Банктегі есеп және есеп беру негіздері
КІРІСПЕ
1.ТАРАУ. БАНКТЕГІ ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Бухгалтерлік есептің мақсаты, қағидалары мен нысандары.
1.2. Банктегі қаржылық және басқару есебі.
1.3. Бухгалтерлік есепті реттеу: заңдар, стандарттар, нормалар.
2.Тарау. Шетел Валютасындағы операциялар және олардың есебі.
2.1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу.
2.2. Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі
2.3. Халықаралық банктік есеп айырысу нысандары.
3.1. Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі.
3. Бµлім. Банктің есеп айырысу . кассалық операциялары.
3.2. Есеп айырысу формалары мен құралдары. Банкаралыќ есеп айырысу операциялары.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.ТАРАУ. БАНКТЕГІ ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Бухгалтерлік есептің мақсаты, қағидалары мен нысандары.
1.2. Банктегі қаржылық және басқару есебі.
1.3. Бухгалтерлік есепті реттеу: заңдар, стандарттар, нормалар.
2.Тарау. Шетел Валютасындағы операциялар және олардың есебі.
2.1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу.
2.2. Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі
2.3. Халықаралық банктік есеп айырысу нысандары.
3.1. Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі.
3. Бµлім. Банктің есеп айырысу . кассалық операциялары.
3.2. Есеп айырысу формалары мен құралдары. Банкаралыќ есеп айырысу операциялары.
Пайдаланылған әдебиеттер
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады. Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы:
- жекелеген әрекеттерді сипаттайтын, құрамына өзгеріс тудыратын, мүлікті, және олардың қалыптасу көздерін орналастыратын шаруашылық операциялары.
Бухгалтерлік есептің әдісі – осы пәннің оқытылуы және танылуына әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық, статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу, шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, есептілік жатады.
Құжаттау – операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат – шаруашылық операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық, бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер рәсімделген құжат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу – бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес келуін тексеру операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы жасалады. Шоттар – бухгалтерлік есепте ақпраттарды сақтаудың негізгі бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпарт жинақталатын жүйеленген экономикалық топтау.
Бағалау – бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай көрінісі.
Калькуляция – шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік құнды нықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
- жекелеген әрекеттерді сипаттайтын, құрамына өзгеріс тудыратын, мүлікті, және олардың қалыптасу көздерін орналастыратын шаруашылық операциялары.
Бухгалтерлік есептің әдісі – осы пәннің оқытылуы және танылуына әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық, статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу, шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, есептілік жатады.
Құжаттау – операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат – шаруашылық операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық, бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер рәсімделген құжат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу – бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес келуін тексеру операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы жасалады. Шоттар – бухгалтерлік есепте ақпраттарды сақтаудың негізгі бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпарт жинақталатын жүйеленген экономикалық топтау.
Бағалау – бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай көрінісі.
Калькуляция – шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік құнды нықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
1. 26.12.95ж. № 2732-ші “Бухгалтерлік есеп жайлы” Заңды күші бар. ҚР Президентінің қаулысы- “Нормативтік актілер” №1, 1996ж
2. Бас счеттар жоспары
3. “Бухгалтерлік есеп стандарттары және оны әдістемелік нұсқаулар” Алматы-1999 ҚР. Қаржы министрлігі- Бух есеп және аудит әдістемесінің Департаменті
4. Библиотека бухгалтера и предпринимателя № 17-18(83-84), 1997 ж қырқүйек
5. “Бухгалтерлік есеп және аудит” №2, 2000ж. Ғылыми- практикалық журнал.
6. Бухгалтер бюлетені. №1 (106), №2 (107) 2000ж. Қаңтар, №6 (111), №7(112) 2000. ақпан, №24 1997ж
7. С.Т. Мыржақыпова. “Банктегі бухгалтерлік есеп” Алматы 2004ж
8. Дүйсембаев К.Ш. “Анализ финансового положение предприятия” 1998г. уч. пособие, Алматы “Экономика”
9. Дүйсембаев К.Ш. “Аудит и анализ финансовый отчетности” Егемен Қазақстан 1998ж. 11 наурыз
10. Қаржы - Қаражат 2000ж. №1-2 және 1999ж. №2
11. ҚР-ның Президентінің “Салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдер жайлы” Заңды күші бар Қаулысы
12. 1С: Предприятия 7.7. ІІ бөлімі –фирма “1С: предприятия
13. Радостовец В.В., Шмидт О.И. “Бух учет на предприятиях” Алматы-97 НАК “Центраудит”
14. Радостовец В.К. “Финансовый и управленческий учет на предприятиях” Алматы –97 НАК “Центраудит”
15. Радостовец В.К. “Финансовый и управленческий учет на предприятиях” Алматы –97 НАК “Центраудит”
16. “Организация финансового учета” под редакцией В. К. Радостовеца
17. Скала В.И. Белкин А.И. “Сборник бухгалтерских проводок” учебное пособие
18. Толпаков Ж.С. “Учет основных средств”
19. Тасмағанбетов Т.А. “Қаржы есебі” Алматы - 98, ИД “LEM”
20. Белкин А.И., Скала Н.В. “Сборник бухгалтерских проводок”, Алматы –1999, ИД “LEM”
21. Русакова Е.А., Ибрагимов Н.А. “Учет основных средств”, москва –1990, “Финансы и статистика”
22. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Фининсовый анализ. Москва –1995г
23. Баканов М.И. Шеремет А.д. Теория анализа хозяйственной деятельности. Москва –1987г.
24. Радостовец В.К., Шмидт О.И. “Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп” Алматы., 2000ж
25. А.А. Сәтмырзаев Б.Е. Укашев., Аудит теориясы., Алматы-2000ж Республикалық баспа кабинеті.
26. А.Д. Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек., Салық және салық салу., Алматы, Экономика, 2006ж
2. Бас счеттар жоспары
3. “Бухгалтерлік есеп стандарттары және оны әдістемелік нұсқаулар” Алматы-1999 ҚР. Қаржы министрлігі- Бух есеп және аудит әдістемесінің Департаменті
4. Библиотека бухгалтера и предпринимателя № 17-18(83-84), 1997 ж қырқүйек
5. “Бухгалтерлік есеп және аудит” №2, 2000ж. Ғылыми- практикалық журнал.
6. Бухгалтер бюлетені. №1 (106), №2 (107) 2000ж. Қаңтар, №6 (111), №7(112) 2000. ақпан, №24 1997ж
7. С.Т. Мыржақыпова. “Банктегі бухгалтерлік есеп” Алматы 2004ж
8. Дүйсембаев К.Ш. “Анализ финансового положение предприятия” 1998г. уч. пособие, Алматы “Экономика”
9. Дүйсембаев К.Ш. “Аудит и анализ финансовый отчетности” Егемен Қазақстан 1998ж. 11 наурыз
10. Қаржы - Қаражат 2000ж. №1-2 және 1999ж. №2
11. ҚР-ның Президентінің “Салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдер жайлы” Заңды күші бар Қаулысы
12. 1С: Предприятия 7.7. ІІ бөлімі –фирма “1С: предприятия
13. Радостовец В.В., Шмидт О.И. “Бух учет на предприятиях” Алматы-97 НАК “Центраудит”
14. Радостовец В.К. “Финансовый и управленческий учет на предприятиях” Алматы –97 НАК “Центраудит”
15. Радостовец В.К. “Финансовый и управленческий учет на предприятиях” Алматы –97 НАК “Центраудит”
16. “Организация финансового учета” под редакцией В. К. Радостовеца
17. Скала В.И. Белкин А.И. “Сборник бухгалтерских проводок” учебное пособие
18. Толпаков Ж.С. “Учет основных средств”
19. Тасмағанбетов Т.А. “Қаржы есебі” Алматы - 98, ИД “LEM”
20. Белкин А.И., Скала Н.В. “Сборник бухгалтерских проводок”, Алматы –1999, ИД “LEM”
21. Русакова Е.А., Ибрагимов Н.А. “Учет основных средств”, москва –1990, “Финансы и статистика”
22. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Фининсовый анализ. Москва –1995г
23. Баканов М.И. Шеремет А.д. Теория анализа хозяйственной деятельности. Москва –1987г.
24. Радостовец В.К., Шмидт О.И. “Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп” Алматы., 2000ж
25. А.А. Сәтмырзаев Б.Е. Укашев., Аудит теориясы., Алматы-2000ж Республикалық баспа кабинеті.
26. А.Д. Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек., Салық және салық салу., Алматы, Экономика, 2006ж
Кіріспе.
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға
түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады.
Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы:
- жекелеген әрекеттерді сипаттайтын, құрамына өзгеріс тудыратын,
мүлікті, және олардың қалыптасу көздерін орналастыратын шаруашылық
операциялары.
Бухгалтерлік есептің әдісі – осы пәннің оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық,
статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу,
шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, есептілік жатады.
Құжаттау – операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол
бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат – шаруашылық
операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық,
бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер
рәсімделген құжат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу – бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды
және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес келуін тексеру операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы
жасалады. Шоттар – бухгалтерлік есепте ақпраттарды сақтаудың негізгі
бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері
және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпарт жинақталатын жүйеленген
экономикалық топтау.
Бағалау – бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай
көрінісі.
Калькуляция – шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды нықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімдеу элементтері арасында қабылдануы қиын және
түсінуде ауыртпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер шоттар
және онда шаруашылық операцияларының екіжақты сипатталуы.
Екіжақты жазу – бухгалтерлік есепшоттарда шаруашылық операцияларды
тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операция кем дегенде екі
шотта бір сомада көрсетіледі.
Есеп беру – кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезендегі қорытындысын
сипаттайтын есептілік қорытынды көрсеткішінің жүйесі.
- Бухгалтерлік есеп мектебінің өздері негізін салушылары бар, әрбір
кезең өзінің озық адамдарын шығарады
Екіжақтылық принципі
Бұл төмендегі ережелерге сүйенеді: шаруашылық субъектісінің қаржысы
оның міндеттемелері мен капитлының соммасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруға болады. Мысалы, компания
тауарды несиеге алды делік, яғни ол оны кіріске алады, бірақ сонымен бірге
келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызғ алады. Екіжқты жзу осы екі
сәтті де қмтиды: активтер шоттың сол жағынан, пассивтер оң жағында. Кез
келген жағдайда екі құбылыс бір біріне қарама-қарсы, ал баланс оларды
теңестіруі керек.
Ақшалай сипаттағы мәліметтер бухгалтерлік жазбада көрініс табады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің нақты шаруашылық
бірлігіне әсер етуімен байланысты. Барлық шруашылық операциялар
бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрсетіледі. Әрине мұндай қржылық емес
ақпараттар да көрініс табуы мүмкін, бірақ ақшалай өлшем бірлігі
салыстырмалы қаржылық мәлімет алатындай жалпы қолайлы өлшем бірлігі болады.
Банктің бухгалтерлік шоттары олардың иелері мен жұмысшыларының
бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек. Бухгалтерлік есепті жүргізуші
банк, заңды түрде дербес, өздерінің меншік қатынасынан тәуелсіз. Банктің
меншігі ол банк құрылтайларының меншігі емес, ал құрылтайшылардың меншігі
банктің меншігі болып табылмайды. Бұл бухгалтерлік есептің барлық жүйесіне
тән принцип. Бұның негізі – мүліктің меншік шотқа салынғандар иесін және
оның банкінің міндеттемесін бір-бірімен қиылыспауы керек, бөлек және
жауапты болуы керек.
Бұл принцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз жалғастырады, яғни
келешекте де қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға немесе операциясын
қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше филиалдардың жойылуы немесе
активтер сатылған жағдайда, келесі есепті кезеңге активтер мен олардың
нақты нақты сатылған құны есепке алынады. Егер нақты сатылған құн
есептіліктен кем болса, онда жасырын шығысты ескере отырып, оны шығыс пен
пайда есебінде көрсету керек.
Кәсіпорын қандай бір құралдарды сатып алғанда, олардың алуға кеткен
шығыстар, бухгалтерлік есепте көрсетіледі және осы құралдардың өзіндік құны
болып табылады. Бухгалтерлік есепте барлық шаруашылық құралдар нарықтық
бағасымен емес, өзіндік құнымен көрсетеді.
Кертартпалық принципі
Кертартпалық принціпіне сәйкес активтер мен пассивтер есепте
айтарлықтай сақтықпен көрсетіледі, себебі банктің қаржылық жағдайына төніп
тұрған қауіпті тәуекелді келесі кезенге аударып жібермеуге тырысады.
Демек:
а) есепті кезеннің аяғына дейін нақты алынған табыстар ғана есеп беруде
көрсетіледі.
ә) есепті кезенде немесе алдағы кезендегі барлық күтілген міндеттемелер
және әлуетті жоғалтулар, тәуекелді жабуға резервте көрсетілуі керек, типті
есептік мерзімнің аяғынан келесі қаржылық есеп беруге дейінгі аралық
пайда болса да. Мұндай жағдайда кертартпалық принципі капитал саласының
өсуін мынадай жағдайда ғана мойындайды, осы жағдайда ғана мойындайды, осы
жағдай толық анықталғанда, капитал сомасының азаюы толық анық болғанда
мойындайды.
Халықаралық есепте барлық резерв түріне байланысты өткізбелер,
пайданың қолма-қол және жеткіліктілігіне қарамастан, сәйкес тәуекелдің
пайда болуымен байланысты жасалады. Бірақ кертартпалық принцип жасырын
дәлелсіз резервтердің құрылуын ақтай алмайды.
Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензияларды
Ұлттық банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни
үшінші тұлғаларға берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда
көрсетілген жағдайда және келесілерге сәйкес жүргізуге құқы бар:
• шетел валютасындағы қаражаттарды заңды және жеке тұлғалардың
шотына және салымына орналасуындағы және қабылдауға;
• банктер мен ұйымдарға шетел валютасында несие және қарыздарды
тарту және ұсыну;
• заңды және жеке тұлғалардан шетел валютасындағы төлем
құжаттарын сатып алу және сатуды жүзеге асыру;
• валюталарды сатып-алу сатуды жүргізу;
• шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік қатынастарды
белгілеу;
• өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
• шетел валютасында саудалық және саудалық емес операциялар бойынша
есеп айырысуды жүзеге асыру;
• Халықаралық банктік тәірибеге сәйкес басқа да операцияларды
жүзеге асыру.
Валюта нарығында банктің рөлін анықтайтын негізгі фактор банктің
көлемі , оның репутациясы, бөлімшелерімен филиалдардың шетелдікжелісінің
даму деңгейі, жасалатын халықаралық банктік есеп айырысудың көлем болып
табылады. Сондай-ақ банк және оның валюта саясаты орналасқант орындарда
кезең сайын енгізілетін валюталық шектеулер, телекстік және
телефондық байланыс жағдайы маңызды рөл атқарады.
Диплом жұмысының мақсаты- еліміздегі кәсіпорындардағы бухгалтерлік
ақпараттарды пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты.
Басқарушылардың ықпалы акционерлердің мүдделеріне қайшы келетін салық
мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық есептілікті
құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысу.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айырықшы
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды
пайдаланушылар мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды
анықтау болып табылады.
1-Тарау. Банктегі есеп жӘне есеп беру негіздері.
11. Бухгалтерлік есептің мақсаты, қағидалары мен нысандары.
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Ол тек
бухгалтерлік кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне
қатысты барлық қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өңдеу,
бухгалтерлік есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге
жоспарлар мен болжаулардың жасалуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау
және соған байланысты шешім қабілдау банктік операцияларды бейнелеуге және
бірінші кезекте банк басқармасына, одан кейін пайдаланушыларға ақпараттар
ұсынуға негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен
деңгейіне тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен
экономикалық пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп – бұл “Бухгалтерлік есеп туралы” заң күші бар
ҚР Президентінің жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа
нормативтік құқықтық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал,
міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстары туралы ақпараттарды
тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды
пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты. Басқарушылардың ықпалы
акционерлердің мүдделеріне қайшы келетін салық мәлімдемесінен тұрады.
Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық есептілікті құру нәтижесінде таза
табыс ұсыну мен есеп айырысуға тіреледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айырықшы
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды
пайдаланушылар мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды
анықтау болып табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар:
- акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық
және жеткілікті ақпартпен қамтамсыз ету:
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде Қазақстан
Республикасы заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлекеттік
органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған қаражаттардың пайдалануын, банктің қаржылық
құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
- алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі арқылы
банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау;
- алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-бар бекіту
және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
- қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында
тіркеу.
Бухгалтерлік есептің объектісі – толық шаруашылық бірлік және оның
құндылықтары, қорлары, құралдары және олардың құралы көздері болып
табылады.
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға
түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады.
Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы:
- жекелеген әрекеттерді сипаттайтын, құрамына өзгеріс тудыратын,
мүлікті, және олардың қалыптасу көздерін орналастыратын шаруашылық
операциялары.
Бухгалтерлік есептің әдісі – осы пәннің оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық,
статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу,
шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, есептілік жатады.
Құжаттау – операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол
бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат – шаруашылық
операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық,
бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер
рәсімделген құжат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу – бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды
және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес келуін тексеру операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы
жасалады. Шоттар – бухгалтерлік есепте ақпраттарды сақтаудың негізгі
бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері
және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпарт жинақталатын жүйеленген
экономикалық топтау.
Бағалау – бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай
көрінісі.
Калькуляция – шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды нықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімдеу элементтері арасында қабылдануы қиын және
түсінуде ауыртпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер шоттар
және онда шаруашылық операцияларының екіжақты сипатталуы.
Екіжақты жазу – бухгалтерлік есепшоттарда шаруашылық операцияларды
тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операция кем дегенде екі
шотта бір сомада көрсетіледі.
Баланстық қорытынды және есеп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған
құралдар және олардың құралы көздері туралы мәліметтерді белгілі бір
мерзімге ақшалай бағасын баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру – кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезендегі қорытындысын
сипаттайтын есептілік қорытынды көрсеткішінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздері негізін салушылары бар, әрбір
кезең өзінің озық адамдарын шығарады. Басында бұлар италиялықтар болды.
Қазір барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған
американдықтарға бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері:
Черч, Монтгомери, Патон, Мэй және т.б.
Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыптстыруға алып келді.
- екіжақтылық;
- ақшалай өлшем;
- кәсіпорындардың дербестігі;
- үздіксіздігі;
- өзіндік құндылығы;
- кертартпалығы;
- материалдылығы;
- өткізімділігі;
- сәйкестілігі.
Екіжақтылық принципі
Бұл төмендегі ережелерге сүйенеді: шаруашылық субъектісінің қаржысы
оның міндеттемелері мен капитлының соммасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруғ болады. Мысалы, компания
тауарды несиеге алды делік, яғни ол оны кіріске алады, бірақ сонымен бірге
келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызғ алады. Екіжқты жзу осы екі
сәтті де қмтиды: активтер шоттың сол жағынан, пассивтер оң жағында. Кез
келген жағдайда екі құбылыс бір біріне қарама-қарсы, ал баланс оларды
теңестіруі керек.
Ақшалай өлшем принципі
Ақшалай сипаттағы мәліметтер бухгалтерлік жазбада көрініс табады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің нақты шаруашылық
бірлігіне әсер етуімен байланысты. Барлық шруашылық операциялар
бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрсетіледі. Әрине мұндай қржылық емес
ақпараттар да көрініс табуы мүмкін, бірақ ақшалай өлшем бірлігі
салыстырмалы қаржылық мәлімет алатындай жалпы қолайлы өлшем бірлігі болады.
Кәсіпорындардың дербестік принципі
Банктің бухгалтерлік шоттары олардың иелері мен жұмысшыларының
бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек. Бухгалтерлік есепті жүргізуші
банк, заңды түрде дербес, өздерінің меншік қатынасынан тәуелсіз. Банктің
меншігі ол банк құрылтайларының меншігі емес, ал құрылтайшылардың меншігі
банктің меншігі болып табылмайды. Бұл бухгалтерлік есептің барлық жүйесіне
тән принцип. Бұның негізі – мүліктің меншік шотқа салынғандар иесін және
оның банкінің міндеттемесін бір-бірімен қиылыспауы керек, бөлек және
жауапты болуы керек.
Үздіксіз принцип
Бұл принцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз жалғастырады, яғни
келешекте де қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға немесе операциясын
қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше филиалдардың жойылуы немесе
активтер сатылған жағдайда, келесі есепті кезеңге активтер мен олардың
нақты нақты сатылған құны есепке алынады. Егер нақты сатылған құн
есептіліктен кем болса, онда жасырын шығысты ескере отырып, оны шығыс пен
пайда есебінде көрсету керек.
Өзіндік құн принципі
Кәсіпорын қандай бір құралдарды сатып алғанда, олардың алуға кеткен
шығыстар, бухгалтерлік есепте көрсетіледі және осы құралдардың өзіндік құны
болып табылады. Бухгалтерлік есепте барлық шаруашылық құралдар нарықтық
бағасымен емес, өзіндік құнымен көрсетеді.
Кертартпалық принципі
Кертартпалық принціпіне сәйкес активтер мен пассивтер есепте
айтарлықтай сақтықпен көрсетіледі, себебі банктің қаржылық жағдайына төніп
тұрған қауіпті тәуекелді келесі кезенге аударып жібермеуге тырысады.
Демек:
а) есепті кезеннің аяғына дейін нақты алынған табыстар ғана есеп беруде
көрсетіледі.
ә) есепті кезенде немесе алдағы кезендегі барлық күтілген міндеттемелер
және әлуетті жоғалтулар, тәуекелді жабуға резервте көрсетілуі керек, типті
есептік мерзімнің аяғынан келесі қаржылық есеп беруге дейінгі аралық
пайда болса да. Мұндай жағдайда кертартпалық принципі капитал саласының
өсуін мынадай жағдайда ғана мойындайды, осы жағдайда ғана мойындайды, осы
жағдай толық анықталғанда, капитал сомасының азаюы толық анық болғанда
мойындайды.
Халықаралық есепте барлық резерв түріне байланысты өткізбелер,
пайданың қолма-қол және жеткіліктілігіне қарамастан, сәйкес тәуекелдің
пайда болуымен байланысты жасалады. Бірақ кертартпалық принцип жасырын
дәлелсіз резервтердің құрылуын ақтай алмайды.
Материалдық принцип
Банк басшысына және инвесторларға шешім қабылдау үшін пайдалы барлық
материалдық немесе маңызды ақпараттар қаржылық есепте көрсетілуі керек.
Егер ақпараттардың жоқтығы немесе бұрмаланып берілуі есеп беруге
пайдаланушының экономикалық шешіміне әсерін тигізсе ақпарат материалы болып
табылады. Сондықтан материалдылық принципі маңызды емес жаналықтарды
ескермейді, тек барлық маңыздыларды тіркеп отырады.
Өткізу принципі
Өткізу принципі табысты қай кезде санау керектігін анықтайды. Ол
бойынша өткізуден түскен табыс ақшаны алған кезде емес, өткізу жүзеге
асырылған кезде, яғни қызмет көрсету жүзеге асқан сәтте және тұтынушыға
өнімді жеткізген кезден есептеледі.
Сәйкестілік принципі
Бухгалтердің негізгі міндеті есепті кезендегі пайданы есептеу болып
табылады. Пайда дегеніміз берілген есепті мерзімдегі табыс пен шығыс
арасындағы айырма. Сәйкестілік принципі есепті мерзімдегі шығыстың есебін
реттейді. Оның мағынасы: күрделі табыс алумен байланысты шығыстар әр түрлі
шығыстардың жиынтығынан тұрады. Яғни табыстар және оған сәйкес шығыстар бір
есепті кезенде көрсетілуі керек.
Тағы бір айта кететін жағдай, бухгалтерлік есеп – бұл жоспарлау,
реттеу, ұйымдастыру және ынталандыру қызметтері сияқты басқару
функцияларының бірі болып табылады. Бұл басқаруды жетілдіру, нарықтық
механизмінің құрылуы барлық бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуымен үздіксіз
байланыста екенің білдіреді.
Кәсіпорынды басқару мақсаты үшін, қаржылық және өндірістік шаруашылық
қызметтері туралы ақпаратты неғұрлым тиімді пайдалану үшін бухгалтерлік
есептің озық әдісін пайдалануға, шетелдік оң тәжірибеге, бухгалтерлік
есептің және қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына, есептеу
техникаларын кеңінен қолдануға бағдарланған есептеу әдістерін пайдалану
қажет.
Жұмыс үстінде бухгалтер шешуі қажет мынадай жағдайлар кездесуі
мүмкін:
- шаруашылық операциясы жүргізілген мезгілде анықтау, яғни
сәйкестендіру мәселесі;
- шаруашылық операциясының құның анықтайтын бағалау мәселесі;
- жіктеу мәселесі, яғни шаруашылық операциясы қандай түрде жіктелуі
керек.
Сәйкестендіру мәселесі шаруашылық қай кезде тіркелуі керек екендігін
шешеді: Мысалы, банк кеңселік заттарға тапсырыс береді, алады және төлейді.
Сондықтан мұндай әрекет сауда операциясы сапасында былайшы тізімделуі
керек:
1. Банк қызметкері кенселік құрал-жабдықтарды сатып алу үшін жабдықтау
бөліміне тапсырыс береді;
2. Жабдықтау бөлімі тапсырысты жеткізіп берушіге жібереді.
3. Жеткізіп беруші кеңселік құрал-жабдықты тиеп жібереді;
4. Банк оны қабылдайды;
5. Банк жабдықтаушыдан шот алады;
6. Банк шотты төлейді.
Осы сұраққа жауап есепті кезендегі қаржы көлемінің нәтижесіне
байланысты болады.
Бағалау мәселесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты шаруашылық операциясы жүзеге
асырылғаннан кейін өзгеретін бағаны табу емес, шаруашылық операциясы
жүзеге асыру барысындағы құнды немесе өзіндік құнды анықтау болып табылады.
Жіктеу мәселесі.
Жіктеу кез келген шаруашылық операциясының маңызын дұрыс талдаудан
туындайды және ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсерін тигізеді.
Сондықтан бухгалтерлік есепке анықтама бере отырып айта кететін жайыт,
бухгалтерлік есеп осы ақпаратты пайдаланушыға бағалап көруге және шешім
қабылдауға мүмкіндік беретін экономикалық ақпараттарды беру,
сәйкестендіру және өлшеу үдерісі.
Бухгалтерлік есепті оқу басқару ісінде маңызды шешім қабылдауда дағды
алу мен үйренуге мүмкіндік береді.
Есептік ақпараттар банктің ішінде де және оның сыртында да шешім
қабылдау үшін маңызды болып табылады. Ол бухгалтерлік есеп қызметін
жүзеге асыру үшін сандық ақпараттармен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп
басқару жүйесіндегі негізгі бақылау, талдау, ақпараттық, кері байланыс
қызметтерін атқарады.
Есесптік ақпараттар негізінде шешім қабілдаған кезде пайдаланушылар
белгілі бір тәуекелге ұшырайды. Басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп
тәуекелді шектеуге бағытталуы және операциялардың жүргізілу тәртібінің
сақталуын қамтамасыз етуге керек. Банкте бақылау функциясы банк қабылдайтын
тәуекелді шешуге және операциялармен мәмілелер жүргізілуінде тәртіптің
сақталуын қамтамасыз етуге бағытталуы керек.
Бул функция банк белгілеген заңдардың, Ұлттық банктің нормативтік-
құқықтық актілерінің, мамандық қызметтік стандарты мен іскерлік қатынастар
ережесінің талаптарын сақтай отырып, жалпы қадағалауға қол жеткізуге
көмектеседі.
Бақылау функциясын әкімшілік және қаржылық бақылау желісінде жүзеге
асыру ұсынылады.
Олар алдын ала, кейінгі және ағымдық реттерімен жүргізіледі. Олар
жеткілікті дәрежеде сенімділікпен кем дегенде төмендегілерді куәландыру
керек:
- банк қызметкерлері банк мүлкімен жұмыс істеуі, клиент-кредитордың
шотымен операцияны жүзеге асыруы қызметкер өкілеттігі қатаң түрде
толық жауапкершілікке сай болғанда ғана жол беріледі;
- операциялар есебі Ұлттық банктің бекіткен талабына сәйкес
жүргізіліп, банктің активтері мен пассивтерінің жағдайы нақты
көрсетіледі және есеп берудің белгіленген формасында құрылуы
қамтамасыз етіледі;
- банктің берілген активі мен пассивінің есебі олардың қамтылу
жағдайына, сондай-ақ тексерудің кезеңділігіне сәйкес мақұлданады
және ауытқулар болған жағдайда ауытқуларды жоюға бағытталған
қажетті шаралар қолданылады.
Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке
меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында
бухгалтерлік есеп қызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі
банк мүлкін түгендеу жолымен жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы
өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсты - ресурстар бойынша және олардың тиімді
пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру болып табылады. Бұл
ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық есеп беруді
дайындауда бухгалтерлік ақпараттың кімге арналғаның ескеру керек. Ақпарат
алдынғы болжамдарды дәлелдегенде немесе үлкен рөл атқарады. Шешімді
көбінесе жеке адам қабылдамайды. Бір шешімнің нәтижесі туралы ақпарат
келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс кері байланыс
деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы көрсеткіштердің нақты
мәнің ашатын кері байланысты пайдалана отырып, жоспарлы көрсеткіштердің
орыныдалуына, стандарттар, нормалар және нормативтер ресурстардың тиімді
пайдалануына бақылау жасау, әр түрлі кемшіліктерді көрсетуге, банктің
резервін анықтауға, оларды іске қосу және пайдалану жолдарын анықтауға
болады.
Аналитикалық қызмет жүргізілуі бухгалтерлік есептің барлық бөліміне,
соның ішінде меншікті және тартылған ресурстарды пайдалануға, банктік
өнімдерге, қызмет шығындарына т.б. талдау жасауға мүмкіндік береді. Есеп
жүйесін және “Бухгалтерлік есеп” заңының талаптарын жауап беретін және
жоғарыда көрсетілген міндеттердің орындалуын қамтамасыз ететін
бухгалтерлік есепті ұйымдастыру құруды банк басшысы туралы жүзеге асырады.
1.2. Банктегі қаржылық және басқару есебі.
Есеп-қаржылық және басқару есептері болып бөлінеді.
Басқару есебі басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, өнделіп
берілетін есеп ақпараттарының барлық түрін қамтиды.
Қаржылық есеп банктің ішіндегі басшылықтан тыс, сырттағы қажет
етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты қамтиды.
Бухгалтерлік қызметкер ұсынатын ішкі аналитикалық, есеп беруді
банктің өзінің әкімшіліктері пайдаланады. Олардың мазмұны олардың мақсатына
және есеп талап еткен әкімшілік лауазымына байланысты өзгеріп отырады.
Сыртқа арналған қаржылық есептер құндық бағасымен жасалады және
банктің Бас кітабына кірген барлық шоттардың қалдығын бейнелейді. Бұл
мәліметтерді кітапқа еңгізбес бұрын, екіжақты жазу үшін белгілі бір нысанда
оларды кодтау керек. Ішкі басшылықтың пайдалануына арналып дайындалған
бухгалтерлік ақпараттарда банктен тыс жұмыс істейтін сыртқы
пайдаланушыларға арналғаннан басқа ережелер қолданылады. Банкішілік
екіжақты жазу бухгалтерлік ақпарат жазуы жүйесінде жасалуы міндетті емес.
Ақпарат банк бөлімшелерінде жинақталады және тек құндық бағада ғана емес,
әртүрлі өлшем бірліктерінде бейнеленуі мүмкін. Ол әкімшіліктердің
қажеттілігіне пайдалану үшін әзірленетіндіктен, Бас кітап шоттарында ғана
жинақталмауы керек. Мұндай жағдайда ақпаратты сақтау жүйесінде және
іздестіру жүйесінде үлкен қуаттылық болуы керек.
Қаржылық есеп өңдірістік циклдегі іскер операцияларды қаржылық
терминдер бағалайды. Бұл операцияларды ұйымға түсетін немесе шығатын қаржы
құралы ретінде бағалауға болады. Өндірістік цикл әр түрлі болуы мүмкін,
өйткені түрлі қызмет түрлерінің циклдары да әр түрлі.
Мысал:
Өндіріс циклында келесідей кезенділік бар: алу - өңдіру – сату –
жеткізу – пайда. Әрбір циклдің өтуі бизнесті өткізілген пайда соммасына
арттырады. Несиеге сату немесе сатып алу тиімділігі алудың немесе төлеудің
кешіктірілуі болып табылады. Пайданың нақты өткізілуі тек толық төленген
және тиесілі ақшаны қолма-қол алған кезде жүзеге асады.
Бұл сияқты іскер операциялар кең кең көлемде болатындықтан,
мәмілелерді басқару жүйесін құру қажет. Осы сияқты жүйеге әдетте барлық
келісімдерді тізімге алып отыратын және қаржылық басқару есебіне ақпарат
көзі болып табылатын компания тізімдемелері жатады.
Жүйе бақылауға мүмкіндік беруі керек және қызметтің нәтижесін өлшеуге
негіз болуы керек. Мысалға, тауарды несиеге сату, басқару жүйесін блелгілі
бір уақыт шеңберінде толық инкасациядан өтуін қамтамасыз етуге
мәжбүрлейді. Осы сияқты жүйе өндірісті жоспарлау кезінде маңызы зор
болатын жеклеген өнімдерді сату көлемі жөніндегі ақпаратты еш кедергісіз
бере алады. Банк ісінде несие беру барлық пайыздарды және негізгі соманы
мерзімінде төлейтіндігі жөнінде кепілдейтін арнайы жүйені талап етеді.
Сондықтан, осы бір цикл келесідей түрлерге айналады: алу-сату-пайда. Бұл
ақпараттарды өтімділікті бақылау үшін де пайдалануға болады.
Басқару және қаржылық есеп арасындағы айырмашылықтарды қарастырайық.
Салыстыру, ең алдымен біріншіден, негізгі ақпарат пайдаланушыларға,
екіншіден, есеп жүйесінің түріне, үшіншіден, таңдау еркіндігіне,
төртіншіден, пайдаланылған өлшемдерге, бесіншіден, талдаудың негізгі
объектісіне, алтыншыдан, есеп берудің тұрақтылығынан, жетіншіден, алынған
ақпараттардың сенімділік дәрежесіне негізделген.
Қаржылық есеп жалпы қабылданған стандартқа және қаржылық ақпараттарды
беруді жазуды, бағалауды реттеуші бәрінен негізделген. Есептің жалпы
есептің принциптеріне қабылданған принципі бұрын кредиторлар мүддесін
қорғау үшін және алынған ақпараттарға сенімділікті қамтамасыз ету,
бухгалтердің таңдауын есепті мерзімнің әдістері мен тәсілдерін соңғы
күнімен шектейді. Басқару есебі тиімді ақпарат беруге тиісті қолданбалы
әдістер мен амалдарға ғана шектеледі. Бухгалтер әрбір жекелеген жағдайда
алушыға қандай ақпараттардың пайдалы екенің анықтап алып, содан кейін ғана
керек әдістер мен амалдарын тандауы қажет. Қандай жағдайда да анық
қорытындыға келу үшін қалыптасқан жағдайда ең нақты болып табылатын әдісті
таңдауы керек. Ақпарат ішкі пайдалануға ғана арналғандықтан, бухгалтер
шаруашылық өмір фактісін жазуда қандай да бір анықталған нормадан
ауытқымауға міндетті емес.
Қаржы есебінің қызметі өтіп жатқан шаруашылық үджерісі туралы ақпарат
беру арқылы орындалады. Ол теңгемен, нақты шаруашылық операциясы
жүргізілген нақты тарихи теңгемен өлшенеді. Алайда банк бухгалтерлері нақты
“осы” теңгені пайдаланумен шектеліп қана қоймайды, берілген жағдайға
жарайтын басқа да кез келген өлшеидерді қолдана алады. Көбіне басшылық
шешімі болжанған “келешек” теңге пайдаланылатын есеп айырысуға
негізделеді. Көбіне бұл шешімдер болжалды ақпараттарды талап етеді, ағымдық
мәліметтердің перспективалық бағалануы және теңгенің болашақта бағаланар
болжамына сүйенуі керек. Өлшемдер түрін таңдаудағы барлық қызметтердің
негізіне жататын жалпы шара – басқару есебінде есеп беруде және талдауда
құрылған, осы жағдайда тиімді өлшегіш болып тбылды.
Қаржылық есеп баніктің барлық оперцияларын сомалайды. Басқару есебіне
әдетті әр түрлі бөлімшелер қызметтерінің немесе олардың қандайда бір
жақтары енеді. Есеп беру бөлімшелер пайдаланатын қаражат есебі сияқты
барлық бөлімдердің табысы мен шығысының талдауын қамтуы мүмкін.
Есеп беруді жасаудың жиелілігі – сыртқы пайдалануға дайындалған
қаржылық есеп беруі тұрақты ұсынылады. Бірдей уақыт аралығында мерзімдік
есеп беру қаржылық есептің негізгі принципі, Басқару есебінде есеп беру ай
саыйн тұрақты дайындалуы мүмкін, күнделікті есеп беру міндетті емес, ең
бастысы оны алушыға пайдалану болуы және оған қажет уақытта берілуі.
Сонымен қатар қаржылық есеп беруде қамтылған қаржылық ақпарат
тұтынушы пайдалану үшін тұжырымдалған нақты мәліметтерді қамтиды. Бұл
ақпарат болып кеткен операцияларды бейнелейді, сол себептен ол
объективтік сипатта болып, тексерілуге жатады. Басқару есебі ішкі
операцияларды жоспарлауға және бақылауға арналған. Басқару шешімін қабылдау
бұл үлкен дәрежеде келешекте бағытталған қызмет. Өткен мерзімдегі
операциялар, беталысты анықтау үшін қаншалықты тиімді болса да, әдетте
жоспарлауға маңызы жоқ және оларды келешектегі болжалды жағдайларды
субъективті бағалаумен өзгерту керек.
Салыстырмалы аймақтар қаржылық есептен басқару есебіне көшеге
көмектесуі керек, көп жағдайда оның мәліметтері банктің пайдалылығына
әсвер етеді және тек дирекцияға арналады. Мұндай ақпараттар жылыстауы
(учетка) нарықта жағымсыз сипаттағы бәсекелестікке әкелуі мүмкін. Сөйтіп,
қаржылық есеп банк операцияның нәтижесін толық және нақты ашу мен
түсіндіруге баса назар аударса, ал басқару есебі басқарушыларға өздерінің
мақсаттарына жетуге көмектеседі; біріншісі – ашық; екіншісі – жабық сипатта
болады.
1.3. Бухгалтерлік есепті реттеу: заңдар, стандарттар, нормалар.
Бухгалтерлік есеп реформасының бастапқы үдерісіне Ұлттық банкте және
екінші деңгейлі банктердегі бухгалтрлік есеп сұрақтарына байланысты банк
дүйесінде нормативтік базаның тұрақты жетілдірілуі жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес заңды тұлға болып табылатын
банктер бухгалтерлік есепті бағыныштылығымен меншік формасынан тәуелсіз
Ұлттық банктің нұсқаулары мен талаптарына сәйкес, сондай-ақ Қаржы
министрлігі қабылдаған негізгі құжаттар мен нормативтік актілер талабына
сәйкес жүргізіледі. Банкте бухгалтерлік есептің заңдылық базасы келесі
құжаттардан тұрады:
- ҚР Президентінің “Бухгалтерлік есеп туралы” Заң күші бар Жарлығы,
№2732 1995 жылдың 25 желтоқсанында енгізілген (24.06.2002ж.
өзгертулер мен қосымшалар);
- ҚР Азаматтық кодексі. 1994ж. 27 желтоқсанда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- ҚР Салық кодексі №209-11 2001ж 12 маусымда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- “ҚР Ұлттық банк туралы” 30 наурыз 1995 жылғы Заң;
- “ҚР банк және банк қызметтері туралы” 1995 жылғы 31 тамыздағы
өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Заң;
- “ҚР-ғы төлемдер және ақша аудару туралы” 1997 жылдағы 5 наурыздағы
Заң;
- “ҚР валюталық реттеу туралы” 1996 жылғы 24 желтоқсанда өзгертулер
мен толықтырулар енгізілген Заң;
- Қазақстан стандарттары және қаржы есебіндегі халықаралық
стандарттар;
- ҚР-ның екінші деңгейлі банктері бухгалтерлік есебінің шот жоспары.
2-сурет. Бухгалтерлік есепті реттеу жүйесі.
Қазақстанда бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің төрт деңгеййлі жүйесі
бар деп санауға болады (2-сурет).
Бірінші деңгейлі бухгалтерлік жүйені Қазақстан Рсепубликасында
бухгалтерлік есеп туралы заң құрайды. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасында “Бухгалтерлік есеп туралы” заң 1995 жылдың 25 желтоқсанынан
бастап әрекет етуде. Бухгалтерлік есеп заңы мемлекетте бухгалтерлік есеп
жүйесін анықтайды, қаржылық есеп беру үрдісін дайындағанда және
пайдаланғанда, ішкі бақылау мен сыртқы аудитті талап етуде, заңды және жеке
тұлғалардың талаптары мен міндеттерінде есептің жалпы ережесі мен негізгі
принциптерін орнатады.
Екінші деңгейлі бухгалтерлік есеп жүйесін реттеу бухгалтерлік есеп
стандартын, шот жоспарын және бухгалтерлік есеп жүйесімен тікелей
байланысты емес, бірақ банк қызметімен байланысты болып келетін заң
актілерінен тұрады. “ҚР ҰБ туралы” заң коммерциялық банктердегі және
мемлекеттің ақша несие саясатындағы Ұлттық банктің ролін анықтайды. “Банк
және банк қызметтері туралы” заң банк жүйейсінің және банк қызметінің
маңызын, олардың жүзеге асуының тәртібін, банктердің құрылуын және
өтімділігін, банк қызметін реттеу және депозиторлардың мүддесін қорғау,
бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы тәртібін және банктерде аудиторлық
тексеріс жүргізу және олардың қызметін тоқтатудың мәндерін ашып көрсетеді.
“Төлемдер және ақшаны аудару туралы” заң мемлекетте төлемдерді және ақшаны
аударуды жүзеге асыруды реттейді. Ақшаны почта байланысы мекемелері арқылы
аудару қатынасынан басқа “Бағалы қағаздар нарығы туралы” заң бағалы
қағаздар нарығын құқықтық рететуге, республика экономикасының даму жолына
салу әрбір тұлғаның өз меншігін иемдену және иелік ету құқығының барынша
жүзеге асуына заңдық негіздер салды.
Нарықтық экономика жағдайында банктерде бухгалтерлік есептің жүзеге
асуын жетілдірудің бірден-бір бағыты оның халықаралық стандартқа сай
келуі. Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибе бойынша бухгалтерлік есепте екі әр
түрлі бағыт бар: контингенттік және англо-американдық. Контингенттік бағыт
мемлекеттік органдардың талабына сай есептілікті дамытса, англо-
американдық бағыт кредиторлар мен инвесторлар алдында есеп беруді мақсат
етеді.
Компания қызметіне, сондай-ақ банк саласында да шетел инвесторлары мен
кредиторлардың рөлі өсуін ескере отырып, әлемдік тәжіріибеге бухгалтерлік
есеп стандартын бірегейлеу беталысы байқалуда. Қазіргі қолданыстағы
бухгалтерлік есептің халықраалық стандарты ( JASS) кейбір елдерде тіпті
ұлттық деп саналады немесе оның негізінде ұлттық стандарт жасалады.
Қазіргі қолданыстағы реттеуші органдардың есеп беруге қоятын
талаптарында есеп беру заңдылығының ұлттық ерекшелігінде, салық салуда,
бухгалтерлік есепті бірегейлеу проблемасының тарихи ерекшеліктері бар.
Осыған байланысты америкалық қаржы есебінің стандарты (SFAS) айта кету ге
болады. Қазіргі кезде қабылдануы көп уақытты талап ететін 120 стандарт
қабылданған. Кейбір стандарт халықаралық деңгейге қарағанда біршама
прогрессивті, әсіресе бұл бағалы қағаздар есебінде, табыс салығы, мүмкін
және шартты міндеттемелерде ерекше байқалады. Ұлттық стандарттар біршама
нақтырақ болады, бірақ блухгалтерлік есептің халықаралық стандартындағы
есеп беру мәселелері, мысалы, топтардың шоғырландырма есебі ұлтық
стандарттық талабына толық жауап бере алады.
Қазақстанның 1996 жылғы бухгалтерлік стандарты 1997ж. 1 қаңтарында
іске қосылды. Бүгінгі таңда 30 стандарт бар. Олар бухгалтерлік есепті
реттеудің екінші деңгейін көрсетеді, оларды ҚР бухгалтерлік есеп жөніндегі
Ұлттық комитетті жасап, бекіткен. Стандарттар қаржылық есеп беруді
көрсететін барлық субъектілер міндетті түрде орындайтыннормативтік-
құқықтық құжат болып табылады.
1997 жылдың аяғында банк жүйесіне қабылданып, арнайы бекітілген
“Банктің қаржылық есептілік” және “Банктің табысы және шығысы” деген ұлттық
стандарттар қабылданды.
2000 жылы банктерді одан әрі жетілдіру және бухгалтерлік есептің
халықаралық стандартына жету үшін бас бухгалтерлік кітап жасауды ҚР ҰБ
Басқармасының №325 қаулысымен бекітілген бухгалтерлік есептің ұсақ-түйегіне
дейін ескерілген шот жоспары жасалынады.
2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстанның барлық банкі қаржылық
есеп берудің халықаралық стандартына ауысты.
Бухгалтерлік есепті реттеудің үшінші деңгейі - бұл стандартарды
тәжирибеде қолданудың нұсқаулары мен ұсыныстары және тәжірибелік
сипаттамасы.
Бухгалтерлік есепті реттеудің төртінші деңгейі – банктің есеп саясаты.
“Бухгалтерлік есеп туралы” заң бекіткендей, Қазақстанның бухгалтерлік есеп
органдардың нормативтік актісімен, реттеуші бухгалтерлік есеп туралы заңын
басшылыққа ала отырып, банктер өздерінің есеп саясатын өздері
қалыптастырады. Сондай-ақ банкте қабылданған есеп саясаты жылдан жылға
өзгеріссіз қолданылатындығы көрсетілген.
Олар тек қана бухгалтерлік есепті реттеуді жүзеге асыратын, оны
жүргізуді ұйымдастырудың жаңа тәсілдері жасалғанда немесе оның қызмет
жағдайы толық өзгергенде органдардың нормативтік актілері немесе
республика заңдары өзгергенде қайта қаралуы мүмкін. Бухгалтерлік есеп
мәліметтерінің салыстырмалылығын қамтамасыз ету мақсатында, есеп саясатына
өзгертулер қаржылық жылдың басынан бастап енгізілуі керек.
Банктің есеп саясаты ұғымына ол таңдаған бухгалтерлік есепті жүргізу
әдісінің жиынтығы кіреді: банктің жарғылық қызметін топтастырудың әдісі
және бағалау, активтердің құндылығын өтеу, құжат айналымын ұйымдастыру
тәсілдері, бухгалтерлік есепте шоттарды қолдану әдістері, есеп тіркелімінің
жүйесі, ақпараттарды өңдеу және басқа да сәйкес келетін әдістер, амалдар,
тәсілдер.
Есеп саясатын салыстыру үшін банк бухгалтерлік есепті нақты бағытта
жүргізу және ұйымдастыруда заңды және нормативті актілер шегіндегі,
мемлекеттегі бухгалтерлік есепті реттеу нормативке жататын бірнеше әдістің
біреуін таңдайды.
2-Тарау. Шетел Валютасындағы операциялар және олардың есебі.
2.1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу.
Коммерциялық бактердің сырттық экономикалық қызмет тауарлар мен
әрекеттерді экспорттау- импорттау , Қазақстан Республикасының аумағында
шетел балютасында оларды өткізу , еліміздің ішінде бейрезидент
тұлғалардың шаруашылықпен айналасудағы тауарлық емес сипаттағы мәміле
кезінде теңге және шетел валютасында банктік операцияларды жүзеге
асырумен байналысты.
Әрбір егеменді мемлекетте заңды төлем құралы ретінде сол елдің
ұлттық валютасы қолданылады. Сондықтан сыртты сауда , қызмет, несие,
инвестиция, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті
жағдайы төлеуші немесе сатып алушылар шетел валютасын сатып алу
немесе сату нысанында бір валютаны басқа валютаға айырбастау болып
табылады. 21 ҚЕХС сәйкес валюталық операция - бұл шетел валютасында
деноминацияланатын неиесе ондағы есепті талап ететін операция.
Осындай айырбастауды жүргізу үшін валюталық нарық қызмет етеді,
яғни сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасатын бағам арқылы шетел
валютасын ұлттық валютаға айырбастау немесе сатып жүзеге асырудың
ресми орталықтары.
Валютаны айырбастау операциялары ежелде “ауыстыру ісі нысанында ”
ерте заманда және орта ғасырларда пайда болып, бірақ қазіргі
түсініктегі валюталық нарық XIX ғасыр да қалыптасты . Оларды келесідей
негізгі ерекшіліктермен сипатталады :
• Байланыстық электронды құралын кеңінен қолдану және олар бойынша есеп
айырсуларда жүзеге асыруда шаруашылық қызметті интернационалдандыру
күшейеді ;
• Оперциялар барлық елдер түпкірінді тәулік ішінде үздіксіз
жасалынады;
• Валюталық операция техникасы сәйкестірілген , есеп айырысулар банктің
корреспонденттік есепшоты арқылы жүргізіледі;
• Валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыр мақсатында валюталық
операциялардың кең көлемде дамуы;
• Алып-сатарлық және төрелік операциялар коммерциялық мәмілемен
байланысты валюталық операциялардан біршама асып түседі; олардың
қатысушыларының саны бірден өсті және олардың құрамына банктер мен
ұлт аралық корпорациялардан (ҰАК) басқа заңда және жеке тұлғаларда да
жатады;
• Тұақты экономикалық жағдайларға тәуелсіз өздерінің биржалық
тауарларына байланысты тенденциясы бар валюталық бағамның
тұрақсыздығы.
Атқарымдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық келесілерді қамтиды:
• Халықаралық есап айырысулардың уақытылы жүзеге асырылуы;
• Валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру;
• әлемдік валюталық несиелік және қаржылық нарықтарды өзара
байланысы;
• банк, кәсіпорын, мемлекеттің валюталық резервтерінің
әртараптандырылуы (диверсификациясы);
• валюталық бағамды реттеу ;
• қатысушылардың валюталық бағам айырмасы ретінде алатын алып-
сатарлық пайдасы;
• экономиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған валюталық саясатты
жүргізу.
Институционалдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық- бұл банктердің,
брокерлік фирмалардың, корпорациялардың, әсіресе ұлт аралық
корпорациялардың(ҰАТ) жиындығы.Банктер банк- аралық нарықта және
тауарлы-өнеркәсіпте клиентурасында 85-95% валюталық мәмілелер жасайды.
Валюталық қатынастың субьектілеріне Қазақсан Республикасының
резидент және бейрезидент тұлғалары жатады.
Валюталық реттеулердің обьектілері валюталық құндылықтарымен
жүргізлетін операциялар болып табылады. Оларға: шетел валютасы және
бағалы қағаздар (акция, облигация, төлем құжаттары, қарыздық
міндеттеме,қымбат металдар) жатады.
Валюталық құндылықтармен жүргізілетін операциялар екі тұрге
бөлінеді :ағымдағы валюталық операциялар, олардың құрамына елден валюта
аудару және керсінше валюта қабылдау,саудалық сипатқа жатпайтын
аударымдармен және тура инвестициялар, қаржылық несиелер және т.б.
капитал қозғалысымен байланысты операциялар жатады.
Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензияларды Ұлттық
банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни үшінші
тұлғаларға берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда
көрсетілген жағдайда және келесілерге сәйкес жүргізуге құқы бар:
• шетел валютасындағы қаражаттарды заңды және жеке тұлғалардың
шотына және салымына орналасуындағы және қабылдауға;
• банктер мен ұйымдарға шетел валютасында несие және қарыздарды
тарту және ұсыну;
• заңды және жеке тұлғалардан шетел валютасындағы төлем
құжаттарын сатып алу және сатуды жүзеге асыру;
• валюталарды сатып-алу сатуды жүргізу;
• шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік қатынастарды
белгілеу;
• өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
• шетел валютасында саудалық және саудалық емес операциялар бойынша
есеп айырысуды жүзеге асыру;
• Халықаралық банктік тәірибеге сәйкес басқа да операцияларды
жүзеге асыру.
Валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқық берілген банктер
уәкілтті деп аталады. Валюта нарығында банктің рөлін анықтайтын негізгі
фактор банктің көлемі , оның репутациясы, бөлімшелерімен филиалдардың
шетелдікжелісінің даму деңгейі, жасалатын халықаралық банктік есеп
айырысудың көлем болып табылады. Сондай-ақ банк және оның валюта саясаты
орналасқант орындарда кезең сайын енгізілетін валюталық шектеулер,
телекстік және телефондық байланыс жағдайы маңызды рөл атқарады.
2000 жылдың сәуірінен бастап Ұлттық банк теңгенің еркін
қалқымалы бағамен белгіледі. Ол Ұлттық банк қатысуынсыз валюта бағамын
құрылуын болжайды. Бұндай жағдайда валюталық реттеудің маңызы кенеттен
өседі, негізгі міндеттері келесілері болып табылады:
• Қазақстан Республикасының аумағында жүргізілетін валюталық операциялардың
жүргізілу тәртібі мен қағидаларын анықтайтын нормативтік құқықтық
актілерді шығару, валюталық операциялар субьектінің құқықтарымен
міндеттері, валюталық заңдылықтарды бұзғаны үшін жауапкершілік;
• Валюта заңдылықтарының орындалуын бақылау (валюталық бақылау);
• Валюталық нарық, жүргізілген валюталық операциялар көлемін және
құрылымының жағдайын талдау.
Валюталық реттеу мәселерін шешу үшін Қазақстан Реаспубликасының Ұлттық
банкі келесі негізгі әдістерді қолданады:
• Валюталық операциялар обьектілері мен субьектілерін, валюталық
операциялар субьектілерінің құқықтарымен міндеттерін, жіктелуін,
валюталық құндылықтарымен айналысу тәртібін белгілеуді анықтайтын
валюталық опнрацияларды жүргізу тәртібін белгілеу;
• Сипатына, субьектісіне, обьектісіне, көлеміне байланысты белгілі
валюталық операцияларды жүргізуге шектеу енгізген;
• Шетел валютасын пайдаланатын қызметтерді лицензиялау;
• Валюталық операцияларды тіркеу;
• Валюталық операциялар туралы есептемені жинау және талдау;
• Валюталық заңдылықтардың орындалуын бақылау;
• Валюталық реттеу мәселелері бойынша халықаралық байланыс. (Қазақстан
1992 жылдың ортасынан бастап халықаралық валюта қорының (ХВҚ)
мүшесі болып табылады, ал 1996 жылдың 16 шілдесінен бастап ХВҚ
келесі баптарының VIII бабына енді, онда мемлекеттердің өздерінің
валюталарының айырбасталымдылығын қамтамасыз ету міндеттері
қарастырылған, яғни ағымдағы валюталық операциялар бойынша
шектеулер енгізбеу).
Валюталық реттеудің негізін құраушы жүйе валюталық бақылау болып
табылады. Валюталық бақылаудың мақсаты –Қазақстан Республикасының
резидент және бейрезиден тұлғаларның валюталықоперация жүргізу кезінде
заңдылықтарды сақтауын қамтамасыз ету.
Валюталық бақылаудың негізгі бағыттары:
• Заңдылықтарға сәйкес жүргізілетін валюталық операциялардың
сәйкестігін анықтау және оларды жүзеге асыру үшін қажетті
лицензиялар мен кәуліктердің болуы;
• Шетел валютасындағы төлемдердің шарт жағдайына сәйкестігін
тексеру;
• Валюталық операциялар бойынша есеп жүргізу және есеп берудің
толықтығын және обьективтігін тексеру.
Валюталық қатынастарды реттеу кезінде негізгі рөлді арнайы валюталық
заңдылықтар атқарады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудің
негізгі органы республиканың заңдылықтарына сәйкас валюталық
реттеудің қызметтері атқаратын Ұлттық банк болып табылады. Үкімет және
де басқа мемлекеттік органдар валюталық реттеудің заңдылықтарына сәйкас
өз құзыретінің шегінде жүргізіледі. Валюталық реттеу бойынша негізгі
нормативтік актілер 1998 жылдың 24 желтоқсанында “Валюталық реттеу
туралы” заңға толықтырулар мен қосымша енгізілген заң болып табылады.
Ол Қазақстан аумағында жүргізілетін валюталық операциялардың
принциптері мен тәртібін валюталық операция субьектілерінің құқықтары
мен міндеттерін, валюталық заңдылықтар бұзылуының жауапкершілігін
анықтайды. Валюталық бақылау агенттері ретінде валюталық операцияларды
жүргізу кезінде валюталық заңдылықтардың орындалуын бақылау міндеті
жүктелген уәкілетті бенктер мен банктік емес қаржылық мекемелер болып
табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында келесідей валюталық шектеулер
қолданылады:
• Резиденттер арасында жүргізілетін операциялар бойынша барлық
төлемдер тек қазақстандық валютада жүргізілуі керек, тек Ұлттық
банктің нормативтік құқықтық актілерінде, салық және кеден
заңдылықтарында көрсетілген жағдайлардан басқа;
• Банктік операциялардың бөлек түрлерін жүзеге асыруда уәкілетті емес
банктер және ұйымдардың шетел валютасын сатып алуға, сатуға және
айырбастауға болмайды;
• қызмет және тауар, несие реттінде резиденттер алатын шетел валютасы,
олардың өкілетті банктеріндегі шотттарында міндетті түрде есептелуі
керек.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президенті халықаралық
міндеттемелерді орындау мақсатында және күтпеген жағдайлардың туындау
кезінде кез келген валюталық операцияларды шектеуге және тоқтатуға
құқылы. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысына сәйкес “Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк туралы”заңды күші бар ҚР Ұлттық банк шетел
валютасы жүргізілетін операцияларға қажетті операциялар енгізуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға
түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады.
Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы:
- жекелеген әрекеттерді сипаттайтын, құрамына өзгеріс тудыратын,
мүлікті, және олардың қалыптасу көздерін орналастыратын шаруашылық
операциялары.
Бухгалтерлік есептің әдісі – осы пәннің оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық,
статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу,
шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, есептілік жатады.
Құжаттау – операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол
бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат – шаруашылық
операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық,
бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер
рәсімделген құжат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу – бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды
және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес келуін тексеру операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы
жасалады. Шоттар – бухгалтерлік есепте ақпраттарды сақтаудың негізгі
бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері
және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпарт жинақталатын жүйеленген
экономикалық топтау.
Бағалау – бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай
көрінісі.
Калькуляция – шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды нықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімдеу элементтері арасында қабылдануы қиын және
түсінуде ауыртпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер шоттар
және онда шаруашылық операцияларының екіжақты сипатталуы.
Екіжақты жазу – бухгалтерлік есепшоттарда шаруашылық операцияларды
тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операция кем дегенде екі
шотта бір сомада көрсетіледі.
Есеп беру – кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезендегі қорытындысын
сипаттайтын есептілік қорытынды көрсеткішінің жүйесі.
- Бухгалтерлік есеп мектебінің өздері негізін салушылары бар, әрбір
кезең өзінің озық адамдарын шығарады
Екіжақтылық принципі
Бұл төмендегі ережелерге сүйенеді: шаруашылық субъектісінің қаржысы
оның міндеттемелері мен капитлының соммасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруға болады. Мысалы, компания
тауарды несиеге алды делік, яғни ол оны кіріске алады, бірақ сонымен бірге
келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызғ алады. Екіжқты жзу осы екі
сәтті де қмтиды: активтер шоттың сол жағынан, пассивтер оң жағында. Кез
келген жағдайда екі құбылыс бір біріне қарама-қарсы, ал баланс оларды
теңестіруі керек.
Ақшалай сипаттағы мәліметтер бухгалтерлік жазбада көрініс табады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің нақты шаруашылық
бірлігіне әсер етуімен байланысты. Барлық шруашылық операциялар
бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрсетіледі. Әрине мұндай қржылық емес
ақпараттар да көрініс табуы мүмкін, бірақ ақшалай өлшем бірлігі
салыстырмалы қаржылық мәлімет алатындай жалпы қолайлы өлшем бірлігі болады.
Банктің бухгалтерлік шоттары олардың иелері мен жұмысшыларының
бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек. Бухгалтерлік есепті жүргізуші
банк, заңды түрде дербес, өздерінің меншік қатынасынан тәуелсіз. Банктің
меншігі ол банк құрылтайларының меншігі емес, ал құрылтайшылардың меншігі
банктің меншігі болып табылмайды. Бұл бухгалтерлік есептің барлық жүйесіне
тән принцип. Бұның негізі – мүліктің меншік шотқа салынғандар иесін және
оның банкінің міндеттемесін бір-бірімен қиылыспауы керек, бөлек және
жауапты болуы керек.
Бұл принцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз жалғастырады, яғни
келешекте де қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға немесе операциясын
қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше филиалдардың жойылуы немесе
активтер сатылған жағдайда, келесі есепті кезеңге активтер мен олардың
нақты нақты сатылған құны есепке алынады. Егер нақты сатылған құн
есептіліктен кем болса, онда жасырын шығысты ескере отырып, оны шығыс пен
пайда есебінде көрсету керек.
Кәсіпорын қандай бір құралдарды сатып алғанда, олардың алуға кеткен
шығыстар, бухгалтерлік есепте көрсетіледі және осы құралдардың өзіндік құны
болып табылады. Бухгалтерлік есепте барлық шаруашылық құралдар нарықтық
бағасымен емес, өзіндік құнымен көрсетеді.
Кертартпалық принципі
Кертартпалық принціпіне сәйкес активтер мен пассивтер есепте
айтарлықтай сақтықпен көрсетіледі, себебі банктің қаржылық жағдайына төніп
тұрған қауіпті тәуекелді келесі кезенге аударып жібермеуге тырысады.
Демек:
а) есепті кезеннің аяғына дейін нақты алынған табыстар ғана есеп беруде
көрсетіледі.
ә) есепті кезенде немесе алдағы кезендегі барлық күтілген міндеттемелер
және әлуетті жоғалтулар, тәуекелді жабуға резервте көрсетілуі керек, типті
есептік мерзімнің аяғынан келесі қаржылық есеп беруге дейінгі аралық
пайда болса да. Мұндай жағдайда кертартпалық принципі капитал саласының
өсуін мынадай жағдайда ғана мойындайды, осы жағдайда ғана мойындайды, осы
жағдай толық анықталғанда, капитал сомасының азаюы толық анық болғанда
мойындайды.
Халықаралық есепте барлық резерв түріне байланысты өткізбелер,
пайданың қолма-қол және жеткіліктілігіне қарамастан, сәйкес тәуекелдің
пайда болуымен байланысты жасалады. Бірақ кертартпалық принцип жасырын
дәлелсіз резервтердің құрылуын ақтай алмайды.
Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензияларды
Ұлттық банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни
үшінші тұлғаларға берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда
көрсетілген жағдайда және келесілерге сәйкес жүргізуге құқы бар:
• шетел валютасындағы қаражаттарды заңды және жеке тұлғалардың
шотына және салымына орналасуындағы және қабылдауға;
• банктер мен ұйымдарға шетел валютасында несие және қарыздарды
тарту және ұсыну;
• заңды және жеке тұлғалардан шетел валютасындағы төлем
құжаттарын сатып алу және сатуды жүзеге асыру;
• валюталарды сатып-алу сатуды жүргізу;
• шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік қатынастарды
белгілеу;
• өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
• шетел валютасында саудалық және саудалық емес операциялар бойынша
есеп айырысуды жүзеге асыру;
• Халықаралық банктік тәірибеге сәйкес басқа да операцияларды
жүзеге асыру.
Валюта нарығында банктің рөлін анықтайтын негізгі фактор банктің
көлемі , оның репутациясы, бөлімшелерімен филиалдардың шетелдікжелісінің
даму деңгейі, жасалатын халықаралық банктік есеп айырысудың көлем болып
табылады. Сондай-ақ банк және оның валюта саясаты орналасқант орындарда
кезең сайын енгізілетін валюталық шектеулер, телекстік және
телефондық байланыс жағдайы маңызды рөл атқарады.
Диплом жұмысының мақсаты- еліміздегі кәсіпорындардағы бухгалтерлік
ақпараттарды пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты.
Басқарушылардың ықпалы акционерлердің мүдделеріне қайшы келетін салық
мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық есептілікті
құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысу.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айырықшы
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды
пайдаланушылар мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды
анықтау болып табылады.
1-Тарау. Банктегі есеп жӘне есеп беру негіздері.
11. Бухгалтерлік есептің мақсаты, қағидалары мен нысандары.
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Ол тек
бухгалтерлік кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне
қатысты барлық қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өңдеу,
бухгалтерлік есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге
жоспарлар мен болжаулардың жасалуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау
және соған байланысты шешім қабілдау банктік операцияларды бейнелеуге және
бірінші кезекте банк басқармасына, одан кейін пайдаланушыларға ақпараттар
ұсынуға негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен
деңгейіне тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен
экономикалық пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп – бұл “Бухгалтерлік есеп туралы” заң күші бар
ҚР Президентінің жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа
нормативтік құқықтық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал,
міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстары туралы ақпараттарды
тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды
пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты. Басқарушылардың ықпалы
акционерлердің мүдделеріне қайшы келетін салық мәлімдемесінен тұрады.
Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық есептілікті құру нәтижесінде таза
табыс ұсыну мен есеп айырысуға тіреледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айырықшы
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды
пайдаланушылар мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды
анықтау болып табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар:
- акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық
және жеткілікті ақпартпен қамтамсыз ету:
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде Қазақстан
Республикасы заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлекеттік
органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған қаражаттардың пайдалануын, банктің қаржылық
құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
- алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі арқылы
банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау;
- алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-бар бекіту
және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
- қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында
тіркеу.
Бухгалтерлік есептің объектісі – толық шаруашылық бірлік және оның
құндылықтары, қорлары, құралдары және олардың құралы көздері болып
табылады.
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға
түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады.
Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы:
- жекелеген әрекеттерді сипаттайтын, құрамына өзгеріс тудыратын,
мүлікті, және олардың қалыптасу көздерін орналастыратын шаруашылық
операциялары.
Бухгалтерлік есептің әдісі – осы пәннің оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық,
статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу,
шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, есептілік жатады.
Құжаттау – операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол
бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат – шаруашылық
операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық,
бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер
рәсімделген құжат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу – бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды
және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес келуін тексеру операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы
жасалады. Шоттар – бухгалтерлік есепте ақпраттарды сақтаудың негізгі
бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері
және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпарт жинақталатын жүйеленген
экономикалық топтау.
Бағалау – бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай
көрінісі.
Калькуляция – шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды нықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімдеу элементтері арасында қабылдануы қиын және
түсінуде ауыртпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер шоттар
және онда шаруашылық операцияларының екіжақты сипатталуы.
Екіжақты жазу – бухгалтерлік есепшоттарда шаруашылық операцияларды
тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операция кем дегенде екі
шотта бір сомада көрсетіледі.
Баланстық қорытынды және есеп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған
құралдар және олардың құралы көздері туралы мәліметтерді белгілі бір
мерзімге ақшалай бағасын баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру – кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезендегі қорытындысын
сипаттайтын есептілік қорытынды көрсеткішінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздері негізін салушылары бар, әрбір
кезең өзінің озық адамдарын шығарады. Басында бұлар италиялықтар болды.
Қазір барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған
американдықтарға бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері:
Черч, Монтгомери, Патон, Мэй және т.б.
Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыптстыруға алып келді.
- екіжақтылық;
- ақшалай өлшем;
- кәсіпорындардың дербестігі;
- үздіксіздігі;
- өзіндік құндылығы;
- кертартпалығы;
- материалдылығы;
- өткізімділігі;
- сәйкестілігі.
Екіжақтылық принципі
Бұл төмендегі ережелерге сүйенеді: шаруашылық субъектісінің қаржысы
оның міндеттемелері мен капитлының соммасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруғ болады. Мысалы, компания
тауарды несиеге алды делік, яғни ол оны кіріске алады, бірақ сонымен бірге
келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызғ алады. Екіжқты жзу осы екі
сәтті де қмтиды: активтер шоттың сол жағынан, пассивтер оң жағында. Кез
келген жағдайда екі құбылыс бір біріне қарама-қарсы, ал баланс оларды
теңестіруі керек.
Ақшалай өлшем принципі
Ақшалай сипаттағы мәліметтер бухгалтерлік жазбада көрініс табады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің нақты шаруашылық
бірлігіне әсер етуімен байланысты. Барлық шруашылық операциялар
бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрсетіледі. Әрине мұндай қржылық емес
ақпараттар да көрініс табуы мүмкін, бірақ ақшалай өлшем бірлігі
салыстырмалы қаржылық мәлімет алатындай жалпы қолайлы өлшем бірлігі болады.
Кәсіпорындардың дербестік принципі
Банктің бухгалтерлік шоттары олардың иелері мен жұмысшыларының
бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек. Бухгалтерлік есепті жүргізуші
банк, заңды түрде дербес, өздерінің меншік қатынасынан тәуелсіз. Банктің
меншігі ол банк құрылтайларының меншігі емес, ал құрылтайшылардың меншігі
банктің меншігі болып табылмайды. Бұл бухгалтерлік есептің барлық жүйесіне
тән принцип. Бұның негізі – мүліктің меншік шотқа салынғандар иесін және
оның банкінің міндеттемесін бір-бірімен қиылыспауы керек, бөлек және
жауапты болуы керек.
Үздіксіз принцип
Бұл принцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз жалғастырады, яғни
келешекте де қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға немесе операциясын
қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше филиалдардың жойылуы немесе
активтер сатылған жағдайда, келесі есепті кезеңге активтер мен олардың
нақты нақты сатылған құны есепке алынады. Егер нақты сатылған құн
есептіліктен кем болса, онда жасырын шығысты ескере отырып, оны шығыс пен
пайда есебінде көрсету керек.
Өзіндік құн принципі
Кәсіпорын қандай бір құралдарды сатып алғанда, олардың алуға кеткен
шығыстар, бухгалтерлік есепте көрсетіледі және осы құралдардың өзіндік құны
болып табылады. Бухгалтерлік есепте барлық шаруашылық құралдар нарықтық
бағасымен емес, өзіндік құнымен көрсетеді.
Кертартпалық принципі
Кертартпалық принціпіне сәйкес активтер мен пассивтер есепте
айтарлықтай сақтықпен көрсетіледі, себебі банктің қаржылық жағдайына төніп
тұрған қауіпті тәуекелді келесі кезенге аударып жібермеуге тырысады.
Демек:
а) есепті кезеннің аяғына дейін нақты алынған табыстар ғана есеп беруде
көрсетіледі.
ә) есепті кезенде немесе алдағы кезендегі барлық күтілген міндеттемелер
және әлуетті жоғалтулар, тәуекелді жабуға резервте көрсетілуі керек, типті
есептік мерзімнің аяғынан келесі қаржылық есеп беруге дейінгі аралық
пайда болса да. Мұндай жағдайда кертартпалық принципі капитал саласының
өсуін мынадай жағдайда ғана мойындайды, осы жағдайда ғана мойындайды, осы
жағдай толық анықталғанда, капитал сомасының азаюы толық анық болғанда
мойындайды.
Халықаралық есепте барлық резерв түріне байланысты өткізбелер,
пайданың қолма-қол және жеткіліктілігіне қарамастан, сәйкес тәуекелдің
пайда болуымен байланысты жасалады. Бірақ кертартпалық принцип жасырын
дәлелсіз резервтердің құрылуын ақтай алмайды.
Материалдық принцип
Банк басшысына және инвесторларға шешім қабылдау үшін пайдалы барлық
материалдық немесе маңызды ақпараттар қаржылық есепте көрсетілуі керек.
Егер ақпараттардың жоқтығы немесе бұрмаланып берілуі есеп беруге
пайдаланушының экономикалық шешіміне әсерін тигізсе ақпарат материалы болып
табылады. Сондықтан материалдылық принципі маңызды емес жаналықтарды
ескермейді, тек барлық маңыздыларды тіркеп отырады.
Өткізу принципі
Өткізу принципі табысты қай кезде санау керектігін анықтайды. Ол
бойынша өткізуден түскен табыс ақшаны алған кезде емес, өткізу жүзеге
асырылған кезде, яғни қызмет көрсету жүзеге асқан сәтте және тұтынушыға
өнімді жеткізген кезден есептеледі.
Сәйкестілік принципі
Бухгалтердің негізгі міндеті есепті кезендегі пайданы есептеу болып
табылады. Пайда дегеніміз берілген есепті мерзімдегі табыс пен шығыс
арасындағы айырма. Сәйкестілік принципі есепті мерзімдегі шығыстың есебін
реттейді. Оның мағынасы: күрделі табыс алумен байланысты шығыстар әр түрлі
шығыстардың жиынтығынан тұрады. Яғни табыстар және оған сәйкес шығыстар бір
есепті кезенде көрсетілуі керек.
Тағы бір айта кететін жағдай, бухгалтерлік есеп – бұл жоспарлау,
реттеу, ұйымдастыру және ынталандыру қызметтері сияқты басқару
функцияларының бірі болып табылады. Бұл басқаруды жетілдіру, нарықтық
механизмінің құрылуы барлық бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуымен үздіксіз
байланыста екенің білдіреді.
Кәсіпорынды басқару мақсаты үшін, қаржылық және өндірістік шаруашылық
қызметтері туралы ақпаратты неғұрлым тиімді пайдалану үшін бухгалтерлік
есептің озық әдісін пайдалануға, шетелдік оң тәжірибеге, бухгалтерлік
есептің және қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына, есептеу
техникаларын кеңінен қолдануға бағдарланған есептеу әдістерін пайдалану
қажет.
Жұмыс үстінде бухгалтер шешуі қажет мынадай жағдайлар кездесуі
мүмкін:
- шаруашылық операциясы жүргізілген мезгілде анықтау, яғни
сәйкестендіру мәселесі;
- шаруашылық операциясының құның анықтайтын бағалау мәселесі;
- жіктеу мәселесі, яғни шаруашылық операциясы қандай түрде жіктелуі
керек.
Сәйкестендіру мәселесі шаруашылық қай кезде тіркелуі керек екендігін
шешеді: Мысалы, банк кеңселік заттарға тапсырыс береді, алады және төлейді.
Сондықтан мұндай әрекет сауда операциясы сапасында былайшы тізімделуі
керек:
1. Банк қызметкері кенселік құрал-жабдықтарды сатып алу үшін жабдықтау
бөліміне тапсырыс береді;
2. Жабдықтау бөлімі тапсырысты жеткізіп берушіге жібереді.
3. Жеткізіп беруші кеңселік құрал-жабдықты тиеп жібереді;
4. Банк оны қабылдайды;
5. Банк жабдықтаушыдан шот алады;
6. Банк шотты төлейді.
Осы сұраққа жауап есепті кезендегі қаржы көлемінің нәтижесіне
байланысты болады.
Бағалау мәселесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты шаруашылық операциясы жүзеге
асырылғаннан кейін өзгеретін бағаны табу емес, шаруашылық операциясы
жүзеге асыру барысындағы құнды немесе өзіндік құнды анықтау болып табылады.
Жіктеу мәселесі.
Жіктеу кез келген шаруашылық операциясының маңызын дұрыс талдаудан
туындайды және ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсерін тигізеді.
Сондықтан бухгалтерлік есепке анықтама бере отырып айта кететін жайыт,
бухгалтерлік есеп осы ақпаратты пайдаланушыға бағалап көруге және шешім
қабылдауға мүмкіндік беретін экономикалық ақпараттарды беру,
сәйкестендіру және өлшеу үдерісі.
Бухгалтерлік есепті оқу басқару ісінде маңызды шешім қабылдауда дағды
алу мен үйренуге мүмкіндік береді.
Есептік ақпараттар банктің ішінде де және оның сыртында да шешім
қабылдау үшін маңызды болып табылады. Ол бухгалтерлік есеп қызметін
жүзеге асыру үшін сандық ақпараттармен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп
басқару жүйесіндегі негізгі бақылау, талдау, ақпараттық, кері байланыс
қызметтерін атқарады.
Есесптік ақпараттар негізінде шешім қабілдаған кезде пайдаланушылар
белгілі бір тәуекелге ұшырайды. Басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп
тәуекелді шектеуге бағытталуы және операциялардың жүргізілу тәртібінің
сақталуын қамтамасыз етуге керек. Банкте бақылау функциясы банк қабылдайтын
тәуекелді шешуге және операциялармен мәмілелер жүргізілуінде тәртіптің
сақталуын қамтамасыз етуге бағытталуы керек.
Бул функция банк белгілеген заңдардың, Ұлттық банктің нормативтік-
құқықтық актілерінің, мамандық қызметтік стандарты мен іскерлік қатынастар
ережесінің талаптарын сақтай отырып, жалпы қадағалауға қол жеткізуге
көмектеседі.
Бақылау функциясын әкімшілік және қаржылық бақылау желісінде жүзеге
асыру ұсынылады.
Олар алдын ала, кейінгі және ағымдық реттерімен жүргізіледі. Олар
жеткілікті дәрежеде сенімділікпен кем дегенде төмендегілерді куәландыру
керек:
- банк қызметкерлері банк мүлкімен жұмыс істеуі, клиент-кредитордың
шотымен операцияны жүзеге асыруы қызметкер өкілеттігі қатаң түрде
толық жауапкершілікке сай болғанда ғана жол беріледі;
- операциялар есебі Ұлттық банктің бекіткен талабына сәйкес
жүргізіліп, банктің активтері мен пассивтерінің жағдайы нақты
көрсетіледі және есеп берудің белгіленген формасында құрылуы
қамтамасыз етіледі;
- банктің берілген активі мен пассивінің есебі олардың қамтылу
жағдайына, сондай-ақ тексерудің кезеңділігіне сәйкес мақұлданады
және ауытқулар болған жағдайда ауытқуларды жоюға бағытталған
қажетті шаралар қолданылады.
Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке
меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында
бухгалтерлік есеп қызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі
банк мүлкін түгендеу жолымен жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы
өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсты - ресурстар бойынша және олардың тиімді
пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру болып табылады. Бұл
ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық есеп беруді
дайындауда бухгалтерлік ақпараттың кімге арналғаның ескеру керек. Ақпарат
алдынғы болжамдарды дәлелдегенде немесе үлкен рөл атқарады. Шешімді
көбінесе жеке адам қабылдамайды. Бір шешімнің нәтижесі туралы ақпарат
келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс кері байланыс
деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы көрсеткіштердің нақты
мәнің ашатын кері байланысты пайдалана отырып, жоспарлы көрсеткіштердің
орыныдалуына, стандарттар, нормалар және нормативтер ресурстардың тиімді
пайдалануына бақылау жасау, әр түрлі кемшіліктерді көрсетуге, банктің
резервін анықтауға, оларды іске қосу және пайдалану жолдарын анықтауға
болады.
Аналитикалық қызмет жүргізілуі бухгалтерлік есептің барлық бөліміне,
соның ішінде меншікті және тартылған ресурстарды пайдалануға, банктік
өнімдерге, қызмет шығындарына т.б. талдау жасауға мүмкіндік береді. Есеп
жүйесін және “Бухгалтерлік есеп” заңының талаптарын жауап беретін және
жоғарыда көрсетілген міндеттердің орындалуын қамтамасыз ететін
бухгалтерлік есепті ұйымдастыру құруды банк басшысы туралы жүзеге асырады.
1.2. Банктегі қаржылық және басқару есебі.
Есеп-қаржылық және басқару есептері болып бөлінеді.
Басқару есебі басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, өнделіп
берілетін есеп ақпараттарының барлық түрін қамтиды.
Қаржылық есеп банктің ішіндегі басшылықтан тыс, сырттағы қажет
етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты қамтиды.
Бухгалтерлік қызметкер ұсынатын ішкі аналитикалық, есеп беруді
банктің өзінің әкімшіліктері пайдаланады. Олардың мазмұны олардың мақсатына
және есеп талап еткен әкімшілік лауазымына байланысты өзгеріп отырады.
Сыртқа арналған қаржылық есептер құндық бағасымен жасалады және
банктің Бас кітабына кірген барлық шоттардың қалдығын бейнелейді. Бұл
мәліметтерді кітапқа еңгізбес бұрын, екіжақты жазу үшін белгілі бір нысанда
оларды кодтау керек. Ішкі басшылықтың пайдалануына арналып дайындалған
бухгалтерлік ақпараттарда банктен тыс жұмыс істейтін сыртқы
пайдаланушыларға арналғаннан басқа ережелер қолданылады. Банкішілік
екіжақты жазу бухгалтерлік ақпарат жазуы жүйесінде жасалуы міндетті емес.
Ақпарат банк бөлімшелерінде жинақталады және тек құндық бағада ғана емес,
әртүрлі өлшем бірліктерінде бейнеленуі мүмкін. Ол әкімшіліктердің
қажеттілігіне пайдалану үшін әзірленетіндіктен, Бас кітап шоттарында ғана
жинақталмауы керек. Мұндай жағдайда ақпаратты сақтау жүйесінде және
іздестіру жүйесінде үлкен қуаттылық болуы керек.
Қаржылық есеп өңдірістік циклдегі іскер операцияларды қаржылық
терминдер бағалайды. Бұл операцияларды ұйымға түсетін немесе шығатын қаржы
құралы ретінде бағалауға болады. Өндірістік цикл әр түрлі болуы мүмкін,
өйткені түрлі қызмет түрлерінің циклдары да әр түрлі.
Мысал:
Өндіріс циклында келесідей кезенділік бар: алу - өңдіру – сату –
жеткізу – пайда. Әрбір циклдің өтуі бизнесті өткізілген пайда соммасына
арттырады. Несиеге сату немесе сатып алу тиімділігі алудың немесе төлеудің
кешіктірілуі болып табылады. Пайданың нақты өткізілуі тек толық төленген
және тиесілі ақшаны қолма-қол алған кезде жүзеге асады.
Бұл сияқты іскер операциялар кең кең көлемде болатындықтан,
мәмілелерді басқару жүйесін құру қажет. Осы сияқты жүйеге әдетте барлық
келісімдерді тізімге алып отыратын және қаржылық басқару есебіне ақпарат
көзі болып табылатын компания тізімдемелері жатады.
Жүйе бақылауға мүмкіндік беруі керек және қызметтің нәтижесін өлшеуге
негіз болуы керек. Мысалға, тауарды несиеге сату, басқару жүйесін блелгілі
бір уақыт шеңберінде толық инкасациядан өтуін қамтамасыз етуге
мәжбүрлейді. Осы сияқты жүйе өндірісті жоспарлау кезінде маңызы зор
болатын жеклеген өнімдерді сату көлемі жөніндегі ақпаратты еш кедергісіз
бере алады. Банк ісінде несие беру барлық пайыздарды және негізгі соманы
мерзімінде төлейтіндігі жөнінде кепілдейтін арнайы жүйені талап етеді.
Сондықтан, осы бір цикл келесідей түрлерге айналады: алу-сату-пайда. Бұл
ақпараттарды өтімділікті бақылау үшін де пайдалануға болады.
Басқару және қаржылық есеп арасындағы айырмашылықтарды қарастырайық.
Салыстыру, ең алдымен біріншіден, негізгі ақпарат пайдаланушыларға,
екіншіден, есеп жүйесінің түріне, үшіншіден, таңдау еркіндігіне,
төртіншіден, пайдаланылған өлшемдерге, бесіншіден, талдаудың негізгі
объектісіне, алтыншыдан, есеп берудің тұрақтылығынан, жетіншіден, алынған
ақпараттардың сенімділік дәрежесіне негізделген.
Қаржылық есеп жалпы қабылданған стандартқа және қаржылық ақпараттарды
беруді жазуды, бағалауды реттеуші бәрінен негізделген. Есептің жалпы
есептің принциптеріне қабылданған принципі бұрын кредиторлар мүддесін
қорғау үшін және алынған ақпараттарға сенімділікті қамтамасыз ету,
бухгалтердің таңдауын есепті мерзімнің әдістері мен тәсілдерін соңғы
күнімен шектейді. Басқару есебі тиімді ақпарат беруге тиісті қолданбалы
әдістер мен амалдарға ғана шектеледі. Бухгалтер әрбір жекелеген жағдайда
алушыға қандай ақпараттардың пайдалы екенің анықтап алып, содан кейін ғана
керек әдістер мен амалдарын тандауы қажет. Қандай жағдайда да анық
қорытындыға келу үшін қалыптасқан жағдайда ең нақты болып табылатын әдісті
таңдауы керек. Ақпарат ішкі пайдалануға ғана арналғандықтан, бухгалтер
шаруашылық өмір фактісін жазуда қандай да бір анықталған нормадан
ауытқымауға міндетті емес.
Қаржы есебінің қызметі өтіп жатқан шаруашылық үджерісі туралы ақпарат
беру арқылы орындалады. Ол теңгемен, нақты шаруашылық операциясы
жүргізілген нақты тарихи теңгемен өлшенеді. Алайда банк бухгалтерлері нақты
“осы” теңгені пайдаланумен шектеліп қана қоймайды, берілген жағдайға
жарайтын басқа да кез келген өлшеидерді қолдана алады. Көбіне басшылық
шешімі болжанған “келешек” теңге пайдаланылатын есеп айырысуға
негізделеді. Көбіне бұл шешімдер болжалды ақпараттарды талап етеді, ағымдық
мәліметтердің перспективалық бағалануы және теңгенің болашақта бағаланар
болжамына сүйенуі керек. Өлшемдер түрін таңдаудағы барлық қызметтердің
негізіне жататын жалпы шара – басқару есебінде есеп беруде және талдауда
құрылған, осы жағдайда тиімді өлшегіш болып тбылды.
Қаржылық есеп баніктің барлық оперцияларын сомалайды. Басқару есебіне
әдетті әр түрлі бөлімшелер қызметтерінің немесе олардың қандайда бір
жақтары енеді. Есеп беру бөлімшелер пайдаланатын қаражат есебі сияқты
барлық бөлімдердің табысы мен шығысының талдауын қамтуы мүмкін.
Есеп беруді жасаудың жиелілігі – сыртқы пайдалануға дайындалған
қаржылық есеп беруі тұрақты ұсынылады. Бірдей уақыт аралығында мерзімдік
есеп беру қаржылық есептің негізгі принципі, Басқару есебінде есеп беру ай
саыйн тұрақты дайындалуы мүмкін, күнделікті есеп беру міндетті емес, ең
бастысы оны алушыға пайдалану болуы және оған қажет уақытта берілуі.
Сонымен қатар қаржылық есеп беруде қамтылған қаржылық ақпарат
тұтынушы пайдалану үшін тұжырымдалған нақты мәліметтерді қамтиды. Бұл
ақпарат болып кеткен операцияларды бейнелейді, сол себептен ол
объективтік сипатта болып, тексерілуге жатады. Басқару есебі ішкі
операцияларды жоспарлауға және бақылауға арналған. Басқару шешімін қабылдау
бұл үлкен дәрежеде келешекте бағытталған қызмет. Өткен мерзімдегі
операциялар, беталысты анықтау үшін қаншалықты тиімді болса да, әдетте
жоспарлауға маңызы жоқ және оларды келешектегі болжалды жағдайларды
субъективті бағалаумен өзгерту керек.
Салыстырмалы аймақтар қаржылық есептен басқару есебіне көшеге
көмектесуі керек, көп жағдайда оның мәліметтері банктің пайдалылығына
әсвер етеді және тек дирекцияға арналады. Мұндай ақпараттар жылыстауы
(учетка) нарықта жағымсыз сипаттағы бәсекелестікке әкелуі мүмкін. Сөйтіп,
қаржылық есеп банк операцияның нәтижесін толық және нақты ашу мен
түсіндіруге баса назар аударса, ал басқару есебі басқарушыларға өздерінің
мақсаттарына жетуге көмектеседі; біріншісі – ашық; екіншісі – жабық сипатта
болады.
1.3. Бухгалтерлік есепті реттеу: заңдар, стандарттар, нормалар.
Бухгалтерлік есеп реформасының бастапқы үдерісіне Ұлттық банкте және
екінші деңгейлі банктердегі бухгалтрлік есеп сұрақтарына байланысты банк
дүйесінде нормативтік базаның тұрақты жетілдірілуі жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес заңды тұлға болып табылатын
банктер бухгалтерлік есепті бағыныштылығымен меншік формасынан тәуелсіз
Ұлттық банктің нұсқаулары мен талаптарына сәйкес, сондай-ақ Қаржы
министрлігі қабылдаған негізгі құжаттар мен нормативтік актілер талабына
сәйкес жүргізіледі. Банкте бухгалтерлік есептің заңдылық базасы келесі
құжаттардан тұрады:
- ҚР Президентінің “Бухгалтерлік есеп туралы” Заң күші бар Жарлығы,
№2732 1995 жылдың 25 желтоқсанында енгізілген (24.06.2002ж.
өзгертулер мен қосымшалар);
- ҚР Азаматтық кодексі. 1994ж. 27 желтоқсанда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- ҚР Салық кодексі №209-11 2001ж 12 маусымда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- “ҚР Ұлттық банк туралы” 30 наурыз 1995 жылғы Заң;
- “ҚР банк және банк қызметтері туралы” 1995 жылғы 31 тамыздағы
өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Заң;
- “ҚР-ғы төлемдер және ақша аудару туралы” 1997 жылдағы 5 наурыздағы
Заң;
- “ҚР валюталық реттеу туралы” 1996 жылғы 24 желтоқсанда өзгертулер
мен толықтырулар енгізілген Заң;
- Қазақстан стандарттары және қаржы есебіндегі халықаралық
стандарттар;
- ҚР-ның екінші деңгейлі банктері бухгалтерлік есебінің шот жоспары.
2-сурет. Бухгалтерлік есепті реттеу жүйесі.
Қазақстанда бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің төрт деңгеййлі жүйесі
бар деп санауға болады (2-сурет).
Бірінші деңгейлі бухгалтерлік жүйені Қазақстан Рсепубликасында
бухгалтерлік есеп туралы заң құрайды. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасында “Бухгалтерлік есеп туралы” заң 1995 жылдың 25 желтоқсанынан
бастап әрекет етуде. Бухгалтерлік есеп заңы мемлекетте бухгалтерлік есеп
жүйесін анықтайды, қаржылық есеп беру үрдісін дайындағанда және
пайдаланғанда, ішкі бақылау мен сыртқы аудитті талап етуде, заңды және жеке
тұлғалардың талаптары мен міндеттерінде есептің жалпы ережесі мен негізгі
принциптерін орнатады.
Екінші деңгейлі бухгалтерлік есеп жүйесін реттеу бухгалтерлік есеп
стандартын, шот жоспарын және бухгалтерлік есеп жүйесімен тікелей
байланысты емес, бірақ банк қызметімен байланысты болып келетін заң
актілерінен тұрады. “ҚР ҰБ туралы” заң коммерциялық банктердегі және
мемлекеттің ақша несие саясатындағы Ұлттық банктің ролін анықтайды. “Банк
және банк қызметтері туралы” заң банк жүйейсінің және банк қызметінің
маңызын, олардың жүзеге асуының тәртібін, банктердің құрылуын және
өтімділігін, банк қызметін реттеу және депозиторлардың мүддесін қорғау,
бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы тәртібін және банктерде аудиторлық
тексеріс жүргізу және олардың қызметін тоқтатудың мәндерін ашып көрсетеді.
“Төлемдер және ақшаны аудару туралы” заң мемлекетте төлемдерді және ақшаны
аударуды жүзеге асыруды реттейді. Ақшаны почта байланысы мекемелері арқылы
аудару қатынасынан басқа “Бағалы қағаздар нарығы туралы” заң бағалы
қағаздар нарығын құқықтық рететуге, республика экономикасының даму жолына
салу әрбір тұлғаның өз меншігін иемдену және иелік ету құқығының барынша
жүзеге асуына заңдық негіздер салды.
Нарықтық экономика жағдайында банктерде бухгалтерлік есептің жүзеге
асуын жетілдірудің бірден-бір бағыты оның халықаралық стандартқа сай
келуі. Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибе бойынша бухгалтерлік есепте екі әр
түрлі бағыт бар: контингенттік және англо-американдық. Контингенттік бағыт
мемлекеттік органдардың талабына сай есептілікті дамытса, англо-
американдық бағыт кредиторлар мен инвесторлар алдында есеп беруді мақсат
етеді.
Компания қызметіне, сондай-ақ банк саласында да шетел инвесторлары мен
кредиторлардың рөлі өсуін ескере отырып, әлемдік тәжіріибеге бухгалтерлік
есеп стандартын бірегейлеу беталысы байқалуда. Қазіргі қолданыстағы
бухгалтерлік есептің халықраалық стандарты ( JASS) кейбір елдерде тіпті
ұлттық деп саналады немесе оның негізінде ұлттық стандарт жасалады.
Қазіргі қолданыстағы реттеуші органдардың есеп беруге қоятын
талаптарында есеп беру заңдылығының ұлттық ерекшелігінде, салық салуда,
бухгалтерлік есепті бірегейлеу проблемасының тарихи ерекшеліктері бар.
Осыған байланысты америкалық қаржы есебінің стандарты (SFAS) айта кету ге
болады. Қазіргі кезде қабылдануы көп уақытты талап ететін 120 стандарт
қабылданған. Кейбір стандарт халықаралық деңгейге қарағанда біршама
прогрессивті, әсіресе бұл бағалы қағаздар есебінде, табыс салығы, мүмкін
және шартты міндеттемелерде ерекше байқалады. Ұлттық стандарттар біршама
нақтырақ болады, бірақ блухгалтерлік есептің халықаралық стандартындағы
есеп беру мәселелері, мысалы, топтардың шоғырландырма есебі ұлтық
стандарттық талабына толық жауап бере алады.
Қазақстанның 1996 жылғы бухгалтерлік стандарты 1997ж. 1 қаңтарында
іске қосылды. Бүгінгі таңда 30 стандарт бар. Олар бухгалтерлік есепті
реттеудің екінші деңгейін көрсетеді, оларды ҚР бухгалтерлік есеп жөніндегі
Ұлттық комитетті жасап, бекіткен. Стандарттар қаржылық есеп беруді
көрсететін барлық субъектілер міндетті түрде орындайтыннормативтік-
құқықтық құжат болып табылады.
1997 жылдың аяғында банк жүйесіне қабылданып, арнайы бекітілген
“Банктің қаржылық есептілік” және “Банктің табысы және шығысы” деген ұлттық
стандарттар қабылданды.
2000 жылы банктерді одан әрі жетілдіру және бухгалтерлік есептің
халықаралық стандартына жету үшін бас бухгалтерлік кітап жасауды ҚР ҰБ
Басқармасының №325 қаулысымен бекітілген бухгалтерлік есептің ұсақ-түйегіне
дейін ескерілген шот жоспары жасалынады.
2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстанның барлық банкі қаржылық
есеп берудің халықаралық стандартына ауысты.
Бухгалтерлік есепті реттеудің үшінші деңгейі - бұл стандартарды
тәжирибеде қолданудың нұсқаулары мен ұсыныстары және тәжірибелік
сипаттамасы.
Бухгалтерлік есепті реттеудің төртінші деңгейі – банктің есеп саясаты.
“Бухгалтерлік есеп туралы” заң бекіткендей, Қазақстанның бухгалтерлік есеп
органдардың нормативтік актісімен, реттеуші бухгалтерлік есеп туралы заңын
басшылыққа ала отырып, банктер өздерінің есеп саясатын өздері
қалыптастырады. Сондай-ақ банкте қабылданған есеп саясаты жылдан жылға
өзгеріссіз қолданылатындығы көрсетілген.
Олар тек қана бухгалтерлік есепті реттеуді жүзеге асыратын, оны
жүргізуді ұйымдастырудың жаңа тәсілдері жасалғанда немесе оның қызмет
жағдайы толық өзгергенде органдардың нормативтік актілері немесе
республика заңдары өзгергенде қайта қаралуы мүмкін. Бухгалтерлік есеп
мәліметтерінің салыстырмалылығын қамтамасыз ету мақсатында, есеп саясатына
өзгертулер қаржылық жылдың басынан бастап енгізілуі керек.
Банктің есеп саясаты ұғымына ол таңдаған бухгалтерлік есепті жүргізу
әдісінің жиынтығы кіреді: банктің жарғылық қызметін топтастырудың әдісі
және бағалау, активтердің құндылығын өтеу, құжат айналымын ұйымдастыру
тәсілдері, бухгалтерлік есепте шоттарды қолдану әдістері, есеп тіркелімінің
жүйесі, ақпараттарды өңдеу және басқа да сәйкес келетін әдістер, амалдар,
тәсілдер.
Есеп саясатын салыстыру үшін банк бухгалтерлік есепті нақты бағытта
жүргізу және ұйымдастыруда заңды және нормативті актілер шегіндегі,
мемлекеттегі бухгалтерлік есепті реттеу нормативке жататын бірнеше әдістің
біреуін таңдайды.
2-Тарау. Шетел Валютасындағы операциялар және олардың есебі.
2.1. Қазақстан Республикасындағы валюталық операцияларды реттеу.
Коммерциялық бактердің сырттық экономикалық қызмет тауарлар мен
әрекеттерді экспорттау- импорттау , Қазақстан Республикасының аумағында
шетел балютасында оларды өткізу , еліміздің ішінде бейрезидент
тұлғалардың шаруашылықпен айналасудағы тауарлық емес сипаттағы мәміле
кезінде теңге және шетел валютасында банктік операцияларды жүзеге
асырумен байналысты.
Әрбір егеменді мемлекетте заңды төлем құралы ретінде сол елдің
ұлттық валютасы қолданылады. Сондықтан сыртты сауда , қызмет, несие,
инвестиция, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті
жағдайы төлеуші немесе сатып алушылар шетел валютасын сатып алу
немесе сату нысанында бір валютаны басқа валютаға айырбастау болып
табылады. 21 ҚЕХС сәйкес валюталық операция - бұл шетел валютасында
деноминацияланатын неиесе ондағы есепті талап ететін операция.
Осындай айырбастауды жүргізу үшін валюталық нарық қызмет етеді,
яғни сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасатын бағам арқылы шетел
валютасын ұлттық валютаға айырбастау немесе сатып жүзеге асырудың
ресми орталықтары.
Валютаны айырбастау операциялары ежелде “ауыстыру ісі нысанында ”
ерте заманда және орта ғасырларда пайда болып, бірақ қазіргі
түсініктегі валюталық нарық XIX ғасыр да қалыптасты . Оларды келесідей
негізгі ерекшіліктермен сипатталады :
• Байланыстық электронды құралын кеңінен қолдану және олар бойынша есеп
айырсуларда жүзеге асыруда шаруашылық қызметті интернационалдандыру
күшейеді ;
• Оперциялар барлық елдер түпкірінді тәулік ішінде үздіксіз
жасалынады;
• Валюталық операция техникасы сәйкестірілген , есеп айырысулар банктің
корреспонденттік есепшоты арқылы жүргізіледі;
• Валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыр мақсатында валюталық
операциялардың кең көлемде дамуы;
• Алып-сатарлық және төрелік операциялар коммерциялық мәмілемен
байланысты валюталық операциялардан біршама асып түседі; олардың
қатысушыларының саны бірден өсті және олардың құрамына банктер мен
ұлт аралық корпорациялардан (ҰАК) басқа заңда және жеке тұлғаларда да
жатады;
• Тұақты экономикалық жағдайларға тәуелсіз өздерінің биржалық
тауарларына байланысты тенденциясы бар валюталық бағамның
тұрақсыздығы.
Атқарымдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық келесілерді қамтиды:
• Халықаралық есап айырысулардың уақытылы жүзеге асырылуы;
• Валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру;
• әлемдік валюталық несиелік және қаржылық нарықтарды өзара
байланысы;
• банк, кәсіпорын, мемлекеттің валюталық резервтерінің
әртараптандырылуы (диверсификациясы);
• валюталық бағамды реттеу ;
• қатысушылардың валюталық бағам айырмасы ретінде алатын алып-
сатарлық пайдасы;
• экономиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған валюталық саясатты
жүргізу.
Институционалдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық- бұл банктердің,
брокерлік фирмалардың, корпорациялардың, әсіресе ұлт аралық
корпорациялардың(ҰАТ) жиындығы.Банктер банк- аралық нарықта және
тауарлы-өнеркәсіпте клиентурасында 85-95% валюталық мәмілелер жасайды.
Валюталық қатынастың субьектілеріне Қазақсан Республикасының
резидент және бейрезидент тұлғалары жатады.
Валюталық реттеулердің обьектілері валюталық құндылықтарымен
жүргізлетін операциялар болып табылады. Оларға: шетел валютасы және
бағалы қағаздар (акция, облигация, төлем құжаттары, қарыздық
міндеттеме,қымбат металдар) жатады.
Валюталық құндылықтармен жүргізілетін операциялар екі тұрге
бөлінеді :ағымдағы валюталық операциялар, олардың құрамына елден валюта
аудару және керсінше валюта қабылдау,саудалық сипатқа жатпайтын
аударымдармен және тура инвестициялар, қаржылық несиелер және т.б.
капитал қозғалысымен байланысты операциялар жатады.
Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензияларды Ұлттық
банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни үшінші
тұлғаларға берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда
көрсетілген жағдайда және келесілерге сәйкес жүргізуге құқы бар:
• шетел валютасындағы қаражаттарды заңды және жеке тұлғалардың
шотына және салымына орналасуындағы және қабылдауға;
• банктер мен ұйымдарға шетел валютасында несие және қарыздарды
тарту және ұсыну;
• заңды және жеке тұлғалардан шетел валютасындағы төлем
құжаттарын сатып алу және сатуды жүзеге асыру;
• валюталарды сатып-алу сатуды жүргізу;
• шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік қатынастарды
белгілеу;
• өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
• шетел валютасында саудалық және саудалық емес операциялар бойынша
есеп айырысуды жүзеге асыру;
• Халықаралық банктік тәірибеге сәйкес басқа да операцияларды
жүзеге асыру.
Валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқық берілген банктер
уәкілтті деп аталады. Валюта нарығында банктің рөлін анықтайтын негізгі
фактор банктің көлемі , оның репутациясы, бөлімшелерімен филиалдардың
шетелдікжелісінің даму деңгейі, жасалатын халықаралық банктік есеп
айырысудың көлем болып табылады. Сондай-ақ банк және оның валюта саясаты
орналасқант орындарда кезең сайын енгізілетін валюталық шектеулер,
телекстік және телефондық байланыс жағдайы маңызды рөл атқарады.
2000 жылдың сәуірінен бастап Ұлттық банк теңгенің еркін
қалқымалы бағамен белгіледі. Ол Ұлттық банк қатысуынсыз валюта бағамын
құрылуын болжайды. Бұндай жағдайда валюталық реттеудің маңызы кенеттен
өседі, негізгі міндеттері келесілері болып табылады:
• Қазақстан Республикасының аумағында жүргізілетін валюталық операциялардың
жүргізілу тәртібі мен қағидаларын анықтайтын нормативтік құқықтық
актілерді шығару, валюталық операциялар субьектінің құқықтарымен
міндеттері, валюталық заңдылықтарды бұзғаны үшін жауапкершілік;
• Валюта заңдылықтарының орындалуын бақылау (валюталық бақылау);
• Валюталық нарық, жүргізілген валюталық операциялар көлемін және
құрылымының жағдайын талдау.
Валюталық реттеу мәселерін шешу үшін Қазақстан Реаспубликасының Ұлттық
банкі келесі негізгі әдістерді қолданады:
• Валюталық операциялар обьектілері мен субьектілерін, валюталық
операциялар субьектілерінің құқықтарымен міндеттерін, жіктелуін,
валюталық құндылықтарымен айналысу тәртібін белгілеуді анықтайтын
валюталық опнрацияларды жүргізу тәртібін белгілеу;
• Сипатына, субьектісіне, обьектісіне, көлеміне байланысты белгілі
валюталық операцияларды жүргізуге шектеу енгізген;
• Шетел валютасын пайдаланатын қызметтерді лицензиялау;
• Валюталық операцияларды тіркеу;
• Валюталық операциялар туралы есептемені жинау және талдау;
• Валюталық заңдылықтардың орындалуын бақылау;
• Валюталық реттеу мәселелері бойынша халықаралық байланыс. (Қазақстан
1992 жылдың ортасынан бастап халықаралық валюта қорының (ХВҚ)
мүшесі болып табылады, ал 1996 жылдың 16 шілдесінен бастап ХВҚ
келесі баптарының VIII бабына енді, онда мемлекеттердің өздерінің
валюталарының айырбасталымдылығын қамтамасыз ету міндеттері
қарастырылған, яғни ағымдағы валюталық операциялар бойынша
шектеулер енгізбеу).
Валюталық реттеудің негізін құраушы жүйе валюталық бақылау болып
табылады. Валюталық бақылаудың мақсаты –Қазақстан Республикасының
резидент және бейрезиден тұлғаларның валюталықоперация жүргізу кезінде
заңдылықтарды сақтауын қамтамасыз ету.
Валюталық бақылаудың негізгі бағыттары:
• Заңдылықтарға сәйкес жүргізілетін валюталық операциялардың
сәйкестігін анықтау және оларды жүзеге асыру үшін қажетті
лицензиялар мен кәуліктердің болуы;
• Шетел валютасындағы төлемдердің шарт жағдайына сәйкестігін
тексеру;
• Валюталық операциялар бойынша есеп жүргізу және есеп берудің
толықтығын және обьективтігін тексеру.
Валюталық қатынастарды реттеу кезінде негізгі рөлді арнайы валюталық
заңдылықтар атқарады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудің
негізгі органы республиканың заңдылықтарына сәйкас валюталық
реттеудің қызметтері атқаратын Ұлттық банк болып табылады. Үкімет және
де басқа мемлекеттік органдар валюталық реттеудің заңдылықтарына сәйкас
өз құзыретінің шегінде жүргізіледі. Валюталық реттеу бойынша негізгі
нормативтік актілер 1998 жылдың 24 желтоқсанында “Валюталық реттеу
туралы” заңға толықтырулар мен қосымша енгізілген заң болып табылады.
Ол Қазақстан аумағында жүргізілетін валюталық операциялардың
принциптері мен тәртібін валюталық операция субьектілерінің құқықтары
мен міндеттерін, валюталық заңдылықтар бұзылуының жауапкершілігін
анықтайды. Валюталық бақылау агенттері ретінде валюталық операцияларды
жүргізу кезінде валюталық заңдылықтардың орындалуын бақылау міндеті
жүктелген уәкілетті бенктер мен банктік емес қаржылық мекемелер болып
табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында келесідей валюталық шектеулер
қолданылады:
• Резиденттер арасында жүргізілетін операциялар бойынша барлық
төлемдер тек қазақстандық валютада жүргізілуі керек, тек Ұлттық
банктің нормативтік құқықтық актілерінде, салық және кеден
заңдылықтарында көрсетілген жағдайлардан басқа;
• Банктік операциялардың бөлек түрлерін жүзеге асыруда уәкілетті емес
банктер және ұйымдардың шетел валютасын сатып алуға, сатуға және
айырбастауға болмайды;
• қызмет және тауар, несие реттінде резиденттер алатын шетел валютасы,
олардың өкілетті банктеріндегі шотттарында міндетті түрде есептелуі
керек.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президенті халықаралық
міндеттемелерді орындау мақсатында және күтпеген жағдайлардың туындау
кезінде кез келген валюталық операцияларды шектеуге және тоқтатуға
құқылы. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысына сәйкес “Қазақстан
Республикасы Ұлттық банк туралы”заңды күші бар ҚР Ұлттық банк шетел
валютасы жүргізілетін операцияларға қажетті операциялар енгізуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz