лік
мақсат-
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10
ІІ. Лирикалық шығармаларды оқытудың жолдары
2.1. 5-9- сыныптарда лирикалық шығармаларды оқыту жолдары ... ...14
2.2. Жоғары сынып бағдарламасындағы лирикалық шығарма ларды
оқытуда педагогикалық инновацияның мүмкіндіктерін
пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Пайдаланылғанәдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .27
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XXI ғасырдың жан-жақты зерделі, дарынды,
талантты адамын қалыптастыру бағытында білім беру мәселесі мемлекетіміздің
басты назарында.
Білім мен ғылымның Қазақстан дамуына. оңтайлы әсер етуі үшін
дүниежүзілік кеңістігіне ену, білім беруді одан әрі демократияландыру,
оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, білімге,
бүкіл оқу - әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Осы тұрғыдан алғанда
мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру, таңдай білу еркіндігі
тиіп отыр. Қай кезеңде, қай заманда болмасын мектептегі басты тұлға-
мұғалім десек, дүниежүзілік даму деңгейінен кем түспейтін, иық тірестіре
алатын, алған білім мен тәрбиелік қазынасын туған еліне, адамзат игілігіне
жұмсай алатын қазақтың ой, танымының иесі, саналы азаматты жетілдіруге үлес
қосатын өлең өнерін (қазақтың қасиетті қара өлеңін) оқыту үрдісі оны
ұйымдастырушы мұғалімге жауапты міндет жүктейді. Сондықтан бүгінгі таңдагы
мектеп проблемасы Білім беру мен тәрбие үрдісіне инновациялық қызметті
енгізу арқылы білім сапасын артгыру оқушылардың өз менін қалыптастыру
болса, лирикалық шығармаларды мектепте оқыту үрдісінде де педагогика
жаңалықтарын қазіргі оқытып жүрген пән ерекшелігіне қарай қолдана білу -
оқыту мақсатына жетудің бір жолы. Ұзақ жылғы тәжірибе мен зерттеу жұмысының
нәтижесіндегі алдына қойған мақсат - баланы субъект ретінде оқу, ісіне
қызықтыратын, оған қабілетін арттыратын жағдай туғызу.
Курстық жұмыстың негізгі тақырып
нысанына алынып отырған лирика жанрының қазақ әдебиеттану ғылымында
әдеби процестегі алатын орнына, поэтикасына, жалпы лирика табиғатына
қатысты әр түрлі ғылыми еңбектер жазылғаны белгілі. Атап айтсақ,
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов, М.Дүйсенов,
М.Базарбаев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Ә.Нарымбетов, Ә.Тәжібаев,
Т.Әбдірахманова, Б.Көрібаева, ЖДәдебаев, Қ.М.Пазылов, Т.Шапай және тағы
басқа ғалымдар еңбектерінде қазақ өлеңінің мәселелері әр қырынан жан-жақты
зерттеу объектісіне айналып, қазақ лирикасының тарихи даму жолдары, ақындық
өнердің сыры мен сипаты қарастырылып отыр.
Лирикалық шығармаларды оқыту әдістемесі тұрғысынан зерттеу
жұмыстары кеңестік дәуір кезеңінде әдіскер-ғалымдар М.А.Рыбникова,
В.В.Голубов, Н.И.Кудрящев, В.А.Николтский , З.Я. Рез еңбектерінде кеңінен
жүзеге асырылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Ү-ІХ сыныптардағы оқытылатын лирикалық
шығармалардың әдістемелік тұрғыдан негізгі сипаттарын ашу, талдау, оқыту
үлгілерін көрсету, оқыту үрдісінде лириканың табиғатын терең таныту, мектеп
бағдарламасында берілген лирикалық шығармалардың жанрлық ерекшеліктері мен
оқушылардың қабылдауға байланысты жас ерекшеліктерін ескере отырып білім
негізін беру.
Мәтін талдау барысында лириканың күрделі ішкі құрылымына, стильдік
бітіміне, өлең сырына бойлату, ондағы философиялық-эстетикалық, поэтикалық
ой арқауын оқушыларға түсіндіру, шынайы адамдық сезім биігін ұғындыру
арқылы оқушыларға эмоциялық , эстетикалық ләззат, әсер беру жолдарын
қарастыру. Лириканы оқыту байланысты зерттеудің басты мақсаты - ақынға
рухани жақындау, оны сезіну, ақынның сезім мен ой тереңдігіне бойлау, сол
арқылы оқушының оқырмандық сапасын арттырып, көркем сөздік құдіретін түсіне
білуге тәрбиелеу, оқушылардың өлеңге деген қызығушылықтарын оятып,
құмарлығын арттыру арқылы олардың жан дүниесін байыта отырып,
эстетикалық, адамгершілік, ізгілік, инабаттылық тәрбие беру.
Курсттық жұмыстың міндеттері: Ү-ІХ сыныптарда лирикалық шығармаларды
оқытуға байланысты әдістеме тұрғысында төмендегідей міндеттер қойылды:
- лирикалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктерін айқындау;
- мектеп бағдарламасына енген лирикалық шығармаларға шолу жасау,
жүйелеу;
- лириканың жанрлық ерекшеліктерін оқыту үрдісшдс танытудың жолдарын
саралап қарастыру;
- лириканы оқытудың дидактикалық және әдістемелік мақсат-міндеттерін
талдап көрсету;
- оқушыларға лириканы дұрыс қабылдай білуге үйрету;
- лирикалық шығармалардың құрылысын меңгерту;
- лириканы оқытуда жеңілден - ауырға, түсініктіден-түсініксізге,
жалқыдан-жалпыға қарай деген дидактикалық принципті ұстаным ету
Курстық жұмыстың іс-тәжірибелік маңызы: кейбір орта мектеп мұғалімдері
мен жоғарғы оқу орны филология факультеті студенттеріне Әдебиетті оқыту
әдістемесі пәнін оқытуда, Лирикалық шығармалардың табиғатын таныту
тақырыбында арнайы курс, арнаулы семинарларда пайдалануға болады. Зерттеу
нәтижелерін педагогика, психология пәндерінде, мектепте пән үйірмесін
құруда қосьшша көмекші құрал қызметін толық атқара алады деп есептеймін
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тарау, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Лирикалық шығармалардың түрлері және оны оқудың мақсаттары
1.1. Лирикалық шығармалардың түрлері, зерттелуі.
Лирикалық жанрдың да өзара түрлері бар. Бұл түрлер көрсетпек болған
өмір құбылыстарын қалай суреттеуі, ақынның көңіл күйі қалай берілуіне
байланысты. Бұл жанрға тән ақынның дүниетанушылығы, көзқарасы мен өзінің
ішкі сезімін, күйініш-сүйінішін дайым ұштастыра жырлау десек, айырмасы,
жоғарғы айтылғандар тәрізді, қалай жырлауында ғана. Кейде шаттық, қуаныш,
асқақты білдірсе, кейде мұң, зарды, кейде көңілдің бейжай қоңыр күйін
сездіруі мүмкін. Міне, осы сипаттарына қарап, лирикалық жанр әлденеше
түрлерге бөлінеді..
XVIII ғасырда дворян әдебиетіндегі лирикалық шығарманың негізгі бір
түрі ода болады. Бір таптық топтың ең керекті санаған адамы не нәрсесі
туралы ақынның өте қуанышты, өте көтеріңкі тілмен жазған лирикалық
өлеңдерді ода деп атайды (мысалы, әскердің жеңуі, сарайда болған мейрам
т.б.). Россияда ода жазушылар Ломоносов, Державин т.б. болды.
Қазақ хандарының дәуірлеп тұрған кезінде ханның қасындағы ақындардан
ода шығарушылар көп болған. Жәңгірдің хан боп тұрған кезінде ханның сарай
ақыны болған Байтоқ ақынның одаға жататын бірнеше өлеңдері бар.
Әртүрлі маңызды тақырыптарға жазылған қуанышты өлеңдер олардан кейін
де болған және күні бүгінге шейін бар. Бірақ бүгінгі оданың тақырыбы,
мазмұны бұрынғы одалардан мүлде бөлек.
XVIII ғасырдың аяқ кезі, ХІХ ғасырдың бас кезінде орыстың дворян
әдебиетіндегі оданы элегия шетке қаға бастады. Элегия деп өзінің жай
өмірімен байланысты, басында болған күйініш-сүйініштерді (сүйіспендік,
табиғат күйін т.б.) суреттеген шығармаларды айтады. Элегияда көңілдің
қайғысын суреттеу өте жиі ұшырайды. Сондықтан элегия қайғылы өлең деген
түсінік туды. Элегияның өрбіген дәуірі феодалдық-крепостнойлық құрылысты
капиталдық жаңа қатынас әлсіретіп, феодал құрылысы құлауға айналған
дәуірде болды. Соның салдарынан жеке бақыттылық, жеке рақатты аңсаған
қайғылы ой, жеке өмірді көксеген тілек элегияда терең із қалдырды.
Қазақ әдебиет тарихын алсақ, элегияның күшейген кезін ХІХ ғасыр деп
айтуға болады. Қазақ хандығы жойылып, отарлау саясаты күшейіп, қазақтың
ескі феодалдық өміріне өзгеріс ене бастаған кезде кейбір қазақ
ақындарында элегияға берілушілік көп болды. Мысалы, Шәңгерей ақынның көп
өлеңдері де элегияға жатады.
Сатиралық эпос сықылды, сатирамен жазылған лирикалық шығармалар да
болады. Сатира дворян әдебиетінде де болды. Бірақ олардың сатирасы
крепостнойлық қоғамның негізіне қарсы жұмсалған жоқ, сол қоғамның кейбір
жеке кемшіліктеріне ғана қарсы жұмсалды.
Мысалы, Россияда XVIIІ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы жаңа туып
келе жатқан буржуазия әдебиетінде дворяндар үкіметінің жүгенсіздік
кесепаттарын мысқылдағанын көреміз.
Бірақ сатиралық лириканың төтенше дәуірлеген кезі тап күресінің
күшейіп, нағыз шиеленіскен дәуірде болды. Мысалы, ХІХ ғасырдың 60
жылдарындағы революцияшыл разночинецтер кертартпа помещик және ымырашыл
буржуазия ақындарымен қарсы күрестерінде сатираны көп қолданды. Сатиралық
көп өлеңдер жазды (Искра ақындары және Добролюбов, Некрасов т.б.).
Некрасовтың Ұмытылған деревня тағы осы сияқты көп өлеңдері сатираға
жатады. Бұл өлеңдерінде Некрасов феодалдық-крепостнойлық құрылыстың
кейбір кемшілігін түзеу үшін күрес ашып қана қоймай, сол құрылыстың
негізіне қарсы шығады. Революцияшыл-демократтық идеал үшін күреседі.
ХІХ ғасырдағы қазақ ақындарының ішінде сатиралық лириканы көп жазған
адам Абай болды. Ол елдегі болыс, билерді шенеп-мінеп, сынға алып,
мысқылдап жазған Дүтбайға, Болыс болдым, мінекей деген өлеңдері
сатиралық лирикаға жатады.
Қалың бұқараның революциялық қозғалысының кезінде өте өскен, көбейген
лириканың бір түрі әнмен айтылатын революциялық өлеңдер болды. Ән өлеңі
деп әнге салып айтуға арналып шығарылған өлеңді айтады. Ән өлеңі
ауыздан-ауызға көшіп жүреді. Еңбек уағында болсын, демалыс уағында
болсын, демонстрация кезінде болсын, коллектив болып ән салатыны мәлім.
Әнмен айтылатын өлеңдер, лириканың қай түрінен болса да, көпшілікке жақын
тұрады. Ән жұртшылыққа кең тарайды. Революциялық әндер арқылы қалың
бұқара жұртшылығы зорлық-зомбылыққа, қанаушылыққа қарсылығын, еңбек пен
күреске әзірлігін, қиыншылықты жеңетініне сенімін білдірді. Жұртшылыққа
белгілі көп әндердің авторы (ХІХ ғасырдың алдыңғы жарымындағы) француздың
революцияшыл ақыны Беренже болды. Пролетариаттың революциялық күресі де
өзінің әнін туғызды. Даңқты Интернационал әні жер жүзі пролетариатының
гимні болды. Сол сықылды көп жайылған әндердің бірі Коминтерн,
Заводтар, тұрыңдар, басқа да революциялық әндердің ішінен көп тараған
әндер деп Біз ұсталар, Жас қайрат, міне, осыларды айтуға болады.
Лирикалық шығармалар кейде тақырыбы, мазмұнына қарай да бөлінеді:
саяси-азаматтық лирика (тақырыбы да, мазмұны да әлеуметтік мәні зор ірі
мәселелерді сөз етеді); сүйіспендік, махаббат лирикасы (негізі әңгіме
сүйіспендік, махаббат туралы, кейде қуанышты, кейде қайғылы болуы
мүмкін); философиялық лирика (ақын лирикалық өлеңін философиялық терең
мазмұнға құрады. Мұндай лирикалар орыстың думы дейтін, қазақтың толғау
деп аталатын кейбір өлеңдеріне жақын келеді). Осылардың ішінде ерекше
тұратыны - табиғат лирикасы. Жаз, күз, қыс, теңіз, тау, орман, тоғай
тәрізді әр алуан табиғат құбылыстарын жырлауға арналған лирикалық
өлеңдер. Әрине, лирикалық өлеңдердің мазмұны да, түрі де, оларда
байқалатын көңіл күйлері де ақынның өмірге көзқарасымен байланысты.
Сөз өнерінің өзге тектері (эпос пен драма) тәрізді лириканың да
суреттейтін құбыльістары көп. Қандай суреткер болсын, қөркем шығарма
жазудага мақсат -өмірдегі өзекті шындықты көрсету. Осы тұрғыдан алғанда,
лириканың өзге текстерге, айталық эпосқа принциптік қайшылығы жоқ,
олардан тек тәсіл жағынан айырмасы бар Ендеше эпостық шығармалардың
өмірдегі қат-қабат, шытырман окиғаларды суреттеуде мүмкшдігі лирикадан
әлдеқайда мол, құрамы кең. Эпиқалық шығармалардың көбі сюжетке құрылады.
Адам образын жан-жақты бейнедеп, шындық сырын неғұрлым толық ашуға бейім.
Ал лирикалық шығарма олай емес. Көлем жөнінен эпосқа қарағанда,
әлдеқайда ықшам. Сюжетке де көп бара бермейді. Оқиғадан гөрі отты сезім
басымдау, күллі сюжет сол сезім маңына, бас-аяғы тұжырымды бірер
философиялық ой маңына жинақталады. Ашуландырған, қуантқан, ренжіткен,
рақаттандырған, қинаған, мазасын алған. Не тыныштық берген нәрсенің бәрін
де лирика өзінің заңды еншісіңдей қабыл алмақ [5,343].
Академик Қ.Жұмалиев пікірінше; Лирика - өмір құбылысына ақынның
көз-қарасы, түсіну, сезімі, күйініші — сүйініші, онда адам өмірінің
асқақтығы да кейде қоңыр күйі де көрінеді [6,69].
Адамның психологиялық көңіл-күйі өзіңен-өзі құбылып өзгермейді.
Көңіл-күйдің, шаттық сезімнің, қуаныштың, мысқыл кекесін, ашу-ызаның,
адам бойын билеген ой-арманның пайда болуы өмірдің оралуан көрінісіне,
жағдайға, табиғатқа, әлеуметтік ортаға байланысты туады.
Мәселен, Махамбеттің Баймағамбетке айтқаны хан-сұлтандарға
деген кекті ашу-ызадан туған сөздер. Өлеңді оқығанда ақынның қандай
көңіл-күйінен туындаған не сол сөзді айту үстінде оның жанын тербеген
сезімнің көрінісі байқалғандай болады.
Өзекті жанға бір өлім,
Орданды талқан қылып шабармын...
Күндердің күні болғанда,
Бас кесермін, жасырман...
деген жолдарынан Баймағамбет сұлтанның алдында тұтқын дәрежесінде
тұрып-ақ қаймықпай, көтеріліс бағдарламасьша сай халықтың қайнаған кегі
мен өшпеңділігін білдіретін ерлікті айқын аңғаруға болады. Сол дәуірде
бұл мәселеге Махамбетпен ешкім таласа алмайды. Академик З.Қабдолов
лириканы: Нұрлы ой, ішкі сырлы дүние жанры. Бір өленде бірнеше сөз болуы
мүмкін. Лирикадағы бас қаһарман -ақынның өзі. Лирикалық кейіпкер, әдетте
ұнамды кейіпкер. Лирикада тартыс та болады. Лирикада негізінен мінез
болады - деп бағалайды.
Лириканың табиғаты, сипаты, түрлсрі туралы сонау көне дәуір ойшылдары
Аристотель, Әл - Фарабиден бастап XIX ғасырда5ы орыс классикалық сыны
өкілдерінін (В.Г.Белинский т.б.), бүгінгі қазақтың белгілі
ақын-жазушылары, ғалымдары еңбектеріиде кеңінен сөз болады.
Ұлы ағартушы, оқымысты Шоқан Уәлиханов әдебиет теориясының да кейбір
мәселелерімеи. шұғыдданған қазақтың поэзиясының жанр, түр, өлең құрылысын
зерттеген, қазақтың өлең құрылысымен орыс ғалымдарын таныстырмақшы
болған. қазақ өлендерін Шоқан: жыр, жоқтау, қара өлеи, қайым өлең, өлең
-деп бөледі. қайсысы ескі түр, қайсысы жаңарақ, олардың қайсысыи кімдер
айтады, міне осы жағынан талдаулар береді.
Қ.Жұмалиев Әдебиет теориясы еңбегінде атап өтеді. Ода, элегия,
сатиралық элегия, ән өлең, ал З.Қабдолов Сөз өнерінде төмендегі
түрлерін көрсетеді: баллада, идиллия, мадригал, ода, сонет, арнау,
канцонетта, элегия, эпиталама, эпитаорма, эпиграмма т.б.
Зерттеуші - ғалым С.Мақпырұлының Әдебиеттің тектері мен түрлері
атты әдістемелік талдау еңбегінде (3) лирикалық шығармалардың түрлерін
(жанрларын) ақынның қоршаған орта, қоғамдық шындық туралы толғаныс
сезімдерін, оны танып, бағалауын, жалпы көңіл-күйін таныту тәсілдерінің
сипатына қарай талдап көрсетеді: ән өлеңі, ода, элегия, сонет, сатира,
арнау, эпиграмма.
Лирикалық шығармаларды жүйелегенде тағы бір ескертетін нәрсе-оларды
тақырыптық тұрғыдан қарастырып талдау.
Бұл ретте академик З.Қабдолов: Әуелі Көне дүние тұсында, кейін
Классицизм кезінде сыршыл өлендерді түр-түрге бөліп келгендер болды.
Бірақ бұл онша жемісті әрекет емес, әншейін сырттай ғана жеңіл-желпі
топтау, дұрысында бұлайша бұтарлау лириканың мазмұнын жеделдетеді,
сондықтан қазіргі лирика бұлай жіктелмейді. Оның орнына әдебиет
зерттеушілер шартгы түрде болса да әрбір лирикалық өлеңді тақырыбына
қарай талдап, саяси лирика, философиялық лирика, табиғат лирикасы,
махаббат лирикасы деген сияқты санаулы салаларға ғана бөліп тексеріп жүр.
Лириканы бұлай салалап тексерудің бірқатар мәні бар: әр түрінен ақынның
әр қырын тануға болады. Айталық, махаббат лирикасы. Абайдың осы саладағы
лирикасынан не аңғаруға болар еді? Сөз жоқ, ақынның сұлулыққа
көзқарасынан бастап гуманизміне дейінгі талай қырын аңғарған болар едік.
Бұларды өз алдына қойғанда, ақынның творчестволық эволюциясын,
суреткерлік шеберлікке жетілу сырын таныған болар едік - дейді.
Лирикалық шығармаларды топтастыру, жанрлық ерекшеліктерін бір ізге
түсіруде орыс галымдары М.Бахтин, В.Д.Сквозников, Л.Тимофеев,
Д.С.Лихачев, Г.Л.Абрамович, Г.Н.Поспелов, Л.Я.Гинзбург, Н.А.Гуляев,
И.Гинберг, Л.Г.Фризман еңбектерінің (8) мәні зор. Бүлардың пікір
–көзқарастарының арасында да өзара келіспеушіліктер, қайшылықтар кездесіп
отырады. Десек те, олар лириканың сыр-сипатын ашып, түрін түстеуге, қоғам
жаңарған сайын қайта-қайта оралып, жаңа қырынан келіп, құнды пікірлер
айтып отыр. Осы эергтеушіілердің тұжырымдарын жинақтап түйіндесек,
лириканы екі улкен салаға бөліп қарауға болады екен. Бірі- медиативті
(толғау) лирика, екіншісі - баяндау лирика (повествовательная лирика).
Соңғы кездері қазақ әдебиеттану ғылымында да қазақ лиркасының жанрлық
ерекшеліктері жайында ғылыми еңбектер жариялана бастады. Солардың бірі
Б.Кәрібозұлының Қазақ лирикасының жанрлық спецификасы атты еңбегі.
Ғалым өз еңбегінде лириканы — арнау, толғау, баяндау лирикасы деп үш
топқа бөледі.
Бұл қазақ өлеңдерінің ерекшеліктеріне өте жақын келеді ғой деп
ойлаймыз.
Дегенмен, мектеп бағдарламасындагьі берілген лирикалық
шығармалардың дені қалыптасқан тақырыптық түрлеріне қарай талдауға бейім
боп келетіндігі. Бұл жерде лириканы тақырыбына қарай топтап талдау, оны
жазған ақынның творчестволық бітімін пайымдау үшін айырықша мәні бар
нәрсе: әр түрінен ақынның әр қырын тануга болады— деген академик
З.Қабдолов пікірін ескеруіміз керек. Зерттеуші ғалымдардың пікірлерін
жүйелей келгенде, лирикалық шығармалардың тақырыптық жағынан төмендегі
түрлері бойынша курстық жұымста тоқталмақпын. Ал, лирика, өлең жанрын:
баллада, толғау (монолог), арнау, жоқтау (эпитафия), мысқылдау
(эпиграмма), мадақтау (ода), бейне өлең. ой өлең, сонет, ән өлең - деп
лирикалық шығармаларды талдауда осы жүйеге сүйенетінімді айта кеткен жөн.
Қорыта келгенде, лириканың жанрлық ерекшеліктерін оқыту үрдісінде
танытуға байланысты зерттеуші ғалымдар мен әдіскерлердің піқірлерін
саралап қарағанда байқағаным, мұғалім көркем мәтіндердің тақырыбы мен
кейіпкерлерін, идеялық мазмұнын талдап қана қоймайды. Сол мәтіннің түрін
(табиғат, көңіл күй, саяси т.б.) де атап, қай жанрға жататынын, сол
жанрдың ерекшелігін таныстырып отыруы дағдыға айналуы тиіс. Өйткені,
жанрлық ерекшелік деген - көркем мәтіннің өзге шығармалардан өзін айырып,
танытатын ерекшелік. Ол тақырыбы мен идеялық мазмұны жағынан ғана емес,
өзіндік табиғатынан, баяндалу, бейнелену түрінен де, шығарманың
композициясы, тілі, көлемі жағынан да танылады. Әдебиетті оқытудағы
әдістемелік жұмыс түрлері көркем мәтіннің жанрлық ерекшелігіне де
байланысты өзгеріп, алмасып отырады. Осыған байланысты лирикалық жанр
табиғаты сабақта қандай әдіс-төсіддер қолдануды күні бұрын айқындауды
талап етеді.
1.2. Лириканы оқытудың дидактикалық және әдістемелік мақсат-міндеттері
Мектепте берілетін білім оқу үрдісінің мән-мазмұнынан, оқыту
принциптерінен, оқуды ұйымдастырудың формасынан, оқыту әдістерінен,
оқушылардың білімін тексеру мен бағалаудан, сабақ жүргізетін мұғалімнің
дайындығы дәрежесінен құралса, дидактика - оқыту мен білім берудің
теориясы, оның принциптері гноселогиялық, логикалық, психологиялық
негіздерден құралатыны белгілі.
Ал дидактика принциптеріне келсек, 1) Ғылымдылық принципі 2)
білімді саналы игеру принципі, 3) оқытудың жүйелігі мен үздіксіздігі
принципі, 5) оқытуды өмірмен байланыстыру принципі, 6) көрнекілік
принципі, 7) білім берумен тәрбиенің байланыстылық принципі.
Әдебиетті оқытудың дидактикалық негізі — мектептегі әдебиет пәнінен
тұтас бір тарихи кезеңді ашу, суреткердің қалыптасуына әсер еткен орта,
жазушының ішкі, сыртқы, өмірбаяны, дүние танымы, ең ақырында оның
қоғам өміріндегі және әдеби күресте алатын орнын ашу (барлық жаганан
зерттеу), мектептегі әдебиет пәні үшін әр түрлі ағымдар мен әдістердің,
әдеби топтар мен адамдардың идеялар күресін нақты тарихи дәуірдегі
күрделі мәселелерді қоғамдық жөне әдеби тартыста әр түрлі көзқарастағы
адамдар тобының қалай шешкеиін көрсету болып табылады. Бұл айту,
баяндаумен бірге көрсету, көзін жеткізу керек деген ұғымды білдіреді.
Мәселен, Абайдың саяси-өлеуметтік лирикасын өткенде ақын өмір сүрген
заман шындығы кесслді пысық, қулар мен екі жүзді болыстардың
сатиралық бейнелері мен береке-бірлігі кеткен замана бейнесін сынаған
өлеңдерінен үзінділер келтіріп, дәлелдеп отыру керек болады. Бұл сабақтың
ғылыми негізділігін сақтайды.
Лириканы оқытуда оқытудың өмірмен байланыстылығы принципі маңызды
орын алады. Өтілетін сабақтың толық ұғылуы, есте сақталуы үшін сабақтың
мазмұны, теориялық және практикалық маңызы туралы алдын-ала мәлімет беру
педагогика ғылымында бұрыннан бар. Мұны, оқушылардың бастағалы отырған
тақырыптың ғылыми негізі мен оның өмірмен байланысына қажетгілік сезімін
оятып, назарын еріксіз аударып, қызықтыруды сабақтың кіріспе бөлімі деп
те атайды.
Мұғалімдердің пікіріне сүйенсек, көпшілігі өтілетін тақырыптың
өмірдегі, практикадағы маңызын алдын-ала баяндау - тақырып мазмүны есте
қалуының шарты деп біледі. Өйткені теория мен практиканың бірлігі —
оқудың өмірмен байланыстылығы принципінің негізі болып табылады..
Оқушылардың оқығалы отырған жаңа материалдарды меңгеруге бұлай
дайындау — тақырыптың мазмұны мен дидактикалық мақсатына қарай түрліше
болады. Бірінде - сабақ оқушылардың тақырып туралы бұрыннан білген
тәжірибелерін хабарлаудан басталса, екіншісінде — мұғалімнің жаңа
тақырыптың ғылымдық және практикалық маңызын алдын-ала ашуынан,
үшіншісінде — оқушылардың бақылау және практикалық жұмыстарын
ұйымдастырудан басталады.
Лириканы оқьпуда дидактиканың жүйелік пен бір ізділік принциптері
сабақ құндылығының екінші бір қырын - әдеби материадцардың берілуі мен
орналасу ретін - жананы түсіндіру барысында бұрын оқығаңдары мен
игергендеріне сүйенуді қамтамасыз етудің тәртібін аньгқтайды. Оны
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, М.Өтемісов, СДөнентаев, С.Көбеев,
С.Торайғыров, С.Сейфуллиннің, Б.Майлиннін, Ж.Жабаевтың т.б. оқушылар
мектептің орта сыныптарында танысқан шыгармаларының жоғарғы сыныптарда
шолу, монографиялық тақырыптарды оқуда негіз болатыны сияқты, құрылым
үдемедігінен байқауға, түсінуге де болады. Сондықтан да (дидактикалық
жағынан) фактілердің орны мен реті, оны жинақтау мен білгенін тәжірибеде
қолдана білу дағдысын жетілдіру кезеңдері сабақта ғана жүзеге асады.
Сонымен сабақта білуге тиісті факті мен элементтсрдің жинақталып, ретімен
дұрыс берілуі тақырып игерудегі негізгі үрдіс екенін ұстаз әр уақытта
есте сақтауға міндетті.
Қазіргі уақытта мектептегі оқыту жұмысы алдына балаларға белгілі
дәрежеде білім беру, қажетті дағдылар мен іскерліктерді меңгерту, сонымең
қатар оқушылардың ақыл-ойын, қабілетін дамыту міндеті қойылған. Сол
себепті мектептегі оқыту үрдісі дамыта тәрбиелейтін оқыту делінеді.
Осыған байланысты оқыту мен ақыл-ойды дамытудың біртүтас үрдіс (процесс)
ретіндегі ішкі байланысын, бір-біріне жасайтын әсер-ықпалын айқындап
алудың маңызы зор. Бұл жерде барлық адамның қабілеті бірдей еместігін
ескерту қажет. Оқыту мен тәрбиелеу арқылы адамның қабілетін белгілі бір
бағытта дамытуға болады, бірақ оның шегі жоқ емес. Сондықтан әрбір
адамның өз табиғатындағы қабілет мүмкіндігін өз биігіне дайін дамытып
тәрбиелеу-оқыту процесінің басты міндеті.
Бұл бағытта лирикалық шығармалардың алатын орны ерекше.
Адамның сезім дүниесін оятып, өмірге құлшындыратын, сенімді
тұрақтандыратын, қиялды қанаттаңцыратын лирика-адамгершілік биік
мүраттарға тәрбиелеуші ретінде оқушылардың білуге құштарлығын арттырып,
ойлау жүйесін дамытады. Лирика сабағы - оқушыны өнерді
эмоциялық-эстетикалық тұрғыдан түйсіне білуге үйретеді. Лирика — оқушының
өмір, болмысқа эстетикалық қарым-қатынасын қалыптастырушы құрал. Ол
психологиямен, дидактикамен астасып, оқыту-тәрбиелеу
мәселелерінің міндетгерін орындауға белсенді ат салысады.
Лириканы оқытудағы көрнекілік принципіне тоқталсақ, әдебиетгі оқытуда
қолданылатын көрнекіліктердің барлығы бірдей қолданылады деп айта
алмаймыз. Өйткені лирика өзіндегі ой нақтылығымен, ақындық тіл, табиғи
бояу, суреткерлік қуатымен сабақ көрнекілігін қамтамасыз ете алады. Бұған
қарап лирикалық шығармаларды өткенде көрнекілік атаулыны мүлдем қолданбау
керек деген ой тумау керек. Жалпы оқу-тәрбие үрдісін жүзсге асыруда
көрнекіліктердің өзіндік маңызы, орны бар. Оның үстіне таным үрдісінің
(процесінің) есту, көру, сезу арқылы жүзеге асатынын физиолог ғалымдар
өте ертеден-ақ айтқан. Сондай-ақ сабақта көрнекілік пайдаланудың
тиімділігін педагог ғалымдар, әдіскерлер дс, педагог - практиктер де өз
тәжірибелерінде дәлелдеп келеді. Осы бағытга көрнекіліктің маңызы,
тиімділігі неде? -дсген сұраққа белгілі ұстаз-әдіскер Қ. Бітібаева:
Біріншіден; көрнекілік білім мазмұнын байыта түседі, екіншіден: есту
арқылы алған білімін көру арқылы бекіте түседі, үшіншіден; көрнекіліктер
оқушылардың ынтасын, қызығушылығын арттырады, ойлау, таным
белсенділіктсрін дамытады, төртіншіден; эмоциясына әсер етеді,
бесіншіден; алған білімдеріи практикада жүзеге асыруға жетелейді - дейді
.
Лириканы, оқытудағы басты көрнекілік-сыныпта бастапқы күйінде
қайталанатын ақынның үні – дыбыстық корнекілік. Лирикадағы мұңдай
табиғи көрнекілік - оқулықта шығарманың белгілі бір ерекшеліктерін
көрсететін мәтін (үзінділер, эпизодтар, баяндаулар, жеке сөздер) берумен
шектелмеуі керек. Ақынның сезімге толы сөзі мәнермен оқу кезінде
эмоциямен қайта жаңғырады, тыңдаушыны көркем шығарманың сыры өзіңе тартып
еліктірсді. Осыған байланысты оқулықта оқушылардың төменгі сыныптарда
мәнерлеп оқудан алған білімдерін, дағдыларын жинақтайтын арнайы материал
беріліп, жүйелі түрде мәнерлеп окуға, мәтіннен жаттауға тапсырмалар
ұсынылып отырады.
Лирикалық шығармалардағы әр дыбыс, үн ырғақ, әуез, бейнелі сөздер –
бәрі де сол көрнекілік қызметін атқаратындықтан, лирика көрнекілікті көп
қажет ете бермейді. Техникалық құралдарды, альбом, көркем суреттер
қосалқы мәнде пайдалануы мүмкін, жәие шолу, кіріспе, қорытыңды сабақтарды
ғана қолданылуы тиіс. Мысалы, мәнерлеп оқу техникасын үйрету үстінде
ақыниың өленін өз басы оқуына, Абай, Мағжан, Мұқағали өлеңдерін өнер
адамдарының (К.Қожабеков, Р.Сейітметов, Ф.Шәріпова т.б.) оқуына көніл
бөлген жөн.
Лириканы оқыту әдебиет пәнін оқытудың талабынан туыңдайды. Әдебиетті
оқыту дегеніміз - коркем шығарманың өзін оқу. Алайда күні бүгінге дейін
оқушылар арасында оқулықты бас құрал етумен шектелушілер аз емес. Әдеби
білім беру ең алдымен шығарманың өзі арқылы іске асады. Ал, оқулық
мәтінді оқудан түйгендерін баянды етуге, алған әсерді тереңдетуге,
шығарманың қыры мен сырын оң көзімен қабылдауға қажет.
Қандай жақсы оқулық болса да, ақынның шығармасы беретін эстетикалық
ләззатты бере алмайды. Мұғалімдер мен оқушылар оқулықты ғана оқыса,
оқулықпен ғана жұмыс істесе, бұл әдеби шығарманы емес, ол жөніндегі
оқулық авторының пікірін оқығандық болып шығады. Негізгі мақсат —
ақын-жазушының туындысын оқыту, білім негізін сол арқылы беру,
жасөспірімді Отан сүйгіштік, адамгершілік мұратгарға тәрбиелеу. Лириканың
күрделі ішкі-құрылымын, стильдік бітіміне - үңілу міндетін орындау,
мәтінді талдау, жоспар жасауда, оқу материалдарын сабаққа бөлгенде де,
сабақта баяндағанда да: белгіліден белгісізге, оңайдан қиынға, жайдан
күрделіге қарай - деген дидактикалық ережені сақтау міндетті. Сабаққа
бөлінген тақырыптар бойынша бағдарламалық білімді толық және тиянақты
игеруге жердемдесетіңцей өз бетіндік жұмыс пен тапсырмалардың түрлері
жеткілікті болуы шарт. Оқушылардың өз бетінше істейтін жұмысты орындауы
үстінде ғана мұғалім және оқушының өзіне тен ерекшелігін ескере отырып
жұмыс жүргізғенде . ғана икемдік дағдысын қалыптастыра алады.
Дифференциялаудың мәні мен әсері жұмыс санының аз я көбінде емес,
дайындық дәрежесінде, оқушының ой-өрісінің жетілуі мен ойлай білу
қабілетінің артуында, есте сақтай білуі мен пәнге деген ынта-ықыласының
жетілу дәрежесінде ғана. Бұл жағдайда сабақты орташа үлгеретін оқушылар
өздеріиің шала мецгергендерін толық меңгереді де, алдыңғы қатарлы
оқушылар алған білімін тереңдетеді.
ІІ. Лирикалық шығармаларды оқытудың жолдары
2.1. 5-9- сыныптарда лирикалық шығармаларды оқыту жолдары.
Бүгінгі қоғам талабына сай егемен елімізде болып жатқаң
әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, Республиканың қазіргі кезеадегі
мемлекеттік білім беру саясатының жүзеге асырылуы: білім беру мен
оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарауды талап етеді. Сол ниетге
болашақ ұрпаққа жүйелі білім бсру ісінде қазақ педагогакасы мектебінің
алдына жаңа міндеттер қойылып отыр.
Мемлекеттік мәртебеге ие болған ұлттық мәдениетке, ана тілге деген
қоғамдық сұранысқа орай қазақ әдебиеті пәнін оқыту да жаңа бағытта
жүргізіле бастады. Өйткені әдебиет пәні білім беру жүйесіндегі басты
пәндердің бірі боп саналатындықтан, оның алдына қоятын мақсаты да пәнге
қойылатын талаптар деңгсйіне сай болуы қажет.
Бұл ретте халқымыздың данагөй ұлдарының бірі, ағартушы - ғалым
А.Байтұрсыновтың Қазақ газетінде (1914 ж.), Мектеп керектері деген
мақаласында:... Ең әуелі мектепке керегі - білімді, педагогика,
методикадан хабардар оқыта білетін мұғалім.
Екінші-оқыту ісіне керек құралдард ың қолайлы, һәм сайлы болуы. Құралс ыз
іс істемейді, һәм құралдар қандай болса, істеген іс те сондай болмақшы.
Үшінші - мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр іс көңілдегідей
болып шығуы үшіи оның үлгісі я мезгілді өлшеуі болуы керек. Үлгісіз я
өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем шықпақшы (9) - деп оқытудың
дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп бергеніндей,
жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу, оларды өмірге білімді, жан-жақты жетілген
азамат етіп әзірлеу оп- оңай жұмыс емес. Қиын да қызық, қыр-сыры мол
ұстаздық жұмыс терең білім, озық тәжірибені, ізденгіштік пен табанды
талапкерлікті талап етеді.
Әдебиет пәнінің негізі көркем шығармада халқымыздың елдік, ерлік
дәстүрлері, тарихи жүріп өткен жолдары, тұрмыс-салты, өзіндік ділі, тілі,
психологиясы негізінде жинақталған, табиғаты кескінделген, адамгершілік
ұғым-түсінігі көрініс табады.
Сондықтан да заманға келбеті мен болмыс жайын жеткізетін, ұлттық
сананы тәрбиелейтін, адам мен қоғам жайындағы түсінігі мен тәжірибесін,
үйрететін әдебиет пәнінің негізі көркем шығармалар десек, дәстүрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Лирикалық шығармалардың түрлері және оны оқудың мақсаттары
1.1. Лирикалық
шығармалардың түрлері, зерттелуі... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Лириканы оқытудың дидактикалық және әдістеме лік
мақсат-
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10
ІІ. Лирикалық шығармаларды оқытудың жолдары
2.1. 5-9- сыныптарда лирикалық шығармаларды оқыту жолдары ... ...14
2.2. Жоғары сынып бағдарламасындағы лирикалық шығарма ларды
оқытуда педагогикалық инновацияның мүмкіндіктерін
пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Пайдаланылғанәдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .27
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XXI ғасырдың жан-жақты зерделі, дарынды,
талантты адамын қалыптастыру бағытында білім беру мәселесі мемлекетіміздің
басты назарында.
Білім мен ғылымның Қазақстан дамуына. оңтайлы әсер етуі үшін
дүниежүзілік кеңістігіне ену, білім беруді одан әрі демократияландыру,
оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, білімге,
бүкіл оқу - әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Осы тұрғыдан алғанда
мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру, таңдай білу еркіндігі
тиіп отыр. Қай кезеңде, қай заманда болмасын мектептегі басты тұлға-
мұғалім десек, дүниежүзілік даму деңгейінен кем түспейтін, иық тірестіре
алатын, алған білім мен тәрбиелік қазынасын туған еліне, адамзат игілігіне
жұмсай алатын қазақтың ой, танымының иесі, саналы азаматты жетілдіруге үлес
қосатын өлең өнерін (қазақтың қасиетті қара өлеңін) оқыту үрдісі оны
ұйымдастырушы мұғалімге жауапты міндет жүктейді. Сондықтан бүгінгі таңдагы
мектеп проблемасы Білім беру мен тәрбие үрдісіне инновациялық қызметті
енгізу арқылы білім сапасын артгыру оқушылардың өз менін қалыптастыру
болса, лирикалық шығармаларды мектепте оқыту үрдісінде де педагогика
жаңалықтарын қазіргі оқытып жүрген пән ерекшелігіне қарай қолдана білу -
оқыту мақсатына жетудің бір жолы. Ұзақ жылғы тәжірибе мен зерттеу жұмысының
нәтижесіндегі алдына қойған мақсат - баланы субъект ретінде оқу, ісіне
қызықтыратын, оған қабілетін арттыратын жағдай туғызу.
Курстық жұмыстың негізгі тақырып
нысанына алынып отырған лирика жанрының қазақ әдебиеттану ғылымында
әдеби процестегі алатын орнына, поэтикасына, жалпы лирика табиғатына
қатысты әр түрлі ғылыми еңбектер жазылғаны белгілі. Атап айтсақ,
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов, М.Дүйсенов,
М.Базарбаев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Ә.Нарымбетов, Ә.Тәжібаев,
Т.Әбдірахманова, Б.Көрібаева, ЖДәдебаев, Қ.М.Пазылов, Т.Шапай және тағы
басқа ғалымдар еңбектерінде қазақ өлеңінің мәселелері әр қырынан жан-жақты
зерттеу объектісіне айналып, қазақ лирикасының тарихи даму жолдары, ақындық
өнердің сыры мен сипаты қарастырылып отыр.
Лирикалық шығармаларды оқыту әдістемесі тұрғысынан зерттеу
жұмыстары кеңестік дәуір кезеңінде әдіскер-ғалымдар М.А.Рыбникова,
В.В.Голубов, Н.И.Кудрящев, В.А.Николтский , З.Я. Рез еңбектерінде кеңінен
жүзеге асырылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Ү-ІХ сыныптардағы оқытылатын лирикалық
шығармалардың әдістемелік тұрғыдан негізгі сипаттарын ашу, талдау, оқыту
үлгілерін көрсету, оқыту үрдісінде лириканың табиғатын терең таныту, мектеп
бағдарламасында берілген лирикалық шығармалардың жанрлық ерекшеліктері мен
оқушылардың қабылдауға байланысты жас ерекшеліктерін ескере отырып білім
негізін беру.
Мәтін талдау барысында лириканың күрделі ішкі құрылымына, стильдік
бітіміне, өлең сырына бойлату, ондағы философиялық-эстетикалық, поэтикалық
ой арқауын оқушыларға түсіндіру, шынайы адамдық сезім биігін ұғындыру
арқылы оқушыларға эмоциялық , эстетикалық ләззат, әсер беру жолдарын
қарастыру. Лириканы оқыту байланысты зерттеудің басты мақсаты - ақынға
рухани жақындау, оны сезіну, ақынның сезім мен ой тереңдігіне бойлау, сол
арқылы оқушының оқырмандық сапасын арттырып, көркем сөздік құдіретін түсіне
білуге тәрбиелеу, оқушылардың өлеңге деген қызығушылықтарын оятып,
құмарлығын арттыру арқылы олардың жан дүниесін байыта отырып,
эстетикалық, адамгершілік, ізгілік, инабаттылық тәрбие беру.
Курсттық жұмыстың міндеттері: Ү-ІХ сыныптарда лирикалық шығармаларды
оқытуға байланысты әдістеме тұрғысында төмендегідей міндеттер қойылды:
- лирикалық шығармалардың өзіндік ерекшеліктерін айқындау;
- мектеп бағдарламасына енген лирикалық шығармаларға шолу жасау,
жүйелеу;
- лириканың жанрлық ерекшеліктерін оқыту үрдісшдс танытудың жолдарын
саралап қарастыру;
- лириканы оқытудың дидактикалық және әдістемелік мақсат-міндеттерін
талдап көрсету;
- оқушыларға лириканы дұрыс қабылдай білуге үйрету;
- лирикалық шығармалардың құрылысын меңгерту;
- лириканы оқытуда жеңілден - ауырға, түсініктіден-түсініксізге,
жалқыдан-жалпыға қарай деген дидактикалық принципті ұстаным ету
Курстық жұмыстың іс-тәжірибелік маңызы: кейбір орта мектеп мұғалімдері
мен жоғарғы оқу орны филология факультеті студенттеріне Әдебиетті оқыту
әдістемесі пәнін оқытуда, Лирикалық шығармалардың табиғатын таныту
тақырыбында арнайы курс, арнаулы семинарларда пайдалануға болады. Зерттеу
нәтижелерін педагогика, психология пәндерінде, мектепте пән үйірмесін
құруда қосьшша көмекші құрал қызметін толық атқара алады деп есептеймін
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тарау, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Лирикалық шығармалардың түрлері және оны оқудың мақсаттары
1.1. Лирикалық шығармалардың түрлері, зерттелуі.
Лирикалық жанрдың да өзара түрлері бар. Бұл түрлер көрсетпек болған
өмір құбылыстарын қалай суреттеуі, ақынның көңіл күйі қалай берілуіне
байланысты. Бұл жанрға тән ақынның дүниетанушылығы, көзқарасы мен өзінің
ішкі сезімін, күйініш-сүйінішін дайым ұштастыра жырлау десек, айырмасы,
жоғарғы айтылғандар тәрізді, қалай жырлауында ғана. Кейде шаттық, қуаныш,
асқақты білдірсе, кейде мұң, зарды, кейде көңілдің бейжай қоңыр күйін
сездіруі мүмкін. Міне, осы сипаттарына қарап, лирикалық жанр әлденеше
түрлерге бөлінеді..
XVIII ғасырда дворян әдебиетіндегі лирикалық шығарманың негізгі бір
түрі ода болады. Бір таптық топтың ең керекті санаған адамы не нәрсесі
туралы ақынның өте қуанышты, өте көтеріңкі тілмен жазған лирикалық
өлеңдерді ода деп атайды (мысалы, әскердің жеңуі, сарайда болған мейрам
т.б.). Россияда ода жазушылар Ломоносов, Державин т.б. болды.
Қазақ хандарының дәуірлеп тұрған кезінде ханның қасындағы ақындардан
ода шығарушылар көп болған. Жәңгірдің хан боп тұрған кезінде ханның сарай
ақыны болған Байтоқ ақынның одаға жататын бірнеше өлеңдері бар.
Әртүрлі маңызды тақырыптарға жазылған қуанышты өлеңдер олардан кейін
де болған және күні бүгінге шейін бар. Бірақ бүгінгі оданың тақырыбы,
мазмұны бұрынғы одалардан мүлде бөлек.
XVIII ғасырдың аяқ кезі, ХІХ ғасырдың бас кезінде орыстың дворян
әдебиетіндегі оданы элегия шетке қаға бастады. Элегия деп өзінің жай
өмірімен байланысты, басында болған күйініш-сүйініштерді (сүйіспендік,
табиғат күйін т.б.) суреттеген шығармаларды айтады. Элегияда көңілдің
қайғысын суреттеу өте жиі ұшырайды. Сондықтан элегия қайғылы өлең деген
түсінік туды. Элегияның өрбіген дәуірі феодалдық-крепостнойлық құрылысты
капиталдық жаңа қатынас әлсіретіп, феодал құрылысы құлауға айналған
дәуірде болды. Соның салдарынан жеке бақыттылық, жеке рақатты аңсаған
қайғылы ой, жеке өмірді көксеген тілек элегияда терең із қалдырды.
Қазақ әдебиет тарихын алсақ, элегияның күшейген кезін ХІХ ғасыр деп
айтуға болады. Қазақ хандығы жойылып, отарлау саясаты күшейіп, қазақтың
ескі феодалдық өміріне өзгеріс ене бастаған кезде кейбір қазақ
ақындарында элегияға берілушілік көп болды. Мысалы, Шәңгерей ақынның көп
өлеңдері де элегияға жатады.
Сатиралық эпос сықылды, сатирамен жазылған лирикалық шығармалар да
болады. Сатира дворян әдебиетінде де болды. Бірақ олардың сатирасы
крепостнойлық қоғамның негізіне қарсы жұмсалған жоқ, сол қоғамның кейбір
жеке кемшіліктеріне ғана қарсы жұмсалды.
Мысалы, Россияда XVIIІ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы жаңа туып
келе жатқан буржуазия әдебиетінде дворяндар үкіметінің жүгенсіздік
кесепаттарын мысқылдағанын көреміз.
Бірақ сатиралық лириканың төтенше дәуірлеген кезі тап күресінің
күшейіп, нағыз шиеленіскен дәуірде болды. Мысалы, ХІХ ғасырдың 60
жылдарындағы революцияшыл разночинецтер кертартпа помещик және ымырашыл
буржуазия ақындарымен қарсы күрестерінде сатираны көп қолданды. Сатиралық
көп өлеңдер жазды (Искра ақындары және Добролюбов, Некрасов т.б.).
Некрасовтың Ұмытылған деревня тағы осы сияқты көп өлеңдері сатираға
жатады. Бұл өлеңдерінде Некрасов феодалдық-крепостнойлық құрылыстың
кейбір кемшілігін түзеу үшін күрес ашып қана қоймай, сол құрылыстың
негізіне қарсы шығады. Революцияшыл-демократтық идеал үшін күреседі.
ХІХ ғасырдағы қазақ ақындарының ішінде сатиралық лириканы көп жазған
адам Абай болды. Ол елдегі болыс, билерді шенеп-мінеп, сынға алып,
мысқылдап жазған Дүтбайға, Болыс болдым, мінекей деген өлеңдері
сатиралық лирикаға жатады.
Қалың бұқараның революциялық қозғалысының кезінде өте өскен, көбейген
лириканың бір түрі әнмен айтылатын революциялық өлеңдер болды. Ән өлеңі
деп әнге салып айтуға арналып шығарылған өлеңді айтады. Ән өлеңі
ауыздан-ауызға көшіп жүреді. Еңбек уағында болсын, демалыс уағында
болсын, демонстрация кезінде болсын, коллектив болып ән салатыны мәлім.
Әнмен айтылатын өлеңдер, лириканың қай түрінен болса да, көпшілікке жақын
тұрады. Ән жұртшылыққа кең тарайды. Революциялық әндер арқылы қалың
бұқара жұртшылығы зорлық-зомбылыққа, қанаушылыққа қарсылығын, еңбек пен
күреске әзірлігін, қиыншылықты жеңетініне сенімін білдірді. Жұртшылыққа
белгілі көп әндердің авторы (ХІХ ғасырдың алдыңғы жарымындағы) француздың
революцияшыл ақыны Беренже болды. Пролетариаттың революциялық күресі де
өзінің әнін туғызды. Даңқты Интернационал әні жер жүзі пролетариатының
гимні болды. Сол сықылды көп жайылған әндердің бірі Коминтерн,
Заводтар, тұрыңдар, басқа да революциялық әндердің ішінен көп тараған
әндер деп Біз ұсталар, Жас қайрат, міне, осыларды айтуға болады.
Лирикалық шығармалар кейде тақырыбы, мазмұнына қарай да бөлінеді:
саяси-азаматтық лирика (тақырыбы да, мазмұны да әлеуметтік мәні зор ірі
мәселелерді сөз етеді); сүйіспендік, махаббат лирикасы (негізі әңгіме
сүйіспендік, махаббат туралы, кейде қуанышты, кейде қайғылы болуы
мүмкін); философиялық лирика (ақын лирикалық өлеңін философиялық терең
мазмұнға құрады. Мұндай лирикалар орыстың думы дейтін, қазақтың толғау
деп аталатын кейбір өлеңдеріне жақын келеді). Осылардың ішінде ерекше
тұратыны - табиғат лирикасы. Жаз, күз, қыс, теңіз, тау, орман, тоғай
тәрізді әр алуан табиғат құбылыстарын жырлауға арналған лирикалық
өлеңдер. Әрине, лирикалық өлеңдердің мазмұны да, түрі де, оларда
байқалатын көңіл күйлері де ақынның өмірге көзқарасымен байланысты.
Сөз өнерінің өзге тектері (эпос пен драма) тәрізді лириканың да
суреттейтін құбыльістары көп. Қандай суреткер болсын, қөркем шығарма
жазудага мақсат -өмірдегі өзекті шындықты көрсету. Осы тұрғыдан алғанда,
лириканың өзге текстерге, айталық эпосқа принциптік қайшылығы жоқ,
олардан тек тәсіл жағынан айырмасы бар Ендеше эпостық шығармалардың
өмірдегі қат-қабат, шытырман окиғаларды суреттеуде мүмкшдігі лирикадан
әлдеқайда мол, құрамы кең. Эпиқалық шығармалардың көбі сюжетке құрылады.
Адам образын жан-жақты бейнедеп, шындық сырын неғұрлым толық ашуға бейім.
Ал лирикалық шығарма олай емес. Көлем жөнінен эпосқа қарағанда,
әлдеқайда ықшам. Сюжетке де көп бара бермейді. Оқиғадан гөрі отты сезім
басымдау, күллі сюжет сол сезім маңына, бас-аяғы тұжырымды бірер
философиялық ой маңына жинақталады. Ашуландырған, қуантқан, ренжіткен,
рақаттандырған, қинаған, мазасын алған. Не тыныштық берген нәрсенің бәрін
де лирика өзінің заңды еншісіңдей қабыл алмақ [5,343].
Академик Қ.Жұмалиев пікірінше; Лирика - өмір құбылысына ақынның
көз-қарасы, түсіну, сезімі, күйініші — сүйініші, онда адам өмірінің
асқақтығы да кейде қоңыр күйі де көрінеді [6,69].
Адамның психологиялық көңіл-күйі өзіңен-өзі құбылып өзгермейді.
Көңіл-күйдің, шаттық сезімнің, қуаныштың, мысқыл кекесін, ашу-ызаның,
адам бойын билеген ой-арманның пайда болуы өмірдің оралуан көрінісіне,
жағдайға, табиғатқа, әлеуметтік ортаға байланысты туады.
Мәселен, Махамбеттің Баймағамбетке айтқаны хан-сұлтандарға
деген кекті ашу-ызадан туған сөздер. Өлеңді оқығанда ақынның қандай
көңіл-күйінен туындаған не сол сөзді айту үстінде оның жанын тербеген
сезімнің көрінісі байқалғандай болады.
Өзекті жанға бір өлім,
Орданды талқан қылып шабармын...
Күндердің күні болғанда,
Бас кесермін, жасырман...
деген жолдарынан Баймағамбет сұлтанның алдында тұтқын дәрежесінде
тұрып-ақ қаймықпай, көтеріліс бағдарламасьша сай халықтың қайнаған кегі
мен өшпеңділігін білдіретін ерлікті айқын аңғаруға болады. Сол дәуірде
бұл мәселеге Махамбетпен ешкім таласа алмайды. Академик З.Қабдолов
лириканы: Нұрлы ой, ішкі сырлы дүние жанры. Бір өленде бірнеше сөз болуы
мүмкін. Лирикадағы бас қаһарман -ақынның өзі. Лирикалық кейіпкер, әдетте
ұнамды кейіпкер. Лирикада тартыс та болады. Лирикада негізінен мінез
болады - деп бағалайды.
Лириканың табиғаты, сипаты, түрлсрі туралы сонау көне дәуір ойшылдары
Аристотель, Әл - Фарабиден бастап XIX ғасырда5ы орыс классикалық сыны
өкілдерінін (В.Г.Белинский т.б.), бүгінгі қазақтың белгілі
ақын-жазушылары, ғалымдары еңбектеріиде кеңінен сөз болады.
Ұлы ағартушы, оқымысты Шоқан Уәлиханов әдебиет теориясының да кейбір
мәселелерімеи. шұғыдданған қазақтың поэзиясының жанр, түр, өлең құрылысын
зерттеген, қазақтың өлең құрылысымен орыс ғалымдарын таныстырмақшы
болған. қазақ өлендерін Шоқан: жыр, жоқтау, қара өлеи, қайым өлең, өлең
-деп бөледі. қайсысы ескі түр, қайсысы жаңарақ, олардың қайсысыи кімдер
айтады, міне осы жағынан талдаулар береді.
Қ.Жұмалиев Әдебиет теориясы еңбегінде атап өтеді. Ода, элегия,
сатиралық элегия, ән өлең, ал З.Қабдолов Сөз өнерінде төмендегі
түрлерін көрсетеді: баллада, идиллия, мадригал, ода, сонет, арнау,
канцонетта, элегия, эпиталама, эпитаорма, эпиграмма т.б.
Зерттеуші - ғалым С.Мақпырұлының Әдебиеттің тектері мен түрлері
атты әдістемелік талдау еңбегінде (3) лирикалық шығармалардың түрлерін
(жанрларын) ақынның қоршаған орта, қоғамдық шындық туралы толғаныс
сезімдерін, оны танып, бағалауын, жалпы көңіл-күйін таныту тәсілдерінің
сипатына қарай талдап көрсетеді: ән өлеңі, ода, элегия, сонет, сатира,
арнау, эпиграмма.
Лирикалық шығармаларды жүйелегенде тағы бір ескертетін нәрсе-оларды
тақырыптық тұрғыдан қарастырып талдау.
Бұл ретте академик З.Қабдолов: Әуелі Көне дүние тұсында, кейін
Классицизм кезінде сыршыл өлендерді түр-түрге бөліп келгендер болды.
Бірақ бұл онша жемісті әрекет емес, әншейін сырттай ғана жеңіл-желпі
топтау, дұрысында бұлайша бұтарлау лириканың мазмұнын жеделдетеді,
сондықтан қазіргі лирика бұлай жіктелмейді. Оның орнына әдебиет
зерттеушілер шартгы түрде болса да әрбір лирикалық өлеңді тақырыбына
қарай талдап, саяси лирика, философиялық лирика, табиғат лирикасы,
махаббат лирикасы деген сияқты санаулы салаларға ғана бөліп тексеріп жүр.
Лириканы бұлай салалап тексерудің бірқатар мәні бар: әр түрінен ақынның
әр қырын тануға болады. Айталық, махаббат лирикасы. Абайдың осы саладағы
лирикасынан не аңғаруға болар еді? Сөз жоқ, ақынның сұлулыққа
көзқарасынан бастап гуманизміне дейінгі талай қырын аңғарған болар едік.
Бұларды өз алдына қойғанда, ақынның творчестволық эволюциясын,
суреткерлік шеберлікке жетілу сырын таныған болар едік - дейді.
Лирикалық шығармаларды топтастыру, жанрлық ерекшеліктерін бір ізге
түсіруде орыс галымдары М.Бахтин, В.Д.Сквозников, Л.Тимофеев,
Д.С.Лихачев, Г.Л.Абрамович, Г.Н.Поспелов, Л.Я.Гинзбург, Н.А.Гуляев,
И.Гинберг, Л.Г.Фризман еңбектерінің (8) мәні зор. Бүлардың пікір
–көзқарастарының арасында да өзара келіспеушіліктер, қайшылықтар кездесіп
отырады. Десек те, олар лириканың сыр-сипатын ашып, түрін түстеуге, қоғам
жаңарған сайын қайта-қайта оралып, жаңа қырынан келіп, құнды пікірлер
айтып отыр. Осы эергтеушіілердің тұжырымдарын жинақтап түйіндесек,
лириканы екі улкен салаға бөліп қарауға болады екен. Бірі- медиативті
(толғау) лирика, екіншісі - баяндау лирика (повествовательная лирика).
Соңғы кездері қазақ әдебиеттану ғылымында да қазақ лиркасының жанрлық
ерекшеліктері жайында ғылыми еңбектер жариялана бастады. Солардың бірі
Б.Кәрібозұлының Қазақ лирикасының жанрлық спецификасы атты еңбегі.
Ғалым өз еңбегінде лириканы — арнау, толғау, баяндау лирикасы деп үш
топқа бөледі.
Бұл қазақ өлеңдерінің ерекшеліктеріне өте жақын келеді ғой деп
ойлаймыз.
Дегенмен, мектеп бағдарламасындагьі берілген лирикалық
шығармалардың дені қалыптасқан тақырыптық түрлеріне қарай талдауға бейім
боп келетіндігі. Бұл жерде лириканы тақырыбына қарай топтап талдау, оны
жазған ақынның творчестволық бітімін пайымдау үшін айырықша мәні бар
нәрсе: әр түрінен ақынның әр қырын тануга болады— деген академик
З.Қабдолов пікірін ескеруіміз керек. Зерттеуші ғалымдардың пікірлерін
жүйелей келгенде, лирикалық шығармалардың тақырыптық жағынан төмендегі
түрлері бойынша курстық жұымста тоқталмақпын. Ал, лирика, өлең жанрын:
баллада, толғау (монолог), арнау, жоқтау (эпитафия), мысқылдау
(эпиграмма), мадақтау (ода), бейне өлең. ой өлең, сонет, ән өлең - деп
лирикалық шығармаларды талдауда осы жүйеге сүйенетінімді айта кеткен жөн.
Қорыта келгенде, лириканың жанрлық ерекшеліктерін оқыту үрдісінде
танытуға байланысты зерттеуші ғалымдар мен әдіскерлердің піқірлерін
саралап қарағанда байқағаным, мұғалім көркем мәтіндердің тақырыбы мен
кейіпкерлерін, идеялық мазмұнын талдап қана қоймайды. Сол мәтіннің түрін
(табиғат, көңіл күй, саяси т.б.) де атап, қай жанрға жататынын, сол
жанрдың ерекшелігін таныстырып отыруы дағдыға айналуы тиіс. Өйткені,
жанрлық ерекшелік деген - көркем мәтіннің өзге шығармалардан өзін айырып,
танытатын ерекшелік. Ол тақырыбы мен идеялық мазмұны жағынан ғана емес,
өзіндік табиғатынан, баяндалу, бейнелену түрінен де, шығарманың
композициясы, тілі, көлемі жағынан да танылады. Әдебиетті оқытудағы
әдістемелік жұмыс түрлері көркем мәтіннің жанрлық ерекшелігіне де
байланысты өзгеріп, алмасып отырады. Осыған байланысты лирикалық жанр
табиғаты сабақта қандай әдіс-төсіддер қолдануды күні бұрын айқындауды
талап етеді.
1.2. Лириканы оқытудың дидактикалық және әдістемелік мақсат-міндеттері
Мектепте берілетін білім оқу үрдісінің мән-мазмұнынан, оқыту
принциптерінен, оқуды ұйымдастырудың формасынан, оқыту әдістерінен,
оқушылардың білімін тексеру мен бағалаудан, сабақ жүргізетін мұғалімнің
дайындығы дәрежесінен құралса, дидактика - оқыту мен білім берудің
теориясы, оның принциптері гноселогиялық, логикалық, психологиялық
негіздерден құралатыны белгілі.
Ал дидактика принциптеріне келсек, 1) Ғылымдылық принципі 2)
білімді саналы игеру принципі, 3) оқытудың жүйелігі мен үздіксіздігі
принципі, 5) оқытуды өмірмен байланыстыру принципі, 6) көрнекілік
принципі, 7) білім берумен тәрбиенің байланыстылық принципі.
Әдебиетті оқытудың дидактикалық негізі — мектептегі әдебиет пәнінен
тұтас бір тарихи кезеңді ашу, суреткердің қалыптасуына әсер еткен орта,
жазушының ішкі, сыртқы, өмірбаяны, дүние танымы, ең ақырында оның
қоғам өміріндегі және әдеби күресте алатын орнын ашу (барлық жаганан
зерттеу), мектептегі әдебиет пәні үшін әр түрлі ағымдар мен әдістердің,
әдеби топтар мен адамдардың идеялар күресін нақты тарихи дәуірдегі
күрделі мәселелерді қоғамдық жөне әдеби тартыста әр түрлі көзқарастағы
адамдар тобының қалай шешкеиін көрсету болып табылады. Бұл айту,
баяндаумен бірге көрсету, көзін жеткізу керек деген ұғымды білдіреді.
Мәселен, Абайдың саяси-өлеуметтік лирикасын өткенде ақын өмір сүрген
заман шындығы кесслді пысық, қулар мен екі жүзді болыстардың
сатиралық бейнелері мен береке-бірлігі кеткен замана бейнесін сынаған
өлеңдерінен үзінділер келтіріп, дәлелдеп отыру керек болады. Бұл сабақтың
ғылыми негізділігін сақтайды.
Лириканы оқытуда оқытудың өмірмен байланыстылығы принципі маңызды
орын алады. Өтілетін сабақтың толық ұғылуы, есте сақталуы үшін сабақтың
мазмұны, теориялық және практикалық маңызы туралы алдын-ала мәлімет беру
педагогика ғылымында бұрыннан бар. Мұны, оқушылардың бастағалы отырған
тақырыптың ғылыми негізі мен оның өмірмен байланысына қажетгілік сезімін
оятып, назарын еріксіз аударып, қызықтыруды сабақтың кіріспе бөлімі деп
те атайды.
Мұғалімдердің пікіріне сүйенсек, көпшілігі өтілетін тақырыптың
өмірдегі, практикадағы маңызын алдын-ала баяндау - тақырып мазмүны есте
қалуының шарты деп біледі. Өйткені теория мен практиканың бірлігі —
оқудың өмірмен байланыстылығы принципінің негізі болып табылады..
Оқушылардың оқығалы отырған жаңа материалдарды меңгеруге бұлай
дайындау — тақырыптың мазмұны мен дидактикалық мақсатына қарай түрліше
болады. Бірінде - сабақ оқушылардың тақырып туралы бұрыннан білген
тәжірибелерін хабарлаудан басталса, екіншісінде — мұғалімнің жаңа
тақырыптың ғылымдық және практикалық маңызын алдын-ала ашуынан,
үшіншісінде — оқушылардың бақылау және практикалық жұмыстарын
ұйымдастырудан басталады.
Лириканы оқьпуда дидактиканың жүйелік пен бір ізділік принциптері
сабақ құндылығының екінші бір қырын - әдеби материадцардың берілуі мен
орналасу ретін - жананы түсіндіру барысында бұрын оқығаңдары мен
игергендеріне сүйенуді қамтамасыз етудің тәртібін аньгқтайды. Оны
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, М.Өтемісов, СДөнентаев, С.Көбеев,
С.Торайғыров, С.Сейфуллиннің, Б.Майлиннін, Ж.Жабаевтың т.б. оқушылар
мектептің орта сыныптарында танысқан шыгармаларының жоғарғы сыныптарда
шолу, монографиялық тақырыптарды оқуда негіз болатыны сияқты, құрылым
үдемедігінен байқауға, түсінуге де болады. Сондықтан да (дидактикалық
жағынан) фактілердің орны мен реті, оны жинақтау мен білгенін тәжірибеде
қолдана білу дағдысын жетілдіру кезеңдері сабақта ғана жүзеге асады.
Сонымен сабақта білуге тиісті факті мен элементтсрдің жинақталып, ретімен
дұрыс берілуі тақырып игерудегі негізгі үрдіс екенін ұстаз әр уақытта
есте сақтауға міндетті.
Қазіргі уақытта мектептегі оқыту жұмысы алдына балаларға белгілі
дәрежеде білім беру, қажетті дағдылар мен іскерліктерді меңгерту, сонымең
қатар оқушылардың ақыл-ойын, қабілетін дамыту міндеті қойылған. Сол
себепті мектептегі оқыту үрдісі дамыта тәрбиелейтін оқыту делінеді.
Осыған байланысты оқыту мен ақыл-ойды дамытудың біртүтас үрдіс (процесс)
ретіндегі ішкі байланысын, бір-біріне жасайтын әсер-ықпалын айқындап
алудың маңызы зор. Бұл жерде барлық адамның қабілеті бірдей еместігін
ескерту қажет. Оқыту мен тәрбиелеу арқылы адамның қабілетін белгілі бір
бағытта дамытуға болады, бірақ оның шегі жоқ емес. Сондықтан әрбір
адамның өз табиғатындағы қабілет мүмкіндігін өз биігіне дайін дамытып
тәрбиелеу-оқыту процесінің басты міндеті.
Бұл бағытта лирикалық шығармалардың алатын орны ерекше.
Адамның сезім дүниесін оятып, өмірге құлшындыратын, сенімді
тұрақтандыратын, қиялды қанаттаңцыратын лирика-адамгершілік биік
мүраттарға тәрбиелеуші ретінде оқушылардың білуге құштарлығын арттырып,
ойлау жүйесін дамытады. Лирика сабағы - оқушыны өнерді
эмоциялық-эстетикалық тұрғыдан түйсіне білуге үйретеді. Лирика — оқушының
өмір, болмысқа эстетикалық қарым-қатынасын қалыптастырушы құрал. Ол
психологиямен, дидактикамен астасып, оқыту-тәрбиелеу
мәселелерінің міндетгерін орындауға белсенді ат салысады.
Лириканы оқытудағы көрнекілік принципіне тоқталсақ, әдебиетгі оқытуда
қолданылатын көрнекіліктердің барлығы бірдей қолданылады деп айта
алмаймыз. Өйткені лирика өзіндегі ой нақтылығымен, ақындық тіл, табиғи
бояу, суреткерлік қуатымен сабақ көрнекілігін қамтамасыз ете алады. Бұған
қарап лирикалық шығармаларды өткенде көрнекілік атаулыны мүлдем қолданбау
керек деген ой тумау керек. Жалпы оқу-тәрбие үрдісін жүзсге асыруда
көрнекіліктердің өзіндік маңызы, орны бар. Оның үстіне таным үрдісінің
(процесінің) есту, көру, сезу арқылы жүзеге асатынын физиолог ғалымдар
өте ертеден-ақ айтқан. Сондай-ақ сабақта көрнекілік пайдаланудың
тиімділігін педагог ғалымдар, әдіскерлер дс, педагог - практиктер де өз
тәжірибелерінде дәлелдеп келеді. Осы бағытга көрнекіліктің маңызы,
тиімділігі неде? -дсген сұраққа белгілі ұстаз-әдіскер Қ. Бітібаева:
Біріншіден; көрнекілік білім мазмұнын байыта түседі, екіншіден: есту
арқылы алған білімін көру арқылы бекіте түседі, үшіншіден; көрнекіліктер
оқушылардың ынтасын, қызығушылығын арттырады, ойлау, таным
белсенділіктсрін дамытады, төртіншіден; эмоциясына әсер етеді,
бесіншіден; алған білімдеріи практикада жүзеге асыруға жетелейді - дейді
.
Лириканы, оқытудағы басты көрнекілік-сыныпта бастапқы күйінде
қайталанатын ақынның үні – дыбыстық корнекілік. Лирикадағы мұңдай
табиғи көрнекілік - оқулықта шығарманың белгілі бір ерекшеліктерін
көрсететін мәтін (үзінділер, эпизодтар, баяндаулар, жеке сөздер) берумен
шектелмеуі керек. Ақынның сезімге толы сөзі мәнермен оқу кезінде
эмоциямен қайта жаңғырады, тыңдаушыны көркем шығарманың сыры өзіңе тартып
еліктірсді. Осыған байланысты оқулықта оқушылардың төменгі сыныптарда
мәнерлеп оқудан алған білімдерін, дағдыларын жинақтайтын арнайы материал
беріліп, жүйелі түрде мәнерлеп окуға, мәтіннен жаттауға тапсырмалар
ұсынылып отырады.
Лирикалық шығармалардағы әр дыбыс, үн ырғақ, әуез, бейнелі сөздер –
бәрі де сол көрнекілік қызметін атқаратындықтан, лирика көрнекілікті көп
қажет ете бермейді. Техникалық құралдарды, альбом, көркем суреттер
қосалқы мәнде пайдалануы мүмкін, жәие шолу, кіріспе, қорытыңды сабақтарды
ғана қолданылуы тиіс. Мысалы, мәнерлеп оқу техникасын үйрету үстінде
ақыниың өленін өз басы оқуына, Абай, Мағжан, Мұқағали өлеңдерін өнер
адамдарының (К.Қожабеков, Р.Сейітметов, Ф.Шәріпова т.б.) оқуына көніл
бөлген жөн.
Лириканы оқыту әдебиет пәнін оқытудың талабынан туыңдайды. Әдебиетті
оқыту дегеніміз - коркем шығарманың өзін оқу. Алайда күні бүгінге дейін
оқушылар арасында оқулықты бас құрал етумен шектелушілер аз емес. Әдеби
білім беру ең алдымен шығарманың өзі арқылы іске асады. Ал, оқулық
мәтінді оқудан түйгендерін баянды етуге, алған әсерді тереңдетуге,
шығарманың қыры мен сырын оң көзімен қабылдауға қажет.
Қандай жақсы оқулық болса да, ақынның шығармасы беретін эстетикалық
ләззатты бере алмайды. Мұғалімдер мен оқушылар оқулықты ғана оқыса,
оқулықпен ғана жұмыс істесе, бұл әдеби шығарманы емес, ол жөніндегі
оқулық авторының пікірін оқығандық болып шығады. Негізгі мақсат —
ақын-жазушының туындысын оқыту, білім негізін сол арқылы беру,
жасөспірімді Отан сүйгіштік, адамгершілік мұратгарға тәрбиелеу. Лириканың
күрделі ішкі-құрылымын, стильдік бітіміне - үңілу міндетін орындау,
мәтінді талдау, жоспар жасауда, оқу материалдарын сабаққа бөлгенде де,
сабақта баяндағанда да: белгіліден белгісізге, оңайдан қиынға, жайдан
күрделіге қарай - деген дидактикалық ережені сақтау міндетті. Сабаққа
бөлінген тақырыптар бойынша бағдарламалық білімді толық және тиянақты
игеруге жердемдесетіңцей өз бетіндік жұмыс пен тапсырмалардың түрлері
жеткілікті болуы шарт. Оқушылардың өз бетінше істейтін жұмысты орындауы
үстінде ғана мұғалім және оқушының өзіне тен ерекшелігін ескере отырып
жұмыс жүргізғенде . ғана икемдік дағдысын қалыптастыра алады.
Дифференциялаудың мәні мен әсері жұмыс санының аз я көбінде емес,
дайындық дәрежесінде, оқушының ой-өрісінің жетілуі мен ойлай білу
қабілетінің артуында, есте сақтай білуі мен пәнге деген ынта-ықыласының
жетілу дәрежесінде ғана. Бұл жағдайда сабақты орташа үлгеретін оқушылар
өздеріиің шала мецгергендерін толық меңгереді де, алдыңғы қатарлы
оқушылар алған білімін тереңдетеді.
ІІ. Лирикалық шығармаларды оқытудың жолдары
2.1. 5-9- сыныптарда лирикалық шығармаларды оқыту жолдары.
Бүгінгі қоғам талабына сай егемен елімізде болып жатқаң
әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, Республиканың қазіргі кезеадегі
мемлекеттік білім беру саясатының жүзеге асырылуы: білім беру мен
оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарауды талап етеді. Сол ниетге
болашақ ұрпаққа жүйелі білім бсру ісінде қазақ педагогакасы мектебінің
алдына жаңа міндеттер қойылып отыр.
Мемлекеттік мәртебеге ие болған ұлттық мәдениетке, ана тілге деген
қоғамдық сұранысқа орай қазақ әдебиеті пәнін оқыту да жаңа бағытта
жүргізіле бастады. Өйткені әдебиет пәні білім беру жүйесіндегі басты
пәндердің бірі боп саналатындықтан, оның алдына қоятын мақсаты да пәнге
қойылатын талаптар деңгсйіне сай болуы қажет.
Бұл ретте халқымыздың данагөй ұлдарының бірі, ағартушы - ғалым
А.Байтұрсыновтың Қазақ газетінде (1914 ж.), Мектеп керектері деген
мақаласында:... Ең әуелі мектепке керегі - білімді, педагогика,
методикадан хабардар оқыта білетін мұғалім.
Екінші-оқыту ісіне керек құралдард ың қолайлы, һәм сайлы болуы. Құралс ыз
іс істемейді, һәм құралдар қандай болса, істеген іс те сондай болмақшы.
Үшінші - мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр іс көңілдегідей
болып шығуы үшіи оның үлгісі я мезгілді өлшеуі болуы керек. Үлгісіз я
өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем шықпақшы (9) - деп оқытудың
дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп бергеніндей,
жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу, оларды өмірге білімді, жан-жақты жетілген
азамат етіп әзірлеу оп- оңай жұмыс емес. Қиын да қызық, қыр-сыры мол
ұстаздық жұмыс терең білім, озық тәжірибені, ізденгіштік пен табанды
талапкерлікті талап етеді.
Әдебиет пәнінің негізі көркем шығармада халқымыздың елдік, ерлік
дәстүрлері, тарихи жүріп өткен жолдары, тұрмыс-салты, өзіндік ділі, тілі,
психологиясы негізінде жинақталған, табиғаты кескінделген, адамгершілік
ұғым-түсінігі көрініс табады.
Сондықтан да заманға келбеті мен болмыс жайын жеткізетін, ұлттық
сананы тәрбиелейтін, адам мен қоғам жайындағы түсінігі мен тәжірибесін,
үйрететін әдебиет пәнінің негізі көркем шығармалар десек, дәстүрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz