XVII-ші ғасырдың соңы – XVIII ғасырдың ортасына дейінгі қазақ-қалмақ қатынастары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І.тарау. Қазақ.қалмақ катынастарының қайнар көзі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
І.1 Қазақстан аумағында қалмақтардың пайда болуы ... ... ... ... ... ... . 5
І.2 Қазақстанның батыс өңірі мен Еділ өзені жағалауларына алмақтардың қоныстануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
І.3 Казак.орыс әскері құрамындағы қалмақтар мен қазақтар қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ.тарау. Экономикалық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ІІ.1.Жер және мал шаруашылығы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ІІ.2 Сауда қарым.қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
ІІ.3.Балық аулау және тұз өндіру салаларьндағы байланыстар ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
І.тарау. Қазақ.қалмақ катынастарының қайнар көзі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
І.1 Қазақстан аумағында қалмақтардың пайда болуы ... ... ... ... ... ... . 5
І.2 Қазақстанның батыс өңірі мен Еділ өзені жағалауларына алмақтардың қоныстануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
І.3 Казак.орыс әскері құрамындағы қалмақтар мен қазақтар қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ.тарау. Экономикалық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ІІ.1.Жер және мал шаруашылығы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ІІ.2 Сауда қарым.қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
ІІ.3.Балық аулау және тұз өндіру салаларьндағы байланыстар ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстанның тәуелсіз өмір сүру жағдайында тарихымызды жан-жақты зерделеу, қазақ елінің Еуразия кеңестігінде ғана емес, оның халықаралық қатынастар жүйесіндегі де орны мен рөлін анықтауға көмектесетіні анық. Әр халықтың тарихы көршілес орналасқан халықтар тарихымен байланысты; бұл байланыс өзінің дамуы, ауқымы, сипаты жағынан әртүрлі болуы мүмкін, алайда ол байланыс әрқашан да болған. Сондықтан халықтар тарихында өрқашан тарихи өмір қауымдастығы қалыптастырған жағдайлар әрекет етеді [1].
Кеңес дәуірінде Қазақстанның Ресеймен ғана тарихи байланыстарына баса назар аударылып, басқа елдер және халықтармен қарым-қатынастарына мән берілмеді. Не болмаса көршілес орналасқан халықтармен өзара қатынас тарихы көмескі күйінде бейнеленді, зерттеулердің көпшілігіңде басқа халықтардың орыс халқының төңірегінде өз еркімен топтасуы жөніндегі пікір уағыздалды да, түркі, моңғол т.б.,халықтарының өзара қатынастары тарихи шектеуге ұшырады. Ал тәуелсіздігімізді алғалы бері көптеген тарихи зерттеулерге мүнкіндік беріліп, жол ашылды. Сол себепті де дипломдық жұмысымның тақырыбын “XVII-ші ғасырдың соңы – XVIII ғасырдың ортасына дейінгі қазақ-қалмақ қатынастары” – деп алып, оны зерттеп ой қорытындылауды жөн көрдім.
Мақсаты мен міндетті: Қазақ-қалмақ халықтары қатынастары тарихының көмескі беттері аз емес. Осы мәселелерді ашып корсету, толығырақ баяндау зерттеу жұмысының мақсатын айқындайды.
Ғылыми өдебиеттерді зерттей келе, ғылыми жұмыс барысында алдымызға қойған басты мақсат қазақ-қалмақ халықтарының бағзы заманнан бері қалыптасқан қатынастардың мазмүны, негігі кезеңдері мен ерекшеліктерін ашып көрсетіп, бір жүйеге келтіру.
Осы бағытта төмендегідей міндеттер қойылды: - қазақ-қалмақ халықтарының ара-қатынасының қалыптасуына әсер еткен ішкі, сыртқы жағдайларды анықтап, түп-тамырын одан әрі зерттеу;
Ресей империясында абсолюттік монархияның қалыптасу кезеңінде қазақтар мен қалмақтарға қатысты өкімет саясатының өзтеруін анықгау;
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі Ресей империясының
қазақ, қалмақ халықтарын қанау әдістерін салыстыра отыра саралау;
Ресей империясы қазак-орыс әскері құрамында қызмет атқарған қалмақтар мен қазақтардың катынасы тарихын зерделеу;
Кеңес дәуірінде Қазақстанның Ресеймен ғана тарихи байланыстарына баса назар аударылып, басқа елдер және халықтармен қарым-қатынастарына мән берілмеді. Не болмаса көршілес орналасқан халықтармен өзара қатынас тарихы көмескі күйінде бейнеленді, зерттеулердің көпшілігіңде басқа халықтардың орыс халқының төңірегінде өз еркімен топтасуы жөніндегі пікір уағыздалды да, түркі, моңғол т.б.,халықтарының өзара қатынастары тарихи шектеуге ұшырады. Ал тәуелсіздігімізді алғалы бері көптеген тарихи зерттеулерге мүнкіндік беріліп, жол ашылды. Сол себепті де дипломдық жұмысымның тақырыбын “XVII-ші ғасырдың соңы – XVIII ғасырдың ортасына дейінгі қазақ-қалмақ қатынастары” – деп алып, оны зерттеп ой қорытындылауды жөн көрдім.
Мақсаты мен міндетті: Қазақ-қалмақ халықтары қатынастары тарихының көмескі беттері аз емес. Осы мәселелерді ашып корсету, толығырақ баяндау зерттеу жұмысының мақсатын айқындайды.
Ғылыми өдебиеттерді зерттей келе, ғылыми жұмыс барысында алдымызға қойған басты мақсат қазақ-қалмақ халықтарының бағзы заманнан бері қалыптасқан қатынастардың мазмүны, негігі кезеңдері мен ерекшеліктерін ашып көрсетіп, бір жүйеге келтіру.
Осы бағытта төмендегідей міндеттер қойылды: - қазақ-қалмақ халықтарының ара-қатынасының қалыптасуына әсер еткен ішкі, сыртқы жағдайларды анықтап, түп-тамырын одан әрі зерттеу;
Ресей империясында абсолюттік монархияның қалыптасу кезеңінде қазақтар мен қалмақтарға қатысты өкімет саясатының өзтеруін анықгау;
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі Ресей империясының
қазақ, қалмақ халықтарын қанау әдістерін салыстыра отыра саралау;
Ресей империясы қазак-орыс әскері құрамында қызмет атқарған қалмақтар мен қазақтардың катынасы тарихын зерделеу;
1. Конрад И.Н. Старое востоковедение и его новые задачи. М., 1972. -272 с.
2. Вяткин М. Батыр Сырым. Алматы, "Санат", 1998. - 344 с.
3. Казахстан, Средняя и Центральная Азия в ХVІ-ХVІІІ в.в. Алма-Ата, 1983. 192 с.
4. Путеводитель по фондам досоветского периода Центрального государственного архива Республики Казахтан. т. 1. г. Алматы, 1995 г. - 290 с.
5. Тарихи Абул-Хаир-хани Материалы по истории казахских ханств ХҮ-ХҮПІ веков. Алматы, 1969. - 649 с.
6. Тарих-и Рашиди. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков. Алматы, 1969. - 649 с.
7. Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахйар// Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков. Алматы, 1969. - 649 с.
8. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы, 1992. Б. 206.
9. И. Құрбанғали X. Тауарих Хамса (бес тарих). Алматы, 1992. Б.300.
10. Бичурин (Иакинф) Н.Я. Центральная Азия и Южная Сибирь
Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в
древние времена. Алматы. 1998. Т.1. отд. 4. — 390 с.
11. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких
орд и степей. Алматы, "Санат", 1996. — 656 с.
12. Рычков П.И. Рычков Н.П. Капитан жазбалары. Алматы, 1995.
Б. 104.
13. Рычков П.И. История Оренбургская (1730-1750). Оренбург, 1896.
-430 с.
14. Андреев И.Г. Описание Средней Орды киргиз-кайсаков. Алматы,
1998. - 280 с.
15. Паллас П.С. Путешествие по разным провинциям Российской
империи, СПб., 1773 г. ч.З. -480 с.
16. Небольсин П. Очерки волжского низовья. СПб.,1852. —150 с.
17. Алекторов А.Е. Киргиз - казахи: исторический очерк.
Оренбургский листок, 1889. № 30,32.
18. Казахстан, Средняя и Центральная Азия в ^І-^Ш в.в. Алма-
Ата, 1983. -192с.
19. Чулошников А.П. Очерки по истории казак-киргизского народа в
связи с общими историческими судьбами других тюркских
племен. Оренбург, 1924.- 293 с.
20. Бартольд В.В. Туркестан в әпоху монгольского нашествия, СПб.,
1900.-200 с.
21. Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Ташкент.
1928. -35 с.
22. Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья. Фрунзе, Кирг.,
Изд. 1943. -96с. Микрофильм.
23. Златкин И.Я. История Джунтарского ханства . М.,1983. - 480 с.
24. Гуревич Б.П. Международные отношения в Центральной Азии в
XVII - первой половине XIX в. М.,1979. -311 с.
25. Касымбаев Ж.К. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986.
- 136 с.
26. Моисеев В.А. Джунтарское ханство и казахи: XVII— XVIII в.в.
Алма-Ата, 1991. - 238 с.
27. Рябинин А. Уральское казачье войско. СПб., 1866. ч.І.- 419 с.
28. Калмыцкой степи и их влияние на калмыцкое хозяйство. СПб., 1901. - 112с.
29. Симченко Ю.Б. Очерки истории Калмыцкий АССР. М., 1967.
- 327 с.
30. Польное собрание законов (ПСЗ) Российской империи, т.т., 1-45.
СПб., 1826-1830 г.г. Собрание узаконении и распоряжений,
издаваемых при Правительствующем Сенате. СПб., 1863.
31. Банзаров Д. Об ойратах и уйгурах. Собр.соч. под ред
Т.Д.Санжеева. М.1955. -375 с.
32. Рамстедт. Әтимология имени ойрат. //Записки ИРГО по отделу
әтнографии. № XXXIV. 1909.
33. Қазақ ССР тарихы. 2 т. Алматы, Ғылым, 1983. Б..440.
34. Тынышбаев М. Ақтабан-шұбырынды. Алматы, 1992. Б. 152.
35. Жеті жаргы. Бұрынғы қазақтардың ел билеу заңы. Алматы, 1993.
Б.18 .
36. Өсерұлы Н. Жеті жарғы. Алматы, 1985. Б.80.
2. Вяткин М. Батыр Сырым. Алматы, "Санат", 1998. - 344 с.
3. Казахстан, Средняя и Центральная Азия в ХVІ-ХVІІІ в.в. Алма-Ата, 1983. 192 с.
4. Путеводитель по фондам досоветского периода Центрального государственного архива Республики Казахтан. т. 1. г. Алматы, 1995 г. - 290 с.
5. Тарихи Абул-Хаир-хани Материалы по истории казахских ханств ХҮ-ХҮПІ веков. Алматы, 1969. - 649 с.
6. Тарих-и Рашиди. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков. Алматы, 1969. - 649 с.
7. Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахйар// Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков. Алматы, 1969. - 649 с.
8. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы, 1992. Б. 206.
9. И. Құрбанғали X. Тауарих Хамса (бес тарих). Алматы, 1992. Б.300.
10. Бичурин (Иакинф) Н.Я. Центральная Азия и Южная Сибирь
Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в
древние времена. Алматы. 1998. Т.1. отд. 4. — 390 с.
11. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких
орд и степей. Алматы, "Санат", 1996. — 656 с.
12. Рычков П.И. Рычков Н.П. Капитан жазбалары. Алматы, 1995.
Б. 104.
13. Рычков П.И. История Оренбургская (1730-1750). Оренбург, 1896.
-430 с.
14. Андреев И.Г. Описание Средней Орды киргиз-кайсаков. Алматы,
1998. - 280 с.
15. Паллас П.С. Путешествие по разным провинциям Российской
империи, СПб., 1773 г. ч.З. -480 с.
16. Небольсин П. Очерки волжского низовья. СПб.,1852. —150 с.
17. Алекторов А.Е. Киргиз - казахи: исторический очерк.
Оренбургский листок, 1889. № 30,32.
18. Казахстан, Средняя и Центральная Азия в ^І-^Ш в.в. Алма-
Ата, 1983. -192с.
19. Чулошников А.П. Очерки по истории казак-киргизского народа в
связи с общими историческими судьбами других тюркских
племен. Оренбург, 1924.- 293 с.
20. Бартольд В.В. Туркестан в әпоху монгольского нашествия, СПб.,
1900.-200 с.
21. Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Ташкент.
1928. -35 с.
22. Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья. Фрунзе, Кирг.,
Изд. 1943. -96с. Микрофильм.
23. Златкин И.Я. История Джунтарского ханства . М.,1983. - 480 с.
24. Гуревич Б.П. Международные отношения в Центральной Азии в
XVII - первой половине XIX в. М.,1979. -311 с.
25. Касымбаев Ж.К. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986.
- 136 с.
26. Моисеев В.А. Джунтарское ханство и казахи: XVII— XVIII в.в.
Алма-Ата, 1991. - 238 с.
27. Рябинин А. Уральское казачье войско. СПб., 1866. ч.І.- 419 с.
28. Калмыцкой степи и их влияние на калмыцкое хозяйство. СПб., 1901. - 112с.
29. Симченко Ю.Б. Очерки истории Калмыцкий АССР. М., 1967.
- 327 с.
30. Польное собрание законов (ПСЗ) Российской империи, т.т., 1-45.
СПб., 1826-1830 г.г. Собрание узаконении и распоряжений,
издаваемых при Правительствующем Сенате. СПб., 1863.
31. Банзаров Д. Об ойратах и уйгурах. Собр.соч. под ред
Т.Д.Санжеева. М.1955. -375 с.
32. Рамстедт. Әтимология имени ойрат. //Записки ИРГО по отделу
әтнографии. № XXXIV. 1909.
33. Қазақ ССР тарихы. 2 т. Алматы, Ғылым, 1983. Б..440.
34. Тынышбаев М. Ақтабан-шұбырынды. Алматы, 1992. Б. 152.
35. Жеті жаргы. Бұрынғы қазақтардың ел билеу заңы. Алматы, 1993.
Б.18 .
36. Өсерұлы Н. Жеті жарғы. Алматы, 1985. Б.80.
Д и п л о м д ы қ
ж ұ м ы с
Тақырыбы: XVII-ші ғасырдың соңы – XVIII ғасырдың ортасына дейінгі қазақ-
қалмақ қатынастары.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І-тарау. Қазақ-қалмақ катынастарының қайнар көзі
... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
І.1 Қазақстан аумағында қалмақтардың пайда болуы
... ... ... ... ... ... . 5
І.2 Қазақстанның батыс өңірі мен Еділ өзені жағалауларына
алмақтардың қоныстануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 16
І.3 Казак-орыс әскері құрамындағы қалмақтар мен қазақтар қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ-тарау. Экономикалық қатынастар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ІІ.1.Жер және мал шаруашылығы мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
ІІ.2 Сауда қарым-қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
ІІ.3.Балық аулау және тұз өндіру салаларьндағы байланыстар
... ... ... ... 54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстанның тәуелсіз өмір сүру
жағдайында тарихымызды жан-жақты зерделеу, қазақ елінің Еуразия
кеңестігінде ғана емес, оның халықаралық қатынастар жүйесіндегі де орны мен
рөлін анықтауға көмектесетіні анық. Әр халықтың тарихы көршілес орналасқан
халықтар тарихымен байланысты; бұл байланыс өзінің дамуы, ауқымы, сипаты
жағынан әртүрлі болуы мүмкін, алайда ол байланыс әрқашан да болған.
Сондықтан халықтар тарихында өрқашан тарихи өмір қауымдастығы
қалыптастырған жағдайлар әрекет етеді [1].
Кеңес дәуірінде Қазақстанның Ресеймен ғана тарихи байланыстарына баса
назар аударылып, басқа елдер және халықтармен қарым-қатынастарына мән
берілмеді. Не болмаса көршілес орналасқан халықтармен өзара қатынас тарихы
көмескі күйінде бейнеленді, зерттеулердің көпшілігіңде басқа халықтардың
орыс халқының төңірегінде өз еркімен топтасуы жөніндегі пікір уағыздалды
да, түркі, моңғол т.б.,халықтарының өзара қатынастары тарихи шектеуге
ұшырады. Ал тәуелсіздігімізді алғалы бері көптеген тарихи зерттеулерге
мүнкіндік беріліп, жол ашылды. Сол себепті де дипломдық жұмысымның
тақырыбын “XVII-ші ғасырдың соңы – XVIII ғасырдың ортасына дейінгі қазақ-
қалмақ қатынастары” – деп алып, оны зерттеп ой қорытындылауды жөн көрдім.
Мақсаты мен міндетті: Қазақ-қалмақ халықтары қатынастары тарихының
көмескі беттері аз емес. Осы мәселелерді ашып корсету, толығырақ баяндау
зерттеу жұмысының мақсатын айқындайды.
Ғылыми өдебиеттерді зерттей келе, ғылыми жұмыс барысында алдымызға
қойған басты мақсат қазақ-қалмақ халықтарының бағзы заманнан бері
қалыптасқан қатынастардың мазмүны, негігі кезеңдері мен ерекшеліктерін ашып
көрсетіп, бір жүйеге келтіру.
Осы бағытта төмендегідей міндеттер қойылды: - қазақ-қалмақ
халықтарының ара-қатынасының қалыптасуына әсер еткен ішкі, сыртқы
жағдайларды анықтап, түп-тамырын одан әрі зерттеу;
Ресей империясында абсолюттік монархияның қалыптасу кезеңінде қазақтар
мен қалмақтарға қатысты өкімет саясатының өзтеруін анықгау;
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі Ресей империясының
қазақ, қалмақ халықтарын қанау әдістерін салыстыра отыра саралау;
Ресей империясы қазак-орыс әскері құрамында қызмет атқарған қалмақтар
мен қазақтардың катынасы тарихын зерделеу;
- XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ-қалмақ халықтары
арасындағы әкономикалық қатынастарды нақтырақ көрсетіп, сауда,
балық аулау, тұз өндіру көсіпшіліктері мен мал
шаруашылығындағы қазақ-қалмақ қатынастары жөнінде ой қорытып
тұжырым жасау;
Жоғарыда көрсетілген мәселелер бойынша жүйелі ғылыми түжырым
жасап, қорытынды шығару.
Зерттелуі: "XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезінде қазақ-қалмақ
халықтарының қатынастары" мәселесінің зерттелу деңгейіне келер болсақ, ол
аз зерттелген тақырып деп есептейміз. Қазақ-қалмақ қатынастарына арналған
көлемді еңбек жоқтың қасы, кеңес тарих ғылымы даму барысында бұл мәселенің
кейбір аспектілеріне ғана жете көңіл аударылды. Алайда, қазақ тарихының
жарқын да қайғылы беттері "Ақтабан шүбырынды, Алқакөл сүлама" жылдары
оқиғалары қозғалса, оның зерттеу ауқымы шектеліп, Ресей империясы күрамына
қазақ жүздерінің "өз еріктерімен қосылғандығы" жөнінде айтылып, ал ғасырлар
бойында қалыптасқан қатынастар сырт қалып отырған. Қазақ-қалмақ қатынасы
тек қана жоғарыдағы мәселені зерттегенде сөз болып, ал одан кейінгі кезең,
ХІХ-ХХ ғасырлар, көп еленбеді. Бұл екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
уақытта қалыптасқан сыңаржақ коммунистік идеологияның туындысы болып
табылатын қоғамдық санаға күшпен сіңірілген концептуальды теориялық жүйені
негіздеуі әсерінен болатын. Осының салдарынан Қазақстанның сол замандардағы
тарихи дамуын байланыстырған қалмақтармен ұзақ мерзімді қатынастың мазмүны
ашылмай, терендетіп талдауға мүмкіндік болмай, бұл мөселе бұлыңғыр қалпында
қала берді [1,2].
Зерттеу жұмысымыздың барысында аталған әдебиеттер тізімімен қатар
көптеген ғалымдардың ғылыми еңбектері, әдістемелік жұмыстары мен
салыстырмалы ой-пікірлері талқыланды.
Диплом жұмысының ғылыми-танымдық және практикалық маңызы. Зерттеу Ресей
империясының құрамыңда болган бұратана халықтардың өзара қарым-қатынасы;
сипаты, мазмүны және ерекшеліктері деген күрделі тақырыптың бір бөлігі
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, алты
параграфтан, қорытындан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жазылуы
барысында 36 әдебиет пайдаланылды.
Жұмыстың мазмұны 73 парақта баяндалған.
І-тарау. Қазақ-қалмақ қатынастарының қайнар көзі
І.1. Қазақстан аумағында қалмақтардың пайда болуы
Қалмақтар моңғол халқының бір тармағы болғанымен, ХІ-ХІІ ғасырларда
моңғол тайпаларының арасында олардың саны аз болса керек. Олар сол кездің
өзінде мықты моңғол тайпалармен бірге қоныстана алмаған соң, елден бөлек
батыс шекара аймағына орналасып, тарихта ойраттар атымен белгілі болған.
Көршілес орналасқан мүсылман қауымы оларды қалмақ деп танып білген. Дүйім
моңғол жұртынан оларды қалмақ атымен ғана анық айырған. Шекаралас
орналасқан халықтар қалмақ жүртымен тығыз араласып, арадагы соғыстар,
саяси, әлеуметтік, әкономикалық, мәдени қатынастар бұл халықтар өміріне
тікелей әсерін тигізді. Қалмақ атауын батыс моңғолдарға түркістандықтар
тақса керек. Түрік қауымы қалмақ, қытайлықтар "өлүт" деп атаған моңғол
текті бұл халықтың өзіндік есімі - "ойрат". Бұл атау Шыңғыс хан кезінен
бастап әлемге таныла бастаған. Қалмақ халқы туралы көпшілік елдер
мағлұматтары өте аз болған, өйткені қалмақ қауымы басқа елдер ұшін жабық
мемлекет еді. Мағлұмат алуға тырысқан ниет ел тыңшылары қолға түсер болса,
олар аяқ астында өлтірілетін. Осындай жағдайларға байланысты көптеген елдер
қалмақтар туралы көп біле бермейтін. Сондықган көршілес орналасқан мұсылман
халықтары ойраттарды, жоңғарды, оймауыт, ұрынқой, маңғұт, үлкіт, былаут,
таңғұт, көкмоншақ, торғауыт, дүрбұт (дербет), хойт және тағы басқа моңғол
рулары мен тайпаларын, моңғол тектес халықтарды қалмақ деп атаған [2].
Қалмақ атауы Шыңғыс хан заманынан қалыптасып, XIII ғасыр-дың алғашқы
жартысында қалмақтар (ойраттар) Алтай тауы түстігі мен Қара Ертіс өңіріне
ежелгі керей, найман қоныстарына берік орнықгы. Шыңғыс ханның кенже ұлы
Теле хан билігіндегі монғол ұлысының сол қанатын құраған олар, заманында
жоңғарлар (кейбір деректерде зұңғар, жұңғар Т.Ә), моңғол хандығы
өскерлерінің сол қанатына еніп, сол қол атауын иемденгені тарихта белгілі.
Құрбанғали Халид өзінің "Тауарих Хамса" атты шығармасында, түрік халықтары
мұсылман дінін қабылдаған тұста, қалмақ атауы пайда болған,-деген пікірді
білдіреді. „Әдепкіде қалмақтарды ешісім дінге зорламай еркіне қойып, олар
кеңесіп көрейік деген соң уақыт белгілеген. Бірер аи өткен соң жиналып
қалай болды дегенде, біз өз дінімізде қалмақ болдық деген", - деп жазады.
Осыған орай, қалмақ аты мүсылман қауымының басқа бір халыққа таңған атауы
деп көрсетеді. Жоңғар қалмақтары арасында ұзақ уақыт өмір сүрген Әбілғазы
Баһадүр хан қалмақтың торғауыт руы жөнінде: „Торғауыттың мағынасы арғы -
беттегі ел дегені, Моңғол жүртының шеті Селенге, оның арғы жағында
отырғаңдықган торғауыт атанған", деп жазады. Бұл пікір қалмақтардың моңғол
жерінің батысында қоныстанғанын растай түседі. Торғауыт, дүрбіт, хошеут,
чорос (жоңғар) рулары ойрат атын XVI ғасырдан бастап иемденген. Ойрат
сөзінің шығуы да тарих ғылымында талас тудырды. Мәселен, аталған атау
жөнівде 1934 жылы академик В.Я.Владимирцовтың "Моңғолдардың қоғамдық
құрылысы" атты еңбегі жарық көрген. Еңбекте В.Я.Владимирцов "ойраттар орман
халықтарынан көшпелі халыктар қатарына өтті",- деген пікір білдіреді . Бұл
пікір белгілі шығыс ғалымы Рашид-ад-диннің ойраттарды "орман халықтары"
деген түжырымына сүйенеді. Осы пікір негізінде бурят ғалымы Д.Банзаров
ойрат "ой" (орман) және „арат"(халық ) сөзінен деген шешімге келген.
Осы жеңілістен кейін Әбілқайыр хандығының көшпелі халқының бір бөлігі
бөлініп, Керей мен Жәнібек бастаған қазақтар Моголстанға көшіп, Шу мен
Қозыбас өзендері ортасындағы жерлерге қоныс теуіп, қазақ хандығының негізін
қалады.
1613 жылы поляк интервенциясын басынан өткерген орыс мемлекеті
әкономикалық, әскери жағынан өлсіреді. Осы жылы орыс мемлекеті патшасы
ретінде атақгы Романов өулеті өкілі таққа отырды. Саяси жағдайдың
шиеленісуіне орай, патша үкіметі Ісүш қолданудан бас тартып, қалмақтармен
бейбіт келіссөздер жүргізуге ұмтылды.
Жаңа орыс патшасы, қалмақ тайшыларымен келіссөздерді қайтадан бастады.
Жер тапшылығын сезінген дүрбіт және торғауыт тайшылары келіссөз барысывда
бүрынғы сауда қатынастарын қалпына келтіріп, Сібір қалалары маңындағы
жерлерде көшіп қону құқығын қайта алуды көксеп, бұл келіссөздерге өздерінің
ризашылығын білдірген. 1616 жылы олар Тобольск және Тюмень қалаларына өз
елшілерін жіберді. Москва үкіметі қалмақ тайшыларының сауда жасап, тығыз
араласуына жағдай жасауға үмтылып, бұл істі орындауды жергілікті
әскербасыларына тапсырып, осы жылы 5 қазан күні патша үкіметі әскер
басыларына қалмақтарға қарсы бүйрықсыз аттануға тыйым салды. Бүирықты
орындамаған әскербасылар қатаң жазалантындығын ескертті. Қалмақтар тек қана
орыс мемлекетімен ғана емес, сонымен қатар көрші мемлекеттермен жағдайды
қалыпқа келтіруге тырысып, қазақтармен де келісімге келе бастады. Өйткені,
Қазақ хандығы Есім ханның кезінде қалмақтарға қарағанда, бір орталыкқа
бірікен күшті мемлекет болатын. Қалмақ тайшыларының қазақтармен қатынасының
уақытша жылуын сезіп, екі халықтың араларының жақындасуынан сескенген орыс
үкіметі өкілдері қалмақтарды өздеріне қарай тартып, екі ортада аманатсыз,
салықсыз бейбіт қатынас орнатуға да келісті. Алпауыт орыс мемлекетінің көп
жылғы зорлық саясатынан кейінгі мұндай шешімге келуі амалсыздықтың шарасы
болатын. Бұл шешімге разы болған қалмақтар 1617 жылы 19 желтоқсанда Бугу
және Қодан бастаған елшілікті Тобольск қаласына, одан әрі Москва қаласына
аттандырды. 1618 жылы наурыз айында қалмақ елшілері Москва қаласына келіп,
келіссөз барысывда патша ағзамга қалмақ ордасын қайтадан қол астына алып,
сыртқы барлық жауларынан қорғауды өтініп, 13 жыл ішінде үкімет белгілеген
қалалардың өрқайсысына 300 бас әртүрлі мал басын әкеліп тапсыруға уөде
еткен [1,3].
Қалмақ-орыс келіссөздері соңынан, 1618 жылы 14 сәуірде, орыс патшасы
Михаил Федорович қалмақ тайшысы Далай батырға орыс бодандығына өтуі жөнінде
"сенім грамотасын (қағазын Т.Ә)" тапсырған, онда аманат және салық жөнівде
әңгіме қозғалмады. Оның себебі, басқа біреудің қолымен от көсеуге үмтылған
патша үкіметі шығыстағы көшпелі халықтарға қарсы күш көрсететін одақтасын
іздеуде болатын және осы одақгасты қалмақтар деп түсінді. Сонымен бірге,
бұл іске ақы, сый-сияпат беру сияқты іс-қимылдар арқылы, орыс үкіметі
қалмақтардан басқа да "бүратана" халық өкілдерін өзіне тартта білді.
Қазақ-қалмақ келіссөздерінің басталғанына қарамастан, орыс үкіметінің
қолдауына сүйенген қалмақтар, 1620 жылдан бастап қазақ жерлеріне шабуылын
қайта бастады. Осыған орай, қазақ және қалмақ әміршілерінің арасында
жайылымдық жерлер үшін соғыс қимылдары өрши түсті. Арадағы болған шайқаста
Есім хан бастаған қазақ қолы жеңіске жетіп, қалмақ өскерін талқандады.
"Ойрат әміршілері қазақтың Есім ханына келіссөз жүргізуге елшілер
жібергенімен, өздері түн жамылып қазақ ауылдарына шабуыл жасап, көп
адамдарды өлтірді. Ызаға булыққан Есім хан қалмақ елшілерін өлтіріп, жоңғар
қалмақтарына қарсы көп әскер жіберіп, қалмақтардың көп адамдарын қырып
тастаған",- деп жазады, Байбағыш тайшыға барып келген, Уфа қаласы Указной
дом (Жарлық шығару үйінің Т.Ә) тілмәшы П.П.Семенов.
Қазақтардың қысымына шыдай алмаған қалмақтар Далай-Батыр, Хо-Өрлік,
Шүкір тайшылардың басшылығымен Есіл, Тобыл өзендеріне қарай үдере көшті.
Бұл көшке кейін хошеут тайшысы Байбағаш қалған адамдарымен, оның інілері
Дүргеші, Кунделен, Үбіші тайшылардың ұлыстары қосылған. Қалмақтар Тобольск,
Тюмень, Уфа қалаларының төңірегіне көшіп келіп, орыс мемлекеті бодандары
башқұрт және басқа халықтармен қақгығысып, сол жерде қоныстанған елді
тонауға кірісті. Бұл келеңсіз жағдай, орыс үкіметінің наразылығын туғызып,
Москва қаласынан жедел түрде үкімет адамдарынан тексеру тобы құрылып, Уфа
қаласына аттандырылды. Уфа қаласына келіп жеткен орыс үкіметі өкілдері,
қалмақтарды тәртіпке шақырып, оларға тек қалада сауда жасауға рүқсат беріп,
болған жағдай қайталанбас үшін үкімет өкілдері қалмақтардан қайтадан ант
қабылдаған. Осыдан кейін, орыс үкіметі талап етуіне орай, 1621 жылы қалмақ
елшілері Москва қаласына барып, бодандыққа адал екендерін білдіріп қайта
ант берген. Патшалы Ресеймен келісімге келіп, көмек алып нығайған қалмақ
әскерлері 1622 жылы қазақ, ноғай және батыс сібір жерлеріне қайтадан шабуыл
жасауға кірісті. Қалмақ әскерлері үрыс нәтижесінде, қазақтар, ноғайлар және
халхалар одағы тарапынан агрессиялық пиғылдарын басатындай жеңіліс тапты.
Соғыс оты Алтай тауларынан бастап, Ембі өзеніне дейін шарпып, аталмыш
халықтарға көп қасірет әкелді.
Жеңіліске үшыраған қалмақтар 1623 жылы Тобыл өзені, Тюмень қаласы
маңына қарай қашты. "Ойраттардың басты тайшылары, қазіргі кезде Алтын хан
адамдарымен (халхастармен) және моңғолдармен соғысып жатыр, бүхарлықтар мен
ноғайлар да қалмақ тайшылармен соғыс жүргізуде. Қалмақтар соғыста жеңіліп,
оларға Алтын хан адамдарынан, бүхаралыктардан, ноғайлардан көп қысым
болғандықтан, Сібір қалаларының төңірегіне көшіп келген", - деп көрсетілді,
осы оқиғалар жөнінде сол кездегі құжаттардың бірінде 82.122. Сөйтіп,
бытыраңкң орналасқан қалмақтар топ-топ болып сан майдавда соғысып, көптеген
жеңілістерге үшырады. Деректемелер бұл соғыстардардың қым-кңғаш сөттерін
ашып көрсете алмағанымен, қазақ билеушілерінің қалмақ тайшыларымен уақытша
бітім жасағанын дәлелдейтін фаісгілер бар. "Бұхараға Тұрсын патшадан
(Ташкент өміршісі, қазақ ханы Түрсын Мүхамедтен) және Қазақ ордасының Есім
патшасынан бітім сүрап қалмақ елшілері келді",- деп жазады, 1624 жылы қыс
кезінде дүрбіт тайшысы Далай-Батырға барып келген орыс үкіметі елшісі Яков
Булгаков.
1625 жылы қалмақтар арасында өзара бақталастық нәтижесінде соғыс
басталды, оған Шүкір тайшының ағасы Шын тайшының қайтыс болуы себеп болды.
Өйткені Шын тайшының ер баласы, яғни мұратері жоқ еді, осыған орай, Шын
тайшының ұлыстары Шүкірдің інісі Байбағыштың қолына өтті. Ол өкесі Хара
Хұламен көшіп бірге жүретін. Шүкір тайшы Байбағыштан Шынның ұлыстарын
тартып алуға үмтылды. Осы себептен ағайынды екі тайшы арасында әскери
қақтығыстар басталды. Екеуін келісімге келтіріп, ПІын тайшы ұлыстарын бөліп
беру үшін екі ортаға әкесі Хара Хүла мен Далай батыр кіріссе де, соғыс
қимылдары толастамай, тіпті дау шиелінісе түсіп, даудың арты кісі өліміне
алып келді. Әр жақгы жақгаған қалмақ тайшылары екі топқа бөлінді: Шүкір
тайшы өз жағына қалмақ тайшылары Табытай, Мерген-Төмен, Батыр Баянды
тартып, олармен бірігіп, тұзды кол жанында отырған Байбағыш ұлысына шабуыл
жасап оны талқандап, тайшының өзін өлтіріп, оның ұлыстарын өзіне қосып
алған. Осыпай, Шүкір тайшы бастаған қалмақтар тобы бұл тайталаста жеңді.
1628 жылы жаз айларында жеңіске масаттанған Шүкір тайшы қалмақтары
арадағы келісімді бұзып, Уфа уезінің Қарабатан болысына шабуыл жасап 60
башқұртты айдап өкеткен. Осы жағдайға байланысты орыс үкіметі қалмақтардан
башқұрттардың қайтарылуын талап етіп, қалмақ тайшысы Далай Батырға сүрау
салды. Өйткені башқұрттар бұл кезде Ресей империясы боданы болатын. Патша
үкіметінің талабын екі етпей, оған қызмет көрсету және оның тыныштығын
бүзған адамдарды жазалау мақсатында Далай батыр мен Күжі тайшы күш
біріктіріп жорыкқа аттанып, Жайықгың жоғарғы сағасында Шүкір, Мерген және
Баян Батыр тайшылар бастаған қалмақ әскерлерін талқаңцап, башқұрттарды
түтқыннан босатқан. Жеңіліс тауып әлсіреген Шүкір, Мерген және Баян Батыр
тайшылар бастаған қалмақ жүрты, Жайық сағасына көшіп келіп, Хо-Өрлік баласы
Шүкір-Дайшын ұлысына қосылуға мәжбүр болды [4].
Ноғай Ордасы жерлерінде көшіп қонып, осы жерлерді иеленуді ойлаған
қалмақтар, XVII ғасырдың 30-жылдары Москва қаласына Балта мен Аюкені, Уфа
қаласына Далай батырдың баласы Доржыны елші ретінде аттандырған. Алайда,
орыс патшасы үкіметі қалмақтардың өтінішін аяқсыз қалдырып, оларға бұрынғы
көшіп жүрген жерлеріне қайтуын талап етті.
XVII ғасырдың 30-шы жылдарының бірінші жартысында Далай батыр, Күжі,
Байбағас, Күнделен, Үбіші тайшылар Тобыл, Есіл өзендері бойында көшіп
жүрді. Ресей бодандығын қабылдау процесі қалмақтардың бір орталыққа
бірігуін тежесе де, арада біраз уақыт өткен соң, жоңғар қалмақтары бір
орталыққа бірігуі қайтадан жалғасын тапты. Осы оқиғалар барысында, қалмақ
тайшылары арасында қырқысулар күшейіп, нәтижесінде 1632 жылы Байбағас, 1637
жылы талай батыр қаза болып, олардың жүрты тарап басқа бір ұлыстарға
қосылуға мәжбүр болды.
Аталған жыддар түсында Хара Хүла басқарған шорос әулетінің ықаалы өсті.
Мұрағат құжаттарында Халха әміршісі Алтын хан мен қазақ әміршілері
басқарған елдерге қарсы, Хара Хүла тайшы бастаған ойраттардың әскери
жорықтары жөнінде көптеген деректер кездеседі. XVII ғасырдың 20-шы
жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың бас кезінде, Ертіс өзенінің оң
жағалауында шорос тайшыларының басшылығымен ойрат жүрты шоғырланды.
Шоростардың мұндай шоғырлануына, ойрат руларының бір бөлігінің (ширек
миллионға жуық адамның) Еділдің төменгі ағысына көшіп кетуі нөтижесінде
мүмкін болды. Жайылымдық жерлердің кеңейуі, оны пайдалану мүмкіндігінің
артуы, Жоңғариядағы XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың бас кезінде
қалыптасқан жағдай шаруашылық және саяси дағдарысты жоюға мүмкіндік жасады.
Ойраттардың бірігуіне, рухани нығайуына 1616 жылы Будда дінінің бір тармағы
ламаизмнің ойрат елінің ресми діні ретінде қабылдануы әсер етті. Діни және
ұлттық сана бір арнаға бірігуі нөтижесінде ойрат жұрты бір ел, біртүтас
халық ретінде бір орталыққа топтаса бастады.
1634 жылы Хара Хұла қайтыс болғанңан кейін, оның орнын басқан үлкен ұлы
Хото-Хоцин-Батүр (Батыр), Тибеттегі Далай-лама және Жоңғардағы қалмақ
жүртының қалауы бойынша Ердене-Батыр қоңтажы (қоңтайшы Т.Ә) Хото-Хоцин
деген атымен бүкіл Ойрат елінің әміршісі болып танылды.
Ердене-Батыр қоңтайшы титулын алған Хото-Хоцин-Батұр (1634-1654 ж.ж.)
билік жүргізіп, 1635 жылы Жоңғар қалмақтары хандығы іргетасын қалаған. Ол
алғашқы күннен бастап-ақ бытырап кеткен ойрат тайпаларын бірін айламен,
екіншісін күшпен қайта біріктіріп, төрт-бес жылда күшті көшпелі мемлекет
құрып, Қазақ Ордасын талқандауды мақсат түгты.
Жоңғар хандығында толық түгастық болмаса да, қазақ қалмақтар
қатынастары айтарлықтай өзтерістерге ұшырады. XVI ғасырдың аяғы мен XVII
ғасырдың бас кезінде Қазақ хандығы бытыраңқы ойрат қалмақтары тайпаларына
қарсы түрса, енді XVII ғасырдың екішні жартысында, күш ара салмағы біріккен
жоңғар қалмақтары жағына ойыса бастады [4,5].
Қазақ-жоңғар қатынастары, әсіресе, жоғарыда көрсетілген Ердене-Батыр
қоңтайшы (тарихи шығармаларда көбінесе Батыр қоңтайшы Т.Ә.) билік құрған
кезде қайтадан шиеленісе түсті. Тарихи деректерде Батыр қоңтайшы мен қазақ
султаны Жәңгірдің арасындағы соғыс қимылдары туралы баяндалады. Осы кезден
бастап-ақ қалмақ тайшылары қазақ жеріне үздік-үздік шабуыл жасаған. Жиі
қайталанған шабуылдардың бірінде, одан кейінгі кезде қазақ ханы болған
Жәңгір султан тұтқынға түскен. Бұл оқиға тарихи деректерде: "Қара қалмақ
тайшылары, Далай-тайшы, Қоңтайшы, Күжі тайшы, Торғыша-тайшы бүкіл
қалмақтарды ертіп, сол жылдың қысында Қазақ Ордасына қарсы жорыққа
аттанған, Қазақ Ордасы әскері тез арада жиылып қара қалмақтарға қарсы
тұрды. Қара қалмақтар мен Қазақ Ордасы әскерлері бетпе-бет кездесіп, арада
жойқын үрыс болған. Қара қалмақтар өскерлері жеңіске жетіп, Есімхан
баласын, ханзада Жәңгірді тұтқынға алған",- деп баяндалады.
Деректерде, сондай-ақ Есім хан билік құрған кезде қалмақтардың бір
бөлігінің Есім хан мен Жәңгір сұлтанның билігін мойындағаны жөнінде: "Есім
Қазақ Ордасында патша болатын, ал Жәңгір қара қалмактар ханзадасы болып
тұр",- деп көрсетіп, қазақ хандары мен Батыр қоңтайшының дипломатиялық
қатынас орнатып, елші алмасып отырғандығы жөнінде айтылады. Осындай
келіссөздер нәтижесінде 1635 жылы жазда Жөңгір султан Қазақ Ордасына
жартылай тәуелді дүрбіт Далай тайшымен тізе қоса отырып, торғауыт тайшысы
Хо-Өрлік ұлысына жорық ұйымдастырған. Бұл жорыққа Күнделен тайшы бастаған
хошеуттердің бір бөлігі қатысса керек. Қазақ-дүрбіт-хошеут қосындары
сонымен бірге ноғайларды талқандап, башқұрттарды шауып, торғауыттарды да
үлкен шығынға үшыратқан.
Арада жарты жыл өтпей жатып Қазақ Ордасы шабуылға үшырады. Екі арадағы
келіссөздер, елшілік қатынастар қазақ және жоңғар қалмақтары арасындағы
даулы мәселелерді шеше алмады.
Батыр қоңтайшы Жоңғар хандығын нығайтуға кірісіп, елдегі тәртіпті
күшейтуге үмтылды. Елді біріктіретін ортақ заң қажеттігі туындады. Бұл
кезге дейін қолданып келген Шыңғыс ханның "Жасақ" заңы уақыт өте келе
ескірді. Қалыптасқан жағдайда, заман талабына сай келетін, Жоңғар
хандығының жаңа заңын дайыңцауға ат салысқан, Батыр қоңтайшының өзі болды.
Ол 1640 жылы Тарбағатайда Бүкіл моңғол құрылтайын шақырып, өзі дайындаған
заң жобасын ұсынды. Құрылтайға Еділ жағалауынан Хо-Өрлік, Танғүттан Күше
хан, Халкадан Түшету тайшы, қалмақтармен қоса халхалар да қатысқан.
Қоңтайшы Батыр 10 мың өскерден айрылған жеңілістен соң, қарымта
шабуылға дайындалды. Сол кездегі деректерде қоңтайшының өз бодандарынан:
"жасақ пен мініс аттарын талап ететінін, оның себебі жоңғар атты әскерінің
қазақтармен болған, үрыстарда көп шығынға үшырағаны" - туралы баяндалады.
Жәңгір хан өз тарапынан жоңғар билеушілеріне қарсы қазақ хандығымен
шекаралас елдермен өскери одақ құруға тырысты.
1652 жылы қазақтар мен жоңғар қалмақтары арасындағы кезекті қақтығыс
болды, шайқас барысы, оның нәтижелері туралы нақты деректер сақталмаған.
Орыс деректерінде бұл шайқас туралы мүлдем ештеңе айтылмайды, ал қалмақ
деректерінде соғыстың болғандығы туралы баяндалады. Үзақ жылғы соғыс
нәтижесінде 1652 жылы қанды майданда Салқам Жәңгірдің өзі жекпе-жекте қаза
болды.
Батыр қоңтайшы 1653 жылы дуниеден өтіп, Жоңғар хандығының тағын, оның
ортаншы ұлдарының бірі Сеңке (1653-1670 ж.ж,) иеленді. Оның тұсында қара
қалмақ пен құба қалмақ, яғни, ойраттар мен оларға тәуелді түрік тайпалары
арасында ұзақ қантөгіс соғыстар болып, нәтижесінде 1658 жылы қара қалмақтар
басым түскен. Алтайдағы түрік тайпалары бір тобы, Ойрат мемлекеті құрамына
еніп, қалмақтарға бүрынғыдай алым-салық төлеумен шектелмей, қосын-қосын
әскер беріп түруға міндеттенеді.
Бұл жеңістер мен әскери олжаны бөлісу барысында Жоңғар хандығы ішінде
алауыздықтар туғызды. Мәселен, 1661 жылы ағайынды хошеут тайшылары Абылай
мен Өшірті арасында жанжал туъш, үлкен әскери қақгығысқа үласып, жекелеген
тайшылар әрқайсысы әр жақтың сөзін сөйлеп, екі топ өзара келісе алмай,
өскер жиып Еміл өзені жағасында кездесіп, соғысқан, ұрысқа екі жақтан отыз
мыңнан әскер қатысып, екі жақган көп адам шығыны болды.
Өзара қырқыстан қажыған кейбір тайпалар, Жоңғариядан аулақтап үдере
көшті. 1663 жылы хошеуттер мен дүрбіттер жиырма мың отбасы құраған үлкен
тобы Жоңғариядан Еділ өзені бойы жағалаулары жерлеріне көшіп, осы жердегі
қоныстанған қалмақ жүртына қосылды.
1666-1667 жылдары Сеңге қоңтайшы халха-моңғол одағына қарсы соғыста
жеңіске жетіп, Алтын ханды талқандап, Шығыс Монғолиядағы Лаузан хан боданы
болып келген Енисей қырғыздарын, Ойрат Одағына қосты. Енді қазақ еліне
қарсы шапқыншылыққа қара қалмақтар мен бірге құба қалмақтар да қатыса
бастады. Оның себебі, қалмақ елінде жиіленген әскери қақтығыстардың
әсерінен қалмақтардың әскер саны азаюына байланысты, басқа көршілес
тайпалалардың көмегімен толықтыруы болды. Сеңге қоңтайшы ел билеген
кезінде, қазақ және жоңғар қалмақтары арасындағы бейбіт қатынастар
байқалады.
1670 жылы Сеңге қоңтайшы тақтан тайып, оның орнын інісі Ғалдан иеленіп,
тарихта қоңтайшы Ғалдан-Бошүқты (1670-1697 ж.ж.) атымен танымалы болған. Ол
1645 жылы туып, Тибетте тәрбиеленген кейін, жиырма бес жасына дейін діни
қызмет жасаған.
Жоғарғы билікке қол жеткізген ол алғашқы күннен бастап-ақ, күшті
көшпелі мемлекет құруға кірісті. Алдымен Ғалдан қоңтайшы Жоңғардың өз
елінің ішіндегі өзара қырқысуларды жоюға кірісіп, Шоқыр-Үбіші тайшы, Өшірті-
Шешен хан ұлыстарын бағындырып, Жоңғар қалмақтарын қайтадан бір орталыққа
біріктірді.
Қалмақ елінің ішіндегі тәртіпті нығайту мақсатында, ол қалмақгың 1640
жылы қабылдаған заңына өзтеріс енгізіп, жетілдіріп, әскерді от қаруымен
жарақтап күшейтті.
Көрші орналасқан куатты да күшті елдермен дипломатиялық қатынас
орнатып, Қытаймен елші алмасып, Ресеймен арада тыныш-тық орнатып алыс-
беріс, сауда ісін үйымдастырды.
Барлық істерді тындырған қоңтайшы Ғалдан-Бошүкты, ендігі жерде әскери
басқыншылық өрекетке көшіп, 1678—1679 жылдары Шығыс Түркістанды бағындырды.
Ғалдан-Бошүкты билік құрған алғашқы жылдары қазақ және жоңғар
қалмақтары арасындағы қатынастарда тыныштық орнады. Бірақ бұл тыныштық
алдамшы болатын, өйткені осы кезден бастап-ақ жоңғар қалмақтары қазақ
жеріне шабуылын дайындай бастады.
Жалпы, осы жылдары қазақ-қалмақ қатынасы халықаралық жағдай шиеленіссе
де, жалпы бейбіт түрде өрістеді.
XVII ғасырдың соңына қарай күшейіп алған орыс, қытай империялары өзара
ықпалды аймақтарды бөлісуге үмтылды. 1689 жылы Нерчинск қаласында жасалған
келісім бойынша Ресей мен Қытай өзара ықпал аймактары мен отарларын
бөлісті. Қытаймен шекаралас жоңғар қалмақтары хандығы көршілес мемлекет
тарапынан төңген қауіпті сезіп, Ресейден әскери көмек сүрап, одақгастық
туралы келісім үсынғанымен, ол жауапсыз қалды.
Азаматтық құқық нормалары ата-анамен бала арасындағы қатынасты реттеп
отырды. Өлім жазасы бұл жерде қолданылмайтын, ол, адамның мүлкін тәркілеу
немесе масқаралаумен алмастырылды. "Ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына
құрым байлаған күйі қара сиырға теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды
айнала шапқылатады, ал қыз қол-аяғы байланып, анасының билігіне берілді".
Мұндай жағдайда, қалмақ заңының ерекшелігі баланың ата-анасына қол
тигізгені үіпін, туыстарын жазалап "үш тоғыз" айыппұлды билерге төлеумен
шектейді.
Екі занда, көптеген жағдайда жауапкершілікті айыпталушының ағайын
туыстарына артқан, осы жағынан да ұқсастық байқалады. Қалмақ зандары моңғол
заңцарындағыдай тоғыздық есептеулердің көптеп кездесуімен ерекшеленіп, ол
шамандық діннің өсері деп түсіндіріледі.
1717 жылы қазақ билеушілері арасындағы алауыздықты пайдаланған, жоңғар
қалмақтары Ұлы және Орта жүздер жерлеріне шабуыл жасады. Осы жылдары хан
Қайып жіберген Байбек пен Төлебай батырлар, елші ретінде Тобыл қаласының
әкімшілігіне келіп, казақтардың жоңғар қалмақтарымен соғысып жатқандығын
және патшадан көмек күтетіндіктерін жеткізген .
Қазақ хандары елге төнген қауіпті түсіне біліп, одан құтылудың жолын
іздеп, қазақтың бас хандары орыс патшасы Петрге І-шіге сөз салып, етерде
орыс патшасы хандық лауазымды, ескі тәртіптерді сақгаса, салық алымсыз
бодандыққа өтуге әзір екендігін білдірген. Алайда бұл үсынысқа жауап
болмай, бұл мәселе аяқсыз қалды.
Қазақ даласында хан, сұлтандар арасында өзара алауыздық жалғаса түсті.
Осының салдарынан қазақтар 1718 жылы жоңғар қалмақтарынан Буғунь, Шаян,
Арыс өзендері түстарында жеңілістерге үшырауына тура кедді.
Жоңғар хандығы бұл жылдары Цин империясымен соғыс жүргізіп жатқан
болатын. 1722 жылы Цин императоры Канси қайтыс болған соң, жоңғар-Ідытай
бейбіт келісіміне қол қойды. Қазақ еліне жоңғар қаупі күшейе түсті. Барлық
күштерін соғысқа жақсылап дайындалған жоңғар қалмақтары 1723 жылдың
көктемінде қазақ жеріне шабуыл жасап, елді қанға бояп, көп қайғы-қасірет
әкелді. Бұл жылдар қазақ тарихында "Ақтабан шүбырынды, Алкакөл сүлама"
деген атпен халық жадында сақталған [6,7].
1726 жылдан бастап қазақ хандары бас біріктіріп, жоңғарларға қарсы
әрекет жасау ісіне кірісіп, Ордабасы тауында (Шымкент қаласы маңында)
қазақтың үш жүзі басшыларының құрылтайы болып, қазақ халқының әскери
жасағын басқарушы бас сардары ретінде Әбілқайыр ханды сайлады. 1727 жылы
Әбілқайыр хан бастаған қазақ әскері Бұланты және Белеуті өзевдері тұсында
жоңғар қалмақтарына ойсырата соққы берді. Шайқас болған жер халық жадында
"Қалмақ қырылған" деген атпен сақгалған. Шайқаста қазақ батырлары Қабанбай,
Наурызбай, Тайлақ көзге түсіп, қазақ өскерінің рухын көтеріп, жеңіске деген
жітерін шындады.
1729 жылы Балқаш көлінің оңтүстік-шығысына таман жағындағы Аңырақай
атты жерде қазақ сарбаздарының жоңғар басқын-шыларымен қантөгісті шайқасы
болып өтіп, үш жүздің бірлескен өскери күштері тамаша жеңіске жетті. Жоңғар
қалмақтары әскерлері Іле өзені бойымен шығысқа қарай шегіне бастады. Бірақ
осы кезде Болат ханның қайтыс болуына байланысты, қазақ жасақтарының
жетекшілері билікке таласып, өзара қырқысы басталып, ортақ іске өз кесірін
тигізді. Өзара араздасқан хандар елді біріктіруге кері әсер етіп, жан-жаққа
көше бастады. Әбілмәмбет сұлтан өз жүртымен Түркістанға, Әбілқайыр хан орыс
шекарасына қарай көшті.
Кіші жүз Ресейдің бодандығына өткеннен кейінде қазақ жеріндегі саяси
жағдай күрделі күйінде қала берді. Жоңғар қалмақтары шапқыншылығы
толастамады. Осындай қиын кезевде халық арасынан танымалы, беделді адамдар
шыққан, солардың бірі жоңғар қалмақтары шапқыншылығын тойтару жылдарында
өскери, саяси қолбасшылық дарындылығы танылған Абылай султан болатын.
1752 жылдың қазан айына таман қазақтар мен жоңғар қалмақтары арасындағы
соғыста қазақ әскері басымдылығы байқадды. Сол жылы 29 қазанда жоңғар
әскерлері талқандалды. Қазақ бұл қақгығыстарды бейбіт түрде шешуге үмтылып,
жоңғар еліне елшілер жіберілген, алайда елшілер жоңғар елінде тұтқынға
алынды. Сөйтіп, бұл келіссөздер аяқсыз қалды.
Соғыста жеңіліске ұшыраған Лама-Доржы жоңғар қалмақтары әскерінің күшін
сарқа пайдаланып, қарымта қайтаруға тырысты. Өз ордасын қорғап тұрған
әскерді де, ұрыс даласына аттандырған ол, ордасын күзетсіз қаддырды. Осы
тұста, жағдайды оңтайлы пайдаланған Даваци, Әмірсана нояндар 600 сарбазымен
жасырын түрде барып, қоңтайшының ордасына шабуыл жасап, 1753 жылы қаңтарда
Лама-Доржыны өлтірді.
Тақ билігіне ие болған Даваци жоңғар қалмақтары хандығы әскерлерін
қазақ даласынан қайтарып алып, Әбілмөмбет хан мен Абылай сұлтанға елшілер
жіберіп достық қатынас орнатты. Ал Әмірсана Алтай мен Тарбағатай маңында
көшіп жүрген жоңғар қалмақтары билеушісі болды.
Қазақ-қалмақ халықтары Ресей империясы құрамына өткеннен соң арадағы
қатынастар орыс үкіметінің араласуымен өтіп, екі ел арасындағы қатынасты
қолдамады. Бұл саясат XVIII ғасырдың 70-шы жылдарына дейін жалғасты. Қазақ
елінен қашқан қалмақтар да орыс бекіністерінен пана тауып, кейін қазақтарға
қарсы әскери күш ретінде пайданыдды. 1771 жылы Еділ қалмақтары Жоңғарияға
үдере көшкен кезде, оларды тоқгатуға орыс оскерлерінің күші жетіп тұрса да,
қазақ өскерлері тартылды. Арадағы ұлттық араздықтықгы қайрай түсу, сол
кездегі орыс үкіметіне тән іс-қимыл болса керек. Бұл саясат XIX ғасырда
одан өрі жалғасты, алайда байланыстардың мәні капиталистік қатынастардың
дамуына байланысты өзтеріп, одан әрі Еділ қалмақтарымен өз жалғасын тапты
[5,7].
І.2. Қазақстанның батыс өңірі мен Еділ өзені жағалауларына
қалмақтардың қоныстануы
XVII ғасырдың бас кезінде қалмақ елі өлі де бір орталыққа біріге
қоймаған болатын. Ел ішіндегі өзара қырқысулар бірігу процесіне кері әсерін
тигізді. Қалмақ ел билеушілерінің өзара жауласу себептерінің бірі тақ
таласы мен жайылымдық жерлердің тапшылығы еді. Қалмақтардың осы жыддары
орыс мемлекеті бодандығына өте бастауы да осы себептерден туындады. Орыс
мемлекеті құрамына бодандыққа өткен соң, қалмақтар Ресей үкіметінен
жайылымдық жер сүрап, империя шекарасы мен оған таяу тұстарда көшіп қонды.
Бұл жылдары қалмақтар орыс мемлекеті жерлеріне бойлай еніп, өз беттерімен
өр жерлерге қоныстануы белең алды. Қалыптасқан жағдайды реттеу үшін, патша
үкіметі арнайы зандар қабылдап, қалмақтарды арнайы жерлерге, шекара бойына
жағалай қоныстандырды. Орыс патшасы үкіметі көздеген мақсаты қалмақтарды
казак-орыстармен қатар шекара күзетіне пайдалану еді. Қоныстанған жерлеріне
байланысты қалмақтар қауымдастығы сол жерлердің атымен қоса аталатын болды.
Мәселен, Жайық қалмақтары, Еділ қалмақтары т., б.
Батыс Қазақстан өңіріне қоныстанбас бұрын қалмақтар ол жерлерді алдын-
ала барлаған. Олар кейде бұл өңірге азғана уақыт жайлап, Ембі, Ырғыз
өзендері бойында аңшылық құрған.
Тарихи деректерде қалмақтардың Хо-Өрлік бастаған ұлысы Еділ-Жайық
өзендері өңіріне көшіп келуі 1629 жылы болған деп көрсетеді.
1623 жылы Тобыл өзені бойында көшіп жүрген қалмақтарды көрген Тобыл
әскер воеводасы (әскербасы Т.Ә) оларды тәртіпке шақыру мақсатында бояр
баласы Дмитрий Черкасовты басшы қылып, бір топ елші жіберді. Елшілер тобы
қалмақтардың қонысына үкімет талаптарын жеткізгеннен кейін, қалмактар
наразылық білдіріп, елшілерді сабап қуып жіберген. Дмитрий Черкасов тек
қана Сенқұл тайшының араласуы арқылы аман қалған. Осы оқиға 1628 жылы Хо-
Өрлік бастаған қалмақтардың батысқа көшкен кезінде орыс үкіметімен тығыз
араласуға қиындық келтірді [8].
Қалмақтардың Ембі, Ырғыз, Жайық, Еділ өзендері маңындағы жерлерде
қоныстануы жергілікті ноғай рулары наразылығын туғызды.
Қалмақтардың Жем-Жайық өзендері өңіріне келгені жөнінде орыс үкімет
орындарына алғашқы хабарды Астрахань қаласы әскер басшысы Ф.Куракин
жеткізген. Оның адамдары 1629 жылы Жем өзенінің төменгі сағасында көшіп-
қонып жүрген қалмақтарды көрген Ф.Куракин Москвамен байланысып, олардың
кәшу бағыты туралы мәліметтер жинап, қалмақтар "Еділ өзеніне қарай
қозғалып, Жайық өзенінен өтпек", - деп хабар береді. Астрахань қаласы
әскербасы Ф.Куракинге өз жүртын бастап көшіп жүрген қалмақ тайшыларының
есімдері әлі белгісіз болатын. Сондықтан ол өз адамдарын жіберіп, олардың
кімдер екенін біліп, Москваға хабарлаған. Ол өзінің елшілік хатында Жем мен
Жайық өзендері өңіріне қалмақтардың келуін,"өз ағайындары арасында
сыйыспай, дауласып өзара соғысқан олар, қазір Жайыққа жақын жерде көшіп
жүр",- деп түсіндіреді. Одан өрі ол Далай батырмен Дүргеш тайшы басқарған
қалмактар қазақтардың шабуылынан қауіптенетіндіктерін жазады. Қалмақтар
көрші орналасқан халықтарға шабуыл жасап, маддарын айдап өкетіп отырған.
Осыған орай, 1632 жылы 22 сәуірде ноғай мырзалары мен орыс әскерлері күш
біріктіріп, Қара өзен маңында қалмақтарға соққы берді. Қалмақтарды Еділ-
Жайық өзендері өңіріне жібермеу туралы бүйрық алған Астрахань әскербасы
стрелецтерді (атқыштарды Т.Ә) қалмақ тайшыларына жіберіп, олардан Еділ-
Жайық өзендері өңірін босатуды талап етіп, жергілікті халықтармен байланыс
жасауға тыйым салды.
Жауап ретінде қалмактар бұл талаптарды орындай алмайтындығын, бірақ
орыс мемлекетіне шын берілгендігі жөнінде ант беруге дайын екендігін
білдірді. Осыған орай, қалмақтардан ант қабылдау үшін елші Г.Русаков
жіберілді. Келіссөз барысында Хо-Өрлік пен оның баласы Дайчин Ембі, Ырғыз,
Жайық, Еділ өзендері маңын тастап кеткен жағдайда, олардың баратын жері жоқ
екенін айтып, түрактайтын жер сүрайды. Орыс үкіметі өкілдері Уфа қаласының
маңындағы жерлерде көшіп қонуды ұсынған, алайда ұсынған жерлерден қалмақтар
бастартып, Астрахань қаласы маңында жерлерде ақ патшаның қол астында көшіп-
қонуды қалайтындықтарын тағы да білдірген. Сөйтіп бұл мәселе уақытша
шешілмей қалды. Бұл өңір теңізбен шекаралас, шөбі мол, жайылымы жақсы,
башқұрт жерлеріне қарағанда көшпенді халқы аз болатын, сондықтан қалмақтар
бұл жерлерге қоныстануға үмтылды [8,9].
Қалмактар 1632 жылы ноғай мырзалары талап етуі бойынша, қолға түскен
тұтқындарды қайтарып, жергілікті халықтармен және орыс үкіметімен бейбіт
келіссөздер жүргізіп, өздерінің орыс патшасына адал екенін және оған ант
беруге даяр екенін тағы да білдірді. Қалмақ ұлыстарына қайтадан ант
қабылдауға Г.Русаков жіберілді. Орыс елшілері тобы, қалмақтардың бұл жерге
келу себебін біліп қайтты. Кейінгі уақытта Дайчин тайшы өз ұлыстарымен
Бозан өзені тұсында көшіп жүрген. Оның өкесі Хо-Өрлік Тобыл өзенінің
маңындағы жерлерде көшіп-қонған. 1635 жылы оның ұлысына жоңғар
қалмақтарымен күш біріктірген Жөңгір хан шабуыл жасап Хо-Өрлікті Ембі
өзеніне қарай ығыстырды.
Осы жерлерде қоныстанған қалмақтардың орыс патшасы атына берген
анттарына берік болмай көрші орналасқан қалалар мен елді мекендерге шабуыл
жасады. Осы жағдайға орай үкімет оларға тұрақтайтын жер бермеді. Олар үнемі
бір жерден, екінші бір жерге көшіп-қонып елді мекендерді шапты. Мәселен,
1639 жылы олар Самара, 1645 жылы Астрахань қалаларына, 1650 жылы қалмақтар
Қазан, Уфа, Самара қалаларына шабуыл жасап, тонап кеткен.
Бұл оқиғалар патша ұкіметінің қалмақтарға деген саясатын қайта қарауға
итермелеген. Үкімет адамдары оларды тәртіпке шақырып, қайта ант беру
рәсімін ұйымдастырса да, қалмақтар елді мекендерге шабуылын тоқтатпады.
1643-1644 жылдары ноғай мырзалары мен калмақ тайшылары патша үкіметіне
қарсы іс қимылдар жүргізді. Оның себебі, патша үкіметі адамдарының ноғай
руларына жасаған озбырлығы болатын.
1643 жылы Қырым даласынан қайтқан Естерек, Салтанат, Салтаналы ноғай
мырзалары, 10 мың адамнан тұратын ұлыстары орыс патшасы бодандығына қайта
өтті. Бүрын бүйрыққа мойын ұсынбай көшіп кеткен ноғай мырзалары ант
кабылдау рәсіміне келген кезде Астрахань қаласы өскер басшысы князь
Телятовский оларды тұтқындаған. Өздерін түгқында ұстап, олардың ұлыстарына
әскер жіберіп тонап және бүдан былай, өкімет рүқсатынсыз көшетін болса
жазаланатындыктарын ескерткен. Патша үкіметі адамдарынан қысым көрген
ноғайлар, қалмақтардан көмек сүрап, күш біріктіру жөнінде келіссөздер
жүргізді. Ноғайлар мен қалмақтардың қосылып күш біріктіруі жағдайды
шиеленістірді.
Ресей үкіметі адамдарынан зорлық көрген ноғайлар, Москва қаласына
патшаға хат жазып, Астрахань қаласы әскер басшысы князь Телятовскийдің іс-
әрекетін айыптады. Ноғайлар жергілікті үкімет адамдары тарапынан қысымшылық
көріп, қалмақтармен келіссөздер жүргізуге мөжбүр болып отырғандығы жөнінде
шағым жазған.
1643 жылы 19 ақаанда ноғайлар қалмақтардың көмегімен күзетшілерді
өлтіріп, көптеген адамдарды түтқындап, өз жүртымен Кутумовка өзені арқылы
өтіп Жайық өзені жағалауларына қарай көшті. Аталған жерлерге көшіп келген
ноғай мырзасы Баян-Ерке Астрахань қаласы әскер басшысы князь Телятовскийге
хат жазып түтқындар алмастыру жөнінде үсыныс жасаған.
Осы түста ноғайлардың Москва қаласына жазған хатына жауап
келді. Патша жарлығымен Астрахань генерал-губернаторы әскер
басшысы князь Телятовский қызметінен босатылып, орнына князь
Г.Трахониотов тағайындалды. Жаңа әскер басшысына ноғайларға
қысым жасамай, керісінше оларды қорғау тапсырылып, түтқындағы
адамдарды босату бүйырылды. Орыс үкіметі тарапынан қысымшылық көрген
ноғайлар екі топқа бөлініп, бірі Терек өзеніне қарай, екіншісі Царицын,
Саратов қалалары төңірегіне көшті. Қалыптасқан жағдайда патша үкіметі
қалмақтарды ноғайларға қарсы айдап салып, оларды әскери күш ретінде
пайдаланып өз қажетіне жаратты. Екі бүратана халықтың өкілдерін бір-біріне
айдап салу арқылы, "басқа біреудің қолымен от көсеу" орыс отаршыл
үкіметінің ежелгі әдеті болатын.
1643 жылы қалмақ тайшылары басқарған әскерлер Терек өзені жағалауындағы
жерлерге ноғайларды қайтару мақсатында сөтті жорық жасап, патша үкіметі
көңілінен шықты.
1645 жыдцан бастап Ресей үкіметі қалмақтарды Қырым хандығына қарсы
соғысқа пайдаланды. 1650 жылы қалмақ тайшылары басқарған әскерлер, князь
Қасболат пен Черкасовтың әскерлерімен бірігіп Азов жорығына қатысып, Қырым
хандығы жерін шапты.
1668 жылы қалмақтар патша үкіметі әскерлерімен бірігіп Жайық
қалашығындағы казак-орыстарының көтерілісін басуға ат салысты. Олардың
еңбектерін ескерген патша үкіметі қалмақтарға ноғай жерлері мен Жайық
өзендері жағалауларында көшіп қонуға рүқсат еткен. Осы кезден-ақ, олар
Астрахань немесе Еділ, Жайық қалмақтары болып бөліне бастаған.
Патша үкіметі қалмақтарды казак-орыстармен бірге Ресейдің оңтүстік және
оңтүстік-шығыс шекараларын күзетуге, қазақтарга қарсы әскери күш ретінде
пайдаланды. Қазақтарға қарсы шекара түстарында орналасқан барлық бүратана
халықтардың өкілдерін пайдалануға үмтылған патша үкіметі өкілдері
қалмақтармен бірге Ставрополь түрікмендерімен келіссөздер жүргізген.
Түркімендер қазақтарға қарсы әскери іс-қимыл жүргізуден бас тартқан. Осыған
орай, оларды жазалау мақсатында қалмақ атты әскерлері аттандырылған.
Патша үкіметі оларды қазақтарға қарсы әскери күш ретінде пайдалануына
орай, қалмақтар мен қазақтардың өзара араласуына тыйым салды. Қазақ-қалмақ
арасындағы қатынастар қатаң түрде бақыланды. Қалмақ тайшылары мен қазақ
хандары арасындағы қарым-қатынасты бақылау мақсатында патша үкіметі қызмет
адамдары мен өз тыңшыларын қалмақтар мен қазақтар арасына жіберіп отырған.
Мәселен, Астрахань генерал-губернаторының қалмақ арасындағы тыңшысы Самган
Цецюл 1756 жылы 23 сәуірде "Замбек тайшы қазақ хандарымен жақындасып достық
қатынас орнатпақ", - деп жазады. Тыңшылардың осындай хабарлары тек қана
Астрахань генерал-губернаторына ғана емес, сонымен бірге Орынбор генерал-
губернаторына да жеткізіліп түрған. 1757 жылы Орынбор генерал-губернаторы
Неплюев өз күнделігіне, "Қалмақ тайшысы Замбектің қызы Хамсу, қазақ ханы
Нүралы ханның інісіне айттырылғаны, Замбек тайшы қызымен бірге
қызметшілерін қоса жібергені, тайшының жүрты қазақ жерлеріне көшкені
жөнівде тыңшыларынан хабар алғаны- туралы жазған. Осыған орай, екі арада
туыстасуды болдырмау жөнінде, ол өз тыңшыларына қалмақтар мен қазақтардың
достасып, бір-бірімен құдандаласуына жол бермеу туралы нұсқау берген. Патша
үкіметі өкілдері қол астындағы бұратана халықтарды бір-біріне айдап салып,
олардың жақындасуына жол бермей, өз мүдделерін жүзеге асыру үшін, жасырын
саясат жүргізді [8,10].
Мұндай саясат жүргізілсе де, 1756 жылы П.С.Паллас қалмақтар Еділ
далалары мен Каспий теңізі жағалауларында, қазақтар қоныстанған қашықтау
тұста табын-табын мадцарын бағып көшіп қонып жүргендігі туралы жазады.
Шекара бойында орналасқан орыс үкіметі өкілдері адам өлімін болдырмау
мақсатында екі халық арасындағы дауды қалмақтардың пайдасына шешуге
үмтылды. Қалмақ жүртын шабуға жол бермеу үшін патша үкіметі қызмет адамдары
барлық дипломатиялық күш-жітерін салып бақгы.
1743 жылы Кіші жүз жерінен жүзге тарта жылқыны қалмақтар қолды қылып
айдап әкеткен. Барымталанған малды қайтару үшін Туғанбек баласы Есет батыр
және тағы басқа старшындар қазақтардан 10 мьщға жуық сарбаз жинақтап,
қарымта қайтаруды ойластырып, орыс үкіметі өкілдері арқылы қолды болған
малды кейін қайтаруды талап етіп, болмаған жағдайда қалмақтардың жүртын
шабатындықтарын ескерткен. Қыс кезінде Еділ-Жайық өзендері бетіне мұз
тұрғаннан кейін 1744 жылы қаңтар айында Есет батыр және тағы басқа
старшындар бастаған 50 қазақ жігіті Астрахань қаласына келіп, құпия кеңесші
Татищевтен қазақ өскери қолының қалмақ ұлысына өтуіне рұқсат сұрады.
Екі халық арасындағы ежелден қалыптасқан өшпенділікті оңтайлы
пайдаланған патша үкіметі қалмақтарды шекара қорғау ісіне көптеп тарта
бастады. 1725 жылы Жайық өзені өңірінде көшіп жүрген 625 қалмақтың ішінен
ПО адамды әскери коллегия шешімімен Жайық казак-орыс әскері сапына адцы.
1727 жылы Астрахань қаласы маңында көшіп жүрген қалмақтардан Астрахань-
Царицын шекара шебін қорғайтын 300 адамдық әскери команда құрылды. Шекара
бойында казак-орыс станицалары көбейіп, оның түрғындарының санын қалмақтар
толықгырды. 1746 жылы әскери қызметтегі қалмақтар саны 470 адамға жетсе,
1753 жылы Жайық казак-орыс әскері корпусы құрылып, оның құрамында қалмақ
атты әскері полкі жасақталған.
Қалмақтардың Ембі, Жем, Жайық, Еділ өзендері бойына қоныс аударуы қазақ-
қалмақ қатынасының жаңа кезеңін ашты. Бұл кезеңнің ерекшелігі, қоныс аудару
мен феодализмнің ыдырауы, қазақ-қалмақ халықтарының Ресей империясы
құрамына бодандыққа өтуімен сипатталады. Осы кезеңнің бастапқы кезі
жаутершілік заман болса, кейінгі уақыттағы байланыстар жер, сауда,
әкономикалық, әлеуметтік қатынастарға үласты.
Патша үкіметі екі халық арасында делдал болып, көптеген істерге
араласты. Батые Қазақстан және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ж ұ м ы с
Тақырыбы: XVII-ші ғасырдың соңы – XVIII ғасырдың ортасына дейінгі қазақ-
қалмақ қатынастары.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І-тарау. Қазақ-қалмақ катынастарының қайнар көзі
... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
І.1 Қазақстан аумағында қалмақтардың пайда болуы
... ... ... ... ... ... . 5
І.2 Қазақстанның батыс өңірі мен Еділ өзені жағалауларына
алмақтардың қоныстануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 16
І.3 Казак-орыс әскері құрамындағы қалмақтар мен қазақтар қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ-тарау. Экономикалық қатынастар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ІІ.1.Жер және мал шаруашылығы мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
ІІ.2 Сауда қарым-қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
ІІ.3.Балық аулау және тұз өндіру салаларьндағы байланыстар
... ... ... ... 54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстанның тәуелсіз өмір сүру
жағдайында тарихымызды жан-жақты зерделеу, қазақ елінің Еуразия
кеңестігінде ғана емес, оның халықаралық қатынастар жүйесіндегі де орны мен
рөлін анықтауға көмектесетіні анық. Әр халықтың тарихы көршілес орналасқан
халықтар тарихымен байланысты; бұл байланыс өзінің дамуы, ауқымы, сипаты
жағынан әртүрлі болуы мүмкін, алайда ол байланыс әрқашан да болған.
Сондықтан халықтар тарихында өрқашан тарихи өмір қауымдастығы
қалыптастырған жағдайлар әрекет етеді [1].
Кеңес дәуірінде Қазақстанның Ресеймен ғана тарихи байланыстарына баса
назар аударылып, басқа елдер және халықтармен қарым-қатынастарына мән
берілмеді. Не болмаса көршілес орналасқан халықтармен өзара қатынас тарихы
көмескі күйінде бейнеленді, зерттеулердің көпшілігіңде басқа халықтардың
орыс халқының төңірегінде өз еркімен топтасуы жөніндегі пікір уағыздалды
да, түркі, моңғол т.б.,халықтарының өзара қатынастары тарихи шектеуге
ұшырады. Ал тәуелсіздігімізді алғалы бері көптеген тарихи зерттеулерге
мүнкіндік беріліп, жол ашылды. Сол себепті де дипломдық жұмысымның
тақырыбын “XVII-ші ғасырдың соңы – XVIII ғасырдың ортасына дейінгі қазақ-
қалмақ қатынастары” – деп алып, оны зерттеп ой қорытындылауды жөн көрдім.
Мақсаты мен міндетті: Қазақ-қалмақ халықтары қатынастары тарихының
көмескі беттері аз емес. Осы мәселелерді ашып корсету, толығырақ баяндау
зерттеу жұмысының мақсатын айқындайды.
Ғылыми өдебиеттерді зерттей келе, ғылыми жұмыс барысында алдымызға
қойған басты мақсат қазақ-қалмақ халықтарының бағзы заманнан бері
қалыптасқан қатынастардың мазмүны, негігі кезеңдері мен ерекшеліктерін ашып
көрсетіп, бір жүйеге келтіру.
Осы бағытта төмендегідей міндеттер қойылды: - қазақ-қалмақ
халықтарының ара-қатынасының қалыптасуына әсер еткен ішкі, сыртқы
жағдайларды анықтап, түп-тамырын одан әрі зерттеу;
Ресей империясында абсолюттік монархияның қалыптасу кезеңінде қазақтар
мен қалмақтарға қатысты өкімет саясатының өзтеруін анықгау;
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі Ресей империясының
қазақ, қалмақ халықтарын қанау әдістерін салыстыра отыра саралау;
Ресей империясы қазак-орыс әскері құрамында қызмет атқарған қалмақтар
мен қазақтардың катынасы тарихын зерделеу;
- XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ-қалмақ халықтары
арасындағы әкономикалық қатынастарды нақтырақ көрсетіп, сауда,
балық аулау, тұз өндіру көсіпшіліктері мен мал
шаруашылығындағы қазақ-қалмақ қатынастары жөнінде ой қорытып
тұжырым жасау;
Жоғарыда көрсетілген мәселелер бойынша жүйелі ғылыми түжырым
жасап, қорытынды шығару.
Зерттелуі: "XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезінде қазақ-қалмақ
халықтарының қатынастары" мәселесінің зерттелу деңгейіне келер болсақ, ол
аз зерттелген тақырып деп есептейміз. Қазақ-қалмақ қатынастарына арналған
көлемді еңбек жоқтың қасы, кеңес тарих ғылымы даму барысында бұл мәселенің
кейбір аспектілеріне ғана жете көңіл аударылды. Алайда, қазақ тарихының
жарқын да қайғылы беттері "Ақтабан шүбырынды, Алқакөл сүлама" жылдары
оқиғалары қозғалса, оның зерттеу ауқымы шектеліп, Ресей империясы күрамына
қазақ жүздерінің "өз еріктерімен қосылғандығы" жөнінде айтылып, ал ғасырлар
бойында қалыптасқан қатынастар сырт қалып отырған. Қазақ-қалмақ қатынасы
тек қана жоғарыдағы мәселені зерттегенде сөз болып, ал одан кейінгі кезең,
ХІХ-ХХ ғасырлар, көп еленбеді. Бұл екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
уақытта қалыптасқан сыңаржақ коммунистік идеологияның туындысы болып
табылатын қоғамдық санаға күшпен сіңірілген концептуальды теориялық жүйені
негіздеуі әсерінен болатын. Осының салдарынан Қазақстанның сол замандардағы
тарихи дамуын байланыстырған қалмақтармен ұзақ мерзімді қатынастың мазмүны
ашылмай, терендетіп талдауға мүмкіндік болмай, бұл мөселе бұлыңғыр қалпында
қала берді [1,2].
Зерттеу жұмысымыздың барысында аталған әдебиеттер тізімімен қатар
көптеген ғалымдардың ғылыми еңбектері, әдістемелік жұмыстары мен
салыстырмалы ой-пікірлері талқыланды.
Диплом жұмысының ғылыми-танымдық және практикалық маңызы. Зерттеу Ресей
империясының құрамыңда болган бұратана халықтардың өзара қарым-қатынасы;
сипаты, мазмүны және ерекшеліктері деген күрделі тақырыптың бір бөлігі
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, алты
параграфтан, қорытындан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жазылуы
барысында 36 әдебиет пайдаланылды.
Жұмыстың мазмұны 73 парақта баяндалған.
І-тарау. Қазақ-қалмақ қатынастарының қайнар көзі
І.1. Қазақстан аумағында қалмақтардың пайда болуы
Қалмақтар моңғол халқының бір тармағы болғанымен, ХІ-ХІІ ғасырларда
моңғол тайпаларының арасында олардың саны аз болса керек. Олар сол кездің
өзінде мықты моңғол тайпалармен бірге қоныстана алмаған соң, елден бөлек
батыс шекара аймағына орналасып, тарихта ойраттар атымен белгілі болған.
Көршілес орналасқан мүсылман қауымы оларды қалмақ деп танып білген. Дүйім
моңғол жұртынан оларды қалмақ атымен ғана анық айырған. Шекаралас
орналасқан халықтар қалмақ жүртымен тығыз араласып, арадагы соғыстар,
саяси, әлеуметтік, әкономикалық, мәдени қатынастар бұл халықтар өміріне
тікелей әсерін тигізді. Қалмақ атауын батыс моңғолдарға түркістандықтар
тақса керек. Түрік қауымы қалмақ, қытайлықтар "өлүт" деп атаған моңғол
текті бұл халықтың өзіндік есімі - "ойрат". Бұл атау Шыңғыс хан кезінен
бастап әлемге таныла бастаған. Қалмақ халқы туралы көпшілік елдер
мағлұматтары өте аз болған, өйткені қалмақ қауымы басқа елдер ұшін жабық
мемлекет еді. Мағлұмат алуға тырысқан ниет ел тыңшылары қолға түсер болса,
олар аяқ астында өлтірілетін. Осындай жағдайларға байланысты көптеген елдер
қалмақтар туралы көп біле бермейтін. Сондықган көршілес орналасқан мұсылман
халықтары ойраттарды, жоңғарды, оймауыт, ұрынқой, маңғұт, үлкіт, былаут,
таңғұт, көкмоншақ, торғауыт, дүрбұт (дербет), хойт және тағы басқа моңғол
рулары мен тайпаларын, моңғол тектес халықтарды қалмақ деп атаған [2].
Қалмақ атауы Шыңғыс хан заманынан қалыптасып, XIII ғасыр-дың алғашқы
жартысында қалмақтар (ойраттар) Алтай тауы түстігі мен Қара Ертіс өңіріне
ежелгі керей, найман қоныстарына берік орнықгы. Шыңғыс ханның кенже ұлы
Теле хан билігіндегі монғол ұлысының сол қанатын құраған олар, заманында
жоңғарлар (кейбір деректерде зұңғар, жұңғар Т.Ә), моңғол хандығы
өскерлерінің сол қанатына еніп, сол қол атауын иемденгені тарихта белгілі.
Құрбанғали Халид өзінің "Тауарих Хамса" атты шығармасында, түрік халықтары
мұсылман дінін қабылдаған тұста, қалмақ атауы пайда болған,-деген пікірді
білдіреді. „Әдепкіде қалмақтарды ешісім дінге зорламай еркіне қойып, олар
кеңесіп көрейік деген соң уақыт белгілеген. Бірер аи өткен соң жиналып
қалай болды дегенде, біз өз дінімізде қалмақ болдық деген", - деп жазады.
Осыған орай, қалмақ аты мүсылман қауымының басқа бір халыққа таңған атауы
деп көрсетеді. Жоңғар қалмақтары арасында ұзақ уақыт өмір сүрген Әбілғазы
Баһадүр хан қалмақтың торғауыт руы жөнінде: „Торғауыттың мағынасы арғы -
беттегі ел дегені, Моңғол жүртының шеті Селенге, оның арғы жағында
отырғаңдықган торғауыт атанған", деп жазады. Бұл пікір қалмақтардың моңғол
жерінің батысында қоныстанғанын растай түседі. Торғауыт, дүрбіт, хошеут,
чорос (жоңғар) рулары ойрат атын XVI ғасырдан бастап иемденген. Ойрат
сөзінің шығуы да тарих ғылымында талас тудырды. Мәселен, аталған атау
жөнівде 1934 жылы академик В.Я.Владимирцовтың "Моңғолдардың қоғамдық
құрылысы" атты еңбегі жарық көрген. Еңбекте В.Я.Владимирцов "ойраттар орман
халықтарынан көшпелі халыктар қатарына өтті",- деген пікір білдіреді . Бұл
пікір белгілі шығыс ғалымы Рашид-ад-диннің ойраттарды "орман халықтары"
деген түжырымына сүйенеді. Осы пікір негізінде бурят ғалымы Д.Банзаров
ойрат "ой" (орман) және „арат"(халық ) сөзінен деген шешімге келген.
Осы жеңілістен кейін Әбілқайыр хандығының көшпелі халқының бір бөлігі
бөлініп, Керей мен Жәнібек бастаған қазақтар Моголстанға көшіп, Шу мен
Қозыбас өзендері ортасындағы жерлерге қоныс теуіп, қазақ хандығының негізін
қалады.
1613 жылы поляк интервенциясын басынан өткерген орыс мемлекеті
әкономикалық, әскери жағынан өлсіреді. Осы жылы орыс мемлекеті патшасы
ретінде атақгы Романов өулеті өкілі таққа отырды. Саяси жағдайдың
шиеленісуіне орай, патша үкіметі Ісүш қолданудан бас тартып, қалмақтармен
бейбіт келіссөздер жүргізуге ұмтылды.
Жаңа орыс патшасы, қалмақ тайшыларымен келіссөздерді қайтадан бастады.
Жер тапшылығын сезінген дүрбіт және торғауыт тайшылары келіссөз барысывда
бүрынғы сауда қатынастарын қалпына келтіріп, Сібір қалалары маңындағы
жерлерде көшіп қону құқығын қайта алуды көксеп, бұл келіссөздерге өздерінің
ризашылығын білдірген. 1616 жылы олар Тобольск және Тюмень қалаларына өз
елшілерін жіберді. Москва үкіметі қалмақ тайшыларының сауда жасап, тығыз
араласуына жағдай жасауға үмтылып, бұл істі орындауды жергілікті
әскербасыларына тапсырып, осы жылы 5 қазан күні патша үкіметі әскер
басыларына қалмақтарға қарсы бүйрықсыз аттануға тыйым салды. Бүирықты
орындамаған әскербасылар қатаң жазалантындығын ескертті. Қалмақтар тек қана
орыс мемлекетімен ғана емес, сонымен қатар көрші мемлекеттермен жағдайды
қалыпқа келтіруге тырысып, қазақтармен де келісімге келе бастады. Өйткені,
Қазақ хандығы Есім ханның кезінде қалмақтарға қарағанда, бір орталыкқа
бірікен күшті мемлекет болатын. Қалмақ тайшыларының қазақтармен қатынасының
уақытша жылуын сезіп, екі халықтың араларының жақындасуынан сескенген орыс
үкіметі өкілдері қалмақтарды өздеріне қарай тартып, екі ортада аманатсыз,
салықсыз бейбіт қатынас орнатуға да келісті. Алпауыт орыс мемлекетінің көп
жылғы зорлық саясатынан кейінгі мұндай шешімге келуі амалсыздықтың шарасы
болатын. Бұл шешімге разы болған қалмақтар 1617 жылы 19 желтоқсанда Бугу
және Қодан бастаған елшілікті Тобольск қаласына, одан әрі Москва қаласына
аттандырды. 1618 жылы наурыз айында қалмақ елшілері Москва қаласына келіп,
келіссөз барысывда патша ағзамга қалмақ ордасын қайтадан қол астына алып,
сыртқы барлық жауларынан қорғауды өтініп, 13 жыл ішінде үкімет белгілеген
қалалардың өрқайсысына 300 бас әртүрлі мал басын әкеліп тапсыруға уөде
еткен [1,3].
Қалмақ-орыс келіссөздері соңынан, 1618 жылы 14 сәуірде, орыс патшасы
Михаил Федорович қалмақ тайшысы Далай батырға орыс бодандығына өтуі жөнінде
"сенім грамотасын (қағазын Т.Ә)" тапсырған, онда аманат және салық жөнівде
әңгіме қозғалмады. Оның себебі, басқа біреудің қолымен от көсеуге үмтылған
патша үкіметі шығыстағы көшпелі халықтарға қарсы күш көрсететін одақтасын
іздеуде болатын және осы одақгасты қалмақтар деп түсінді. Сонымен бірге,
бұл іске ақы, сый-сияпат беру сияқты іс-қимылдар арқылы, орыс үкіметі
қалмақтардан басқа да "бүратана" халық өкілдерін өзіне тартта білді.
Қазақ-қалмақ келіссөздерінің басталғанына қарамастан, орыс үкіметінің
қолдауына сүйенген қалмақтар, 1620 жылдан бастап қазақ жерлеріне шабуылын
қайта бастады. Осыған орай, қазақ және қалмақ әміршілерінің арасында
жайылымдық жерлер үшін соғыс қимылдары өрши түсті. Арадағы болған шайқаста
Есім хан бастаған қазақ қолы жеңіске жетіп, қалмақ өскерін талқандады.
"Ойрат әміршілері қазақтың Есім ханына келіссөз жүргізуге елшілер
жібергенімен, өздері түн жамылып қазақ ауылдарына шабуыл жасап, көп
адамдарды өлтірді. Ызаға булыққан Есім хан қалмақ елшілерін өлтіріп, жоңғар
қалмақтарына қарсы көп әскер жіберіп, қалмақтардың көп адамдарын қырып
тастаған",- деп жазады, Байбағыш тайшыға барып келген, Уфа қаласы Указной
дом (Жарлық шығару үйінің Т.Ә) тілмәшы П.П.Семенов.
Қазақтардың қысымына шыдай алмаған қалмақтар Далай-Батыр, Хо-Өрлік,
Шүкір тайшылардың басшылығымен Есіл, Тобыл өзендеріне қарай үдере көшті.
Бұл көшке кейін хошеут тайшысы Байбағаш қалған адамдарымен, оның інілері
Дүргеші, Кунделен, Үбіші тайшылардың ұлыстары қосылған. Қалмақтар Тобольск,
Тюмень, Уфа қалаларының төңірегіне көшіп келіп, орыс мемлекеті бодандары
башқұрт және басқа халықтармен қақгығысып, сол жерде қоныстанған елді
тонауға кірісті. Бұл келеңсіз жағдай, орыс үкіметінің наразылығын туғызып,
Москва қаласынан жедел түрде үкімет адамдарынан тексеру тобы құрылып, Уфа
қаласына аттандырылды. Уфа қаласына келіп жеткен орыс үкіметі өкілдері,
қалмақтарды тәртіпке шақырып, оларға тек қалада сауда жасауға рүқсат беріп,
болған жағдай қайталанбас үшін үкімет өкілдері қалмақтардан қайтадан ант
қабылдаған. Осыдан кейін, орыс үкіметі талап етуіне орай, 1621 жылы қалмақ
елшілері Москва қаласына барып, бодандыққа адал екендерін білдіріп қайта
ант берген. Патшалы Ресеймен келісімге келіп, көмек алып нығайған қалмақ
әскерлері 1622 жылы қазақ, ноғай және батыс сібір жерлеріне қайтадан шабуыл
жасауға кірісті. Қалмақ әскерлері үрыс нәтижесінде, қазақтар, ноғайлар және
халхалар одағы тарапынан агрессиялық пиғылдарын басатындай жеңіліс тапты.
Соғыс оты Алтай тауларынан бастап, Ембі өзеніне дейін шарпып, аталмыш
халықтарға көп қасірет әкелді.
Жеңіліске үшыраған қалмақтар 1623 жылы Тобыл өзені, Тюмень қаласы
маңына қарай қашты. "Ойраттардың басты тайшылары, қазіргі кезде Алтын хан
адамдарымен (халхастармен) және моңғолдармен соғысып жатыр, бүхарлықтар мен
ноғайлар да қалмақ тайшылармен соғыс жүргізуде. Қалмақтар соғыста жеңіліп,
оларға Алтын хан адамдарынан, бүхаралыктардан, ноғайлардан көп қысым
болғандықтан, Сібір қалаларының төңірегіне көшіп келген", - деп көрсетілді,
осы оқиғалар жөнінде сол кездегі құжаттардың бірінде 82.122. Сөйтіп,
бытыраңкң орналасқан қалмақтар топ-топ болып сан майдавда соғысып, көптеген
жеңілістерге үшырады. Деректемелер бұл соғыстардардың қым-кңғаш сөттерін
ашып көрсете алмағанымен, қазақ билеушілерінің қалмақ тайшыларымен уақытша
бітім жасағанын дәлелдейтін фаісгілер бар. "Бұхараға Тұрсын патшадан
(Ташкент өміршісі, қазақ ханы Түрсын Мүхамедтен) және Қазақ ордасының Есім
патшасынан бітім сүрап қалмақ елшілері келді",- деп жазады, 1624 жылы қыс
кезінде дүрбіт тайшысы Далай-Батырға барып келген орыс үкіметі елшісі Яков
Булгаков.
1625 жылы қалмақтар арасында өзара бақталастық нәтижесінде соғыс
басталды, оған Шүкір тайшының ағасы Шын тайшының қайтыс болуы себеп болды.
Өйткені Шын тайшының ер баласы, яғни мұратері жоқ еді, осыған орай, Шын
тайшының ұлыстары Шүкірдің інісі Байбағыштың қолына өтті. Ол өкесі Хара
Хұламен көшіп бірге жүретін. Шүкір тайшы Байбағыштан Шынның ұлыстарын
тартып алуға үмтылды. Осы себептен ағайынды екі тайшы арасында әскери
қақтығыстар басталды. Екеуін келісімге келтіріп, ПІын тайшы ұлыстарын бөліп
беру үшін екі ортаға әкесі Хара Хүла мен Далай батыр кіріссе де, соғыс
қимылдары толастамай, тіпті дау шиелінісе түсіп, даудың арты кісі өліміне
алып келді. Әр жақгы жақгаған қалмақ тайшылары екі топқа бөлінді: Шүкір
тайшы өз жағына қалмақ тайшылары Табытай, Мерген-Төмен, Батыр Баянды
тартып, олармен бірігіп, тұзды кол жанында отырған Байбағыш ұлысына шабуыл
жасап оны талқандап, тайшының өзін өлтіріп, оның ұлыстарын өзіне қосып
алған. Осыпай, Шүкір тайшы бастаған қалмақтар тобы бұл тайталаста жеңді.
1628 жылы жаз айларында жеңіске масаттанған Шүкір тайшы қалмақтары
арадағы келісімді бұзып, Уфа уезінің Қарабатан болысына шабуыл жасап 60
башқұртты айдап өкеткен. Осы жағдайға байланысты орыс үкіметі қалмақтардан
башқұрттардың қайтарылуын талап етіп, қалмақ тайшысы Далай Батырға сүрау
салды. Өйткені башқұрттар бұл кезде Ресей империясы боданы болатын. Патша
үкіметінің талабын екі етпей, оған қызмет көрсету және оның тыныштығын
бүзған адамдарды жазалау мақсатында Далай батыр мен Күжі тайшы күш
біріктіріп жорыкқа аттанып, Жайықгың жоғарғы сағасында Шүкір, Мерген және
Баян Батыр тайшылар бастаған қалмақ әскерлерін талқаңцап, башқұрттарды
түтқыннан босатқан. Жеңіліс тауып әлсіреген Шүкір, Мерген және Баян Батыр
тайшылар бастаған қалмақ жүрты, Жайық сағасына көшіп келіп, Хо-Өрлік баласы
Шүкір-Дайшын ұлысына қосылуға мәжбүр болды [4].
Ноғай Ордасы жерлерінде көшіп қонып, осы жерлерді иеленуді ойлаған
қалмақтар, XVII ғасырдың 30-жылдары Москва қаласына Балта мен Аюкені, Уфа
қаласына Далай батырдың баласы Доржыны елші ретінде аттандырған. Алайда,
орыс патшасы үкіметі қалмақтардың өтінішін аяқсыз қалдырып, оларға бұрынғы
көшіп жүрген жерлеріне қайтуын талап етті.
XVII ғасырдың 30-шы жылдарының бірінші жартысында Далай батыр, Күжі,
Байбағас, Күнделен, Үбіші тайшылар Тобыл, Есіл өзендері бойында көшіп
жүрді. Ресей бодандығын қабылдау процесі қалмақтардың бір орталыққа
бірігуін тежесе де, арада біраз уақыт өткен соң, жоңғар қалмақтары бір
орталыққа бірігуі қайтадан жалғасын тапты. Осы оқиғалар барысында, қалмақ
тайшылары арасында қырқысулар күшейіп, нәтижесінде 1632 жылы Байбағас, 1637
жылы талай батыр қаза болып, олардың жүрты тарап басқа бір ұлыстарға
қосылуға мәжбүр болды.
Аталған жыддар түсында Хара Хүла басқарған шорос әулетінің ықаалы өсті.
Мұрағат құжаттарында Халха әміршісі Алтын хан мен қазақ әміршілері
басқарған елдерге қарсы, Хара Хүла тайшы бастаған ойраттардың әскери
жорықтары жөнінде көптеген деректер кездеседі. XVII ғасырдың 20-шы
жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың бас кезінде, Ертіс өзенінің оң
жағалауында шорос тайшыларының басшылығымен ойрат жүрты шоғырланды.
Шоростардың мұндай шоғырлануына, ойрат руларының бір бөлігінің (ширек
миллионға жуық адамның) Еділдің төменгі ағысына көшіп кетуі нөтижесінде
мүмкін болды. Жайылымдық жерлердің кеңейуі, оны пайдалану мүмкіндігінің
артуы, Жоңғариядағы XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың бас кезінде
қалыптасқан жағдай шаруашылық және саяси дағдарысты жоюға мүмкіндік жасады.
Ойраттардың бірігуіне, рухани нығайуына 1616 жылы Будда дінінің бір тармағы
ламаизмнің ойрат елінің ресми діні ретінде қабылдануы әсер етті. Діни және
ұлттық сана бір арнаға бірігуі нөтижесінде ойрат жұрты бір ел, біртүтас
халық ретінде бір орталыққа топтаса бастады.
1634 жылы Хара Хұла қайтыс болғанңан кейін, оның орнын басқан үлкен ұлы
Хото-Хоцин-Батүр (Батыр), Тибеттегі Далай-лама және Жоңғардағы қалмақ
жүртының қалауы бойынша Ердене-Батыр қоңтажы (қоңтайшы Т.Ә) Хото-Хоцин
деген атымен бүкіл Ойрат елінің әміршісі болып танылды.
Ердене-Батыр қоңтайшы титулын алған Хото-Хоцин-Батұр (1634-1654 ж.ж.)
билік жүргізіп, 1635 жылы Жоңғар қалмақтары хандығы іргетасын қалаған. Ол
алғашқы күннен бастап-ақ бытырап кеткен ойрат тайпаларын бірін айламен,
екіншісін күшпен қайта біріктіріп, төрт-бес жылда күшті көшпелі мемлекет
құрып, Қазақ Ордасын талқандауды мақсат түгты.
Жоңғар хандығында толық түгастық болмаса да, қазақ қалмақтар
қатынастары айтарлықтай өзтерістерге ұшырады. XVI ғасырдың аяғы мен XVII
ғасырдың бас кезінде Қазақ хандығы бытыраңқы ойрат қалмақтары тайпаларына
қарсы түрса, енді XVII ғасырдың екішні жартысында, күш ара салмағы біріккен
жоңғар қалмақтары жағына ойыса бастады [4,5].
Қазақ-жоңғар қатынастары, әсіресе, жоғарыда көрсетілген Ердене-Батыр
қоңтайшы (тарихи шығармаларда көбінесе Батыр қоңтайшы Т.Ә.) билік құрған
кезде қайтадан шиеленісе түсті. Тарихи деректерде Батыр қоңтайшы мен қазақ
султаны Жәңгірдің арасындағы соғыс қимылдары туралы баяндалады. Осы кезден
бастап-ақ қалмақ тайшылары қазақ жеріне үздік-үздік шабуыл жасаған. Жиі
қайталанған шабуылдардың бірінде, одан кейінгі кезде қазақ ханы болған
Жәңгір султан тұтқынға түскен. Бұл оқиға тарихи деректерде: "Қара қалмақ
тайшылары, Далай-тайшы, Қоңтайшы, Күжі тайшы, Торғыша-тайшы бүкіл
қалмақтарды ертіп, сол жылдың қысында Қазақ Ордасына қарсы жорыққа
аттанған, Қазақ Ордасы әскері тез арада жиылып қара қалмақтарға қарсы
тұрды. Қара қалмақтар мен Қазақ Ордасы әскерлері бетпе-бет кездесіп, арада
жойқын үрыс болған. Қара қалмақтар өскерлері жеңіске жетіп, Есімхан
баласын, ханзада Жәңгірді тұтқынға алған",- деп баяндалады.
Деректерде, сондай-ақ Есім хан билік құрған кезде қалмақтардың бір
бөлігінің Есім хан мен Жәңгір сұлтанның билігін мойындағаны жөнінде: "Есім
Қазақ Ордасында патша болатын, ал Жәңгір қара қалмактар ханзадасы болып
тұр",- деп көрсетіп, қазақ хандары мен Батыр қоңтайшының дипломатиялық
қатынас орнатып, елші алмасып отырғандығы жөнінде айтылады. Осындай
келіссөздер нәтижесінде 1635 жылы жазда Жөңгір султан Қазақ Ордасына
жартылай тәуелді дүрбіт Далай тайшымен тізе қоса отырып, торғауыт тайшысы
Хо-Өрлік ұлысына жорық ұйымдастырған. Бұл жорыққа Күнделен тайшы бастаған
хошеуттердің бір бөлігі қатысса керек. Қазақ-дүрбіт-хошеут қосындары
сонымен бірге ноғайларды талқандап, башқұрттарды шауып, торғауыттарды да
үлкен шығынға үшыратқан.
Арада жарты жыл өтпей жатып Қазақ Ордасы шабуылға үшырады. Екі арадағы
келіссөздер, елшілік қатынастар қазақ және жоңғар қалмақтары арасындағы
даулы мәселелерді шеше алмады.
Батыр қоңтайшы Жоңғар хандығын нығайтуға кірісіп, елдегі тәртіпті
күшейтуге үмтылды. Елді біріктіретін ортақ заң қажеттігі туындады. Бұл
кезге дейін қолданып келген Шыңғыс ханның "Жасақ" заңы уақыт өте келе
ескірді. Қалыптасқан жағдайда, заман талабына сай келетін, Жоңғар
хандығының жаңа заңын дайыңцауға ат салысқан, Батыр қоңтайшының өзі болды.
Ол 1640 жылы Тарбағатайда Бүкіл моңғол құрылтайын шақырып, өзі дайындаған
заң жобасын ұсынды. Құрылтайға Еділ жағалауынан Хо-Өрлік, Танғүттан Күше
хан, Халкадан Түшету тайшы, қалмақтармен қоса халхалар да қатысқан.
Қоңтайшы Батыр 10 мың өскерден айрылған жеңілістен соң, қарымта
шабуылға дайындалды. Сол кездегі деректерде қоңтайшының өз бодандарынан:
"жасақ пен мініс аттарын талап ететінін, оның себебі жоңғар атты әскерінің
қазақтармен болған, үрыстарда көп шығынға үшырағаны" - туралы баяндалады.
Жәңгір хан өз тарапынан жоңғар билеушілеріне қарсы қазақ хандығымен
шекаралас елдермен өскери одақ құруға тырысты.
1652 жылы қазақтар мен жоңғар қалмақтары арасындағы кезекті қақтығыс
болды, шайқас барысы, оның нәтижелері туралы нақты деректер сақталмаған.
Орыс деректерінде бұл шайқас туралы мүлдем ештеңе айтылмайды, ал қалмақ
деректерінде соғыстың болғандығы туралы баяндалады. Үзақ жылғы соғыс
нәтижесінде 1652 жылы қанды майданда Салқам Жәңгірдің өзі жекпе-жекте қаза
болды.
Батыр қоңтайшы 1653 жылы дуниеден өтіп, Жоңғар хандығының тағын, оның
ортаншы ұлдарының бірі Сеңке (1653-1670 ж.ж,) иеленді. Оның тұсында қара
қалмақ пен құба қалмақ, яғни, ойраттар мен оларға тәуелді түрік тайпалары
арасында ұзақ қантөгіс соғыстар болып, нәтижесінде 1658 жылы қара қалмақтар
басым түскен. Алтайдағы түрік тайпалары бір тобы, Ойрат мемлекеті құрамына
еніп, қалмақтарға бүрынғыдай алым-салық төлеумен шектелмей, қосын-қосын
әскер беріп түруға міндеттенеді.
Бұл жеңістер мен әскери олжаны бөлісу барысында Жоңғар хандығы ішінде
алауыздықтар туғызды. Мәселен, 1661 жылы ағайынды хошеут тайшылары Абылай
мен Өшірті арасында жанжал туъш, үлкен әскери қақгығысқа үласып, жекелеген
тайшылар әрқайсысы әр жақтың сөзін сөйлеп, екі топ өзара келісе алмай,
өскер жиып Еміл өзені жағасында кездесіп, соғысқан, ұрысқа екі жақтан отыз
мыңнан әскер қатысып, екі жақган көп адам шығыны болды.
Өзара қырқыстан қажыған кейбір тайпалар, Жоңғариядан аулақтап үдере
көшті. 1663 жылы хошеуттер мен дүрбіттер жиырма мың отбасы құраған үлкен
тобы Жоңғариядан Еділ өзені бойы жағалаулары жерлеріне көшіп, осы жердегі
қоныстанған қалмақ жүртына қосылды.
1666-1667 жылдары Сеңге қоңтайшы халха-моңғол одағына қарсы соғыста
жеңіске жетіп, Алтын ханды талқандап, Шығыс Монғолиядағы Лаузан хан боданы
болып келген Енисей қырғыздарын, Ойрат Одағына қосты. Енді қазақ еліне
қарсы шапқыншылыққа қара қалмақтар мен бірге құба қалмақтар да қатыса
бастады. Оның себебі, қалмақ елінде жиіленген әскери қақтығыстардың
әсерінен қалмақтардың әскер саны азаюына байланысты, басқа көршілес
тайпалалардың көмегімен толықтыруы болды. Сеңге қоңтайшы ел билеген
кезінде, қазақ және жоңғар қалмақтары арасындағы бейбіт қатынастар
байқалады.
1670 жылы Сеңге қоңтайшы тақтан тайып, оның орнын інісі Ғалдан иеленіп,
тарихта қоңтайшы Ғалдан-Бошүқты (1670-1697 ж.ж.) атымен танымалы болған. Ол
1645 жылы туып, Тибетте тәрбиеленген кейін, жиырма бес жасына дейін діни
қызмет жасаған.
Жоғарғы билікке қол жеткізген ол алғашқы күннен бастап-ақ, күшті
көшпелі мемлекет құруға кірісті. Алдымен Ғалдан қоңтайшы Жоңғардың өз
елінің ішіндегі өзара қырқысуларды жоюға кірісіп, Шоқыр-Үбіші тайшы, Өшірті-
Шешен хан ұлыстарын бағындырып, Жоңғар қалмақтарын қайтадан бір орталыққа
біріктірді.
Қалмақ елінің ішіндегі тәртіпті нығайту мақсатында, ол қалмақгың 1640
жылы қабылдаған заңына өзтеріс енгізіп, жетілдіріп, әскерді от қаруымен
жарақтап күшейтті.
Көрші орналасқан куатты да күшті елдермен дипломатиялық қатынас
орнатып, Қытаймен елші алмасып, Ресеймен арада тыныш-тық орнатып алыс-
беріс, сауда ісін үйымдастырды.
Барлық істерді тындырған қоңтайшы Ғалдан-Бошүкты, ендігі жерде әскери
басқыншылық өрекетке көшіп, 1678—1679 жылдары Шығыс Түркістанды бағындырды.
Ғалдан-Бошүкты билік құрған алғашқы жылдары қазақ және жоңғар
қалмақтары арасындағы қатынастарда тыныштық орнады. Бірақ бұл тыныштық
алдамшы болатын, өйткені осы кезден бастап-ақ жоңғар қалмақтары қазақ
жеріне шабуылын дайындай бастады.
Жалпы, осы жылдары қазақ-қалмақ қатынасы халықаралық жағдай шиеленіссе
де, жалпы бейбіт түрде өрістеді.
XVII ғасырдың соңына қарай күшейіп алған орыс, қытай империялары өзара
ықпалды аймақтарды бөлісуге үмтылды. 1689 жылы Нерчинск қаласында жасалған
келісім бойынша Ресей мен Қытай өзара ықпал аймактары мен отарларын
бөлісті. Қытаймен шекаралас жоңғар қалмақтары хандығы көршілес мемлекет
тарапынан төңген қауіпті сезіп, Ресейден әскери көмек сүрап, одақгастық
туралы келісім үсынғанымен, ол жауапсыз қалды.
Азаматтық құқық нормалары ата-анамен бала арасындағы қатынасты реттеп
отырды. Өлім жазасы бұл жерде қолданылмайтын, ол, адамның мүлкін тәркілеу
немесе масқаралаумен алмастырылды. "Ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына
құрым байлаған күйі қара сиырға теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды
айнала шапқылатады, ал қыз қол-аяғы байланып, анасының билігіне берілді".
Мұндай жағдайда, қалмақ заңының ерекшелігі баланың ата-анасына қол
тигізгені үіпін, туыстарын жазалап "үш тоғыз" айыппұлды билерге төлеумен
шектейді.
Екі занда, көптеген жағдайда жауапкершілікті айыпталушының ағайын
туыстарына артқан, осы жағынан да ұқсастық байқалады. Қалмақ зандары моңғол
заңцарындағыдай тоғыздық есептеулердің көптеп кездесуімен ерекшеленіп, ол
шамандық діннің өсері деп түсіндіріледі.
1717 жылы қазақ билеушілері арасындағы алауыздықты пайдаланған, жоңғар
қалмақтары Ұлы және Орта жүздер жерлеріне шабуыл жасады. Осы жылдары хан
Қайып жіберген Байбек пен Төлебай батырлар, елші ретінде Тобыл қаласының
әкімшілігіне келіп, казақтардың жоңғар қалмақтарымен соғысып жатқандығын
және патшадан көмек күтетіндіктерін жеткізген .
Қазақ хандары елге төнген қауіпті түсіне біліп, одан құтылудың жолын
іздеп, қазақтың бас хандары орыс патшасы Петрге І-шіге сөз салып, етерде
орыс патшасы хандық лауазымды, ескі тәртіптерді сақгаса, салық алымсыз
бодандыққа өтуге әзір екендігін білдірген. Алайда бұл үсынысқа жауап
болмай, бұл мәселе аяқсыз қалды.
Қазақ даласында хан, сұлтандар арасында өзара алауыздық жалғаса түсті.
Осының салдарынан қазақтар 1718 жылы жоңғар қалмақтарынан Буғунь, Шаян,
Арыс өзендері түстарында жеңілістерге үшырауына тура кедді.
Жоңғар хандығы бұл жылдары Цин империясымен соғыс жүргізіп жатқан
болатын. 1722 жылы Цин императоры Канси қайтыс болған соң, жоңғар-Ідытай
бейбіт келісіміне қол қойды. Қазақ еліне жоңғар қаупі күшейе түсті. Барлық
күштерін соғысқа жақсылап дайындалған жоңғар қалмақтары 1723 жылдың
көктемінде қазақ жеріне шабуыл жасап, елді қанға бояп, көп қайғы-қасірет
әкелді. Бұл жылдар қазақ тарихында "Ақтабан шүбырынды, Алкакөл сүлама"
деген атпен халық жадында сақталған [6,7].
1726 жылдан бастап қазақ хандары бас біріктіріп, жоңғарларға қарсы
әрекет жасау ісіне кірісіп, Ордабасы тауында (Шымкент қаласы маңында)
қазақтың үш жүзі басшыларының құрылтайы болып, қазақ халқының әскери
жасағын басқарушы бас сардары ретінде Әбілқайыр ханды сайлады. 1727 жылы
Әбілқайыр хан бастаған қазақ әскері Бұланты және Белеуті өзевдері тұсында
жоңғар қалмақтарына ойсырата соққы берді. Шайқас болған жер халық жадында
"Қалмақ қырылған" деген атпен сақгалған. Шайқаста қазақ батырлары Қабанбай,
Наурызбай, Тайлақ көзге түсіп, қазақ өскерінің рухын көтеріп, жеңіске деген
жітерін шындады.
1729 жылы Балқаш көлінің оңтүстік-шығысына таман жағындағы Аңырақай
атты жерде қазақ сарбаздарының жоңғар басқын-шыларымен қантөгісті шайқасы
болып өтіп, үш жүздің бірлескен өскери күштері тамаша жеңіске жетті. Жоңғар
қалмақтары әскерлері Іле өзені бойымен шығысқа қарай шегіне бастады. Бірақ
осы кезде Болат ханның қайтыс болуына байланысты, қазақ жасақтарының
жетекшілері билікке таласып, өзара қырқысы басталып, ортақ іске өз кесірін
тигізді. Өзара араздасқан хандар елді біріктіруге кері әсер етіп, жан-жаққа
көше бастады. Әбілмәмбет сұлтан өз жүртымен Түркістанға, Әбілқайыр хан орыс
шекарасына қарай көшті.
Кіші жүз Ресейдің бодандығына өткеннен кейінде қазақ жеріндегі саяси
жағдай күрделі күйінде қала берді. Жоңғар қалмақтары шапқыншылығы
толастамады. Осындай қиын кезевде халық арасынан танымалы, беделді адамдар
шыққан, солардың бірі жоңғар қалмақтары шапқыншылығын тойтару жылдарында
өскери, саяси қолбасшылық дарындылығы танылған Абылай султан болатын.
1752 жылдың қазан айына таман қазақтар мен жоңғар қалмақтары арасындағы
соғыста қазақ әскері басымдылығы байқадды. Сол жылы 29 қазанда жоңғар
әскерлері талқандалды. Қазақ бұл қақгығыстарды бейбіт түрде шешуге үмтылып,
жоңғар еліне елшілер жіберілген, алайда елшілер жоңғар елінде тұтқынға
алынды. Сөйтіп, бұл келіссөздер аяқсыз қалды.
Соғыста жеңіліске ұшыраған Лама-Доржы жоңғар қалмақтары әскерінің күшін
сарқа пайдаланып, қарымта қайтаруға тырысты. Өз ордасын қорғап тұрған
әскерді де, ұрыс даласына аттандырған ол, ордасын күзетсіз қаддырды. Осы
тұста, жағдайды оңтайлы пайдаланған Даваци, Әмірсана нояндар 600 сарбазымен
жасырын түрде барып, қоңтайшының ордасына шабуыл жасап, 1753 жылы қаңтарда
Лама-Доржыны өлтірді.
Тақ билігіне ие болған Даваци жоңғар қалмақтары хандығы әскерлерін
қазақ даласынан қайтарып алып, Әбілмөмбет хан мен Абылай сұлтанға елшілер
жіберіп достық қатынас орнатты. Ал Әмірсана Алтай мен Тарбағатай маңында
көшіп жүрген жоңғар қалмақтары билеушісі болды.
Қазақ-қалмақ халықтары Ресей империясы құрамына өткеннен соң арадағы
қатынастар орыс үкіметінің араласуымен өтіп, екі ел арасындағы қатынасты
қолдамады. Бұл саясат XVIII ғасырдың 70-шы жылдарына дейін жалғасты. Қазақ
елінен қашқан қалмақтар да орыс бекіністерінен пана тауып, кейін қазақтарға
қарсы әскери күш ретінде пайданыдды. 1771 жылы Еділ қалмақтары Жоңғарияға
үдере көшкен кезде, оларды тоқгатуға орыс оскерлерінің күші жетіп тұрса да,
қазақ өскерлері тартылды. Арадағы ұлттық араздықтықгы қайрай түсу, сол
кездегі орыс үкіметіне тән іс-қимыл болса керек. Бұл саясат XIX ғасырда
одан өрі жалғасты, алайда байланыстардың мәні капиталистік қатынастардың
дамуына байланысты өзтеріп, одан әрі Еділ қалмақтарымен өз жалғасын тапты
[5,7].
І.2. Қазақстанның батыс өңірі мен Еділ өзені жағалауларына
қалмақтардың қоныстануы
XVII ғасырдың бас кезінде қалмақ елі өлі де бір орталыққа біріге
қоймаған болатын. Ел ішіндегі өзара қырқысулар бірігу процесіне кері әсерін
тигізді. Қалмақ ел билеушілерінің өзара жауласу себептерінің бірі тақ
таласы мен жайылымдық жерлердің тапшылығы еді. Қалмақтардың осы жыддары
орыс мемлекеті бодандығына өте бастауы да осы себептерден туындады. Орыс
мемлекеті құрамына бодандыққа өткен соң, қалмақтар Ресей үкіметінен
жайылымдық жер сүрап, империя шекарасы мен оған таяу тұстарда көшіп қонды.
Бұл жылдары қалмақтар орыс мемлекеті жерлеріне бойлай еніп, өз беттерімен
өр жерлерге қоныстануы белең алды. Қалыптасқан жағдайды реттеу үшін, патша
үкіметі арнайы зандар қабылдап, қалмақтарды арнайы жерлерге, шекара бойына
жағалай қоныстандырды. Орыс патшасы үкіметі көздеген мақсаты қалмақтарды
казак-орыстармен қатар шекара күзетіне пайдалану еді. Қоныстанған жерлеріне
байланысты қалмақтар қауымдастығы сол жерлердің атымен қоса аталатын болды.
Мәселен, Жайық қалмақтары, Еділ қалмақтары т., б.
Батыс Қазақстан өңіріне қоныстанбас бұрын қалмақтар ол жерлерді алдын-
ала барлаған. Олар кейде бұл өңірге азғана уақыт жайлап, Ембі, Ырғыз
өзендері бойында аңшылық құрған.
Тарихи деректерде қалмақтардың Хо-Өрлік бастаған ұлысы Еділ-Жайық
өзендері өңіріне көшіп келуі 1629 жылы болған деп көрсетеді.
1623 жылы Тобыл өзені бойында көшіп жүрген қалмақтарды көрген Тобыл
әскер воеводасы (әскербасы Т.Ә) оларды тәртіпке шақыру мақсатында бояр
баласы Дмитрий Черкасовты басшы қылып, бір топ елші жіберді. Елшілер тобы
қалмақтардың қонысына үкімет талаптарын жеткізгеннен кейін, қалмактар
наразылық білдіріп, елшілерді сабап қуып жіберген. Дмитрий Черкасов тек
қана Сенқұл тайшының араласуы арқылы аман қалған. Осы оқиға 1628 жылы Хо-
Өрлік бастаған қалмақтардың батысқа көшкен кезінде орыс үкіметімен тығыз
араласуға қиындық келтірді [8].
Қалмақтардың Ембі, Ырғыз, Жайық, Еділ өзендері маңындағы жерлерде
қоныстануы жергілікті ноғай рулары наразылығын туғызды.
Қалмақтардың Жем-Жайық өзендері өңіріне келгені жөнінде орыс үкімет
орындарына алғашқы хабарды Астрахань қаласы әскер басшысы Ф.Куракин
жеткізген. Оның адамдары 1629 жылы Жем өзенінің төменгі сағасында көшіп-
қонып жүрген қалмақтарды көрген Ф.Куракин Москвамен байланысып, олардың
кәшу бағыты туралы мәліметтер жинап, қалмақтар "Еділ өзеніне қарай
қозғалып, Жайық өзенінен өтпек", - деп хабар береді. Астрахань қаласы
әскербасы Ф.Куракинге өз жүртын бастап көшіп жүрген қалмақ тайшыларының
есімдері әлі белгісіз болатын. Сондықтан ол өз адамдарын жіберіп, олардың
кімдер екенін біліп, Москваға хабарлаған. Ол өзінің елшілік хатында Жем мен
Жайық өзендері өңіріне қалмақтардың келуін,"өз ағайындары арасында
сыйыспай, дауласып өзара соғысқан олар, қазір Жайыққа жақын жерде көшіп
жүр",- деп түсіндіреді. Одан өрі ол Далай батырмен Дүргеш тайшы басқарған
қалмактар қазақтардың шабуылынан қауіптенетіндіктерін жазады. Қалмақтар
көрші орналасқан халықтарға шабуыл жасап, маддарын айдап өкетіп отырған.
Осыған орай, 1632 жылы 22 сәуірде ноғай мырзалары мен орыс әскерлері күш
біріктіріп, Қара өзен маңында қалмақтарға соққы берді. Қалмақтарды Еділ-
Жайық өзендері өңіріне жібермеу туралы бүйрық алған Астрахань әскербасы
стрелецтерді (атқыштарды Т.Ә) қалмақ тайшыларына жіберіп, олардан Еділ-
Жайық өзендері өңірін босатуды талап етіп, жергілікті халықтармен байланыс
жасауға тыйым салды.
Жауап ретінде қалмактар бұл талаптарды орындай алмайтындығын, бірақ
орыс мемлекетіне шын берілгендігі жөнінде ант беруге дайын екендігін
білдірді. Осыған орай, қалмақтардан ант қабылдау үшін елші Г.Русаков
жіберілді. Келіссөз барысында Хо-Өрлік пен оның баласы Дайчин Ембі, Ырғыз,
Жайық, Еділ өзендері маңын тастап кеткен жағдайда, олардың баратын жері жоқ
екенін айтып, түрактайтын жер сүрайды. Орыс үкіметі өкілдері Уфа қаласының
маңындағы жерлерде көшіп қонуды ұсынған, алайда ұсынған жерлерден қалмақтар
бастартып, Астрахань қаласы маңында жерлерде ақ патшаның қол астында көшіп-
қонуды қалайтындықтарын тағы да білдірген. Сөйтіп бұл мәселе уақытша
шешілмей қалды. Бұл өңір теңізбен шекаралас, шөбі мол, жайылымы жақсы,
башқұрт жерлеріне қарағанда көшпенді халқы аз болатын, сондықтан қалмақтар
бұл жерлерге қоныстануға үмтылды [8,9].
Қалмактар 1632 жылы ноғай мырзалары талап етуі бойынша, қолға түскен
тұтқындарды қайтарып, жергілікті халықтармен және орыс үкіметімен бейбіт
келіссөздер жүргізіп, өздерінің орыс патшасына адал екенін және оған ант
беруге даяр екенін тағы да білдірді. Қалмақ ұлыстарына қайтадан ант
қабылдауға Г.Русаков жіберілді. Орыс елшілері тобы, қалмақтардың бұл жерге
келу себебін біліп қайтты. Кейінгі уақытта Дайчин тайшы өз ұлыстарымен
Бозан өзені тұсында көшіп жүрген. Оның өкесі Хо-Өрлік Тобыл өзенінің
маңындағы жерлерде көшіп-қонған. 1635 жылы оның ұлысына жоңғар
қалмақтарымен күш біріктірген Жөңгір хан шабуыл жасап Хо-Өрлікті Ембі
өзеніне қарай ығыстырды.
Осы жерлерде қоныстанған қалмақтардың орыс патшасы атына берген
анттарына берік болмай көрші орналасқан қалалар мен елді мекендерге шабуыл
жасады. Осы жағдайға орай үкімет оларға тұрақтайтын жер бермеді. Олар үнемі
бір жерден, екінші бір жерге көшіп-қонып елді мекендерді шапты. Мәселен,
1639 жылы олар Самара, 1645 жылы Астрахань қалаларына, 1650 жылы қалмақтар
Қазан, Уфа, Самара қалаларына шабуыл жасап, тонап кеткен.
Бұл оқиғалар патша ұкіметінің қалмақтарға деген саясатын қайта қарауға
итермелеген. Үкімет адамдары оларды тәртіпке шақырып, қайта ант беру
рәсімін ұйымдастырса да, қалмақтар елді мекендерге шабуылын тоқтатпады.
1643-1644 жылдары ноғай мырзалары мен калмақ тайшылары патша үкіметіне
қарсы іс қимылдар жүргізді. Оның себебі, патша үкіметі адамдарының ноғай
руларына жасаған озбырлығы болатын.
1643 жылы Қырым даласынан қайтқан Естерек, Салтанат, Салтаналы ноғай
мырзалары, 10 мың адамнан тұратын ұлыстары орыс патшасы бодандығына қайта
өтті. Бүрын бүйрыққа мойын ұсынбай көшіп кеткен ноғай мырзалары ант
кабылдау рәсіміне келген кезде Астрахань қаласы өскер басшысы князь
Телятовский оларды тұтқындаған. Өздерін түгқында ұстап, олардың ұлыстарына
әскер жіберіп тонап және бүдан былай, өкімет рүқсатынсыз көшетін болса
жазаланатындыктарын ескерткен. Патша үкіметі адамдарынан қысым көрген
ноғайлар, қалмақтардан көмек сүрап, күш біріктіру жөнінде келіссөздер
жүргізді. Ноғайлар мен қалмақтардың қосылып күш біріктіруі жағдайды
шиеленістірді.
Ресей үкіметі адамдарынан зорлық көрген ноғайлар, Москва қаласына
патшаға хат жазып, Астрахань қаласы әскер басшысы князь Телятовскийдің іс-
әрекетін айыптады. Ноғайлар жергілікті үкімет адамдары тарапынан қысымшылық
көріп, қалмақтармен келіссөздер жүргізуге мөжбүр болып отырғандығы жөнінде
шағым жазған.
1643 жылы 19 ақаанда ноғайлар қалмақтардың көмегімен күзетшілерді
өлтіріп, көптеген адамдарды түтқындап, өз жүртымен Кутумовка өзені арқылы
өтіп Жайық өзені жағалауларына қарай көшті. Аталған жерлерге көшіп келген
ноғай мырзасы Баян-Ерке Астрахань қаласы әскер басшысы князь Телятовскийге
хат жазып түтқындар алмастыру жөнінде үсыныс жасаған.
Осы түста ноғайлардың Москва қаласына жазған хатына жауап
келді. Патша жарлығымен Астрахань генерал-губернаторы әскер
басшысы князь Телятовский қызметінен босатылып, орнына князь
Г.Трахониотов тағайындалды. Жаңа әскер басшысына ноғайларға
қысым жасамай, керісінше оларды қорғау тапсырылып, түтқындағы
адамдарды босату бүйырылды. Орыс үкіметі тарапынан қысымшылық көрген
ноғайлар екі топқа бөлініп, бірі Терек өзеніне қарай, екіншісі Царицын,
Саратов қалалары төңірегіне көшті. Қалыптасқан жағдайда патша үкіметі
қалмақтарды ноғайларға қарсы айдап салып, оларды әскери күш ретінде
пайдаланып өз қажетіне жаратты. Екі бүратана халықтың өкілдерін бір-біріне
айдап салу арқылы, "басқа біреудің қолымен от көсеу" орыс отаршыл
үкіметінің ежелгі әдеті болатын.
1643 жылы қалмақ тайшылары басқарған әскерлер Терек өзені жағалауындағы
жерлерге ноғайларды қайтару мақсатында сөтті жорық жасап, патша үкіметі
көңілінен шықты.
1645 жыдцан бастап Ресей үкіметі қалмақтарды Қырым хандығына қарсы
соғысқа пайдаланды. 1650 жылы қалмақ тайшылары басқарған әскерлер, князь
Қасболат пен Черкасовтың әскерлерімен бірігіп Азов жорығына қатысып, Қырым
хандығы жерін шапты.
1668 жылы қалмақтар патша үкіметі әскерлерімен бірігіп Жайық
қалашығындағы казак-орыстарының көтерілісін басуға ат салысты. Олардың
еңбектерін ескерген патша үкіметі қалмақтарға ноғай жерлері мен Жайық
өзендері жағалауларында көшіп қонуға рүқсат еткен. Осы кезден-ақ, олар
Астрахань немесе Еділ, Жайық қалмақтары болып бөліне бастаған.
Патша үкіметі қалмақтарды казак-орыстармен бірге Ресейдің оңтүстік және
оңтүстік-шығыс шекараларын күзетуге, қазақтарга қарсы әскери күш ретінде
пайдаланды. Қазақтарға қарсы шекара түстарында орналасқан барлық бүратана
халықтардың өкілдерін пайдалануға үмтылған патша үкіметі өкілдері
қалмақтармен бірге Ставрополь түрікмендерімен келіссөздер жүргізген.
Түркімендер қазақтарға қарсы әскери іс-қимыл жүргізуден бас тартқан. Осыған
орай, оларды жазалау мақсатында қалмақ атты әскерлері аттандырылған.
Патша үкіметі оларды қазақтарға қарсы әскери күш ретінде пайдалануына
орай, қалмақтар мен қазақтардың өзара араласуына тыйым салды. Қазақ-қалмақ
арасындағы қатынастар қатаң түрде бақыланды. Қалмақ тайшылары мен қазақ
хандары арасындағы қарым-қатынасты бақылау мақсатында патша үкіметі қызмет
адамдары мен өз тыңшыларын қалмақтар мен қазақтар арасына жіберіп отырған.
Мәселен, Астрахань генерал-губернаторының қалмақ арасындағы тыңшысы Самган
Цецюл 1756 жылы 23 сәуірде "Замбек тайшы қазақ хандарымен жақындасып достық
қатынас орнатпақ", - деп жазады. Тыңшылардың осындай хабарлары тек қана
Астрахань генерал-губернаторына ғана емес, сонымен бірге Орынбор генерал-
губернаторына да жеткізіліп түрған. 1757 жылы Орынбор генерал-губернаторы
Неплюев өз күнделігіне, "Қалмақ тайшысы Замбектің қызы Хамсу, қазақ ханы
Нүралы ханның інісіне айттырылғаны, Замбек тайшы қызымен бірге
қызметшілерін қоса жібергені, тайшының жүрты қазақ жерлеріне көшкені
жөнівде тыңшыларынан хабар алғаны- туралы жазған. Осыған орай, екі арада
туыстасуды болдырмау жөнінде, ол өз тыңшыларына қалмақтар мен қазақтардың
достасып, бір-бірімен құдандаласуына жол бермеу туралы нұсқау берген. Патша
үкіметі өкілдері қол астындағы бұратана халықтарды бір-біріне айдап салып,
олардың жақындасуына жол бермей, өз мүдделерін жүзеге асыру үшін, жасырын
саясат жүргізді [8,10].
Мұндай саясат жүргізілсе де, 1756 жылы П.С.Паллас қалмақтар Еділ
далалары мен Каспий теңізі жағалауларында, қазақтар қоныстанған қашықтау
тұста табын-табын мадцарын бағып көшіп қонып жүргендігі туралы жазады.
Шекара бойында орналасқан орыс үкіметі өкілдері адам өлімін болдырмау
мақсатында екі халық арасындағы дауды қалмақтардың пайдасына шешуге
үмтылды. Қалмақ жүртын шабуға жол бермеу үшін патша үкіметі қызмет адамдары
барлық дипломатиялық күш-жітерін салып бақгы.
1743 жылы Кіші жүз жерінен жүзге тарта жылқыны қалмақтар қолды қылып
айдап әкеткен. Барымталанған малды қайтару үшін Туғанбек баласы Есет батыр
және тағы басқа старшындар қазақтардан 10 мьщға жуық сарбаз жинақтап,
қарымта қайтаруды ойластырып, орыс үкіметі өкілдері арқылы қолды болған
малды кейін қайтаруды талап етіп, болмаған жағдайда қалмақтардың жүртын
шабатындықтарын ескерткен. Қыс кезінде Еділ-Жайық өзендері бетіне мұз
тұрғаннан кейін 1744 жылы қаңтар айында Есет батыр және тағы басқа
старшындар бастаған 50 қазақ жігіті Астрахань қаласына келіп, құпия кеңесші
Татищевтен қазақ өскери қолының қалмақ ұлысына өтуіне рұқсат сұрады.
Екі халық арасындағы ежелден қалыптасқан өшпенділікті оңтайлы
пайдаланған патша үкіметі қалмақтарды шекара қорғау ісіне көптеп тарта
бастады. 1725 жылы Жайық өзені өңірінде көшіп жүрген 625 қалмақтың ішінен
ПО адамды әскери коллегия шешімімен Жайық казак-орыс әскері сапына адцы.
1727 жылы Астрахань қаласы маңында көшіп жүрген қалмақтардан Астрахань-
Царицын шекара шебін қорғайтын 300 адамдық әскери команда құрылды. Шекара
бойында казак-орыс станицалары көбейіп, оның түрғындарының санын қалмақтар
толықгырды. 1746 жылы әскери қызметтегі қалмақтар саны 470 адамға жетсе,
1753 жылы Жайық казак-орыс әскері корпусы құрылып, оның құрамында қалмақ
атты әскері полкі жасақталған.
Қалмақтардың Ембі, Жем, Жайық, Еділ өзендері бойына қоныс аударуы қазақ-
қалмақ қатынасының жаңа кезеңін ашты. Бұл кезеңнің ерекшелігі, қоныс аудару
мен феодализмнің ыдырауы, қазақ-қалмақ халықтарының Ресей империясы
құрамына бодандыққа өтуімен сипатталады. Осы кезеңнің бастапқы кезі
жаутершілік заман болса, кейінгі уақыттағы байланыстар жер, сауда,
әкономикалық, әлеуметтік қатынастарға үласты.
Патша үкіметі екі халық арасында делдал болып, көптеген істерге
араласты. Батые Қазақстан және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz