Оңтүстік Балқаш маңы аумағының шөлдену мәселелері
КІРІCПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.1 Эолдық құмдардың пайда болу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Тектоникалық.геологиялық құрылысы және геологиялық даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Оңтүстік Балқаш маңы аумағының геоморфологиялық зерттелу тарихы ... .19
2.2 Шөлді аймақтарының бедер пішіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Геоморфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.4 Бедердің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ШӨЛДЕНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.1 Қазіргі кездегі бедержаралу үдерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Оңтүстік Балқаш маңы аумағының экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... 56
Қoрытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пaйдaлaнғaн әдeбиeттeр тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
1 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.1 Эолдық құмдардың пайда болу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Тектоникалық.геологиялық құрылысы және геологиялық даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Оңтүстік Балқаш маңы аумағының геоморфологиялық зерттелу тарихы ... .19
2.2 Шөлді аймақтарының бедер пішіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Геоморфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.4 Бедердің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ШӨЛДЕНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3.1 Қазіргі кездегі бедержаралу үдерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Оңтүстік Балқаш маңы аумағының экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... 56
Қoрытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пaйдaлaнғaн әдeбиeттeр тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Шөлдену-жаһандық экологиялық және әлеуметтік-экономикалық мәселелердің айқын көрінісін білдіреді. Шөл аймақтарының пайда болуына климаттың аридтілігі, топырақтың және өсімдіктің дефляциялық және эрозиялық әрекеттер нәтижесінде беткі бөліктерінің бұзылуы, эолдық үдерістердің қарқындылығы және тағы басқа табиғи факторлар ғана әсер етіп қоймай, антропогендің іс-әрекеттердің, яғни егістік және жайылым жерлерді тиімсіз пайдалану, су ресурстарын ысырапсыз қолдану сияқты жағдайлар да табиғатқа кері ықпалын тигізіп жатыр.
Қазақстан жерінің көп бөлігі шөл аймағында жатыр, соның ішінде Оңтүстік Балқаш маңы аумағын ерекше атап айтуға болады. Себебі, бұл өңірдің шөлденуіне табиғи және антропогендік факторлар қатар әсер етіп отыр.
Аумақтың шөлдену мәселелерін қарастыру үшін бұл өңірдің геоморфологиялық жағдайын сипаттап, бедердің геологиялық құрылысы мен тектоникасын, бедержаралу үдерістерінің маңызын айқындауымыз шарт. Осы тұста бұл бедер пішіндердің тарихи жағдайына тоқтала келе, бедердің қалыптасуындағы ерекшеліктер, атап айтар болсақ Балқаш көлі қазаншұңқырының осы төңіректегі басқа көлдермен байланысының болуы, әрі З.Сваричевскаяның 1965 жылғы зерттеулерінің нәтижесінде көне Балқаш көлінің деңгейі қазіргісінен 10 метрдей жоғары болғандығы анықталған.
Қарастырылып отырған аймақтың бедерінің даму тарихына сай бұл аудандағы мезозой-кайнозой түзілімдердің қалыңдығы мен таралуына байланысты неогенге дейінгі, неоген-төрттік және төрттік кезеңге бөлуге болады. Ал, жоғарғы төрттік кезеңінің басында аридтік сипаттағы климат орын алып, мұздықтардың қарқынды еруіне байланысты ұлғайған су көлемі Балқаш көлі ойпаңын толтырып, соның әсерінен көне Балқаш көлі құралды. Сол кезде қазіргі Балқаш, Сасықкөл, Алакөл және Жалаңашкөл кірді
Оңтүстік Балқаш маңы аумағында кездесетін негізгі ахуалды шөл алқаптары «бақанас» құрғақ арналарын кесіп өтетін Тауқұм, Сарыесік-Атырау құм және тақырлы, сазды-құмды жазықтар. Бұл өңірде көбінесе өсімдікпен бекітілмеген қырқалар, төбешіктер, құм шағылдары кездеседі. Геоморфологиялық құрылымына, таралу ерекшеліктеріне сай бұл жазықтар көлдік, аллювийлік, аллювийлік-көлдік, аллювийлік-проллювийлік және эолдық жазықтарға жіктеліп, олардың бедер пішіндерінің әртүрлі болуымен сипатталады.
Ал, енді қазіргі кезеңдегі бұл аумақ құрғап, ылғалдылығы да азайып, шөлді жерге айналған. Қазіргі уақытта бұл өңірдің бедержаралу үдерісіне батпақтану, су басу, тұздану, эолдық және антропогенді үдерістерді жатқызуға болады. Бүгінгі таңда аталған үдерістердің қарқыны күн өткен сайын өршіп барады.
Қазақстан жерінің көп бөлігі шөл аймағында жатыр, соның ішінде Оңтүстік Балқаш маңы аумағын ерекше атап айтуға болады. Себебі, бұл өңірдің шөлденуіне табиғи және антропогендік факторлар қатар әсер етіп отыр.
Аумақтың шөлдену мәселелерін қарастыру үшін бұл өңірдің геоморфологиялық жағдайын сипаттап, бедердің геологиялық құрылысы мен тектоникасын, бедержаралу үдерістерінің маңызын айқындауымыз шарт. Осы тұста бұл бедер пішіндердің тарихи жағдайына тоқтала келе, бедердің қалыптасуындағы ерекшеліктер, атап айтар болсақ Балқаш көлі қазаншұңқырының осы төңіректегі басқа көлдермен байланысының болуы, әрі З.Сваричевскаяның 1965 жылғы зерттеулерінің нәтижесінде көне Балқаш көлінің деңгейі қазіргісінен 10 метрдей жоғары болғандығы анықталған.
Қарастырылып отырған аймақтың бедерінің даму тарихына сай бұл аудандағы мезозой-кайнозой түзілімдердің қалыңдығы мен таралуына байланысты неогенге дейінгі, неоген-төрттік және төрттік кезеңге бөлуге болады. Ал, жоғарғы төрттік кезеңінің басында аридтік сипаттағы климат орын алып, мұздықтардың қарқынды еруіне байланысты ұлғайған су көлемі Балқаш көлі ойпаңын толтырып, соның әсерінен көне Балқаш көлі құралды. Сол кезде қазіргі Балқаш, Сасықкөл, Алакөл және Жалаңашкөл кірді
Оңтүстік Балқаш маңы аумағында кездесетін негізгі ахуалды шөл алқаптары «бақанас» құрғақ арналарын кесіп өтетін Тауқұм, Сарыесік-Атырау құм және тақырлы, сазды-құмды жазықтар. Бұл өңірде көбінесе өсімдікпен бекітілмеген қырқалар, төбешіктер, құм шағылдары кездеседі. Геоморфологиялық құрылымына, таралу ерекшеліктеріне сай бұл жазықтар көлдік, аллювийлік, аллювийлік-көлдік, аллювийлік-проллювийлік және эолдық жазықтарға жіктеліп, олардың бедер пішіндерінің әртүрлі болуымен сипатталады.
Ал, енді қазіргі кезеңдегі бұл аумақ құрғап, ылғалдылығы да азайып, шөлді жерге айналған. Қазіргі уақытта бұл өңірдің бедержаралу үдерісіне батпақтану, су басу, тұздану, эолдық және антропогенді үдерістерді жатқызуға болады. Бүгінгі таңда аталған үдерістердің қарқыны күн өткен сайын өршіп барады.
1. Ақпамбетов К.М. Геоморфология аридных территорий Казахстана.-Қараганда, 2002 ж. - 26-27 б., 90-95 б.
2. Құсайынов С.А., Аубекеров Б.Ж. Төрттік геология - Алматы.: «Қазақ университеті», 2003 ж. - 88-97 б., 249-264 б.
3. Аубекеров Б.Ж., Нигматова С.А. Континентальные четвертичные отложения Казахстана // Геология Казахстана - Алматы, 2004ж. - 26-35 б .
4. Абдуллин А.А. Геология Казахстана - Алматы, 1981ж. - 312 б.
5. Федорович Б.А. Динамика и закономерности рельефобразования пустынь - Москва.: «Наука», 1983ж. - 85-95 б.
6. Геология СССР, Том ХІ, Южный Казахстан // Геологическое описание. Книга 1. Коллектив авторов - Москва.: «Недра», 1971 ж. - 162 б., 468-516 б.
7. Костенко Н.Н. Четвертичные отложения Казахстана прилежащих территорий союзных республик. - Алматы, 1978 ж. - 157 б.
8. Сапожников Г.Д. Современные осадки и геология оз. Балхаша // Тр. Института геологии. Новая серия - 1951 ж. - № 53, 536 б.
9. Словарь А.А. Рельеф песчаных массивов восточной части Южного Прибалхашья // Тезисы доклодов ІІ съезда географического общества Казахской ССР - Алматы.: «Наука», часть І, 167 б.
10. Куанышбаев С.Б Рельеф и рельефообразующие процессы территории хозяйственного освоения ( на примере Иле-Балхашского региона) // Диссертация на соискание ученой степени доктора географичеяких наук - Алматы, 2010 ж. - 60-66 б., 78 б., 151-154 б.
11. Куанышбаев С.Б., Ранова С.У. Антропогенные процессы релеьфообразования в пределах равнинной части Или-Балхашского региона// Жандаевские чтения. Природные и социальные проблемы географии аридных территорий: матер. науч.-практ. конф. - Алматы.: «Қазақ университеті» , 2001 ж. - 113-117 б.
12. Қуанышбаев С.Б. Іле-Балқаш аймағындағы эолдық процесстер// Проблемы науки и образования в современных условиях:тр VІ Междунар. науч.-практ. конф., посвящ. 15-летию Южно-Казахстанского гуманиторного института им. М.Сапарбаева. - Шымкент, 2009 ж. - 304-306 б.
13. Жандаев М.Ж., Абдрасилов С.А. Формирование дельты р. Или. Эрозионные и русловые процессы - Луцк, 1991ж. - 101-107 б.
14. Джаналиева Г.М. Ландшафтная дифференциация и структура геосистем речных бассейнов внутренного стока (на примере Балзаш-Илийского региона)// диссертация на соискание ученой степени доктора географических наук - Алматы, 1993 ж.- 56-68 б.
15. Құсайынов С.А., Жалпы геоморфология - Алматы.: «Қазақ университеті» баспасы, 2006 ж. - 184-192 б.,195-199 б.
16. Құсайынов С.А., Жалпы геоморфология - Алматы.:«Дәуір» баспасы, 2012 ж. - 249-263 б., 268-273 б.
17. Костенко Н.Н. К истории Балхаша // Из. КазФАН СССР. Серия геол.,вып 8 - 1946 ж. - 96-101 б.
18. Куанышбаев С.Б. Современные природно-антропогенные процессы рельефообразования равнинной части Или-Балхашского региона по данным космической информации //Диссертация на соискание ученой степени кандидата географических наук - Алматы, 1996 ж. - 19-25 б., 120 б.
19. Намазбаева А.Е., Эоловый рельеф пустыни Таукум (Южное Прибалхашье) и его развитие, Автореферат диссертация на соискание ученой степени кадитата географических наук - Алматы, 2005 ж. - 6-18 б.
20. Рельеф Казахстана (пояснительная записка к Геоморфологической карте Казахской ССР масштаба 1: 1 500 000), Часть 1. - Алматы.: «Ғылым», 1991 ж. - 153-166 б.
21. Жетісу энциклопедиясы, бас редактор Қайдар Ә. - Алматы.:«Арыс» баспасы, 2004 ж. - 238-240 б.
22. Джуркашев Т.Н. Пролив Узынарал и некоторые вопросы новейшей истории озера Балхаша // Изв. АН КаЗССР Сер. геол., вып. 4 - 1964 ж. - 45 б.
23. Джуркашев Т.Н. Антропогеновая история Балхаш-Алакольской впадины – Алматы, 1972 ж. - 91-96 б.
24. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии – Ленинград,1965 ж. - 176-179 б.
25. Яковлев Д.И. Голодная степь Казахстана. Чу-Балхашский водораздел, Бетпак Дала и Муюн-кум - Москва, 1941ж. - 349-468 б.
26. Бабаев А.Г. Проблемы освоения пустынь – Ашгабад.: Ылым, 1995 ж. - 339 б.
27. Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балхаш. Под редакцией А.Б.Самаковой - Алматы.: Қағанат, 2003 ж. - 584 б.
28. Заурбек А.К., Жандарбекова Ф.Р. Водный баланс и качество воды в бассейнах рек Иртыш и Или. Р.Ж.Жулаевтың 100-жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Тараз.: 2010 ж. - 173-176 б.
29. Сарсембеков Т.Т. и др. Использование и охрана трансграничных рек в странах Центральной Азии - Алматы.: Атамұра, 2004 ж. - 272 б.
30. Актуальные проблемы гидрометеорологии озера Балхаш и Прибалхашья - Санкт-Петербург.: «Гидрометеоиздат», 1995 ж. - 106-127 б.
31. Абдильдин С.А., Гераскин Ю.А. Анализ экономической эффективности капитальных вложений в регулярное орошение Прибалхашья // Научно-технические проблемы освоения природных ресурсов и комплексного развития производительных сил Прибалхашья - Алматы, 1989 ж. - 39-43 б.
32. Джабаев Ж.М. Проблемы охраны и рационального использования земельных ресурсов Прибалхашья// Научно-технические проблемы освоения природных ресурсов и комплексного развития производительных сил Прибалхашья - Алматы, 1989 ж. - 166-170 б.
33. Бедарева О.М. Отражательная способность пастбищной растительности Южного Прибалхашьея // Автореф. дис. к.б.н. - Алматы, 1990 ж. - 23 б.
34. Иванов В.Н., Гребенюков П.К. Гидрологомелиоративные исследования на орашаемых землях низовья р. Или - Алматы, 1984 ж. - 119 б.
35. Большакова Е.В., Пакалн Э. В. Влияние Капчагайского водохранилища на режим и величину стока р. Или // Тр. КазНИИ Госкомгидромета, вып 8, -1983 ж. - 97-105 б.
36. Әбдірахманов С.Ә., Базарбаев Қ.Б., Медеу А.Р. Орысша-қазақша географиялық терминдерінің сөздігі Алматы, 2011ж.
37. Сейітов Н.С., Абдулин А. Геология терминдерінің сөздігі - Алматы.: «Қазақстан» баспасы, 1996 ж.
38. Сыдықов Ж., Кабиев Ф. Русско-казахский и казахско-русский терминологический словарь.по гидрогеологии и инженерной геологии – Алматы.: «Қазақстан», 1993 ж.
39. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминология сөздігі. Геология, геодезия және география - Алматы.: Рауан, 2000 ж.
40. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Геология, геодезия және география - Алматы, 2014 ж.
41. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі-геология және геодезия - Алматы.: «Мектеп», 2007 ж.
42. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі-геология - Алматы.: «Мектеп», 2003 ж.
43. Арзымбетов С. Русско-казахский сельскохозяйственный словарь - Алматы, 1955 ж.
44. Аубакирова Ж.А., Абдрахманов С.А., Базарбаев К.Б. Русско-казахский толковый географический словарь - Алматы, 1966 ж.
45. Бірмағамбетов Ә., Мамырова К. Географиялық сөздік - Алматы, 1992 ж.
46. Тілемісов Х., Рамазанов Е. Ауыл шаруашылығы сөздігі - Алматы, 1992 ж.
47. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік - Алматы.: «Алтын қазына», 2001 ж.
2. Құсайынов С.А., Аубекеров Б.Ж. Төрттік геология - Алматы.: «Қазақ университеті», 2003 ж. - 88-97 б., 249-264 б.
3. Аубекеров Б.Ж., Нигматова С.А. Континентальные четвертичные отложения Казахстана // Геология Казахстана - Алматы, 2004ж. - 26-35 б .
4. Абдуллин А.А. Геология Казахстана - Алматы, 1981ж. - 312 б.
5. Федорович Б.А. Динамика и закономерности рельефобразования пустынь - Москва.: «Наука», 1983ж. - 85-95 б.
6. Геология СССР, Том ХІ, Южный Казахстан // Геологическое описание. Книга 1. Коллектив авторов - Москва.: «Недра», 1971 ж. - 162 б., 468-516 б.
7. Костенко Н.Н. Четвертичные отложения Казахстана прилежащих территорий союзных республик. - Алматы, 1978 ж. - 157 б.
8. Сапожников Г.Д. Современные осадки и геология оз. Балхаша // Тр. Института геологии. Новая серия - 1951 ж. - № 53, 536 б.
9. Словарь А.А. Рельеф песчаных массивов восточной части Южного Прибалхашья // Тезисы доклодов ІІ съезда географического общества Казахской ССР - Алматы.: «Наука», часть І, 167 б.
10. Куанышбаев С.Б Рельеф и рельефообразующие процессы территории хозяйственного освоения ( на примере Иле-Балхашского региона) // Диссертация на соискание ученой степени доктора географичеяких наук - Алматы, 2010 ж. - 60-66 б., 78 б., 151-154 б.
11. Куанышбаев С.Б., Ранова С.У. Антропогенные процессы релеьфообразования в пределах равнинной части Или-Балхашского региона// Жандаевские чтения. Природные и социальные проблемы географии аридных территорий: матер. науч.-практ. конф. - Алматы.: «Қазақ университеті» , 2001 ж. - 113-117 б.
12. Қуанышбаев С.Б. Іле-Балқаш аймағындағы эолдық процесстер// Проблемы науки и образования в современных условиях:тр VІ Междунар. науч.-практ. конф., посвящ. 15-летию Южно-Казахстанского гуманиторного института им. М.Сапарбаева. - Шымкент, 2009 ж. - 304-306 б.
13. Жандаев М.Ж., Абдрасилов С.А. Формирование дельты р. Или. Эрозионные и русловые процессы - Луцк, 1991ж. - 101-107 б.
14. Джаналиева Г.М. Ландшафтная дифференциация и структура геосистем речных бассейнов внутренного стока (на примере Балзаш-Илийского региона)// диссертация на соискание ученой степени доктора географических наук - Алматы, 1993 ж.- 56-68 б.
15. Құсайынов С.А., Жалпы геоморфология - Алматы.: «Қазақ университеті» баспасы, 2006 ж. - 184-192 б.,195-199 б.
16. Құсайынов С.А., Жалпы геоморфология - Алматы.:«Дәуір» баспасы, 2012 ж. - 249-263 б., 268-273 б.
17. Костенко Н.Н. К истории Балхаша // Из. КазФАН СССР. Серия геол.,вып 8 - 1946 ж. - 96-101 б.
18. Куанышбаев С.Б. Современные природно-антропогенные процессы рельефообразования равнинной части Или-Балхашского региона по данным космической информации //Диссертация на соискание ученой степени кандидата географических наук - Алматы, 1996 ж. - 19-25 б., 120 б.
19. Намазбаева А.Е., Эоловый рельеф пустыни Таукум (Южное Прибалхашье) и его развитие, Автореферат диссертация на соискание ученой степени кадитата географических наук - Алматы, 2005 ж. - 6-18 б.
20. Рельеф Казахстана (пояснительная записка к Геоморфологической карте Казахской ССР масштаба 1: 1 500 000), Часть 1. - Алматы.: «Ғылым», 1991 ж. - 153-166 б.
21. Жетісу энциклопедиясы, бас редактор Қайдар Ә. - Алматы.:«Арыс» баспасы, 2004 ж. - 238-240 б.
22. Джуркашев Т.Н. Пролив Узынарал и некоторые вопросы новейшей истории озера Балхаша // Изв. АН КаЗССР Сер. геол., вып. 4 - 1964 ж. - 45 б.
23. Джуркашев Т.Н. Антропогеновая история Балхаш-Алакольской впадины – Алматы, 1972 ж. - 91-96 б.
24. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии – Ленинград,1965 ж. - 176-179 б.
25. Яковлев Д.И. Голодная степь Казахстана. Чу-Балхашский водораздел, Бетпак Дала и Муюн-кум - Москва, 1941ж. - 349-468 б.
26. Бабаев А.Г. Проблемы освоения пустынь – Ашгабад.: Ылым, 1995 ж. - 339 б.
27. Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балхаш. Под редакцией А.Б.Самаковой - Алматы.: Қағанат, 2003 ж. - 584 б.
28. Заурбек А.К., Жандарбекова Ф.Р. Водный баланс и качество воды в бассейнах рек Иртыш и Или. Р.Ж.Жулаевтың 100-жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Тараз.: 2010 ж. - 173-176 б.
29. Сарсембеков Т.Т. и др. Использование и охрана трансграничных рек в странах Центральной Азии - Алматы.: Атамұра, 2004 ж. - 272 б.
30. Актуальные проблемы гидрометеорологии озера Балхаш и Прибалхашья - Санкт-Петербург.: «Гидрометеоиздат», 1995 ж. - 106-127 б.
31. Абдильдин С.А., Гераскин Ю.А. Анализ экономической эффективности капитальных вложений в регулярное орошение Прибалхашья // Научно-технические проблемы освоения природных ресурсов и комплексного развития производительных сил Прибалхашья - Алматы, 1989 ж. - 39-43 б.
32. Джабаев Ж.М. Проблемы охраны и рационального использования земельных ресурсов Прибалхашья// Научно-технические проблемы освоения природных ресурсов и комплексного развития производительных сил Прибалхашья - Алматы, 1989 ж. - 166-170 б.
33. Бедарева О.М. Отражательная способность пастбищной растительности Южного Прибалхашьея // Автореф. дис. к.б.н. - Алматы, 1990 ж. - 23 б.
34. Иванов В.Н., Гребенюков П.К. Гидрологомелиоративные исследования на орашаемых землях низовья р. Или - Алматы, 1984 ж. - 119 б.
35. Большакова Е.В., Пакалн Э. В. Влияние Капчагайского водохранилища на режим и величину стока р. Или // Тр. КазНИИ Госкомгидромета, вып 8, -1983 ж. - 97-105 б.
36. Әбдірахманов С.Ә., Базарбаев Қ.Б., Медеу А.Р. Орысша-қазақша географиялық терминдерінің сөздігі Алматы, 2011ж.
37. Сейітов Н.С., Абдулин А. Геология терминдерінің сөздігі - Алматы.: «Қазақстан» баспасы, 1996 ж.
38. Сыдықов Ж., Кабиев Ф. Русско-казахский и казахско-русский терминологический словарь.по гидрогеологии и инженерной геологии – Алматы.: «Қазақстан», 1993 ж.
39. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминология сөздігі. Геология, геодезия және география - Алматы.: Рауан, 2000 ж.
40. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Геология, геодезия және география - Алматы, 2014 ж.
41. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі-геология және геодезия - Алматы.: «Мектеп», 2007 ж.
42. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі-геология - Алматы.: «Мектеп», 2003 ж.
43. Арзымбетов С. Русско-казахский сельскохозяйственный словарь - Алматы, 1955 ж.
44. Аубакирова Ж.А., Абдрахманов С.А., Базарбаев К.Б. Русско-казахский толковый географический словарь - Алматы, 1966 ж.
45. Бірмағамбетов Ә., Мамырова К. Географиялық сөздік - Алматы, 1992 ж.
46. Тілемісов Х., Рамазанов Е. Ауыл шаруашылығы сөздігі - Алматы, 1992 ж.
47. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік - Алматы.: «Алтын қазына», 2001 ж.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
МAЗМҰНЫ
КІРІCПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.1 Эолдық құмдардың пайда болу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Тектоникалық-геологиялық құрылысы және геологиялық даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1 Оңтүстік Балқаш маңы аумағының геоморфологиялық зерттелу тарихы ... .19
2.2 Шөлді аймақтарының бедер пішіндері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 Геоморфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.4 Бедердің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ШӨЛДЕНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.1 Қазіргі кездегі бедержаралу үдерістері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Оңтүстік Балқаш маңы аумағының экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... 56
Қoрытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пaйдaлaнғaн әдeбиeттeр тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
КІРІСПЕ
Шөлдену-жаһандық экологиялық және әлеуметтік-экономикалық мәселелердің айқын көрінісін білдіреді. Шөл аймақтарының пайда болуына климаттың аридтілігі, топырақтың және өсімдіктің дефляциялық және эрозиялық әрекеттер нәтижесінде беткі бөліктерінің бұзылуы, эолдық үдерістердің қарқындылығы және тағы басқа табиғи факторлар ғана әсер етіп қоймай, антропогендің іс-әрекеттердің, яғни егістік және жайылым жерлерді тиімсіз пайдалану, су ресурстарын ысырапсыз қолдану сияқты жағдайлар да табиғатқа кері ықпалын тигізіп жатыр.
Қазақстан жерінің көп бөлігі шөл аймағында жатыр, соның ішінде Оңтүстік Балқаш маңы аумағын ерекше атап айтуға болады. Себебі, бұл өңірдің шөлденуіне табиғи және антропогендік факторлар қатар әсер етіп отыр.
Аумақтың шөлдену мәселелерін қарастыру үшін бұл өңірдің геоморфологиялық жағдайын сипаттап, бедердің геологиялық құрылысы мен тектоникасын, бедержаралу үдерістерінің маңызын айқындауымыз шарт. Осы тұста бұл бедер пішіндердің тарихи жағдайына тоқтала келе, бедердің қалыптасуындағы ерекшеліктер, атап айтар болсақ Балқаш көлі қазаншұңқырының осы төңіректегі басқа көлдермен байланысының болуы, әрі З.Сваричевскаяның 1965 жылғы зерттеулерінің нәтижесінде көне Балқаш көлінің деңгейі қазіргісінен 10 метрдей жоғары болғандығы анықталған.
Қарастырылып отырған аймақтың бедерінің даму тарихына сай бұл аудандағы мезозой-кайнозой түзілімдердің қалыңдығы мен таралуына байланысты неогенге дейінгі, неоген-төрттік және төрттік кезеңге бөлуге болады. Ал, жоғарғы төрттік кезеңінің басында аридтік сипаттағы климат орын алып, мұздықтардың қарқынды еруіне байланысты ұлғайған су көлемі Балқаш көлі ойпаңын толтырып, соның әсерінен көне Балқаш көлі құралды. Сол кезде қазіргі Балқаш, Сасықкөл, Алакөл және Жалаңашкөл кірді
Оңтүстік Балқаш маңы аумағында кездесетін негізгі ахуалды шөл алқаптары бақанас құрғақ арналарын кесіп өтетін Тауқұм, Сарыесік-Атырау құм және тақырлы, сазды-құмды жазықтар. Бұл өңірде көбінесе өсімдікпен бекітілмеген қырқалар, төбешіктер, құм шағылдары кездеседі. Геоморфологиялық құрылымына, таралу ерекшеліктеріне сай бұл жазықтар көлдік, аллювийлік, аллювийлік-көлдік, аллювийлік-проллювийлік және эолдық жазықтарға жіктеліп, олардың бедер пішіндерінің әртүрлі болуымен сипатталады.
Ал, енді қазіргі кезеңдегі бұл аумақ құрғап, ылғалдылығы да азайып, шөлді жерге айналған. Қазіргі уақытта бұл өңірдің бедержаралу үдерісіне батпақтану, су басу, тұздану, эолдық және антропогенді үдерістерді жатқызуға болады. Бүгінгі таңда аталған үдерістердің қарқыны күн өткен сайын өршіп барады.
Аталған бедер пішіндердің түрлерін ескере отырып, әрі аумақтың геоморфологиялық сипаттамасын қорытындылай келе, ArcGIS бағдарламасы арқылы А.Р.Медеу басшылығымен жасалынған масштабы 1:5000 000 Қазақстанның геоморфологиялық картасының негізінде масштабы 1:500 000 Оңтүстік Балқаш маңы аумағының геоморфологиялық картасын жасалынып, осы төңіректің геоморфологиялық жағдайын анық көруге мүмкіндік туды.
Келесі маңызды мәселе, яғни қазіргі бедержаралу үдерістерінің таралуын айқын көрсету үшін С.Б. Қуанышбаевтың 2010 жылғы зерттеу жұмыстарының негізінде Оңтүстік Балқаш маңы аумағының қазіргі бедержаралу үдерістерінің картасы құрастырылды. Бұл карта арқылы қарастырылып отырған ауданда қазіргі уақытта жүріп жатқан үдерістердің таралуы мен оның қарқынын байқай аламыз.
Оңтүстік Балқаш маңы аумағының геоморфологиялық және геологиялық жағдайынан басқа шөлдену мәселесі бойынша осы өлкенің табиғи және антропогендік әрекеттер нәтижесінде табиғи орта жағдайының өзгеруі орын алып отыр. Әсіресе, ауданның гидрографиялық жүйесіне қарқынды әсер етуші факторларды атап айтуға болады. Су режимінің бұзылуы құмды алқаптардың құрғап, жарамсыз жерлерге айналуына себепші болмақ. Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмай, бұл аймақты барлық жағынан зерттеп, әрбір іс-әрекетімізді алдын-ала жоспарлап, түрлі табиғатты қорғау іс-шараларын жүргізіп, шөлдену сияқты жаһандық мәселелерді ғылыми тұрғыдан бағалай біліп, кең байтақ даламызды қауіп-қатерден сақтай алсақ, нұр үстіне нұр болар еді.
Оңтүстік Балқаш маңы аумағында қазіргі кезде бедер пішіндер өзгеріп, қолданысқа мүлдем жарамсыз сор және сортаң жерлердің пайда болуына ықпал етіп отырған ауданның гидрографиялық жағдайының өзгеруін де айта аламыз. Әсіресе, адамның шаруашылық іс-әрекетінің әсері, яғни егін алқаптарын суару кезінде суды бейберексіз пайдалану, жер жырту, химикаттар арқылы залалсыздандыру және су қоймаларын салу арқылы су режимінің бұзылуы, әрі қарастырылып отырған аудандағы негізгі су нысаны болып табылатын Іле өзенінің трансшекаралық сипаты көрші Қытай елінен бастау алуының өзі шешілуі қиын мәселе болып отыр.
Сонымен, қарастырылып отырған аймақты жан-жақты зерттеу арқылы ғана, осы аудандағы ең ауқымды мәселелердің өзін біртіндеп шешуге болатындығы анық. Табиғи орта жағдайын тым ушыққан күйге жеткізбей, толығымен күйрегенше күтіп отырмай, онымен күресу, алдын-алу шараларын ұтымды жүргізе біліп, әрбір іс-әрекетімізді ғылыми тұжырымдардың негізігінде орындау өзіміз үшін, барша адамзат үшін тиімді болып табылады емес пе?
1 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Оңтүстік Қазақстан аумағы палеозойдың соңында жазыққа айналып, фундаменті қаланды. Бор және палеоген кезінде барлық аумақтағы шөгінділерінің қалыңдығы 1-2 км эпиконтинентті теңізбен көмкеріліп жатты. Бұл шөгінділер көне палеозой-орта мезозой бедер пішіндерін тегістеді. Олигоцен кезінде теңіз шегініп, көлдік және өзен шөгінділері құрылды. Жоғарғы олигоцен кезінде аллювийлік фациялар дамып, ойыстар ағын арқылы тереңдеп, ол өзендердің кең таралғанының дәлелі. Кішігірім аумақта тектоникалық қозғалыстардың дифференциясы байқалады және амплитуданың көтеруі мен төмен түсуі орын алады [1].
1.1 Эолдық құмдардың пайда болу ерекшеліктері
Эолдық түзілімдер (грекше аilos-желдің құдіреті) - желдің ұшыруы, тасымалдауы және аккумуляциялық әрекетіне байланысты пайда болған түзілімдер. Олар желдің ұшыруынан және желдің есуінен жинақталған түзілімдер.
Желдің ұшыруынан пайда болған түзілімдер әдетте жер шарының тропиктік және субтропиктік өлкелерінің аридті және жартылай аридті зоналарында, сонымен қатар қоңыр-салқын еңдіктердің шөлдік өзен аңғарларында және ежелгі материктік мұз жамылғысының шетіне таяу жалғасқан перигляциялық аймақтарда жиі кездеседі.
Жалпы құмдардың жаралу тегі-өзен, көл, теңіз түзілімдерінің және эллювийлік түзілімдердің жел әрекетіне ұшырауынан пайда болған. Қарастырылып отырған құмды алқап Балқаш маңындағы Іле өзенінің және көл түзілімдерінің желмен ұшырылып тасымалданғаны нәтижесінде түзілген. Құм алқаптарының қалыңдығы 10-15 метр, тіпті 100 метрге дейін жетеді.
Эолдық түзілімдерді зерттеу үшін геоморфологиялық талдау өте маңызды. Соққан желдің күшіне, жел бағытының тұрақтылығына және оның өзгергіштігіне, құм түйірлерінің мөлшеріне, өсімдік құрамының сипатына және басқа факторларға байланысты, эолдық аккумуляцияның түрлі пішіндері қалыптасады, олар: құм төбешіктері, шағылдар, шағыл тізбектері, тізбек құмдары, құм дөңдері, т.с.с. Әсіресе, шағылдар мен құмды төбелер көп таралған. Құм шағылдары симметриясыз, үстінен қарағанда жарты айға ұқсаған немесе орақ пішіндес жел ескен бағытқа көлденең орналасқан құмды бедер. Оның екі жақтағы ұшы жел соққан бағытты көрсетеді. Биіктігі 5-40 метрге жететін, жел жақ беті жайпақтау 5-150, қарсы жағы, яғни ық беткейі қысқалау және еңкіш (-28-380 дейін), яғни құмның табиғи құлама бұрышына сәйкес. Екі ұшының арасында жел ұйытқығандықтан ойма шұңқырлар пайда болады. Бір-біріне жақын орналасқан шағылдардың шеттері іргелес келіп шағылдар тізбегін құрайды [2].
Шөлді аймақтардан басқа өңірлердегі бедердің эолдық пішіндері өзендер мен өзге де су қоймаларының жағалауында қалыптасып, құм төбешіктерінің түрлі-түрлі морфологиялық пішіндерін (сақиналы, найза тәріздес, парабола тәріздес және т.б.) құрайды.
Ұсақ түйірлі материалдың тасымалдануы бірінші кезекте үйінді бөлшектерінің көлеміне және ауырлығына, олардың пішініне, екіншіден, жел күшіне байланысты. Ірілеу сынықтар құйын немесе дауыл соққан кездерде жер бетінен жоғары көтеріліп, бірнеше мәрте ұшып тасымалданады, сөйтіп жер бетіне сан рет аунап түсіп, домалай жылжиды. Мұндай тасымалдануды сальтация дейді. Эолдық тасымалдануға ең жиі ұшырайтын бөлшектер құм түйірлері. Олар көбінесе жер бетінен 1-2 метр биіктікке ұшады. Оның 80 %-ы желдің, яки құйынның төменгі қабатында, 10-20 см биіктікте жылжиды. Осы жылжу барысында құм бөлшектері бір-бірімен соқтығысып, қақтығысып гуілдеген дыбыс шығарады, соқтыққан құм уатылып-ұсақталады, тегістеліп жалтырайды. Кварц түйірлері минералдардың ішіндегі ең төзімділері болғандықтан, олар құм құрамының негізгі бөлшегі рөлін атқарады.
Ал, шаң-тозаңның тасымалдануы әдетте едәуір биіктікте өтеді. Шаңды дауыл кезінде ауа ағыстары ұсақ тозаңдарды жүздеген метрге дейінгі биіктікке көтереді, сөйтіп олар желдің ықпалымен алыс-алыс қашықтықтарға тасымалданады.
Сайып келгенде, ғалымдардың зерттеген деректері бойынша, эолдық құмдардың төмендегідей ерекшеліктерін байқауға болады: 1) құм түйірлері бір-бірімен соқтығысып-қақтығысуы салдарынан олар уатылып-ұсақталған түйірлерден тұрады, олардың арасында сырты тегіс емес бөлшектері де кездеседі; 2) құм бөлшектерінің мейлінше іріктелген (түйірлердің көп бөлігі, яғни 90-99%-ы өте ұсақ яки мөлшері 0,05-0,25 мм арасындағы псаммитті фракциялардан құралады; 3) кварц түйірлері үгілу және тасымалдау үдерісіне өте төзімді болғандықтан, олар эолдық құмдар құрамының негізгі бөлшегі болып табылады. Кварцтан басқа эолдық құмдарда гранат, циркон, силлиманит түйірлері жиі кездеседі; 4) құмдардың химиялық құрамы өзгермелі: кремнезем (SiO2) мен темір тотығының (Fe2O3) мөлшері көбірек, ал кальций тотығының (CaO), магний тотығының (MgO), алюминий тотығының (Al2O3) мөлшері аздау; 5) эолдық құрамындағы темірлі минералдардың химиялық үгілуі әсерінен олардың түстерінде сарғылт, қою-сұрғылт өңдері басым; 6) эолдық түзілімдер көбінесе қиғаштау және қисая айқасқан қабатталу белгілерімен ерекшеленеді, бұл шоғырлану үдерісінің динамикалық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді [3].
Эолдық түзілімдердің тағы бір айқын диагностикалық белгісі - олардың құрамында жел күшімен қозғалған құм ұнтақтарының қақталуы салдарынан пайда болған көпбұрышты түйірлерінің көп болуы.
Эолдық құмдардың жасын анықтау өте қиын. Оның төменгі шекарасы бастапқы түзілімдердің беткі қабатынының жасына байланысты. Егер де эолдық түзілімдердің бастапқы көзі төрттік кезеңге дейінгі түпкі таужыныстар болса, онда оларды бөлшектенбеген төрттік түзілімдерге жатқызады. Қазіргі кездегі жер бетінде тұрақсыз бекімеген көптеген жылжымалы құмдардың жасын голоцен деп белгілейді.
Эолдық құмдар арасындағы қақталу қабықтарының, қазба тоңдық бедер пішіндерінің палеогеографиялық болжауды жүзеге асырудағы рөлі өте маңызды. Қақталу қабықтары-минералданған грунттық сулардың капиллярлық көтерілуі салдарынан жинақталған карбонаттардың, гипстың және өзге де тұздардың шоғырлануы нәтижесінде қалыптасқан тығыз қабаттар. Ал, қазынды топырақтар (погребенные почвы) өздерінің қалыптасуы сәтіндегі физикалық-географиялық жағдайлардың индикаторы, яғни куәсі рөлін атқарып қана қоймай, сол жағдайлардың ырғақты түрде өзгеруін де саралауға мүмкіндік береді.
Лёсс қабатындағы қазынды топырақтың даму ерекшеліктері үздіксіз-үзікті шоғырлану үдерісінің анық куәгері және өте маңызды таңбалы қабаты болып саналады.
Желдің есуі нәтижесінде қалыптасқан суперфляциялық түзілімдер арасында екі фацияны ажыратуға болады, олар - жамылғы лёсс түзілімдері мен жамылғы жаңартаулық күл түзілімдері.
Жамылғы лёсс түзілімдер түйірлерінің диаметрі 0,1-0,01 мм арасындағы өте ұсақ бөлшектерден тұратын құмайтты, жақсы іріктелген таужынысы. Құрамында құм бөлшектері (1-0,1мм) өте аз, олар 1 %-дан аспайды, сазды топырақтар (0,01 мм-ден төмен) - 15%-дан 40%-ға дейін, коллоид фациялары-2,15%.
Жамылғы лёсс түзілімдері негізінен эолдық әрекеттің әсерінен пайда болады. Лёсс тозаңы әдетте жел күші азайғанда шөгеді. Сонымен қатар, осы тозаңдардың шөгуіне ылғалдың конденсациясы да өз әсерін тигізеді, яғни лёсс тозаңдарының жаңбыр тамшыларымен және қармен қоса түзілуі ықтимал. Мысалы, тозаң бөлшектері қатты жел әрекетінен 12 км биіктікке көтеріліп, 6000 км-ге дейінгі қашықтыққа тасымалдануы мүмкін [4].
Көптеген зерттеушілер лёссты сарғылт түсті, қабатты белгілері жоқ, карбонатты, кеуекті (40-50%), көбінесе құмайтты бөлшектерден құралған, минералдық құрамы кварцитті, арасында жұмыршақтар мен тасберіштер жиі кездесетін континенттік түзілімдерге жатқызады.
Лёсс таужыныстарының өзіне тән қасиеттерінің бірі - отыру қабілетінің жоғары болуы. Ылғалдылығы аз жағдайларда бұл таужыныстардың механикалық беріктілігі күрт төмендейді. Лёсс таужыныстарының ылғалды өз бойына сіңіруінен туындайтын бұл қасиетін инженерлік-геологиялық зерттеулерде қатты ескеру қажет, себебі лёсс үстінде тұрғызылған құрылыстар деформацияға өте бейім. Сондықтан, лёсске тұрғызылған ғимараттар орнықсыз болып келеді тіпті құлап қалуы да ықтимал. Мысалы, Қазақстан даласында тұрқы табақша тәріздес, тереңдігі кейде 2 метрге жететін, не одан асып түсетін ойылымдар кең таралған. Дала өңірлерінің осындай ойылымдары ауыл шаруашылығында пайдалануды қиындатады. Әсіресе, ирригациялық арналарға бірінші рет су жібергеннен кейін лёсс топырағының отыру құбылыстары айқын байқала бастайды. Сонда арнаны бойлай тереңдігі 10-15 метрге жететін жарықтардың бірнеше қатары пайда болады. Жарықшақтармен шектелген бөлікшелері бірнеше сантиметрге 1-2 метрге дейін төмендеп шөгеді. Отыру табанының ені 80 метрге дейін жетеді немесе одан асады. Деформация нәтижесінде арнаның бойлық және көлденең қимасының пішіні өзгереді де, оның әрекет режимі бұзылады.
Сонымен, лёсс дегеніміз дәнекерленбеген борпылдақ таужыныстарға жататын, басқа түзілімдерге мүлдем ұқсамайтын ерекше қалыптасқан таужыныс. Оны қолмен оңай сындырып, күрекпен оңай қазуға болады. Түйірөлшемдік құрамының біркелкі болуына байланысты лёсс таужыныстарында қабатталу белгілері байқалмайды. Бұлар біркелкі бөлшектерден тұратын бағана тұрқылас пішіндер, құлама құздар мен тік жарлар түзуге бейім келген ерекше таужыныс. Егер морфологиялық жағынан лёсске ұқсас, бірақ жоғарыда айтылған лёсске тән белгілері болмаса, мұндай таужыныстарды лёсс іспетті құмдақтар деп атайды.
Лёсс жіне лёсс іспетті таужыныстардың көп бөлігі - үзікті шоғырланған қазынды түзілімдер. Лёсстың түзілуі палеоклиматтың ырғақтылығына, яғни климат фазаларының өзгеруіне байланысты. Негізінен, біркелкі бөлшектерден тұратын лёсс түзілімдердің өзінде қабаттылық белгілері байқалмаса да, оларды жұқа қабатты топырақ қабаттармен дәйекті түрде алмасуы байқалып қалады. Лёсс қабатталуының белгісі осы түзілімдер қалыптасуының палеогеографиялық жағдайын зерттеуде, яғни климаттық-стратиграфиялық сұлбалар құрастыруда өте маңызды рөл атқарады.
Лёсс қалыптасуы туралы ресми қабылданған бірыңғай теория жоқ. Сондықтан ғалымдар арасында әр түрлі пікірлер бар. Солардың ішінде эолдық теория басымдау, бұл теорияға сәйкес лёсс желдің әсерінен ұшқан шаң-тозаңдардың жинақталуы салдарынан пайда болған деп есептейді. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша, лёсс таужыныстарының қалыптасуы үш кезеңге бөлінеді: 1) алғашқы құмайтты материалдардың пайда болуы; 2) құмайтты материалдардың тасымалдануы және шөгуі; 3) құмайтты материалдардың лёсс таужынысына ауысып өзгеруі. Осындай әрекеттердің мысалы ретінде Іле Алатауының солтүстік баурайында жатқан лёсс таужыныстарының көзі Оңтүстік Балқаш маңында дамыған Тауқұм және Сарыесік-Атырау тізбекті құм алқаптарында болғандығын айта аламыз. Бұл құбылыстарды Б.А.Федоровичтің 1963 жылғы зерттеулері нәтижесінде құрастырылған сұлбасынан байқаймыз, яғни Азиядағы құмдар мен лёсстың таралуының сұлбалық картасы 1-суретте көрсетілген, әрі осы сурет арқылы эолдық әрекеттер әсерінен құмды алқаптардың беткі қабатының желмен ұшып, құм түйірлері мен шаң-тозаңдар алыс жатқан аймаққа шөгуі тегін еместігін аңғаруға болады. Оңтүстік Балқаш маңы аумағы жазық болғандықтан, бұл өңірде жел әрекетінің қарқыны бірден бәсеңдей қоймайды. Іле Алатауы бөктеріне барып тіреледі де, сол жерде шөгеді.
Сурет 1 - Азиядағы құмдар мен лёсстың таралуының сұлбалық картасы [5].
Балқаш маңының солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс бағытында алмасып отыратын маусымды желдер Тауқұм және Сарыесік-Атырау құмды алқаптарын құрап, осы желдердің әсерлі бағыты бойынша тізбекті құмдар оңтүстік-шығыс бағытқа созылып жатыр. Мұнда желдің орташа жылдамдығы 6-7 мс, ал кейбір күндері секундіне 40 метрге дейін жетеді. Бірақ тауға жақындаған сайын желдің жылдамдығы бәсеңдейді. Мысалы, Алматы қаласынан небары 70 шақырым қашықтықта орналасқан Қапшағайдағы құйындатқан жел бүкіл елге мәлім, ал Іле Алатауының бөктеріндегі тау етегінде жел мүлдем болмайды деуге де болады. Анда-санда ғана таудан жазыққа немесе жазықтан тауға қарай бағытталған жел әрекеті байқалады. Бұл тау-аңғар желдері (горно-долинные ветры) немесе аңғар желі (фён) деп аталады. Алматыдан жоғары дамыған жазық бетті саты тәрізді төбешіктер, яғни бөктер таулар түгелімен дерлік лёсс материалынан құралған. Лёсс орман белдемінің жоғары шекарасына дейін, яғни 2600-2800 метр биіктікке дейін тараған. Таудан шайылған лёсс тас қиыршықтастармен алмасып деллювийлік немесе пролювийлік түзілімдерге ауысуы ықтимал. Сондықтан лёсс түзілімдерінде кейде қабатталу белгілері де пайда болуы ықтимал.
1.2 Тектоникалық-геологиялық құрылысы және геологиялық даму тарихы
Оңтүстік Балқаш маңы аумағының тектоникалық құрылысына тоқталар болсақ, Қазақстанның тектоникалық аудандастырылуы бойынша қарастырылып отырған аудан Жоңғар-Балқаш геосинклинді жүйесіне кіреді және келесі тектоникалық құрылымдардан тұрады: оңтүстік батыстан жиектеп тұрған Шу-Іле антиклинорийі, Балқаш ойысы, Лепсі ойысы, Тастау-Арғанаты, Солтүстік Жоңғар тау жиектері, Қопа-Іле ойысы және Қарой, Базой, Итжон үстірттері [6].
Жаңа тектоникалық этап Альпі кезеңінен басталды. Жарылымдар бойымен ірі вертикальді құбылыстар орын алады.
Балқаш депрессиясының үстіңгі беті біршама жазық болып, Балқаш көліне қарай еңіс келеді. Бұл депрессия неоген кезеңінде құрылып, кең платформалық иінді ойыс болып келеді. Қарастырылған аумақтың іргетасының геологиялық құрылысы палеозойдың эффузиялық-шөгінді, интрузиялық жыныстарынан және мезозой-кайнозой шөгінділерінің қалың қатқабатынан тұрады.
Депрессияның ерекшелігі бұл жерде континенттік генезистегі неоген және төрттік шөгінділері кеңінен дамыған. Тек қана жеке кішігірім аудан бөліктерінде саздардан, терригендік триас, юра, бор және палеоген шөгінділері бар. Неоген жүйесінің жыныстары қимада көп бөлікті алып жатыр, бірақ депрессияның жиектерінде ғана жер бетіне шығып жатыр. Төрттік жүйенің шөгінділері барлық жастық буындарынан тұрады. Қарастырған депрессияның қалыптасуы толығымен аяқталмады, әрі бүгінгі таңда да төмен ойысу үрдісі жалғасып жатыр. Оның дәлелі қазіргі кездегі жекелеген блоктардың жер бетінде көрініс беруімен ерекшеленеді [7].
Жаңатектоникалық қозғалыстардың әсерінен Іле өзенінің ағу бағытының өзгеруі орын алды.
Жоғарғы төрттік кезеңде Іле өзені аңғарының бірінші жайылма үсті террасасы қалыптасты, ал қазіргі төрттік кезеңде өзен аңғарының жайылма бөлігін құрайды.
Қарастырылып отырған ауданның геологиялық құрылысы негізінен, палеогеннен төрттік жүйенің қазіргі кезде дейінгі кайнозой түзілімдерінен тұрады.
Ауданның геологиялық даму тарихын төрт кезеңге бөлуге болады: кембрийге дейінгі кезең, каледон кезеңі, герцин кезеңі және альпі кезеңі.
Кембрийге дейінгі кезеңде аумақтың барлық бөлігінде шөгінділердің жиналу үдерісі орын алды. Кембрийде қарқынды магмалық әрекеттер басталып, кембрийге дейінгі кезеңде қатпарлану үдерісі және шөгінділердің жиналуы аяқталды.
Төменгі палеозойда теңіз трансгрессиясы әсерінен шөгінді жыныстар қалыптасқан. Силур кезінде теңіз трансгрессиясының күшеюі байқалады. Девон кезеңінің басында континенттік режимде қарқынды вулкандар пайда болды. Ал, девонның орта кезінде аумақтың жалпы көтерілуі орын алды. Орта және жоғарғы девон кезінде қарқынды тектоникалық қозғалыстар жүрді. Төменгі карбон кезеңінің басында ерте герциндік фазалар әрекетінен девондық шөгінділер қатпарлығы жаншылып, ірі қатпарларға айналды. Карбонның басында теңіз трансгрессиясының жаңа кезеңі басталды. Аймақ ауданында лагундық-континенттік фациялар жиналды. Орта карбонның орта шегінде ірі кеңістік құралып, жоталар пайда болып, қарқынды бұзылу және ысырылу үдерістері басталды. Жоғарғы палеозойда геосинклин кезеңі тоқтап, мезозойдың басында платформаға айналады.
Мезозой және палеоген кезінде континенттік режим басым болады. Соңында денудациялық бедер теңестіріліп, үгілу қабығы түзіледі.
Мезозой кезінде континентаралық алаптарда төменгі триаста вулкандық қозғалыстар әсерінен шөгінді жыныстар жиналып, юра кезеңіне дейін жалғасқан пенеплендену үдерісі жүрді. Жанартаулық қозғалыстар жоғарғы пермь және төменгі триас кезеңіне дейін жалғасты. Осыдан кейін аумақ ұзақ уақыт бойы салыстырмалы түрде тұрақты күйде болды. Бор кезеңінде құмды жаралымдардың жиналуына әсер еткен ұсақ бытыраңқы алаптар байқалды. Жоғарғы борда өзінің орнын өзгертетін өзен арналарына байланысты сынықты кесектас және құмды ұсақ түйіршікті жыныстарға ауысуынан шөгінді жыныстар құрылды.
Олигоценнің басында альпі тектогенезисі түзіліп, Балқаш ойпаңының төмен ойысуы және құмды қабаттарымен саз шөгінділерінің түзілуі байқалады.
Олигоцен және миоцен кезінде қарқынды орогендік қозғалыстар нәтижесінде ойыстарда жеке қазіргі кездегі жоталар пайда болды. Тектоникалық қозғалыстар миоцен кезеңінде аумақтың төмен түсуі ұлғайып, ары қарай дифференциациялық көтерілуге әкелді. Таулы алқаптардың бұзылуынан пайда болған үгілу өнімдері қызыл түсті қалың қатқабатты шөгінділерден құралған. Тауалды зонасы ойыстың ортасында жинақталып, ірікесекті материалдардан тұрды.
Неогеннің соңында және төрттік кезеңнің басында альпілік қозғалыстар жалғасып, Балқаш және Лепсі ойыстары, Жетісу (Жоңғар) және Шу-Іле антиклинорийлері түбегейлі қалыптасты.
Төрттік кезеңнің фазасында негізінен, климаттық факторлар мен тектоникалық қозғалыстар салдарынан эрозиялық-аккумуляциялық үдерістер дамыды [8].
Неоген-төрттік кезеңінде әр бағыттағы және амплитудағы жаңатектоникалық қозғалыстармен сипатталған және ландшафтық-климаттық зоналардың негізгі ерекшеліктері неогеннен бастап анықталған. Шамамен 20 миллион жыл бұрын, қазіргі биік Тянь-Шань тауларының орнындағы жалпы тегістелген жазықта, биіктігі 500-700 метрге дейін баратын таулар пайда бола бастады. Содан бері Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс жазықтарындағы тау жоталарының өсуі жалғаса берді.
Неоген кезеңінің соңында мыңдаған шақырымға созылған тау тізбектері биіктеген сайын ауаның алмасу мөлшері азайып, мұның өзі Қазақстанның аймақтық температурасының жалпы төмендеуіне әсер етті. Бұған қоса жердің бетінен көтерілгенде ауаның орташа температурасы температуралық градиентіне сәйкес әр 100 метр сайын 0,6 градусқа төмендейді. Сол себептен Хантәңірінің және басқа да биік таулы шыңдарының басына түскен қар мұзға айналады. Сонымен қатар, континенттік даму кезеңіне ауысып аридті зона қалыптасты. Бұл жағдайлардағы климаттық тербелістер төрттік түзілімдердің шоғырлану аймақтарында өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің қалыптасуына едәуір әсерін тигізді. Дегенмен, осындай климаттық жағдайларда тау бөктерлерінде қалың орман тоғайлар өсіп, жан-жануарлар мекен етті. Жануарлар дүниесі негізінен жылқылар, бөкендер, қорқау қасқырлар және басқа да сүтқоректілерден тұрған. Климаттың өзгеруіне байланысты гиппариондық фауналық кешені қазақстандық Іле фауналық кешеніне ауысты. Сөйтіп, төрттік кезеңнің басталуы негізінен жаңатектоникалық үдерістердің күшеюі әсерінен таулар мен жоталар биіктігінің жоғарылауы, ауа райының қатая түсіп континенттік режимге көшуімен сипатталды.
Эоплейстоцен (QE) кезеңі осыдан 1,65-0,8 миллион жыл бұрын соңғы кайнозой геологиялық тарихының шұғыл өзгеру шегі болды. Балқаш-Алакөл және басқа да ойпаттарда саздақты-гравийлі қабаттар жиналды.
Эоплейстоценнің бас кезінде климат жағдайлары соңғы плиоценге ұқсас болғанымен, тек орта кезінде ғана алғашқы мұзбасуымен байланысты суық кезең басталды.
Эоплейстоцен кезінде жер бетінің биіктеп көтерілуіне және климаттың құрғақтануына сәйкес неогендік өсімдіктер әлемі мен жануарлар түрлері пайда бола бастады.
Алғашқы плейстоцен (QІ) 0,8-0,4 миллион аралығындағы Қойбы тектоникалық фазасынан басталды. Әр бағыттағы дифференциацияланған жақпарлы-қатпарлы (глыбово-складчатые) қозғалыстар нәтижесінде таулар одан әрі биіктеп, одан кейін таулы аңғарлы мұздықтар түрі әрі қарай дамып жалғаса берді. Маусымның жылы кездерінде таудан аққан көптеген уақытша ағын сулар тау беткейлерін тілгілеп, тау етектерінде қойтастар мен малтатастарды үйеді. Ал, суы мол тұрақты ағын сулар таужыныстарын қиратып, ұсатып тауалды жазықтарды шаймалап, қазіргі Балқаш көлінің оңтүстігіндегі аллювийлік құм түзілімдері пайда болды.
Алғашқы плейстоценнің соңында салқын және қуаң климат жағдайдарында, эолдық үдерістер басымдау бола бастады. Жел әрекетінен биік тау етектерінде әр деңгейде лёсс тәрізді саздақтардан құралған жалдар мен төбелер пайда болды. Олардың негізгі көздері көршілес жатқан көлдік-аллювийлік құмды алқаптар. Мәселен, Іле Алатауының баурайында жиналған лёсстік топырақ қабаты алғашқы төрттік кезеңінде Оңтүстік Балқаш маңындағы құмдардан желмен ұшып келген шаң-тозаңдар тауға тіреліп, тау етегінде шөге берген. 2-суреттегі Оңтүстік Балқаш маңы ойысының және Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі түзілімдердің өзара қатынасының сұлбасынан бұл құбылыстарды анық көре аламыз. Қазіргі Алматының оңтүстік жағындағы шығыстан батысқа созылған тау бөктері (прилавки) сол кезден бері қалыптасқан табиғи ескерткіш. Лёсс қабаттарының арасында 2-5 топырақ горизонттары байқалады [5].
Орта плейстоцен (QІІ) 420-130 мың жылдар аралығында таулардың одан әрі көтерілуі және қазіргі гидрографиялық тордың қалыптасуы орын алды.
Орта төрттік кезеңде тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде Балқаш көлінің суы қазіргі алап орнына ауысты, Іле өзені Қапшағай шатқалын тіліп өтіп, Балқаш жазығына шықты.
Ескере кететін жай, орта плейстоценнен бастап таулардың биіктеп көтерілуіне байланысты оңтүстіктен келетін жылы ылғалды ауа тасқындарына тосқауыл орнады.
Таудан аққан сулардың әрекетінен биік таулардың етегінде үстін лёсс жамылғысы жапқан қойтас және малтатас қабаттары шоғырланды. Лёсс минералы - көршілес жатқан құмды аймақтардан көтерілген тозаң.
Өзендер алғашқы аққан бағытынан қайтпай көтерілген жоталарды тілгілеп, арналарын тереңдете берген. Кетпен, Жетісу (Жоңғар) және Іле Алатауынан көлденең бағытта аққан өзендер Іле көліне құйды. Орта плейстоцен кезінде суы молайған Іле көлі Қапшағай шатқалы бойымен төмен қарай ақты. Нәтижесінде орта плейстоценнің екінші жартысында Балқаш көлі пайда болды.
Орта төрттік кезеңнің соңында және жоғарғы төрттік кезеңнің басында аридтік климат өршіп, су тасқындарының қарқындылығы азайды, сонымен қатар сынықты материалдардағы аккумуляциялық үдерістер эолдық бедер құру үдерісіне ауысып, құмдар жел әрекетінен үрленіп, құмды алқаптарда ұйытқу әрекеті орын алды.
Сурет 2 - Оңтүстік Балқаш маңы ойысының және Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі түзілімдердің өзара қатынасының сұлбасы [2].
Соңғы плейстоцен (QІІІ) 130-10 мың жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңде жаңатектоникалық қозғалыстардың жоңғар атты фазасы таулы аймақтарының және Сарыарқа шоқылары мен жеке биік тауларының одан әрі биіктеп көтерілуіне себепші болды. Осы кезеңде дәлірек айтар болсақ, осыдан 40-20 мың жыл бұрын оңтүстік Балқаш өңірінде Іле өзенінің атырауы Балқаш көлінің суын солтүстікке қарай ығыстырып нәтижесінде көлдің көрінісі қазіргі бейнесіне ұқсас болды.
Жоңғар атты тектоникалық қозғалыстар және климаттың ауытқуы эрозиялық-аккумуляциялық үдерістерді жаңғырта түсті. Тау етектерінде орта төрттік кезеңде қалыптасқан ысырынды конустардың көп бөліктері шайылып кетіп, одан төменгі деңгейде малтатастар мен қойтастардан тұратын жаңа ысырынды конустар түзілді.
Ал, Қазақстанның жазық аймақтарындағы өзен аңғарларында бірінші және екінші (Іші және ІІші) жайылмаүсті террасаларының аллювийі қалыптасқан.
Голоцен (QIV) біздің дәуірімізге дейін 10 мың жылдан бергі уақытты қамтитын төрттік дәуірдің қазіргі кезеңі.
Белсенді тектоникалық қозғалыстармен қатар плейстоцен мен голоцен шегінде (шамамен 15-8 мың жыл бұрын) климат өте суық және қатаң болды. Бұл кезде қоршаған орта елеулі өзгеріп, мамонт тәріздес сабалақ жүндес ірі сүтқоректілер түгелімен қырылып жойылды, өсімдіктер мен жануарлардың қазіргі түрлері жер бетіне таралды.
Балқаш көлі су айдынының көлемі климатқа байланысты өзгеріп тұрды.
Өзен аңғарларында жайылма террасалар қалыптасты. Шөл далада көптеген сорлар мен тақырлар, хемогендік түзілімдер және эолдық құмдар жиналды. Ал, тау етегінде пролювийлік түзілімдерден құралған қазіргі ысырынды конустар қалыптасты.
Қазіргі кезеңде аумақтың таулы бөлігі қарқынды түрде шайылып бұзылуда, ал Балқаш және Лепсі ойыстарында генезисі аллювийлік, пролювийлік, аллювийлік-пролювийлік, көлдік, көлдік-аллювийлік, делювийлік, деллювийлік-пролювийлік, эолдық шөгінділердің жиналу әрекеті жүріп жатыр. Қазіргі кезеңдегі төрттік дәуірдің аллювийлік шөгінділерінің қалыңдығы 10-12 метр, кейде 20 метрге дейін жетеді.
Сонымен, соңғы тарихи заман кезінде антропогендік әрекеттің әсерінен жер бедерлерінің сипаты өзгеріп, қоршаған ортаның шөлге айналу үдерісі қарқынды түрде жүріп жатыр [2, 5].
Қорытындылай келе, қарастырылып отырған ауданның бедерінің әртүрлі болып сипатталуы табиғи компоненттерінің қазіргі бедер құруда барлық кезде әрекет етуші фактор екендігін айқындайды.
Сурет 3 - Оңтүстік Балқаш маңы аймағының ғарыштық түсірілімі [2]
Сурет 4 - Ғарыштық түсірілім негізінде жасалған төрттік түзілімдер картасы [2].
2 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Қарастырылып отырған ауданның жер бедері Балқаш ойысының аккумуляциялық жазықтарымен, сонымен қатар оңтүстіктен және шығыстан Шу-Іле тауларының, Жетісу (Жоңғар) Алатауы сілемдерімен жалғасып жатыр. Жазықтың беті оңтүстіктен солтүстікке Балқаш көліне қарай еңістеу келеді. Абсолютті биіктігі 450-500 метрден 345-360 метрге дейін өзгеріп отырады. Жазықтың көп бөлігін қырқалары кездесетін құмды, эолдық жазықтар, кей тұста шағылды келетін төбешіктер және тек қана солтүстік бөлігінде тақырлық шөлдер кездеседі. Жеке құмды қырқалар мен төбешіктердің салыстырмалы биіктік айырымы орта есеппен 15-20 метр, ал Тауқұм құмдарында 80 метрге дейін жетеді. Бұл өңірде Тауқұм, Сарытауқұм, Сарыесік-Атырау, Мойынқұм, Сүртек, Жалқұм сияқты ірі құмды алқаптар тобы кездеседі. Қырқалы құмдар солтүстік оңтүстікке қарай созылып, Сарыесік-Атырау шөлінің батыс бөлігінде кең таралған. Құмды қырқалардың ұзындығы 0,6-2 км шамасында құбылмалы болып келеді, ал ені 300 метрге дейін жетеді. Биіктігі 10-15 метр, кейде 25 метрге дейін барады. Әдетте, қырқалардың шығыс және солтүстік-шығыс беткейлері тік (350 дейін), ал батыс және оңтүстік-батыста көлбеу келген (10-150).
Қырқалы-төбешікті құмдар оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай созылып, басқа құмды бедерлерге қосылады. Қырқаның ұзындығы 0,5-тен 2 км-ге дейін өзгеріп тұрады, ені 250-700 метр, солтүстік-шығыс беткейі тік (25-300) , ал оңтүстік батыста көлбеу келген (10-120). Қырқалар мен төбешіктердің биіктігі 3-10 метр, кейде 25 метр болады. Қырқааралық тегіс ойпаңдардың ені 50-700 метр.
Төбешікті құмдар әдетте, шектеулі аудандарда құрғақ арналар мен өзен салалары шегінде, шағылдар Лөкқұм құмында Балқаш көлінің жағасы мен Қаратал өзен аңғарының оң жағалауында таралған. Шағылдар мен төбешіктердің салыстырмалы биіктігі 3-5 метрден аспайды.
Аллювийлік-көлдік жазықтар Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Аягөз өзендерінің аңғарларында, өзен атырауларында, Іле өзенінің көне атырауында және Балқаш көлімен тікелей жалғасып, ені 3-20 метрге жетеді. Өзен аңғарларында жайылма, биік жайылма және жайылма үсті террасасы байқалады. Жайылма және өзен террасаларының беті шамалы ғана белесті, құрғақ арналарға бөлшектенген, төбешікті құмдар эолдық әрекеттер салдарынан ұйытқыған.
Қазіргі өзен атыраулары желпуіш (веер) тәрізді салалардың кеңейген жүйесіне құралған. Беткі бөлігінің абсолюттік биіктігі оңтүстіктен солтүстікке қарай 370-340 метрге дейін төмендейді. Атырау ауданының көп бөлігін өзеннің су басу деңгейінен 2-3 метр төмен орналасқан арнааралық ойпаңдар алып жатыр.
Іле өзенінің төменгі оң жағалаулық бөлігін бақанас деп аталатын құрғақ арналармен тілімделген, арна маңы белестері мен биіктігі 6-8 метр болатын төбешікті-қырқалы құмдармен жиектелген ескі атыраулар алып жатыр.
Аумақтың оңтүстік бөлігі аласа таулы бедермен ерекшеленіп, абсолюттік биіктігі 600-700 метрден 800-1000 метрге дейін жететін Шу-Іле тауларымен (Сарыбастау, Даланқара, Қаршоқы, Аңырақай) жиектелген. Шу-Іле және Дегерес тауларының аралығында тауаралық Қопа ойысы орналасқан. Ойыстың беті тегіс, абсолютті биіктігі 600-700 метр, батыстан шығысқа қарай еңістеу келеді.
Қопа ойысының шығысы Іле тауаралық ойысына ауысып, гипсометриялық тұрғыдан биіктей түседі [9].
Аумақтың оңтүстік-шығыс бөлігінің абсолютті биіктігі 900-950 метрден (Құланбасы, Көкшіл таулары) 1450 метрге (Малайсары таулары) дейін жететін ендік бағытта құрылған қырқалар жүйесі Жетісу (Жоңғар) Алатауы сілемдерімен жалғасып жатыр. Таудың салыстырмалы биіктігі жергілікті өңірден 300 метр жоғары болып келеді. Тау бедерінің ерекшелігі көптеген тау аңғарлары мен сайлар биік, тік беткейлермен тілімделген және қарқынды бөлшектелген. Терең тауаралық депрессиялардың беті 600-ден 850-ге дейін жетеді. Тауаралық ойыстарда Жуанқұм, Жіңішкеқұм сияқты төбешікті құмдары бар, олардың беті батысқа қарай еңіс, абсолютті биіктігі 900-ден 475 метрге дейін өзгеріп тұрады. Малайсары тауынан оңтүстікке қарай тауалды еңістеу келген жазығы мен абсолюттік биіктігі 600-780 метр болатын Итжон үстірті кездеседі.
Балқаш ойысының шығыс жағында еңістеу келген абсолютті биіктігі 500-632 метрлік қыраттар, Баскерегетас (466-533 метр), Арғанат (520-720 метр) және Үшқара аласа тауларымен көмкерілген. Шу-Іле және Жетісу (Жоңғар) Алатауының оңтүстік-батыс сілемдері арасында Қарой үстірті орналасқан. Абсолютті биіктігі 700-750 метр болатын жеке ұсақ шоқылары бар төбелі жазықтары осы жерлерде кездеседі.
Қарастырып отырған ауданның солтүстік-шығыс бөлігінде абсолютті биіктігі 580-846 метрлік Солтүстік Балқаш маңының төбелі-жонды ұсақ шоқылары кездеседі. Шоқылар әдетте, үшкір немесе күмбез тәрізді келеді. Олардың құламалы беткейлері терең сай- салалармен тілімделген. Ал, төбелер және жондар планда жайпақтау және дөңгелек пішінді болып келеді. Бұл өңірде тас құламалар жаппай дамыған [10, 11].
2.1. Геоморфологиялық зерттелу тарихы
Балқаш маңы ойпаңы және Балқаш көлін зерттеу тарихы өткен ғасырдың екінші жартысынан бастау алады. Бұл өңірдегі Балқаш және Алакөл көлдерінің айналасына жалпы шолу жасаған П.П.Семенов-Тяншанский болды. Ол өткен геологиялық заманда біртұтас Балқаш-Алакөл суқоймасының болғаны туралы болжам айтқан.
1874-1880 жылдары Түркістан өлкесінде ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында И.В.Мушкетов пен Г.Д.Романовский Балқаш маңы ойпаңының оңтүстігіндегі таулардың геологиялық картасын жасады.
И.В.Мушкетовпен Н.С.Усов Балқаш және Арал-Каспий алаптар арасында бір-бірімен байланыс болғандығы туралы болжам жасаған. Кейіннен бұл пікірді Н.И.Горностаев, Н.И.Касаткин және Н.Г.Кассин қолдады.
1884 жылы зоолог А.М.Никольский Балқаш көлі мен Жетісу өңіріне саяхат жасап, Балқаштағы эндемикті ихтиофауналарды зерттеп, оның орталық Азиядағы ихтиофауналармен жақындығын анықтады. Осыдан кейін ол Балқаш және Алакөл біртұтас көл болғанын және олардың Лоб-Нор көлімен байланысы жайлы өз ойын білдірді.
Л.С.Берг 1903 жылы Іле-Бақанас құрғақ арналарын зерттеп, Батыс Балқаш маңында Арал мен Каспий алабымен байланыс жоқ екендігін дәлелдеді.
1910 жылы Балқаштың солтүстік батыс жағалауында зерттеу жүргізген Б.Ф.Мефферт көлдің биік террасаларының бар екендігін анықтаған. Ол Балқаш суы Жетісу Алатауының оңтүстік шығысына дейін таралып, шығыста Алакөл және Эби-Нор көлдерімен қосылған деп санаған.
Географ-ғалым, саяхатшы Ш.Ш.Уәлихановтың Қашқарияға сапары кезінде Жетісу өзендерін зерттеп, яғни Іле, Ақсу, Лепсі, Аягөз өзендерінің геологиялық құрылымын, ағу бағытын анықтап, климатын және өсімдіктер мен жануарлар дүниесін сипаттап жазды.
1911 жылы Қапал тауларымен Іле өзенінің аралығында зерттеу жүргізген П.А.Казанский Оңтүстік Балқаш маңы аймағының төрттік шөгінділері көрсетілген геологиялық картасын жасап шығарды.
1927 жылы Н.Н.Горнастаев солтүстік Жетісу Алатауы беткейін бойлай төрттік шөгінділерін зерттеумен айналысты.
1927-1931 жылдары бұл аймақта Д.И.Яковлевтің басқаруымен зерттеулер жүргізілді. Ол Тауқұм құмдары, Қарой үстіртін, Қапшағай шатқалы аумағындағы Іле аңғарын сипаттап, Шу-Балқаш суайрығының кейінгі бор және үштік кезеңнен бастап пайда болғанын дәлелдеді.
М.П.Русаков Шу-Іле тауларынан бастау алған ірі өзен аңғарының құрылатыны туралы жорамалдаған. Бұл аңғар плейстоценнің басында пайда болып, шығысқа бағытталып, Жоңғар қақпасын тіліп өткен. М.П.Русаковтың пайымдауынша Балқаш көлі, Сасықкөл, Алакөл, Эби-Нор көлдері максималды рисс мұзбасу кезінде пайда болған. Кейіннен М.П.Русаковтің пікірін Б.А.Петрушевский де қолдаған.
1940 жылы жарық көрген В.А.Обручевтің Пограничная Джунгария атты монографиясында 1905, 1906, 1909 жылдардағы саяхаттарына есеп жүргізіп, Балқаштың Сасықкөл, Алакөл, Эби-Нор көлдерінің байланысы болғанын баяндады. Балқаш-Алакөл ойпаңының құрылуында ерте бор кезеңінің немесе үштік кезеңдегі тектоникалық қозғалыстардың маңызы ерекше екенін атап өткен.
Балқаш маңы ландшафтын зерттеген С.А.Никитин 1941 жылы Геоморфология Южного Прибалхашья атты еңбегін жарыққа шығарды.
1948 жылы М.К.Вяткин вюрм мұз басу кезінде Іле көлінің суы Қапшағай шатқалын тіліп өтіп, Балқаш ойпаңына құйылу нәтижесінде Балқаш көлі пайда болғанын айтты. Сонымен қатар, М.К.Вяткин Бақанас құрғақ арнасының атырауы 200 жыл бұрын құрғай бастағанын жазған.
Д.Д.Квасов Балқаш көлінің минералдану дәрежесіне қарай абсолютті жасы 2000-2500 жыл деп есептейді.
К.В.Курдюков Балқаш-Алакөл алабының біртұтас болғандығымен келіссе де, оның Эби-Нормен біртұтас көл болғандығын қолдамады. Ол Балқаш алабының суы кең ауқымды өлкені алып жатқанын дәлелдеді. Оның пікірі бойынша, Балқаш алабының жағалаулық сызығы 400 метр деңгейінде болғанын айтқан.
Б.К.Штегман және Б.М.Хайдаров Іле атырауының тарихын зерттеді, ал В.И.Коровин Балқаш-Алакөл көлдері деңгейінің ауытқуы таулы мұздықтармен байланысты екендігін айтты.
1959-1962 жылдары Балқаш маңы ойпаңында Оңтүстік Қазақстан геологиялық басқармасы және Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы Ғылыми Акедимиясының Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық институтының экспедициялары зерттеу жұмыстарын жүргізді. П.Ф.Кандауровтың жетекшілігімен 1:500 000 масштабты геологиялық-геоморфологиялық түсіру жұмыстары қолға алынды. Геоморфологиялық және төрттік түзілімдер картасы құрылды. Сонымен қатар, жаңатектоникалық және оңтүстік Балқаш маңының көп бөлігінің геоморфологиясы, кайнозойлық түзілімдерге арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық институты геоморфология секторының тақырыптық жоспарына сай 1963-1966 жылы Балқаш Алакөл ойпаңының антропогендік тарихы тақырыбы бойынша геологиялық-геоморфологиялық зерттеулер жүргізілді. Экспедицияға Т.Н.Журкашев жетекшілік етті.
1963 жылы Б.А.Федоровичтің Динамика и закономерности рельефообразования пустынь атты кітабы жарық көрді. Бұл еңбекте Азияның шөлдері және олардың пайда болу заңдылықтары түбегейлі қарастырылған.
1972 жылы Г.Ц.Медоев және А.С.Сарсековтың редакциялауымен Т.Н.Журкашевтің Балқаш Алакөл ойпаңының антропогендік тарихы атты монографиясы жарық көрді. Онда Балқаш-Алакөл ойпаңының мезозой және кайнозой түзілімі стратиграфиясы ерекше орын алған, тас кезеңіндегі жаңа мәліметтерді келтіріп, жаңатектоникалық және геоморфологиялық құрылысы сипатталады. Бұл еңбекте геоморфологиялық карта және антропогендік шөгінділер картасы қосымша құрастырылған [12].
Соңғы уақыттардағы зерттеу жұмыстарына тоқталар болсақ, г.ғ.д. профессор С.Б.Қуанышбаевтың 1996 жылы Іле-Балқаш аймағының жазық бөліктеріне әсер ететін қазіргі табиғи-антропогендік бедержаралу үдерістері, 2010 жылы Шаруашылық қолданыстағы жерлердің бедері мен бедержаралу үдерістері (Іле-Балқаш аймағы мысалында) жазылған еңбектерін айтуға болады. Сонымен қатар, г.ғ.д. профессор Г.М.Джаналиеваның 1993 жылы Іле-Балқаш аймағының ландшафттық дифференциациясы және ішкі су алаптарының геожүйесі және г.ғ.к. доцент А.Е.Намазбаеваның 2005 жылы Тауқұм шөлінің эолдық бедері тақырыбында жазылған диссертациялық жұмыстарды да атай аламыз.
2.2 Шөлді аймақтардың бедер пішіндері
Аридті (лат. aridus-құрғақ) аймақтардағы бедер пішіндері негізінен желдің әрекетінен пайда болады. Желдің әрекетіне байланысты геоморфологиялық үдерістер мен бедер пішіндерін эолдық деп атайды (грек. ailos-желдің тәңірі, құдіреті). Эолдық үдерістердің морфологиялық жағынан көрініс беру үшін мынадай физикалық-географиялық және геологиялық жағдайлардың белгілі түрде үйлесуі қажет, олар: жауын-шашынның өте аз болуы, қатты желдердің жиі соғуы, өсімдіктер жамылғысының мүлдем жоқ болуы немесе өте сирек кездесуі, тау жыныстарының мейлінше физикалық үгілуі және үгілу заттарының өте ұсақ шаң-тозаң түрінде болуы.
Мұндай жағдайлар қуаңшылық елдерде яғни жауын-шашынның жылдық мөлшері 700 мм-ден аспайтын тропикалық шөлдерде, сонымен қатар қоңыржай салқын ендіктердің қуаңшылық климаттағы шөл және шөлейттерінде жиі кездеседі. Демек, эолдық үдерістер - алдымен физикалық-географиялық белдемдермен, нақтылы айтқанда ылғал мен жылылықтың белгілі бір өзара қарым-қатынас арасындағы құбылыстармен байланысты. Эолдық әрекетке қолайлы жағдай арктикалық және антарктидалық климаттық белдеулерде де болады. Кезінде эолдық үдерістер материктік мұз жамылғысының шетіне таяу жалғасқан перигляциялдық аймақтардағы зандр жазықтарында болған.
Белгілі жағдайда эолдық үдерістер басқа табиғи белдеулерде де кездеседі. Мысалы, климаттың жағдайына қарамастан борпылдақ құмның үгілуі теңіз және көл жағасында байқалады. Эолдық бедер пішіндері аллювийлік материалдың жиналу нәтижесінде өзен аңғарларында да қалыптасады.
Сөйтіп, жел әрекеттерінің қарқынды түрде жүзеге асу аймақтары: кең көлемді шөл және шөлейт белдемдері, теңіз бен көлдің аккумуляциялық жағалары және өзен аңғарларының құм материалы шоғырланатын бөліктері [13].
Жалпы эолдық үдерістер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІCПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.1 Эолдық құмдардың пайда болу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Тектоникалық-геологиялық құрылысы және геологиялық даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1 Оңтүстік Балқаш маңы аумағының геоморфологиялық зерттелу тарихы ... .19
2.2 Шөлді аймақтарының бедер пішіндері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 Геоморфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.4 Бедердің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ШӨЛДЕНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.1 Қазіргі кездегі бедержаралу үдерістері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Оңтүстік Балқаш маңы аумағының экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... 56
Қoрытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пaйдaлaнғaн әдeбиeттeр тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
КІРІСПЕ
Шөлдену-жаһандық экологиялық және әлеуметтік-экономикалық мәселелердің айқын көрінісін білдіреді. Шөл аймақтарының пайда болуына климаттың аридтілігі, топырақтың және өсімдіктің дефляциялық және эрозиялық әрекеттер нәтижесінде беткі бөліктерінің бұзылуы, эолдық үдерістердің қарқындылығы және тағы басқа табиғи факторлар ғана әсер етіп қоймай, антропогендің іс-әрекеттердің, яғни егістік және жайылым жерлерді тиімсіз пайдалану, су ресурстарын ысырапсыз қолдану сияқты жағдайлар да табиғатқа кері ықпалын тигізіп жатыр.
Қазақстан жерінің көп бөлігі шөл аймағында жатыр, соның ішінде Оңтүстік Балқаш маңы аумағын ерекше атап айтуға болады. Себебі, бұл өңірдің шөлденуіне табиғи және антропогендік факторлар қатар әсер етіп отыр.
Аумақтың шөлдену мәселелерін қарастыру үшін бұл өңірдің геоморфологиялық жағдайын сипаттап, бедердің геологиялық құрылысы мен тектоникасын, бедержаралу үдерістерінің маңызын айқындауымыз шарт. Осы тұста бұл бедер пішіндердің тарихи жағдайына тоқтала келе, бедердің қалыптасуындағы ерекшеліктер, атап айтар болсақ Балқаш көлі қазаншұңқырының осы төңіректегі басқа көлдермен байланысының болуы, әрі З.Сваричевскаяның 1965 жылғы зерттеулерінің нәтижесінде көне Балқаш көлінің деңгейі қазіргісінен 10 метрдей жоғары болғандығы анықталған.
Қарастырылып отырған аймақтың бедерінің даму тарихына сай бұл аудандағы мезозой-кайнозой түзілімдердің қалыңдығы мен таралуына байланысты неогенге дейінгі, неоген-төрттік және төрттік кезеңге бөлуге болады. Ал, жоғарғы төрттік кезеңінің басында аридтік сипаттағы климат орын алып, мұздықтардың қарқынды еруіне байланысты ұлғайған су көлемі Балқаш көлі ойпаңын толтырып, соның әсерінен көне Балқаш көлі құралды. Сол кезде қазіргі Балқаш, Сасықкөл, Алакөл және Жалаңашкөл кірді
Оңтүстік Балқаш маңы аумағында кездесетін негізгі ахуалды шөл алқаптары бақанас құрғақ арналарын кесіп өтетін Тауқұм, Сарыесік-Атырау құм және тақырлы, сазды-құмды жазықтар. Бұл өңірде көбінесе өсімдікпен бекітілмеген қырқалар, төбешіктер, құм шағылдары кездеседі. Геоморфологиялық құрылымына, таралу ерекшеліктеріне сай бұл жазықтар көлдік, аллювийлік, аллювийлік-көлдік, аллювийлік-проллювийлік және эолдық жазықтарға жіктеліп, олардың бедер пішіндерінің әртүрлі болуымен сипатталады.
Ал, енді қазіргі кезеңдегі бұл аумақ құрғап, ылғалдылығы да азайып, шөлді жерге айналған. Қазіргі уақытта бұл өңірдің бедержаралу үдерісіне батпақтану, су басу, тұздану, эолдық және антропогенді үдерістерді жатқызуға болады. Бүгінгі таңда аталған үдерістердің қарқыны күн өткен сайын өршіп барады.
Аталған бедер пішіндердің түрлерін ескере отырып, әрі аумақтың геоморфологиялық сипаттамасын қорытындылай келе, ArcGIS бағдарламасы арқылы А.Р.Медеу басшылығымен жасалынған масштабы 1:5000 000 Қазақстанның геоморфологиялық картасының негізінде масштабы 1:500 000 Оңтүстік Балқаш маңы аумағының геоморфологиялық картасын жасалынып, осы төңіректің геоморфологиялық жағдайын анық көруге мүмкіндік туды.
Келесі маңызды мәселе, яғни қазіргі бедержаралу үдерістерінің таралуын айқын көрсету үшін С.Б. Қуанышбаевтың 2010 жылғы зерттеу жұмыстарының негізінде Оңтүстік Балқаш маңы аумағының қазіргі бедержаралу үдерістерінің картасы құрастырылды. Бұл карта арқылы қарастырылып отырған ауданда қазіргі уақытта жүріп жатқан үдерістердің таралуы мен оның қарқынын байқай аламыз.
Оңтүстік Балқаш маңы аумағының геоморфологиялық және геологиялық жағдайынан басқа шөлдену мәселесі бойынша осы өлкенің табиғи және антропогендік әрекеттер нәтижесінде табиғи орта жағдайының өзгеруі орын алып отыр. Әсіресе, ауданның гидрографиялық жүйесіне қарқынды әсер етуші факторларды атап айтуға болады. Су режимінің бұзылуы құмды алқаптардың құрғап, жарамсыз жерлерге айналуына себепші болмақ. Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмай, бұл аймақты барлық жағынан зерттеп, әрбір іс-әрекетімізді алдын-ала жоспарлап, түрлі табиғатты қорғау іс-шараларын жүргізіп, шөлдену сияқты жаһандық мәселелерді ғылыми тұрғыдан бағалай біліп, кең байтақ даламызды қауіп-қатерден сақтай алсақ, нұр үстіне нұр болар еді.
Оңтүстік Балқаш маңы аумағында қазіргі кезде бедер пішіндер өзгеріп, қолданысқа мүлдем жарамсыз сор және сортаң жерлердің пайда болуына ықпал етіп отырған ауданның гидрографиялық жағдайының өзгеруін де айта аламыз. Әсіресе, адамның шаруашылық іс-әрекетінің әсері, яғни егін алқаптарын суару кезінде суды бейберексіз пайдалану, жер жырту, химикаттар арқылы залалсыздандыру және су қоймаларын салу арқылы су режимінің бұзылуы, әрі қарастырылып отырған аудандағы негізгі су нысаны болып табылатын Іле өзенінің трансшекаралық сипаты көрші Қытай елінен бастау алуының өзі шешілуі қиын мәселе болып отыр.
Сонымен, қарастырылып отырған аймақты жан-жақты зерттеу арқылы ғана, осы аудандағы ең ауқымды мәселелердің өзін біртіндеп шешуге болатындығы анық. Табиғи орта жағдайын тым ушыққан күйге жеткізбей, толығымен күйрегенше күтіп отырмай, онымен күресу, алдын-алу шараларын ұтымды жүргізе біліп, әрбір іс-әрекетімізді ғылыми тұжырымдардың негізігінде орындау өзіміз үшін, барша адамзат үшін тиімді болып табылады емес пе?
1 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Оңтүстік Қазақстан аумағы палеозойдың соңында жазыққа айналып, фундаменті қаланды. Бор және палеоген кезінде барлық аумақтағы шөгінділерінің қалыңдығы 1-2 км эпиконтинентті теңізбен көмкеріліп жатты. Бұл шөгінділер көне палеозой-орта мезозой бедер пішіндерін тегістеді. Олигоцен кезінде теңіз шегініп, көлдік және өзен шөгінділері құрылды. Жоғарғы олигоцен кезінде аллювийлік фациялар дамып, ойыстар ағын арқылы тереңдеп, ол өзендердің кең таралғанының дәлелі. Кішігірім аумақта тектоникалық қозғалыстардың дифференциясы байқалады және амплитуданың көтеруі мен төмен түсуі орын алады [1].
1.1 Эолдық құмдардың пайда болу ерекшеліктері
Эолдық түзілімдер (грекше аilos-желдің құдіреті) - желдің ұшыруы, тасымалдауы және аккумуляциялық әрекетіне байланысты пайда болған түзілімдер. Олар желдің ұшыруынан және желдің есуінен жинақталған түзілімдер.
Желдің ұшыруынан пайда болған түзілімдер әдетте жер шарының тропиктік және субтропиктік өлкелерінің аридті және жартылай аридті зоналарында, сонымен қатар қоңыр-салқын еңдіктердің шөлдік өзен аңғарларында және ежелгі материктік мұз жамылғысының шетіне таяу жалғасқан перигляциялық аймақтарда жиі кездеседі.
Жалпы құмдардың жаралу тегі-өзен, көл, теңіз түзілімдерінің және эллювийлік түзілімдердің жел әрекетіне ұшырауынан пайда болған. Қарастырылып отырған құмды алқап Балқаш маңындағы Іле өзенінің және көл түзілімдерінің желмен ұшырылып тасымалданғаны нәтижесінде түзілген. Құм алқаптарының қалыңдығы 10-15 метр, тіпті 100 метрге дейін жетеді.
Эолдық түзілімдерді зерттеу үшін геоморфологиялық талдау өте маңызды. Соққан желдің күшіне, жел бағытының тұрақтылығына және оның өзгергіштігіне, құм түйірлерінің мөлшеріне, өсімдік құрамының сипатына және басқа факторларға байланысты, эолдық аккумуляцияның түрлі пішіндері қалыптасады, олар: құм төбешіктері, шағылдар, шағыл тізбектері, тізбек құмдары, құм дөңдері, т.с.с. Әсіресе, шағылдар мен құмды төбелер көп таралған. Құм шағылдары симметриясыз, үстінен қарағанда жарты айға ұқсаған немесе орақ пішіндес жел ескен бағытқа көлденең орналасқан құмды бедер. Оның екі жақтағы ұшы жел соққан бағытты көрсетеді. Биіктігі 5-40 метрге жететін, жел жақ беті жайпақтау 5-150, қарсы жағы, яғни ық беткейі қысқалау және еңкіш (-28-380 дейін), яғни құмның табиғи құлама бұрышына сәйкес. Екі ұшының арасында жел ұйытқығандықтан ойма шұңқырлар пайда болады. Бір-біріне жақын орналасқан шағылдардың шеттері іргелес келіп шағылдар тізбегін құрайды [2].
Шөлді аймақтардан басқа өңірлердегі бедердің эолдық пішіндері өзендер мен өзге де су қоймаларының жағалауында қалыптасып, құм төбешіктерінің түрлі-түрлі морфологиялық пішіндерін (сақиналы, найза тәріздес, парабола тәріздес және т.б.) құрайды.
Ұсақ түйірлі материалдың тасымалдануы бірінші кезекте үйінді бөлшектерінің көлеміне және ауырлығына, олардың пішініне, екіншіден, жел күшіне байланысты. Ірілеу сынықтар құйын немесе дауыл соққан кездерде жер бетінен жоғары көтеріліп, бірнеше мәрте ұшып тасымалданады, сөйтіп жер бетіне сан рет аунап түсіп, домалай жылжиды. Мұндай тасымалдануды сальтация дейді. Эолдық тасымалдануға ең жиі ұшырайтын бөлшектер құм түйірлері. Олар көбінесе жер бетінен 1-2 метр биіктікке ұшады. Оның 80 %-ы желдің, яки құйынның төменгі қабатында, 10-20 см биіктікте жылжиды. Осы жылжу барысында құм бөлшектері бір-бірімен соқтығысып, қақтығысып гуілдеген дыбыс шығарады, соқтыққан құм уатылып-ұсақталады, тегістеліп жалтырайды. Кварц түйірлері минералдардың ішіндегі ең төзімділері болғандықтан, олар құм құрамының негізгі бөлшегі рөлін атқарады.
Ал, шаң-тозаңның тасымалдануы әдетте едәуір биіктікте өтеді. Шаңды дауыл кезінде ауа ағыстары ұсақ тозаңдарды жүздеген метрге дейінгі биіктікке көтереді, сөйтіп олар желдің ықпалымен алыс-алыс қашықтықтарға тасымалданады.
Сайып келгенде, ғалымдардың зерттеген деректері бойынша, эолдық құмдардың төмендегідей ерекшеліктерін байқауға болады: 1) құм түйірлері бір-бірімен соқтығысып-қақтығысуы салдарынан олар уатылып-ұсақталған түйірлерден тұрады, олардың арасында сырты тегіс емес бөлшектері де кездеседі; 2) құм бөлшектерінің мейлінше іріктелген (түйірлердің көп бөлігі, яғни 90-99%-ы өте ұсақ яки мөлшері 0,05-0,25 мм арасындағы псаммитті фракциялардан құралады; 3) кварц түйірлері үгілу және тасымалдау үдерісіне өте төзімді болғандықтан, олар эолдық құмдар құрамының негізгі бөлшегі болып табылады. Кварцтан басқа эолдық құмдарда гранат, циркон, силлиманит түйірлері жиі кездеседі; 4) құмдардың химиялық құрамы өзгермелі: кремнезем (SiO2) мен темір тотығының (Fe2O3) мөлшері көбірек, ал кальций тотығының (CaO), магний тотығының (MgO), алюминий тотығының (Al2O3) мөлшері аздау; 5) эолдық құрамындағы темірлі минералдардың химиялық үгілуі әсерінен олардың түстерінде сарғылт, қою-сұрғылт өңдері басым; 6) эолдық түзілімдер көбінесе қиғаштау және қисая айқасқан қабатталу белгілерімен ерекшеленеді, бұл шоғырлану үдерісінің динамикалық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді [3].
Эолдық түзілімдердің тағы бір айқын диагностикалық белгісі - олардың құрамында жел күшімен қозғалған құм ұнтақтарының қақталуы салдарынан пайда болған көпбұрышты түйірлерінің көп болуы.
Эолдық құмдардың жасын анықтау өте қиын. Оның төменгі шекарасы бастапқы түзілімдердің беткі қабатынының жасына байланысты. Егер де эолдық түзілімдердің бастапқы көзі төрттік кезеңге дейінгі түпкі таужыныстар болса, онда оларды бөлшектенбеген төрттік түзілімдерге жатқызады. Қазіргі кездегі жер бетінде тұрақсыз бекімеген көптеген жылжымалы құмдардың жасын голоцен деп белгілейді.
Эолдық құмдар арасындағы қақталу қабықтарының, қазба тоңдық бедер пішіндерінің палеогеографиялық болжауды жүзеге асырудағы рөлі өте маңызды. Қақталу қабықтары-минералданған грунттық сулардың капиллярлық көтерілуі салдарынан жинақталған карбонаттардың, гипстың және өзге де тұздардың шоғырлануы нәтижесінде қалыптасқан тығыз қабаттар. Ал, қазынды топырақтар (погребенные почвы) өздерінің қалыптасуы сәтіндегі физикалық-географиялық жағдайлардың индикаторы, яғни куәсі рөлін атқарып қана қоймай, сол жағдайлардың ырғақты түрде өзгеруін де саралауға мүмкіндік береді.
Лёсс қабатындағы қазынды топырақтың даму ерекшеліктері үздіксіз-үзікті шоғырлану үдерісінің анық куәгері және өте маңызды таңбалы қабаты болып саналады.
Желдің есуі нәтижесінде қалыптасқан суперфляциялық түзілімдер арасында екі фацияны ажыратуға болады, олар - жамылғы лёсс түзілімдері мен жамылғы жаңартаулық күл түзілімдері.
Жамылғы лёсс түзілімдер түйірлерінің диаметрі 0,1-0,01 мм арасындағы өте ұсақ бөлшектерден тұратын құмайтты, жақсы іріктелген таужынысы. Құрамында құм бөлшектері (1-0,1мм) өте аз, олар 1 %-дан аспайды, сазды топырақтар (0,01 мм-ден төмен) - 15%-дан 40%-ға дейін, коллоид фациялары-2,15%.
Жамылғы лёсс түзілімдері негізінен эолдық әрекеттің әсерінен пайда болады. Лёсс тозаңы әдетте жел күші азайғанда шөгеді. Сонымен қатар, осы тозаңдардың шөгуіне ылғалдың конденсациясы да өз әсерін тигізеді, яғни лёсс тозаңдарының жаңбыр тамшыларымен және қармен қоса түзілуі ықтимал. Мысалы, тозаң бөлшектері қатты жел әрекетінен 12 км биіктікке көтеріліп, 6000 км-ге дейінгі қашықтыққа тасымалдануы мүмкін [4].
Көптеген зерттеушілер лёссты сарғылт түсті, қабатты белгілері жоқ, карбонатты, кеуекті (40-50%), көбінесе құмайтты бөлшектерден құралған, минералдық құрамы кварцитті, арасында жұмыршақтар мен тасберіштер жиі кездесетін континенттік түзілімдерге жатқызады.
Лёсс таужыныстарының өзіне тән қасиеттерінің бірі - отыру қабілетінің жоғары болуы. Ылғалдылығы аз жағдайларда бұл таужыныстардың механикалық беріктілігі күрт төмендейді. Лёсс таужыныстарының ылғалды өз бойына сіңіруінен туындайтын бұл қасиетін инженерлік-геологиялық зерттеулерде қатты ескеру қажет, себебі лёсс үстінде тұрғызылған құрылыстар деформацияға өте бейім. Сондықтан, лёсске тұрғызылған ғимараттар орнықсыз болып келеді тіпті құлап қалуы да ықтимал. Мысалы, Қазақстан даласында тұрқы табақша тәріздес, тереңдігі кейде 2 метрге жететін, не одан асып түсетін ойылымдар кең таралған. Дала өңірлерінің осындай ойылымдары ауыл шаруашылығында пайдалануды қиындатады. Әсіресе, ирригациялық арналарға бірінші рет су жібергеннен кейін лёсс топырағының отыру құбылыстары айқын байқала бастайды. Сонда арнаны бойлай тереңдігі 10-15 метрге жететін жарықтардың бірнеше қатары пайда болады. Жарықшақтармен шектелген бөлікшелері бірнеше сантиметрге 1-2 метрге дейін төмендеп шөгеді. Отыру табанының ені 80 метрге дейін жетеді немесе одан асады. Деформация нәтижесінде арнаның бойлық және көлденең қимасының пішіні өзгереді де, оның әрекет режимі бұзылады.
Сонымен, лёсс дегеніміз дәнекерленбеген борпылдақ таужыныстарға жататын, басқа түзілімдерге мүлдем ұқсамайтын ерекше қалыптасқан таужыныс. Оны қолмен оңай сындырып, күрекпен оңай қазуға болады. Түйірөлшемдік құрамының біркелкі болуына байланысты лёсс таужыныстарында қабатталу белгілері байқалмайды. Бұлар біркелкі бөлшектерден тұратын бағана тұрқылас пішіндер, құлама құздар мен тік жарлар түзуге бейім келген ерекше таужыныс. Егер морфологиялық жағынан лёсске ұқсас, бірақ жоғарыда айтылған лёсске тән белгілері болмаса, мұндай таужыныстарды лёсс іспетті құмдақтар деп атайды.
Лёсс жіне лёсс іспетті таужыныстардың көп бөлігі - үзікті шоғырланған қазынды түзілімдер. Лёсстың түзілуі палеоклиматтың ырғақтылығына, яғни климат фазаларының өзгеруіне байланысты. Негізінен, біркелкі бөлшектерден тұратын лёсс түзілімдердің өзінде қабаттылық белгілері байқалмаса да, оларды жұқа қабатты топырақ қабаттармен дәйекті түрде алмасуы байқалып қалады. Лёсс қабатталуының белгісі осы түзілімдер қалыптасуының палеогеографиялық жағдайын зерттеуде, яғни климаттық-стратиграфиялық сұлбалар құрастыруда өте маңызды рөл атқарады.
Лёсс қалыптасуы туралы ресми қабылданған бірыңғай теория жоқ. Сондықтан ғалымдар арасында әр түрлі пікірлер бар. Солардың ішінде эолдық теория басымдау, бұл теорияға сәйкес лёсс желдің әсерінен ұшқан шаң-тозаңдардың жинақталуы салдарынан пайда болған деп есептейді. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша, лёсс таужыныстарының қалыптасуы үш кезеңге бөлінеді: 1) алғашқы құмайтты материалдардың пайда болуы; 2) құмайтты материалдардың тасымалдануы және шөгуі; 3) құмайтты материалдардың лёсс таужынысына ауысып өзгеруі. Осындай әрекеттердің мысалы ретінде Іле Алатауының солтүстік баурайында жатқан лёсс таужыныстарының көзі Оңтүстік Балқаш маңында дамыған Тауқұм және Сарыесік-Атырау тізбекті құм алқаптарында болғандығын айта аламыз. Бұл құбылыстарды Б.А.Федоровичтің 1963 жылғы зерттеулері нәтижесінде құрастырылған сұлбасынан байқаймыз, яғни Азиядағы құмдар мен лёсстың таралуының сұлбалық картасы 1-суретте көрсетілген, әрі осы сурет арқылы эолдық әрекеттер әсерінен құмды алқаптардың беткі қабатының желмен ұшып, құм түйірлері мен шаң-тозаңдар алыс жатқан аймаққа шөгуі тегін еместігін аңғаруға болады. Оңтүстік Балқаш маңы аумағы жазық болғандықтан, бұл өңірде жел әрекетінің қарқыны бірден бәсеңдей қоймайды. Іле Алатауы бөктеріне барып тіреледі де, сол жерде шөгеді.
Сурет 1 - Азиядағы құмдар мен лёсстың таралуының сұлбалық картасы [5].
Балқаш маңының солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс бағытында алмасып отыратын маусымды желдер Тауқұм және Сарыесік-Атырау құмды алқаптарын құрап, осы желдердің әсерлі бағыты бойынша тізбекті құмдар оңтүстік-шығыс бағытқа созылып жатыр. Мұнда желдің орташа жылдамдығы 6-7 мс, ал кейбір күндері секундіне 40 метрге дейін жетеді. Бірақ тауға жақындаған сайын желдің жылдамдығы бәсеңдейді. Мысалы, Алматы қаласынан небары 70 шақырым қашықтықта орналасқан Қапшағайдағы құйындатқан жел бүкіл елге мәлім, ал Іле Алатауының бөктеріндегі тау етегінде жел мүлдем болмайды деуге де болады. Анда-санда ғана таудан жазыққа немесе жазықтан тауға қарай бағытталған жел әрекеті байқалады. Бұл тау-аңғар желдері (горно-долинные ветры) немесе аңғар желі (фён) деп аталады. Алматыдан жоғары дамыған жазық бетті саты тәрізді төбешіктер, яғни бөктер таулар түгелімен дерлік лёсс материалынан құралған. Лёсс орман белдемінің жоғары шекарасына дейін, яғни 2600-2800 метр биіктікке дейін тараған. Таудан шайылған лёсс тас қиыршықтастармен алмасып деллювийлік немесе пролювийлік түзілімдерге ауысуы ықтимал. Сондықтан лёсс түзілімдерінде кейде қабатталу белгілері де пайда болуы ықтимал.
1.2 Тектоникалық-геологиялық құрылысы және геологиялық даму тарихы
Оңтүстік Балқаш маңы аумағының тектоникалық құрылысына тоқталар болсақ, Қазақстанның тектоникалық аудандастырылуы бойынша қарастырылып отырған аудан Жоңғар-Балқаш геосинклинді жүйесіне кіреді және келесі тектоникалық құрылымдардан тұрады: оңтүстік батыстан жиектеп тұрған Шу-Іле антиклинорийі, Балқаш ойысы, Лепсі ойысы, Тастау-Арғанаты, Солтүстік Жоңғар тау жиектері, Қопа-Іле ойысы және Қарой, Базой, Итжон үстірттері [6].
Жаңа тектоникалық этап Альпі кезеңінен басталды. Жарылымдар бойымен ірі вертикальді құбылыстар орын алады.
Балқаш депрессиясының үстіңгі беті біршама жазық болып, Балқаш көліне қарай еңіс келеді. Бұл депрессия неоген кезеңінде құрылып, кең платформалық иінді ойыс болып келеді. Қарастырылған аумақтың іргетасының геологиялық құрылысы палеозойдың эффузиялық-шөгінді, интрузиялық жыныстарынан және мезозой-кайнозой шөгінділерінің қалың қатқабатынан тұрады.
Депрессияның ерекшелігі бұл жерде континенттік генезистегі неоген және төрттік шөгінділері кеңінен дамыған. Тек қана жеке кішігірім аудан бөліктерінде саздардан, терригендік триас, юра, бор және палеоген шөгінділері бар. Неоген жүйесінің жыныстары қимада көп бөлікті алып жатыр, бірақ депрессияның жиектерінде ғана жер бетіне шығып жатыр. Төрттік жүйенің шөгінділері барлық жастық буындарынан тұрады. Қарастырған депрессияның қалыптасуы толығымен аяқталмады, әрі бүгінгі таңда да төмен ойысу үрдісі жалғасып жатыр. Оның дәлелі қазіргі кездегі жекелеген блоктардың жер бетінде көрініс беруімен ерекшеленеді [7].
Жаңатектоникалық қозғалыстардың әсерінен Іле өзенінің ағу бағытының өзгеруі орын алды.
Жоғарғы төрттік кезеңде Іле өзені аңғарының бірінші жайылма үсті террасасы қалыптасты, ал қазіргі төрттік кезеңде өзен аңғарының жайылма бөлігін құрайды.
Қарастырылып отырған ауданның геологиялық құрылысы негізінен, палеогеннен төрттік жүйенің қазіргі кезде дейінгі кайнозой түзілімдерінен тұрады.
Ауданның геологиялық даму тарихын төрт кезеңге бөлуге болады: кембрийге дейінгі кезең, каледон кезеңі, герцин кезеңі және альпі кезеңі.
Кембрийге дейінгі кезеңде аумақтың барлық бөлігінде шөгінділердің жиналу үдерісі орын алды. Кембрийде қарқынды магмалық әрекеттер басталып, кембрийге дейінгі кезеңде қатпарлану үдерісі және шөгінділердің жиналуы аяқталды.
Төменгі палеозойда теңіз трансгрессиясы әсерінен шөгінді жыныстар қалыптасқан. Силур кезінде теңіз трансгрессиясының күшеюі байқалады. Девон кезеңінің басында континенттік режимде қарқынды вулкандар пайда болды. Ал, девонның орта кезінде аумақтың жалпы көтерілуі орын алды. Орта және жоғарғы девон кезінде қарқынды тектоникалық қозғалыстар жүрді. Төменгі карбон кезеңінің басында ерте герциндік фазалар әрекетінен девондық шөгінділер қатпарлығы жаншылып, ірі қатпарларға айналды. Карбонның басында теңіз трансгрессиясының жаңа кезеңі басталды. Аймақ ауданында лагундық-континенттік фациялар жиналды. Орта карбонның орта шегінде ірі кеңістік құралып, жоталар пайда болып, қарқынды бұзылу және ысырылу үдерістері басталды. Жоғарғы палеозойда геосинклин кезеңі тоқтап, мезозойдың басында платформаға айналады.
Мезозой және палеоген кезінде континенттік режим басым болады. Соңында денудациялық бедер теңестіріліп, үгілу қабығы түзіледі.
Мезозой кезінде континентаралық алаптарда төменгі триаста вулкандық қозғалыстар әсерінен шөгінді жыныстар жиналып, юра кезеңіне дейін жалғасқан пенеплендену үдерісі жүрді. Жанартаулық қозғалыстар жоғарғы пермь және төменгі триас кезеңіне дейін жалғасты. Осыдан кейін аумақ ұзақ уақыт бойы салыстырмалы түрде тұрақты күйде болды. Бор кезеңінде құмды жаралымдардың жиналуына әсер еткен ұсақ бытыраңқы алаптар байқалды. Жоғарғы борда өзінің орнын өзгертетін өзен арналарына байланысты сынықты кесектас және құмды ұсақ түйіршікті жыныстарға ауысуынан шөгінді жыныстар құрылды.
Олигоценнің басында альпі тектогенезисі түзіліп, Балқаш ойпаңының төмен ойысуы және құмды қабаттарымен саз шөгінділерінің түзілуі байқалады.
Олигоцен және миоцен кезінде қарқынды орогендік қозғалыстар нәтижесінде ойыстарда жеке қазіргі кездегі жоталар пайда болды. Тектоникалық қозғалыстар миоцен кезеңінде аумақтың төмен түсуі ұлғайып, ары қарай дифференциациялық көтерілуге әкелді. Таулы алқаптардың бұзылуынан пайда болған үгілу өнімдері қызыл түсті қалың қатқабатты шөгінділерден құралған. Тауалды зонасы ойыстың ортасында жинақталып, ірікесекті материалдардан тұрды.
Неогеннің соңында және төрттік кезеңнің басында альпілік қозғалыстар жалғасып, Балқаш және Лепсі ойыстары, Жетісу (Жоңғар) және Шу-Іле антиклинорийлері түбегейлі қалыптасты.
Төрттік кезеңнің фазасында негізінен, климаттық факторлар мен тектоникалық қозғалыстар салдарынан эрозиялық-аккумуляциялық үдерістер дамыды [8].
Неоген-төрттік кезеңінде әр бағыттағы және амплитудағы жаңатектоникалық қозғалыстармен сипатталған және ландшафтық-климаттық зоналардың негізгі ерекшеліктері неогеннен бастап анықталған. Шамамен 20 миллион жыл бұрын, қазіргі биік Тянь-Шань тауларының орнындағы жалпы тегістелген жазықта, биіктігі 500-700 метрге дейін баратын таулар пайда бола бастады. Содан бері Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс жазықтарындағы тау жоталарының өсуі жалғаса берді.
Неоген кезеңінің соңында мыңдаған шақырымға созылған тау тізбектері биіктеген сайын ауаның алмасу мөлшері азайып, мұның өзі Қазақстанның аймақтық температурасының жалпы төмендеуіне әсер етті. Бұған қоса жердің бетінен көтерілгенде ауаның орташа температурасы температуралық градиентіне сәйкес әр 100 метр сайын 0,6 градусқа төмендейді. Сол себептен Хантәңірінің және басқа да биік таулы шыңдарының басына түскен қар мұзға айналады. Сонымен қатар, континенттік даму кезеңіне ауысып аридті зона қалыптасты. Бұл жағдайлардағы климаттық тербелістер төрттік түзілімдердің шоғырлану аймақтарында өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің қалыптасуына едәуір әсерін тигізді. Дегенмен, осындай климаттық жағдайларда тау бөктерлерінде қалың орман тоғайлар өсіп, жан-жануарлар мекен етті. Жануарлар дүниесі негізінен жылқылар, бөкендер, қорқау қасқырлар және басқа да сүтқоректілерден тұрған. Климаттың өзгеруіне байланысты гиппариондық фауналық кешені қазақстандық Іле фауналық кешеніне ауысты. Сөйтіп, төрттік кезеңнің басталуы негізінен жаңатектоникалық үдерістердің күшеюі әсерінен таулар мен жоталар биіктігінің жоғарылауы, ауа райының қатая түсіп континенттік режимге көшуімен сипатталды.
Эоплейстоцен (QE) кезеңі осыдан 1,65-0,8 миллион жыл бұрын соңғы кайнозой геологиялық тарихының шұғыл өзгеру шегі болды. Балқаш-Алакөл және басқа да ойпаттарда саздақты-гравийлі қабаттар жиналды.
Эоплейстоценнің бас кезінде климат жағдайлары соңғы плиоценге ұқсас болғанымен, тек орта кезінде ғана алғашқы мұзбасуымен байланысты суық кезең басталды.
Эоплейстоцен кезінде жер бетінің биіктеп көтерілуіне және климаттың құрғақтануына сәйкес неогендік өсімдіктер әлемі мен жануарлар түрлері пайда бола бастады.
Алғашқы плейстоцен (QІ) 0,8-0,4 миллион аралығындағы Қойбы тектоникалық фазасынан басталды. Әр бағыттағы дифференциацияланған жақпарлы-қатпарлы (глыбово-складчатые) қозғалыстар нәтижесінде таулар одан әрі биіктеп, одан кейін таулы аңғарлы мұздықтар түрі әрі қарай дамып жалғаса берді. Маусымның жылы кездерінде таудан аққан көптеген уақытша ағын сулар тау беткейлерін тілгілеп, тау етектерінде қойтастар мен малтатастарды үйеді. Ал, суы мол тұрақты ағын сулар таужыныстарын қиратып, ұсатып тауалды жазықтарды шаймалап, қазіргі Балқаш көлінің оңтүстігіндегі аллювийлік құм түзілімдері пайда болды.
Алғашқы плейстоценнің соңында салқын және қуаң климат жағдайдарында, эолдық үдерістер басымдау бола бастады. Жел әрекетінен биік тау етектерінде әр деңгейде лёсс тәрізді саздақтардан құралған жалдар мен төбелер пайда болды. Олардың негізгі көздері көршілес жатқан көлдік-аллювийлік құмды алқаптар. Мәселен, Іле Алатауының баурайында жиналған лёсстік топырақ қабаты алғашқы төрттік кезеңінде Оңтүстік Балқаш маңындағы құмдардан желмен ұшып келген шаң-тозаңдар тауға тіреліп, тау етегінде шөге берген. 2-суреттегі Оңтүстік Балқаш маңы ойысының және Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі түзілімдердің өзара қатынасының сұлбасынан бұл құбылыстарды анық көре аламыз. Қазіргі Алматының оңтүстік жағындағы шығыстан батысқа созылған тау бөктері (прилавки) сол кезден бері қалыптасқан табиғи ескерткіш. Лёсс қабаттарының арасында 2-5 топырақ горизонттары байқалады [5].
Орта плейстоцен (QІІ) 420-130 мың жылдар аралығында таулардың одан әрі көтерілуі және қазіргі гидрографиялық тордың қалыптасуы орын алды.
Орта төрттік кезеңде тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде Балқаш көлінің суы қазіргі алап орнына ауысты, Іле өзені Қапшағай шатқалын тіліп өтіп, Балқаш жазығына шықты.
Ескере кететін жай, орта плейстоценнен бастап таулардың биіктеп көтерілуіне байланысты оңтүстіктен келетін жылы ылғалды ауа тасқындарына тосқауыл орнады.
Таудан аққан сулардың әрекетінен биік таулардың етегінде үстін лёсс жамылғысы жапқан қойтас және малтатас қабаттары шоғырланды. Лёсс минералы - көршілес жатқан құмды аймақтардан көтерілген тозаң.
Өзендер алғашқы аққан бағытынан қайтпай көтерілген жоталарды тілгілеп, арналарын тереңдете берген. Кетпен, Жетісу (Жоңғар) және Іле Алатауынан көлденең бағытта аққан өзендер Іле көліне құйды. Орта плейстоцен кезінде суы молайған Іле көлі Қапшағай шатқалы бойымен төмен қарай ақты. Нәтижесінде орта плейстоценнің екінші жартысында Балқаш көлі пайда болды.
Орта төрттік кезеңнің соңында және жоғарғы төрттік кезеңнің басында аридтік климат өршіп, су тасқындарының қарқындылығы азайды, сонымен қатар сынықты материалдардағы аккумуляциялық үдерістер эолдық бедер құру үдерісіне ауысып, құмдар жел әрекетінен үрленіп, құмды алқаптарда ұйытқу әрекеті орын алды.
Сурет 2 - Оңтүстік Балқаш маңы ойысының және Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі түзілімдердің өзара қатынасының сұлбасы [2].
Соңғы плейстоцен (QІІІ) 130-10 мың жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңде жаңатектоникалық қозғалыстардың жоңғар атты фазасы таулы аймақтарының және Сарыарқа шоқылары мен жеке биік тауларының одан әрі биіктеп көтерілуіне себепші болды. Осы кезеңде дәлірек айтар болсақ, осыдан 40-20 мың жыл бұрын оңтүстік Балқаш өңірінде Іле өзенінің атырауы Балқаш көлінің суын солтүстікке қарай ығыстырып нәтижесінде көлдің көрінісі қазіргі бейнесіне ұқсас болды.
Жоңғар атты тектоникалық қозғалыстар және климаттың ауытқуы эрозиялық-аккумуляциялық үдерістерді жаңғырта түсті. Тау етектерінде орта төрттік кезеңде қалыптасқан ысырынды конустардың көп бөліктері шайылып кетіп, одан төменгі деңгейде малтатастар мен қойтастардан тұратын жаңа ысырынды конустар түзілді.
Ал, Қазақстанның жазық аймақтарындағы өзен аңғарларында бірінші және екінші (Іші және ІІші) жайылмаүсті террасаларының аллювийі қалыптасқан.
Голоцен (QIV) біздің дәуірімізге дейін 10 мың жылдан бергі уақытты қамтитын төрттік дәуірдің қазіргі кезеңі.
Белсенді тектоникалық қозғалыстармен қатар плейстоцен мен голоцен шегінде (шамамен 15-8 мың жыл бұрын) климат өте суық және қатаң болды. Бұл кезде қоршаған орта елеулі өзгеріп, мамонт тәріздес сабалақ жүндес ірі сүтқоректілер түгелімен қырылып жойылды, өсімдіктер мен жануарлардың қазіргі түрлері жер бетіне таралды.
Балқаш көлі су айдынының көлемі климатқа байланысты өзгеріп тұрды.
Өзен аңғарларында жайылма террасалар қалыптасты. Шөл далада көптеген сорлар мен тақырлар, хемогендік түзілімдер және эолдық құмдар жиналды. Ал, тау етегінде пролювийлік түзілімдерден құралған қазіргі ысырынды конустар қалыптасты.
Қазіргі кезеңде аумақтың таулы бөлігі қарқынды түрде шайылып бұзылуда, ал Балқаш және Лепсі ойыстарында генезисі аллювийлік, пролювийлік, аллювийлік-пролювийлік, көлдік, көлдік-аллювийлік, делювийлік, деллювийлік-пролювийлік, эолдық шөгінділердің жиналу әрекеті жүріп жатыр. Қазіргі кезеңдегі төрттік дәуірдің аллювийлік шөгінділерінің қалыңдығы 10-12 метр, кейде 20 метрге дейін жетеді.
Сонымен, соңғы тарихи заман кезінде антропогендік әрекеттің әсерінен жер бедерлерінің сипаты өзгеріп, қоршаған ортаның шөлге айналу үдерісі қарқынды түрде жүріп жатыр [2, 5].
Қорытындылай келе, қарастырылып отырған ауданның бедерінің әртүрлі болып сипатталуы табиғи компоненттерінің қазіргі бедер құруда барлық кезде әрекет етуші фактор екендігін айқындайды.
Сурет 3 - Оңтүстік Балқаш маңы аймағының ғарыштық түсірілімі [2]
Сурет 4 - Ғарыштық түсірілім негізінде жасалған төрттік түзілімдер картасы [2].
2 ОҢТҮСТІК БАЛҚАШ МАҢЫ АУМАҒЫНЫҢ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Қарастырылып отырған ауданның жер бедері Балқаш ойысының аккумуляциялық жазықтарымен, сонымен қатар оңтүстіктен және шығыстан Шу-Іле тауларының, Жетісу (Жоңғар) Алатауы сілемдерімен жалғасып жатыр. Жазықтың беті оңтүстіктен солтүстікке Балқаш көліне қарай еңістеу келеді. Абсолютті биіктігі 450-500 метрден 345-360 метрге дейін өзгеріп отырады. Жазықтың көп бөлігін қырқалары кездесетін құмды, эолдық жазықтар, кей тұста шағылды келетін төбешіктер және тек қана солтүстік бөлігінде тақырлық шөлдер кездеседі. Жеке құмды қырқалар мен төбешіктердің салыстырмалы биіктік айырымы орта есеппен 15-20 метр, ал Тауқұм құмдарында 80 метрге дейін жетеді. Бұл өңірде Тауқұм, Сарытауқұм, Сарыесік-Атырау, Мойынқұм, Сүртек, Жалқұм сияқты ірі құмды алқаптар тобы кездеседі. Қырқалы құмдар солтүстік оңтүстікке қарай созылып, Сарыесік-Атырау шөлінің батыс бөлігінде кең таралған. Құмды қырқалардың ұзындығы 0,6-2 км шамасында құбылмалы болып келеді, ал ені 300 метрге дейін жетеді. Биіктігі 10-15 метр, кейде 25 метрге дейін барады. Әдетте, қырқалардың шығыс және солтүстік-шығыс беткейлері тік (350 дейін), ал батыс және оңтүстік-батыста көлбеу келген (10-150).
Қырқалы-төбешікті құмдар оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай созылып, басқа құмды бедерлерге қосылады. Қырқаның ұзындығы 0,5-тен 2 км-ге дейін өзгеріп тұрады, ені 250-700 метр, солтүстік-шығыс беткейі тік (25-300) , ал оңтүстік батыста көлбеу келген (10-120). Қырқалар мен төбешіктердің биіктігі 3-10 метр, кейде 25 метр болады. Қырқааралық тегіс ойпаңдардың ені 50-700 метр.
Төбешікті құмдар әдетте, шектеулі аудандарда құрғақ арналар мен өзен салалары шегінде, шағылдар Лөкқұм құмында Балқаш көлінің жағасы мен Қаратал өзен аңғарының оң жағалауында таралған. Шағылдар мен төбешіктердің салыстырмалы биіктігі 3-5 метрден аспайды.
Аллювийлік-көлдік жазықтар Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Аягөз өзендерінің аңғарларында, өзен атырауларында, Іле өзенінің көне атырауында және Балқаш көлімен тікелей жалғасып, ені 3-20 метрге жетеді. Өзен аңғарларында жайылма, биік жайылма және жайылма үсті террасасы байқалады. Жайылма және өзен террасаларының беті шамалы ғана белесті, құрғақ арналарға бөлшектенген, төбешікті құмдар эолдық әрекеттер салдарынан ұйытқыған.
Қазіргі өзен атыраулары желпуіш (веер) тәрізді салалардың кеңейген жүйесіне құралған. Беткі бөлігінің абсолюттік биіктігі оңтүстіктен солтүстікке қарай 370-340 метрге дейін төмендейді. Атырау ауданының көп бөлігін өзеннің су басу деңгейінен 2-3 метр төмен орналасқан арнааралық ойпаңдар алып жатыр.
Іле өзенінің төменгі оң жағалаулық бөлігін бақанас деп аталатын құрғақ арналармен тілімделген, арна маңы белестері мен биіктігі 6-8 метр болатын төбешікті-қырқалы құмдармен жиектелген ескі атыраулар алып жатыр.
Аумақтың оңтүстік бөлігі аласа таулы бедермен ерекшеленіп, абсолюттік биіктігі 600-700 метрден 800-1000 метрге дейін жететін Шу-Іле тауларымен (Сарыбастау, Даланқара, Қаршоқы, Аңырақай) жиектелген. Шу-Іле және Дегерес тауларының аралығында тауаралық Қопа ойысы орналасқан. Ойыстың беті тегіс, абсолютті биіктігі 600-700 метр, батыстан шығысқа қарай еңістеу келеді.
Қопа ойысының шығысы Іле тауаралық ойысына ауысып, гипсометриялық тұрғыдан биіктей түседі [9].
Аумақтың оңтүстік-шығыс бөлігінің абсолютті биіктігі 900-950 метрден (Құланбасы, Көкшіл таулары) 1450 метрге (Малайсары таулары) дейін жететін ендік бағытта құрылған қырқалар жүйесі Жетісу (Жоңғар) Алатауы сілемдерімен жалғасып жатыр. Таудың салыстырмалы биіктігі жергілікті өңірден 300 метр жоғары болып келеді. Тау бедерінің ерекшелігі көптеген тау аңғарлары мен сайлар биік, тік беткейлермен тілімделген және қарқынды бөлшектелген. Терең тауаралық депрессиялардың беті 600-ден 850-ге дейін жетеді. Тауаралық ойыстарда Жуанқұм, Жіңішкеқұм сияқты төбешікті құмдары бар, олардың беті батысқа қарай еңіс, абсолютті биіктігі 900-ден 475 метрге дейін өзгеріп тұрады. Малайсары тауынан оңтүстікке қарай тауалды еңістеу келген жазығы мен абсолюттік биіктігі 600-780 метр болатын Итжон үстірті кездеседі.
Балқаш ойысының шығыс жағында еңістеу келген абсолютті биіктігі 500-632 метрлік қыраттар, Баскерегетас (466-533 метр), Арғанат (520-720 метр) және Үшқара аласа тауларымен көмкерілген. Шу-Іле және Жетісу (Жоңғар) Алатауының оңтүстік-батыс сілемдері арасында Қарой үстірті орналасқан. Абсолютті биіктігі 700-750 метр болатын жеке ұсақ шоқылары бар төбелі жазықтары осы жерлерде кездеседі.
Қарастырып отырған ауданның солтүстік-шығыс бөлігінде абсолютті биіктігі 580-846 метрлік Солтүстік Балқаш маңының төбелі-жонды ұсақ шоқылары кездеседі. Шоқылар әдетте, үшкір немесе күмбез тәрізді келеді. Олардың құламалы беткейлері терең сай- салалармен тілімделген. Ал, төбелер және жондар планда жайпақтау және дөңгелек пішінді болып келеді. Бұл өңірде тас құламалар жаппай дамыған [10, 11].
2.1. Геоморфологиялық зерттелу тарихы
Балқаш маңы ойпаңы және Балқаш көлін зерттеу тарихы өткен ғасырдың екінші жартысынан бастау алады. Бұл өңірдегі Балқаш және Алакөл көлдерінің айналасына жалпы шолу жасаған П.П.Семенов-Тяншанский болды. Ол өткен геологиялық заманда біртұтас Балқаш-Алакөл суқоймасының болғаны туралы болжам айтқан.
1874-1880 жылдары Түркістан өлкесінде ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында И.В.Мушкетов пен Г.Д.Романовский Балқаш маңы ойпаңының оңтүстігіндегі таулардың геологиялық картасын жасады.
И.В.Мушкетовпен Н.С.Усов Балқаш және Арал-Каспий алаптар арасында бір-бірімен байланыс болғандығы туралы болжам жасаған. Кейіннен бұл пікірді Н.И.Горностаев, Н.И.Касаткин және Н.Г.Кассин қолдады.
1884 жылы зоолог А.М.Никольский Балқаш көлі мен Жетісу өңіріне саяхат жасап, Балқаштағы эндемикті ихтиофауналарды зерттеп, оның орталық Азиядағы ихтиофауналармен жақындығын анықтады. Осыдан кейін ол Балқаш және Алакөл біртұтас көл болғанын және олардың Лоб-Нор көлімен байланысы жайлы өз ойын білдірді.
Л.С.Берг 1903 жылы Іле-Бақанас құрғақ арналарын зерттеп, Батыс Балқаш маңында Арал мен Каспий алабымен байланыс жоқ екендігін дәлелдеді.
1910 жылы Балқаштың солтүстік батыс жағалауында зерттеу жүргізген Б.Ф.Мефферт көлдің биік террасаларының бар екендігін анықтаған. Ол Балқаш суы Жетісу Алатауының оңтүстік шығысына дейін таралып, шығыста Алакөл және Эби-Нор көлдерімен қосылған деп санаған.
Географ-ғалым, саяхатшы Ш.Ш.Уәлихановтың Қашқарияға сапары кезінде Жетісу өзендерін зерттеп, яғни Іле, Ақсу, Лепсі, Аягөз өзендерінің геологиялық құрылымын, ағу бағытын анықтап, климатын және өсімдіктер мен жануарлар дүниесін сипаттап жазды.
1911 жылы Қапал тауларымен Іле өзенінің аралығында зерттеу жүргізген П.А.Казанский Оңтүстік Балқаш маңы аймағының төрттік шөгінділері көрсетілген геологиялық картасын жасап шығарды.
1927 жылы Н.Н.Горнастаев солтүстік Жетісу Алатауы беткейін бойлай төрттік шөгінділерін зерттеумен айналысты.
1927-1931 жылдары бұл аймақта Д.И.Яковлевтің басқаруымен зерттеулер жүргізілді. Ол Тауқұм құмдары, Қарой үстіртін, Қапшағай шатқалы аумағындағы Іле аңғарын сипаттап, Шу-Балқаш суайрығының кейінгі бор және үштік кезеңнен бастап пайда болғанын дәлелдеді.
М.П.Русаков Шу-Іле тауларынан бастау алған ірі өзен аңғарының құрылатыны туралы жорамалдаған. Бұл аңғар плейстоценнің басында пайда болып, шығысқа бағытталып, Жоңғар қақпасын тіліп өткен. М.П.Русаковтың пайымдауынша Балқаш көлі, Сасықкөл, Алакөл, Эби-Нор көлдері максималды рисс мұзбасу кезінде пайда болған. Кейіннен М.П.Русаковтің пікірін Б.А.Петрушевский де қолдаған.
1940 жылы жарық көрген В.А.Обручевтің Пограничная Джунгария атты монографиясында 1905, 1906, 1909 жылдардағы саяхаттарына есеп жүргізіп, Балқаштың Сасықкөл, Алакөл, Эби-Нор көлдерінің байланысы болғанын баяндады. Балқаш-Алакөл ойпаңының құрылуында ерте бор кезеңінің немесе үштік кезеңдегі тектоникалық қозғалыстардың маңызы ерекше екенін атап өткен.
Балқаш маңы ландшафтын зерттеген С.А.Никитин 1941 жылы Геоморфология Южного Прибалхашья атты еңбегін жарыққа шығарды.
1948 жылы М.К.Вяткин вюрм мұз басу кезінде Іле көлінің суы Қапшағай шатқалын тіліп өтіп, Балқаш ойпаңына құйылу нәтижесінде Балқаш көлі пайда болғанын айтты. Сонымен қатар, М.К.Вяткин Бақанас құрғақ арнасының атырауы 200 жыл бұрын құрғай бастағанын жазған.
Д.Д.Квасов Балқаш көлінің минералдану дәрежесіне қарай абсолютті жасы 2000-2500 жыл деп есептейді.
К.В.Курдюков Балқаш-Алакөл алабының біртұтас болғандығымен келіссе де, оның Эби-Нормен біртұтас көл болғандығын қолдамады. Ол Балқаш алабының суы кең ауқымды өлкені алып жатқанын дәлелдеді. Оның пікірі бойынша, Балқаш алабының жағалаулық сызығы 400 метр деңгейінде болғанын айтқан.
Б.К.Штегман және Б.М.Хайдаров Іле атырауының тарихын зерттеді, ал В.И.Коровин Балқаш-Алакөл көлдері деңгейінің ауытқуы таулы мұздықтармен байланысты екендігін айтты.
1959-1962 жылдары Балқаш маңы ойпаңында Оңтүстік Қазақстан геологиялық басқармасы және Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы Ғылыми Акедимиясының Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық институтының экспедициялары зерттеу жұмыстарын жүргізді. П.Ф.Кандауровтың жетекшілігімен 1:500 000 масштабты геологиялық-геоморфологиялық түсіру жұмыстары қолға алынды. Геоморфологиялық және төрттік түзілімдер картасы құрылды. Сонымен қатар, жаңатектоникалық және оңтүстік Балқаш маңының көп бөлігінің геоморфологиясы, кайнозойлық түзілімдерге арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық институты геоморфология секторының тақырыптық жоспарына сай 1963-1966 жылы Балқаш Алакөл ойпаңының антропогендік тарихы тақырыбы бойынша геологиялық-геоморфологиялық зерттеулер жүргізілді. Экспедицияға Т.Н.Журкашев жетекшілік етті.
1963 жылы Б.А.Федоровичтің Динамика и закономерности рельефообразования пустынь атты кітабы жарық көрді. Бұл еңбекте Азияның шөлдері және олардың пайда болу заңдылықтары түбегейлі қарастырылған.
1972 жылы Г.Ц.Медоев және А.С.Сарсековтың редакциялауымен Т.Н.Журкашевтің Балқаш Алакөл ойпаңының антропогендік тарихы атты монографиясы жарық көрді. Онда Балқаш-Алакөл ойпаңының мезозой және кайнозой түзілімі стратиграфиясы ерекше орын алған, тас кезеңіндегі жаңа мәліметтерді келтіріп, жаңатектоникалық және геоморфологиялық құрылысы сипатталады. Бұл еңбекте геоморфологиялық карта және антропогендік шөгінділер картасы қосымша құрастырылған [12].
Соңғы уақыттардағы зерттеу жұмыстарына тоқталар болсақ, г.ғ.д. профессор С.Б.Қуанышбаевтың 1996 жылы Іле-Балқаш аймағының жазық бөліктеріне әсер ететін қазіргі табиғи-антропогендік бедержаралу үдерістері, 2010 жылы Шаруашылық қолданыстағы жерлердің бедері мен бедержаралу үдерістері (Іле-Балқаш аймағы мысалында) жазылған еңбектерін айтуға болады. Сонымен қатар, г.ғ.д. профессор Г.М.Джаналиеваның 1993 жылы Іле-Балқаш аймағының ландшафттық дифференциациясы және ішкі су алаптарының геожүйесі және г.ғ.к. доцент А.Е.Намазбаеваның 2005 жылы Тауқұм шөлінің эолдық бедері тақырыбында жазылған диссертациялық жұмыстарды да атай аламыз.
2.2 Шөлді аймақтардың бедер пішіндері
Аридті (лат. aridus-құрғақ) аймақтардағы бедер пішіндері негізінен желдің әрекетінен пайда болады. Желдің әрекетіне байланысты геоморфологиялық үдерістер мен бедер пішіндерін эолдық деп атайды (грек. ailos-желдің тәңірі, құдіреті). Эолдық үдерістердің морфологиялық жағынан көрініс беру үшін мынадай физикалық-географиялық және геологиялық жағдайлардың белгілі түрде үйлесуі қажет, олар: жауын-шашынның өте аз болуы, қатты желдердің жиі соғуы, өсімдіктер жамылғысының мүлдем жоқ болуы немесе өте сирек кездесуі, тау жыныстарының мейлінше физикалық үгілуі және үгілу заттарының өте ұсақ шаң-тозаң түрінде болуы.
Мұндай жағдайлар қуаңшылық елдерде яғни жауын-шашынның жылдық мөлшері 700 мм-ден аспайтын тропикалық шөлдерде, сонымен қатар қоңыржай салқын ендіктердің қуаңшылық климаттағы шөл және шөлейттерінде жиі кездеседі. Демек, эолдық үдерістер - алдымен физикалық-географиялық белдемдермен, нақтылы айтқанда ылғал мен жылылықтың белгілі бір өзара қарым-қатынас арасындағы құбылыстармен байланысты. Эолдық әрекетке қолайлы жағдай арктикалық және антарктидалық климаттық белдеулерде де болады. Кезінде эолдық үдерістер материктік мұз жамылғысының шетіне таяу жалғасқан перигляциялдық аймақтардағы зандр жазықтарында болған.
Белгілі жағдайда эолдық үдерістер басқа табиғи белдеулерде де кездеседі. Мысалы, климаттың жағдайына қарамастан борпылдақ құмның үгілуі теңіз және көл жағасында байқалады. Эолдық бедер пішіндері аллювийлік материалдың жиналу нәтижесінде өзен аңғарларында да қалыптасады.
Сөйтіп, жел әрекеттерінің қарқынды түрде жүзеге асу аймақтары: кең көлемді шөл және шөлейт белдемдері, теңіз бен көлдің аккумуляциялық жағалары және өзен аңғарларының құм материалы шоғырланатын бөліктері [13].
Жалпы эолдық үдерістер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz