Абылай ханның тарих сахнасына шығуы
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Абылай ханның тарих сахнасына шығуы
1.1 Жоңғария мен Цинь империясы қатынастарындағы Абылай ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Абылай билігінің нығаюы және оның хан сайлануы ... 8
II. Абылай ханның Ресей және Қытаймен қарым.қатынасы.
2.1 Абылайдың ұлы көршілері Ресей және Қытаймен жүргізген сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
IV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Абылай ханның тарих сахнасына шығуы
1.1 Жоңғария мен Цинь империясы қатынастарындағы Абылай ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Абылай билігінің нығаюы және оның хан сайлануы ... 8
II. Абылай ханның Ресей және Қытаймен қарым.қатынасы.
2.1 Абылайдың ұлы көршілері Ресей және Қытаймен жүргізген сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
IV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Кіріспе
XV ғасырда көшпелі өмір сүрген Әбілқайыр хандығынан бөлініп шыққан Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған топ жетісуға бет алды. Жержаннаты жетісуға қоныстанған қазақтар өздерінің еркінде тәуелсіз бейбіт өмірді қалаған ел ретінде қазақ хандығын құрды.
Қазақ хандығы уақыт өткен сайын көркейіп кемелденді,
территориясы ұлғайды. Мемлекет Қасым , Хақназар, Есім хандар тұсында Орталық Азиядағы қуатты елге айналды. Халық саныда көбейіп ел көркейді. XVII ғасыры мен XVIII ғасырдың басы елде мамыражай өмір болды.Бірақ 1634 жылы құрылған Жоңғар әскерй феодалдық мемлекеті қазақ жеріне шабуыл жасауын күшейте бастады.XVII ғасырдың соңғы шйрегімен XVIII ғасырдың басында хандық билік құрған Тәуке тұсында мемлекетте біраз уақыт тыныштық орнап ,ел бейбіт өмір сүрді.XVIII ғасырда жоңғар шабуылы елге зор ауыртпалықтар,күйзелістер туындатты.Бүтін бір елді ойрандаған жоңғарлар қазақтың қолындағы бар байлығын асыраған малын айдап әкетті.XVIII ғасырда қазақ тарйхында «Ақтабан шұбырынды» «Алқакөл сұлама» сынды ауыр оқйғаларымен күйзеліс ретінде қалды.Бұл кезеңде еліміздің даңқты батырлары-Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, Баян сынды ел, жер қорғаған елімдеп еңіреген ерлер дүнйеге келді.Ел басына күн туып,ерлердің басына сын түскен қйын қыстау кезеңде қазақ халхының даңқты ұлдары ерлігін көрсетіп жан аямай күреске шықты.XVIII ғасыр қазақ елінің басын қосып,мықты орталықтанған мемлекет құруға тырысқан Абылай сұлтанның еңбегі ерен.Ұлы көршілеріміз айдаһардай айбатты Қытай , Аюдай ақырған Ресей қазақ халқын тәуелсіз ұстай білген хан Абылайдың дипломатиялық таланты ерекше көрінді. Жоңғар феодалдарының шабуылдары әдетте аяқ астынан болып, бейбіт халықтың құтылуына мүмкіндік болмады. Қазақтар атамекендерін тастап бас ауған жаққа ығыса бастады. Қазақ батырлары жоңғарлардың шапқыншылығына қарсы табан тірескен қатты күрес жүргізді. Жоңғарлардың шабуылын көріп біліп отырған Ресей империясы да кең байтақ қазақ жерін иелінуге ұмтылды. Еліміздің солтүстік аймақтарында патша үкіметін бекіністері қаптап кетті. Қиын сәт туғанын сезген оңтүстіктегі өзбек хандықтары да өз пайдасына ұмтылып оңтүстік аймақтарға тиісе бастады.Еділ қалмақтарымен башқұрттары да патша жасқтарын айдап салумен онсызда
қалжыраған қазаққа тісін батырды.Қазақ халқына қиын уақыттар туып, елдің тоз- тозы шығып бытырай бастады. Абылай хан бастаған қазақ әскерә де жоңғарларға мықты тойтарыс берді. Әсіресе, кіші жүздің ханы Әбілхайыр хан қольасшылық жасаған шайқастар жеңістермен аяқталса да, таққа таласқан қазақ сұлтандары бір байламға келе алмады. XVIII ғ. 50 жылдары қуатты жоңғар мемлекетінде дағдарыс туды.Қонтайшы Қалдан Сереннің өлімінен кейін елде билікке таласқан феодалдар қырқысы басталды. Бұндай сәтті кезді Қытай мемлекеті өз пайдасына шешіп әлсіреген жоңғар хандығын басып алды. Бұл кездегі қуатты мемлекет қазақ еліне өз құқайын көрсеткісі келген жоңғар хандығы мәңгілікке тарих сахнасынан кетті. Географиялық жағынан қыспағында болған, сонымен бірге Ресей Цинь империяларына да Абылайдың басты мақсаты қазақ мемлекетінің дербестігін сақтауы еді. Дипломатиялық шараларды шебер пайдаланған Абылай Тарбағатай таулары Алтай сеңгірі Зайсан көлінің шығысына қарай жатқан тарихи қазақ жерлерін халық мүддесі үшін қайтадан қайтаруда қыруар күш жігер жұмсалды. Абылай бар мүмкіндікті Цинь әулетімен қайшылықтарды жоюға тату тәтті бейбіт өмір құруға бұрынғы қазақ жерлерін қайтаруда нақты нәтижелерге жетті. Жалпы Абылай хан туралы еліміздің тәуелсіз жылдарында зерттелу дәрежесі барынша кеңейді.
Асылбеков, Әбжанов Ә.Әбдәкімов, Ж.Арықпаев сынды белді тарихшыларымыз шығарған кітаптарда Абылай ханға арналған тараулар мен бөлімдер бар. Абылай ханның дана саясаты мен әккі дипломатиясы, көрші екі ұлы елге де тәуелді болмай тәуелсіздігін сақтай алуы оның кореген қасиетінде.Қазақ халқының даңқты ұлы ел басына күн туғанда өз орнынан табыла білген дара қолбасшы Абылай замандастарын таңдандыра білді.
XV ғасырда көшпелі өмір сүрген Әбілқайыр хандығынан бөлініп шыққан Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған топ жетісуға бет алды. Жержаннаты жетісуға қоныстанған қазақтар өздерінің еркінде тәуелсіз бейбіт өмірді қалаған ел ретінде қазақ хандығын құрды.
Қазақ хандығы уақыт өткен сайын көркейіп кемелденді,
территориясы ұлғайды. Мемлекет Қасым , Хақназар, Есім хандар тұсында Орталық Азиядағы қуатты елге айналды. Халық саныда көбейіп ел көркейді. XVII ғасыры мен XVIII ғасырдың басы елде мамыражай өмір болды.Бірақ 1634 жылы құрылған Жоңғар әскерй феодалдық мемлекеті қазақ жеріне шабуыл жасауын күшейте бастады.XVII ғасырдың соңғы шйрегімен XVIII ғасырдың басында хандық билік құрған Тәуке тұсында мемлекетте біраз уақыт тыныштық орнап ,ел бейбіт өмір сүрді.XVIII ғасырда жоңғар шабуылы елге зор ауыртпалықтар,күйзелістер туындатты.Бүтін бір елді ойрандаған жоңғарлар қазақтың қолындағы бар байлығын асыраған малын айдап әкетті.XVIII ғасырда қазақ тарйхында «Ақтабан шұбырынды» «Алқакөл сұлама» сынды ауыр оқйғаларымен күйзеліс ретінде қалды.Бұл кезеңде еліміздің даңқты батырлары-Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, Баян сынды ел, жер қорғаған елімдеп еңіреген ерлер дүнйеге келді.Ел басына күн туып,ерлердің басына сын түскен қйын қыстау кезеңде қазақ халхының даңқты ұлдары ерлігін көрсетіп жан аямай күреске шықты.XVIII ғасыр қазақ елінің басын қосып,мықты орталықтанған мемлекет құруға тырысқан Абылай сұлтанның еңбегі ерен.Ұлы көршілеріміз айдаһардай айбатты Қытай , Аюдай ақырған Ресей қазақ халқын тәуелсіз ұстай білген хан Абылайдың дипломатиялық таланты ерекше көрінді. Жоңғар феодалдарының шабуылдары әдетте аяқ астынан болып, бейбіт халықтың құтылуына мүмкіндік болмады. Қазақтар атамекендерін тастап бас ауған жаққа ығыса бастады. Қазақ батырлары жоңғарлардың шапқыншылығына қарсы табан тірескен қатты күрес жүргізді. Жоңғарлардың шабуылын көріп біліп отырған Ресей империясы да кең байтақ қазақ жерін иелінуге ұмтылды. Еліміздің солтүстік аймақтарында патша үкіметін бекіністері қаптап кетті. Қиын сәт туғанын сезген оңтүстіктегі өзбек хандықтары да өз пайдасына ұмтылып оңтүстік аймақтарға тиісе бастады.Еділ қалмақтарымен башқұрттары да патша жасқтарын айдап салумен онсызда
қалжыраған қазаққа тісін батырды.Қазақ халқына қиын уақыттар туып, елдің тоз- тозы шығып бытырай бастады. Абылай хан бастаған қазақ әскерә де жоңғарларға мықты тойтарыс берді. Әсіресе, кіші жүздің ханы Әбілхайыр хан қольасшылық жасаған шайқастар жеңістермен аяқталса да, таққа таласқан қазақ сұлтандары бір байламға келе алмады. XVIII ғ. 50 жылдары қуатты жоңғар мемлекетінде дағдарыс туды.Қонтайшы Қалдан Сереннің өлімінен кейін елде билікке таласқан феодалдар қырқысы басталды. Бұндай сәтті кезді Қытай мемлекеті өз пайдасына шешіп әлсіреген жоңғар хандығын басып алды. Бұл кездегі қуатты мемлекет қазақ еліне өз құқайын көрсеткісі келген жоңғар хандығы мәңгілікке тарих сахнасынан кетті. Географиялық жағынан қыспағында болған, сонымен бірге Ресей Цинь империяларына да Абылайдың басты мақсаты қазақ мемлекетінің дербестігін сақтауы еді. Дипломатиялық шараларды шебер пайдаланған Абылай Тарбағатай таулары Алтай сеңгірі Зайсан көлінің шығысына қарай жатқан тарихи қазақ жерлерін халық мүддесі үшін қайтадан қайтаруда қыруар күш жігер жұмсалды. Абылай бар мүмкіндікті Цинь әулетімен қайшылықтарды жоюға тату тәтті бейбіт өмір құруға бұрынғы қазақ жерлерін қайтаруда нақты нәтижелерге жетті. Жалпы Абылай хан туралы еліміздің тәуелсіз жылдарында зерттелу дәрежесі барынша кеңейді.
Асылбеков, Әбжанов Ә.Әбдәкімов, Ж.Арықпаев сынды белді тарихшыларымыз шығарған кітаптарда Абылай ханға арналған тараулар мен бөлімдер бар. Абылай ханның дана саясаты мен әккі дипломатиясы, көрші екі ұлы елге де тәуелді болмай тәуелсіздігін сақтай алуы оның кореген қасиетінде.Қазақ халқының даңқты ұлы ел басына күн туғанда өз орнынан табыла білген дара қолбасшы Абылай замандастарын таңдандыра білді.
Пайдалынылған әдебиеттер
1. Қазақтан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) Алматы. «Атамұра» 2002 жыл.
2. Қазақстан тарихы. Артықбаев. Алматы, 2003 жыл.
3. Абдилдакеева Айгул Мухтаровна. Историография присоединения Казахстана к России. Афтореферат. Алматы, 2001 ж.
4. Қазақстан тарихы. Керейхан Аманжолов. Алматы, 2000 ж
5. Қазақстан тарихы 3 том.
6. Ч. Мусин. «Қазақстан тарихы»
7. Қазақстан тарихы Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық 3 том. Алматы 2002 ж
8. Әбдәкімов Әбдіжаппар Қазақстан тарихы Алматы 2000 ж
9. Қасымбаев Қ. Қазақстан тарихы Алматы 1998 ж.
1. Қазақтан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) Алматы. «Атамұра» 2002 жыл.
2. Қазақстан тарихы. Артықбаев. Алматы, 2003 жыл.
3. Абдилдакеева Айгул Мухтаровна. Историография присоединения Казахстана к России. Афтореферат. Алматы, 2001 ж.
4. Қазақстан тарихы. Керейхан Аманжолов. Алматы, 2000 ж
5. Қазақстан тарихы 3 том.
6. Ч. Мусин. «Қазақстан тарихы»
7. Қазақстан тарихы Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық 3 том. Алматы 2002 ж
8. Әбдәкімов Әбдіжаппар Қазақстан тарихы Алматы 2000 ж
9. Қасымбаев Қ. Қазақстан тарихы Алматы 1998 ж.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
I. Абылай ханның тарих сахнасына шығуы
1. Жоңғария мен Цинь империясы қатынастарындағы Абылай
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 6
2. Абылай билігінің нығаюы және оның хан сайлануы ... 8
II. Абылай ханның Ресей және Қытаймен қарым-қатынасы.
1. Абылайдың ұлы көршілері Ресей және Қытаймен жүргізген сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .16
IV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 18
Кіріспе
XV ғасырда көшпелі өмір сүрген Әбілқайыр хандығынан бөлініп шыққан
Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған топ жетісуға бет алды. Жержаннаты
жетісуға қоныстанған қазақтар өздерінің еркінде тәуелсіз бейбіт өмірді
қалаған ел ретінде қазақ хандығын құрды.
Қазақ хандығы уақыт өткен сайын көркейіп кемелденді,
территориясы ұлғайды. Мемлекет Қасым , Хақназар, Есім хандар тұсында
Орталық Азиядағы қуатты елге айналды. Халық саныда көбейіп ел көркейді.
XVII ғасыры мен XVIII ғасырдың басы елде мамыражай өмір болды.Бірақ 1634
жылы құрылған Жоңғар әскерй феодалдық мемлекеті қазақ жеріне шабуыл жасауын
күшейте бастады.XVII ғасырдың соңғы шйрегімен XVIII ғасырдың басында хандық
билік құрған Тәуке тұсында мемлекетте біраз уақыт тыныштық орнап ,ел бейбіт
өмір сүрді.XVIII ғасырда жоңғар шабуылы елге зор ауыртпалықтар,күйзелістер
туындатты.Бүтін бір елді ойрандаған жоңғарлар қазақтың қолындағы бар
байлығын асыраған малын айдап әкетті.XVIII ғасырда қазақ тарйхында Ақтабан
шұбырынды Алқакөл сұлама сынды ауыр оқйғаларымен күйзеліс ретінде
қалды.Бұл кезеңде еліміздің даңқты батырлары-Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай,
Баян сынды ел, жер қорғаған елімдеп еңіреген ерлер дүнйеге келді.Ел басына
күн туып,ерлердің басына сын түскен қйын қыстау кезеңде қазақ халхының
даңқты ұлдары ерлігін көрсетіп жан аямай күреске шықты.XVIII ғасыр қазақ
елінің басын қосып,мықты орталықтанған мемлекет құруға тырысқан Абылай
сұлтанның еңбегі ерен.Ұлы көршілеріміз айдаһардай айбатты Қытай , Аюдай
ақырған Ресей қазақ халқын тәуелсіз ұстай білген хан Абылайдың
дипломатиялық таланты ерекше көрінді. Жоңғар феодалдарының шабуылдары
әдетте аяқ астынан болып, бейбіт халықтың құтылуына мүмкіндік болмады.
Қазақтар атамекендерін тастап бас ауған жаққа ығыса бастады. Қазақ
батырлары жоңғарлардың шапқыншылығына қарсы табан тірескен қатты күрес
жүргізді. Жоңғарлардың шабуылын көріп біліп отырған Ресей империясы да кең
байтақ қазақ жерін иелінуге ұмтылды. Еліміздің солтүстік аймақтарында патша
үкіметін бекіністері қаптап кетті. Қиын сәт туғанын сезген оңтүстіктегі
өзбек хандықтары да өз пайдасына ұмтылып оңтүстік аймақтарға тиісе
бастады.Еділ қалмақтарымен башқұрттары да патша жасқтарын айдап салумен
онсызда
қалжыраған қазаққа тісін батырды.Қазақ халқына қиын уақыттар туып, елдің
тоз- тозы шығып бытырай бастады. Абылай хан бастаған қазақ әскерә де
жоңғарларға мықты тойтарыс берді. Әсіресе, кіші жүздің ханы Әбілхайыр хан
қольасшылық жасаған шайқастар жеңістермен аяқталса да, таққа таласқан қазақ
сұлтандары бір байламға келе алмады. XVIII ғ. 50 жылдары қуатты жоңғар
мемлекетінде дағдарыс туды.Қонтайшы Қалдан Сереннің өлімінен кейін елде
билікке таласқан феодалдар қырқысы басталды. Бұндай сәтті кезді Қытай
мемлекеті өз пайдасына шешіп әлсіреген жоңғар хандығын басып алды. Бұл
кездегі қуатты мемлекет қазақ еліне өз құқайын көрсеткісі келген жоңғар
хандығы мәңгілікке тарих сахнасынан кетті. Географиялық жағынан қыспағында
болған, сонымен бірге Ресей Цинь империяларына да Абылайдың басты мақсаты
қазақ мемлекетінің дербестігін сақтауы еді. Дипломатиялық шараларды шебер
пайдаланған Абылай Тарбағатай таулары Алтай сеңгірі Зайсан көлінің шығысына
қарай жатқан тарихи қазақ жерлерін халық мүддесі үшін қайтадан қайтаруда
қыруар күш жігер жұмсалды. Абылай бар мүмкіндікті Цинь әулетімен
қайшылықтарды жоюға тату тәтті бейбіт өмір құруға бұрынғы қазақ жерлерін
қайтаруда нақты нәтижелерге жетті. Жалпы Абылай хан туралы еліміздің
тәуелсіз жылдарында зерттелу дәрежесі барынша кеңейді.
Асылбеков, Әбжанов Ә.Әбдәкімов, Ж.Арықпаев сынды белді тарихшыларымыз
шығарған кітаптарда Абылай ханға арналған тараулар мен бөлімдер бар. Абылай
ханның дана саясаты мен әккі дипломатиясы, көрші екі ұлы елге де тәуелді
болмай тәуелсіздігін сақтай алуы оның кореген қасиетінде.Қазақ халқының
даңқты ұлы ел басына күн туғанда өз орнынан табыла білген дара қолбасшы
Абылай замандастарын таңдандыра білді.
Орыс тарихшысы Левшиннің өзі былай деген: Қазақтың ең беделді ханы
Абылай өте қу саяси позиция ұстанды, бір мезгілде Ресейге де Қытайға да
дипломатиялық қабілеттерін көрсете білді.Абылай қазіргі қазақ жерін
біртұтас біріктіре білді, бір орталыққа бағынған қуатты хандық билікті
қалыптастыра білген қазақтың даңқты ұлдарының бірі.
Міржақып Дулатов өзінің Абылай деген еңбегінде нақ солай деп жазады.
Шәкәрім өзінің Уәлибақының ұрпаңғы деген зерттеуінде Шарыш пен жекпе-
жектен кейін Абылайдың
Әбілмәмбет ханның шақырылғанын жазады. Әбілмәмбет ханның ұсынуымен Абылай,
Шақшақ Жәнібектен батасын алып хан деп жариялады. Оның жорамалдауы бойынша
бұл шамамен 1735 жылы болған. Қазақ деректемелерінде Абылайдың билікке
келуі осылайша баяндалады. Қалай дегенмен де Абылай 30- шы жылдардың
аяғынан бастап елдің саяси өмірінде тағдырлы соғыспен бейбітшілік
проблемаларын шешкен көрнекті тұлғаға айналды. Сол арқылы Абылай бүкіл күш
қайратын жоғарғы билікті нығайтуға және қазақ хандығын ұзаққа созылған
саяси дағдарыстан шығаруға бағыттады. Қазақ руларының Абылай төңірегіне
топтасуы оның Жоңғарияға қарсы белсендіде нысаналы қимылдауына көп жағынан
көмектесті.
Жоңғарияның күйреуі және Абылай билігінің нығаюы.
XVII ғ. Бірінші жартысында құрылған Жоңғар әскери- феодалды мемлекеті көрші
кең- байтақ қазақ жерлеріне көз алартып, жиі- жиі шабуылдай бастады. Бірақ
мықты хан Тәукенің тұсында жоңғарлардың қазақтарға тісі бата алмады.
XVIII ғ. Бірінші жартысы Тәуке ханның өлімі, қазақ феодалдарының
таққа талас күресі, түрлі табиғи апаттар жоңғарларға сәтті болып, қазақ
жерлеріне шабуылды үдетті. Әлсіреген халық жауға тосқауыл бола алмай,
шегіне берді. Малды байлқты тонауға салып, адамдарды бұғауға салған жаудың
тегеуріні елдің есін жиғыза алмады. Феодалдар, ақсүйек сұлтандар бас болып
бірігіп жауға қарсы орнына баяғы алаузықты өршітті. Қарапайым ел бастаған
батырлар бас болып жауға қарсы тұруға бекінд[1]і.
Қазақтың жалғыз жүріп жол тапқанша көппен адас немесе бірлік
болмай тірлік болмас деген сөздердің мағынасы келіп үш жүз бас біріктірмей
жауға қарсы шығу мүмкін еместігі белгілі еді. Қалыптасқан қиын шақта аз
уақытқа болса да алауыздықты қойып үш жүздің азаматтары тізе қосып жауға
қарсы шықты. Нәтижесі қазақ халқының жеңісімен аяқталды. Үш жүз жасақтарын
басқарып жеңіске жетіп масаттанған Әбілхайыр үш жүздің ханы болуға асықты.
Бұл өзге сұлтандардың қарсылығына ұшырап үш жүз бөлініп тынды. Қазақ халқы
қайтадан Жоңғар шапқыншылығына ұшырады.
Жоңғарлар Шығыс Қазақстан мен Жетісу аймағы басып алып, Оңтүстіктегі
қалаларға көз аларта бастады. ҚалданСерен тұсында жоңғарлардң қазақ еліне
тісі терең батып күйзеліске ұшыратты. Бірақ Қалдан Сереннің өлімі
Жоңғарияда үлкен таққа таласты туғызды. 1750 жылы Жоңғарияда Лама-Даржының
билік басына келуі өзара қырқысқан күресті қайтадан тұтандырды. Бұл күресте
жеңіліс тапқан Дауауи ноян жиендері Әмірсанамен Баянжүрді алып 1751 жылдың
көктемінде қашып келіп оларды абақ керейлердің билеушісі Қожаберген батыр
қабылдады. Жоңғарияның билеушісі өзінің саяси бақталастарын қайтарып
беруді талап етеді. 1752 жылдың жазында Орта жүзбен Ұлы жүз батырларымен
рубаслары жиналып, хан Абылай және батырлар көпшілігі Давациді қолдауды
жақтастырды. Қазақтардың Даваци ноянды беруден бас тартқанына ашуланған
Жоңғария билеушісі Лама-Даржы Орта жүзге әскер жіберді. Жоңғарлар Орталық
Қазақтанда көшіп жүрген Үйсін, Уақ және Керейлердің қоныстарына шабуыл
жасады. Бұған жауап ретінде Абылай Жоңғар әскерлеріне қарсы Давациді
армиямен жасақтап жіберді. 1753 жылы Даваци Жоңғарияның терең түкпіріне
жасаған батыл жорығы Лама-Даржының өлтірілуіне жеткізді. Даваци қонтайшы
болып жарияланды да Абылайға елшілік жіберіп өзінің ризашылығы мен
достығына сендірді. Бірақ Даваци билікті ұзақ ұстап тұра алмады, оған інісі
Әмірсана қарсы шықты. Жағдайдың жаңа шиеленісуін Орталық Азияда белсенді
саясат жүргізіп келген Цинь империясы шебер пайдаланды. XVIII-ғасырдың 50
жылдарының орта шенінде Цинь империясы жоңғария шекарасын басып кіруге
даярланды. Давацидің әлсіреуі Әмірсана мен оның қазақ одақтастарының
жеңістері мәселенің жедел шиеленісуін тездетті[2]. 1* 1755 жылы ақпанда
император Цян -Лун шабуылға шығу туралы бұйрық береді, онда атап айтқанда
“егер әскерді дереу жорыққа шығармасақ қазақтардың жолы болады да олар өз
пайдасына” делінген. 1* Бұл арада Абылай мен Әмірсананың ағасы Батма-Церен
басқарған Іле бойында және Бораталда ДЖавацидің жақтастарын талқандаған
қазақ жасақтары айтылып отыр. Басып кіруге Әмірсананың Цин үкіметіне өзара
қырқысқан күресте көмек көрсету туралы өтініш жасады, ресми дәлел болды.
Көктемде Қытай әскерлері Әмірсананың жасақтары Жоңғарияға кіріп
Давациді талқандады.
Алайда бұдан кейінгі оқиғалар Әмірсана мен Цинь империясы мақсаттары
мүлде қарама-қарсы екендігін көрсетті. Егер Әмірсана орталықтанған күшті
мемлекетті құрғысы келсе Қытай Жоңғарияны жойып аумағын өзіне қаратуды
мақсат етті. Қорытындысында Әмірсана Цинь имперясына қарсы көтеріліске
шықты. Бұл күресте оған тағыда қазақ сұлтаны Абылай көмек берді. Цинь
империясы Абылайдан Әмірсанаға қолдау көрсетуді тоқтатуға талап етті.
Абылай елшілерді Цинь империясына адалдығына үнемі сендіріп отырды. Алайда
Жоңғарларға көмек көрсетуін тоқтатпады. Көреген саясатшы Абылай
Жоңғарияның қазақ қоныстарын Қытай экспансиясынан қорғап аралық орын роль
атқаратынын тамаша ұғынды. Дегенмен Әмірсана жеңіліс тауып қазақтарға
қашты.
Жоңғар мемлекетінің құлауы, аймақтағы саяси жағдайды түбірінен
өзгертті. Қазақтың орта жүзімен Ұлы жүзі Қазақстан жөнінде де басқыншылық
жоспарлар жасаған орасан зор агрессияшыл Цинь империясымен бетпе-бет
қалды.
1756 жылдың көктемінде Абылайға Әмірсананы ұстап беруді талап еткен
грамота жіберілді. “Өздеріңе келешекте төнетін қасірет туралы мықтап
ойланыңыздар кейін кеш болады”-деп қорқытты император. Дегенмен де Абылай
қытайларға қарсы тұруға шешім қабылдады.
1756 жылы Қазақстан аумағында Цинь империясының екі үлкен армиясы
басып кірді. Қантөгісті шайқастар қазақтардың жеңісіне бұйырды. Қытай
армиясы қатаң қыс пен жем-шөптің, азық-түлік, киім жетіспеуінен көп шығынға
ұшырады. Ақыр аяғында Цинь үкіметі өз әскерлерін Қазақстаннан кері шақырып
алуына мәжбүр етті. Император Цян-Лун бұл жеңілісін мына сылтаумен
ақтады. “Қазақтар алыста жатқан тайпа. Бір қашқынға бола (Әмірсанаға)
үлкен армия олардың жерін таптап жатыр”-деді.
Абылай Пекинге елшілік аттандырып тату-тәтті тұру, сауда
байланыстарын дамыту жөнінде келіссөз жүргізді. 1756-57 ж.ж. Қытайдағы
елшілік Әмірсананың арамдығына ұшырадық деп ақталса екінші жағынан
Тарбағатайды өздерініңзаңды қоныстары деп жариялап, оны қазақтарға беруге
талап етті. Біздің көріп отырғанымыздай Абылай өзінің Қытайға бодандығын
іс-жүзінде
мойындаған жоқ, солай болса де ресми империялық дипломатияның дәстүріне
сәйкес, қытайлар қазақтарды өздерінің “алыста тұратын сыртқы вассалдарымыз”
деп санай бастады. Қазақстанның Қытаймен бұдан кейінгі ара-қатынасы
негізгі екі проблемаға байланысты болды. Біріншісі және ең маңыздысы жер
проблемасы еді. Қазақтар жайылымдарды, әсіресе Ертіс пен Іле
аңғарларындағы Тарбағатайдағы бай жерлерді қайтарып алуға ұмтылды. Ал
Циндер бұрын Жоңғарияға қараған барлық жерге дәмеленді. 50 жылдардың
аяғында бұл проблемалар дипломатиялық жолмен шешілді. Қазақ-Қытай өзара
қатынастарының маңызды екінші проблемасы сауда болатын. Қытайларға атты
әскерін толықтыру үшін қазақ жылқысы өте қажет болды, ал қазақтар қытай
тауарларына мүдделі болды. Цинь үкімет орындары Қазақстанмен сауданы
қатаң бақылады, оның өткізетін орнын, тауарлар бағасын шектеді,
қазақтардың Цинь империясы аумағында еркін сауда жүргізуіне тиым салды.
Цинь агрессиясына тойтарыс беру және Қазақстанның шығысындағы
жерлердің қайтарылуы Орта жүзде ғана емес, Ұлы жүзде де Кіші жүзде де
Абылай сұлтанның билігін нығайтты. 1752 жылы Барақ сұлтан қайтыс болғаннан
соң ол іс жүзінде қазақ жерлеріндегі бірден-бір билеушіге айналды.
Абылай билігінің нығаюы және оның хан сайлануы.
Кіші жүз сұлтаны туралы хан иеліктеріне толық билігі жүрмеді. Арал
өңіріндегі халықтарға Досалы сұлтан қожалық етті. Нұралы хан күрделі
сыртқы саяси мәселелерді жеке-дара Абылайдың қолдауынсыз шеше алмады.
Орта жүзде Абылай билігінің нығаюына оның елдегі оңтүстік
шекараларын нығайту жөніндегі белсенді қызметі себепші болды. 50
жылдардың аяғы 60 жылдардың басы қазақтардың қырғыздармен қатынастары
шиеленісіп кетті. Қазақтар да қырғыздар да көз тіккен Жетісу жайылымдары
дау нысанасына айналды. 1760 жылы қырғыздар дулат және қоңырат
қоныстарына шабуыл жасады, бұған жауап ретінде Абылай едәуір әскер
жинап талас қырғыздарды жеңіліске ұшыратты.
60 жылдардың аяғына қарай Абылай –Қазақстанның оңтүстігінде де өз
позициясын нығайтты. Қазақстанның көпшілік бөлігінде өз билігін
нығайтты. Әбден қартайған Әбілмәмбет ресми түрде жоғарғы билеуші болып
қалғанымен сол кезеңнің өзінде-ақ Абылай ресми хат алысқанда хан деп
атала бастады.
XVIII ғасырдың 70 жылдары Қазақстанда жаңа жалыбқазақ ханын сайлауға
барлық жағдайлар қалыптасты. Бірден –бір лайықты кандидат ықпалды Абылай
сұлтан болатын Қазақ мемлекеті Абылайдың арқасында белсенді сыртқы және
ішкі саяси қызметі арасында біршама мықты әрі біртұтас мемлекетке
айналдырды.
Сол кезде Абылай Қытаймен Ресейдің қолдауына сүйеніп, халықаралық
аренада белсенді әрекеттер жасады. 1768 жылы өзінде ол Цинь
императорының өзін “барлық қазақтар мен сұлтандардың бастығы” деп тануына
қол жеткізді.
1771 жылдың күзінде ұзақ уақыт бойы ақылдасқаннан кейін барлық үш
жүздің өкілдері жаңа ханды сайлау үшін хандықтың ежелгі астанасы
Түркістан қаласына келді. Абылайға ықпалды жырау Бұқар Қалқаманұлы,
Әбілпейіз және Болат сұлтандар Нұралы хан және басқа билеушілер сөзсіз
қолдады. Халық көп жиналған кезде қазақ дәстүрі бойынша Абылай ақ киізге
көтеріліп, үш жүздің ханы болып жарияланды. А. И. Левшиннің
айтқанындай, ал оған торғауыттарды жеңуі арқылы және Әбілмәмбет қайтыс
болғанмен кейін барлық қырғыз-қазақ ордаларының ғана емес,
түркістандықтар мен төлекенттіктердің де сайлауы арқылы ие болды.
Бүкілхалықтық мойындауға және үш жүз ханы атағына қарамастан
Абылайдың билігі шексіз болған жоқ. Кейбір сұлтандар әсіресе Барақ
сұлтан мен Әбілмәмбет ханның ұрпақтары Абылайды тақты заңсыз иеленді
деп санады. Мәселен Дамыр сұлтан 1781 жылы Орынбор губернаторына Абылай
ханның қадір-қасиетін мүлде әділетсіз иеленген өзінің бала кезінде
Түркістанда болғанын хандықтың барлық әділеттілік бойынша өзіне тиесілі
екенін жазды.
Шоқан Уәлихановтың айтуы бойынша сұлтандар мен рубасылардың
ьетімен кетуін ауыздықтауға ұмтылды. Абылайдың өзгерген саяси жүйесін
аман сақтап қалу үшін орталықтандыру керек екенін өте жақсы түсінді.
Орталық билікті күшейту мақсатында Абылай қолданған шаралардың бірі
тұлғаның қасиетіне қызметіне сүйену. Мәселен, дағдылы құқықтың дәстүрлі
түсініктеріне қарамастан Абылай хан қылмыскерлерді өлім жазасына кесуге
өзі құқық алды.
Бұл міндет бұрын билер қазылығында ғана болатын Билер кеңесі мен
рубасылар съезінің құқықтары едәуір шектелді. Беделді билер мен жыраулар
Абылай төңірегіне топтасты. Бұл саяси жестта ханға мемлекет басқаруда
барынша жәрдемі мен көмегін аямады. Абылай хан жүздер мен үлкен
бірлестіктерді басқаруға дәстүрлі қазақи кісілік рухы негізінде бір
Орталық буындары эелементтерін енгізуге ұмтылды. Ханның көптеген
балалары оындай билеушілер роліне кірісті 1774 жылы Әділ сұлтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
I. Абылай ханның тарих сахнасына шығуы
1. Жоңғария мен Цинь империясы қатынастарындағы Абылай
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 6
2. Абылай билігінің нығаюы және оның хан сайлануы ... 8
II. Абылай ханның Ресей және Қытаймен қарым-қатынасы.
1. Абылайдың ұлы көршілері Ресей және Қытаймен жүргізген сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .16
IV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 18
Кіріспе
XV ғасырда көшпелі өмір сүрген Әбілқайыр хандығынан бөлініп шыққан
Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған топ жетісуға бет алды. Жержаннаты
жетісуға қоныстанған қазақтар өздерінің еркінде тәуелсіз бейбіт өмірді
қалаған ел ретінде қазақ хандығын құрды.
Қазақ хандығы уақыт өткен сайын көркейіп кемелденді,
территориясы ұлғайды. Мемлекет Қасым , Хақназар, Есім хандар тұсында
Орталық Азиядағы қуатты елге айналды. Халық саныда көбейіп ел көркейді.
XVII ғасыры мен XVIII ғасырдың басы елде мамыражай өмір болды.Бірақ 1634
жылы құрылған Жоңғар әскерй феодалдық мемлекеті қазақ жеріне шабуыл жасауын
күшейте бастады.XVII ғасырдың соңғы шйрегімен XVIII ғасырдың басында хандық
билік құрған Тәуке тұсында мемлекетте біраз уақыт тыныштық орнап ,ел бейбіт
өмір сүрді.XVIII ғасырда жоңғар шабуылы елге зор ауыртпалықтар,күйзелістер
туындатты.Бүтін бір елді ойрандаған жоңғарлар қазақтың қолындағы бар
байлығын асыраған малын айдап әкетті.XVIII ғасырда қазақ тарйхында Ақтабан
шұбырынды Алқакөл сұлама сынды ауыр оқйғаларымен күйзеліс ретінде
қалды.Бұл кезеңде еліміздің даңқты батырлары-Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай,
Баян сынды ел, жер қорғаған елімдеп еңіреген ерлер дүнйеге келді.Ел басына
күн туып,ерлердің басына сын түскен қйын қыстау кезеңде қазақ халхының
даңқты ұлдары ерлігін көрсетіп жан аямай күреске шықты.XVIII ғасыр қазақ
елінің басын қосып,мықты орталықтанған мемлекет құруға тырысқан Абылай
сұлтанның еңбегі ерен.Ұлы көршілеріміз айдаһардай айбатты Қытай , Аюдай
ақырған Ресей қазақ халқын тәуелсіз ұстай білген хан Абылайдың
дипломатиялық таланты ерекше көрінді. Жоңғар феодалдарының шабуылдары
әдетте аяқ астынан болып, бейбіт халықтың құтылуына мүмкіндік болмады.
Қазақтар атамекендерін тастап бас ауған жаққа ығыса бастады. Қазақ
батырлары жоңғарлардың шапқыншылығына қарсы табан тірескен қатты күрес
жүргізді. Жоңғарлардың шабуылын көріп біліп отырған Ресей империясы да кең
байтақ қазақ жерін иелінуге ұмтылды. Еліміздің солтүстік аймақтарында патша
үкіметін бекіністері қаптап кетті. Қиын сәт туғанын сезген оңтүстіктегі
өзбек хандықтары да өз пайдасына ұмтылып оңтүстік аймақтарға тиісе
бастады.Еділ қалмақтарымен башқұрттары да патша жасқтарын айдап салумен
онсызда
қалжыраған қазаққа тісін батырды.Қазақ халқына қиын уақыттар туып, елдің
тоз- тозы шығып бытырай бастады. Абылай хан бастаған қазақ әскерә де
жоңғарларға мықты тойтарыс берді. Әсіресе, кіші жүздің ханы Әбілхайыр хан
қольасшылық жасаған шайқастар жеңістермен аяқталса да, таққа таласқан қазақ
сұлтандары бір байламға келе алмады. XVIII ғ. 50 жылдары қуатты жоңғар
мемлекетінде дағдарыс туды.Қонтайшы Қалдан Сереннің өлімінен кейін елде
билікке таласқан феодалдар қырқысы басталды. Бұндай сәтті кезді Қытай
мемлекеті өз пайдасына шешіп әлсіреген жоңғар хандығын басып алды. Бұл
кездегі қуатты мемлекет қазақ еліне өз құқайын көрсеткісі келген жоңғар
хандығы мәңгілікке тарих сахнасынан кетті. Географиялық жағынан қыспағында
болған, сонымен бірге Ресей Цинь империяларына да Абылайдың басты мақсаты
қазақ мемлекетінің дербестігін сақтауы еді. Дипломатиялық шараларды шебер
пайдаланған Абылай Тарбағатай таулары Алтай сеңгірі Зайсан көлінің шығысына
қарай жатқан тарихи қазақ жерлерін халық мүддесі үшін қайтадан қайтаруда
қыруар күш жігер жұмсалды. Абылай бар мүмкіндікті Цинь әулетімен
қайшылықтарды жоюға тату тәтті бейбіт өмір құруға бұрынғы қазақ жерлерін
қайтаруда нақты нәтижелерге жетті. Жалпы Абылай хан туралы еліміздің
тәуелсіз жылдарында зерттелу дәрежесі барынша кеңейді.
Асылбеков, Әбжанов Ә.Әбдәкімов, Ж.Арықпаев сынды белді тарихшыларымыз
шығарған кітаптарда Абылай ханға арналған тараулар мен бөлімдер бар. Абылай
ханның дана саясаты мен әккі дипломатиясы, көрші екі ұлы елге де тәуелді
болмай тәуелсіздігін сақтай алуы оның кореген қасиетінде.Қазақ халқының
даңқты ұлы ел басына күн туғанда өз орнынан табыла білген дара қолбасшы
Абылай замандастарын таңдандыра білді.
Орыс тарихшысы Левшиннің өзі былай деген: Қазақтың ең беделді ханы
Абылай өте қу саяси позиция ұстанды, бір мезгілде Ресейге де Қытайға да
дипломатиялық қабілеттерін көрсете білді.Абылай қазіргі қазақ жерін
біртұтас біріктіре білді, бір орталыққа бағынған қуатты хандық билікті
қалыптастыра білген қазақтың даңқты ұлдарының бірі.
Міржақып Дулатов өзінің Абылай деген еңбегінде нақ солай деп жазады.
Шәкәрім өзінің Уәлибақының ұрпаңғы деген зерттеуінде Шарыш пен жекпе-
жектен кейін Абылайдың
Әбілмәмбет ханның шақырылғанын жазады. Әбілмәмбет ханның ұсынуымен Абылай,
Шақшақ Жәнібектен батасын алып хан деп жариялады. Оның жорамалдауы бойынша
бұл шамамен 1735 жылы болған. Қазақ деректемелерінде Абылайдың билікке
келуі осылайша баяндалады. Қалай дегенмен де Абылай 30- шы жылдардың
аяғынан бастап елдің саяси өмірінде тағдырлы соғыспен бейбітшілік
проблемаларын шешкен көрнекті тұлғаға айналды. Сол арқылы Абылай бүкіл күш
қайратын жоғарғы билікті нығайтуға және қазақ хандығын ұзаққа созылған
саяси дағдарыстан шығаруға бағыттады. Қазақ руларының Абылай төңірегіне
топтасуы оның Жоңғарияға қарсы белсендіде нысаналы қимылдауына көп жағынан
көмектесті.
Жоңғарияның күйреуі және Абылай билігінің нығаюы.
XVII ғ. Бірінші жартысында құрылған Жоңғар әскери- феодалды мемлекеті көрші
кең- байтақ қазақ жерлеріне көз алартып, жиі- жиі шабуылдай бастады. Бірақ
мықты хан Тәукенің тұсында жоңғарлардың қазақтарға тісі бата алмады.
XVIII ғ. Бірінші жартысы Тәуке ханның өлімі, қазақ феодалдарының
таққа талас күресі, түрлі табиғи апаттар жоңғарларға сәтті болып, қазақ
жерлеріне шабуылды үдетті. Әлсіреген халық жауға тосқауыл бола алмай,
шегіне берді. Малды байлқты тонауға салып, адамдарды бұғауға салған жаудың
тегеуріні елдің есін жиғыза алмады. Феодалдар, ақсүйек сұлтандар бас болып
бірігіп жауға қарсы орнына баяғы алаузықты өршітті. Қарапайым ел бастаған
батырлар бас болып жауға қарсы тұруға бекінд[1]і.
Қазақтың жалғыз жүріп жол тапқанша көппен адас немесе бірлік
болмай тірлік болмас деген сөздердің мағынасы келіп үш жүз бас біріктірмей
жауға қарсы шығу мүмкін еместігі белгілі еді. Қалыптасқан қиын шақта аз
уақытқа болса да алауыздықты қойып үш жүздің азаматтары тізе қосып жауға
қарсы шықты. Нәтижесі қазақ халқының жеңісімен аяқталды. Үш жүз жасақтарын
басқарып жеңіске жетіп масаттанған Әбілхайыр үш жүздің ханы болуға асықты.
Бұл өзге сұлтандардың қарсылығына ұшырап үш жүз бөлініп тынды. Қазақ халқы
қайтадан Жоңғар шапқыншылығына ұшырады.
Жоңғарлар Шығыс Қазақстан мен Жетісу аймағы басып алып, Оңтүстіктегі
қалаларға көз аларта бастады. ҚалданСерен тұсында жоңғарлардң қазақ еліне
тісі терең батып күйзеліске ұшыратты. Бірақ Қалдан Сереннің өлімі
Жоңғарияда үлкен таққа таласты туғызды. 1750 жылы Жоңғарияда Лама-Даржының
билік басына келуі өзара қырқысқан күресті қайтадан тұтандырды. Бұл күресте
жеңіліс тапқан Дауауи ноян жиендері Әмірсанамен Баянжүрді алып 1751 жылдың
көктемінде қашып келіп оларды абақ керейлердің билеушісі Қожаберген батыр
қабылдады. Жоңғарияның билеушісі өзінің саяси бақталастарын қайтарып
беруді талап етеді. 1752 жылдың жазында Орта жүзбен Ұлы жүз батырларымен
рубаслары жиналып, хан Абылай және батырлар көпшілігі Давациді қолдауды
жақтастырды. Қазақтардың Даваци ноянды беруден бас тартқанына ашуланған
Жоңғария билеушісі Лама-Даржы Орта жүзге әскер жіберді. Жоңғарлар Орталық
Қазақтанда көшіп жүрген Үйсін, Уақ және Керейлердің қоныстарына шабуыл
жасады. Бұған жауап ретінде Абылай Жоңғар әскерлеріне қарсы Давациді
армиямен жасақтап жіберді. 1753 жылы Даваци Жоңғарияның терең түкпіріне
жасаған батыл жорығы Лама-Даржының өлтірілуіне жеткізді. Даваци қонтайшы
болып жарияланды да Абылайға елшілік жіберіп өзінің ризашылығы мен
достығына сендірді. Бірақ Даваци билікті ұзақ ұстап тұра алмады, оған інісі
Әмірсана қарсы шықты. Жағдайдың жаңа шиеленісуін Орталық Азияда белсенді
саясат жүргізіп келген Цинь империясы шебер пайдаланды. XVIII-ғасырдың 50
жылдарының орта шенінде Цинь империясы жоңғария шекарасын басып кіруге
даярланды. Давацидің әлсіреуі Әмірсана мен оның қазақ одақтастарының
жеңістері мәселенің жедел шиеленісуін тездетті[2]. 1* 1755 жылы ақпанда
император Цян -Лун шабуылға шығу туралы бұйрық береді, онда атап айтқанда
“егер әскерді дереу жорыққа шығармасақ қазақтардың жолы болады да олар өз
пайдасына” делінген. 1* Бұл арада Абылай мен Әмірсананың ағасы Батма-Церен
басқарған Іле бойында және Бораталда ДЖавацидің жақтастарын талқандаған
қазақ жасақтары айтылып отыр. Басып кіруге Әмірсананың Цин үкіметіне өзара
қырқысқан күресте көмек көрсету туралы өтініш жасады, ресми дәлел болды.
Көктемде Қытай әскерлері Әмірсананың жасақтары Жоңғарияға кіріп
Давациді талқандады.
Алайда бұдан кейінгі оқиғалар Әмірсана мен Цинь империясы мақсаттары
мүлде қарама-қарсы екендігін көрсетті. Егер Әмірсана орталықтанған күшті
мемлекетті құрғысы келсе Қытай Жоңғарияны жойып аумағын өзіне қаратуды
мақсат етті. Қорытындысында Әмірсана Цинь имперясына қарсы көтеріліске
шықты. Бұл күресте оған тағыда қазақ сұлтаны Абылай көмек берді. Цинь
империясы Абылайдан Әмірсанаға қолдау көрсетуді тоқтатуға талап етті.
Абылай елшілерді Цинь империясына адалдығына үнемі сендіріп отырды. Алайда
Жоңғарларға көмек көрсетуін тоқтатпады. Көреген саясатшы Абылай
Жоңғарияның қазақ қоныстарын Қытай экспансиясынан қорғап аралық орын роль
атқаратынын тамаша ұғынды. Дегенмен Әмірсана жеңіліс тауып қазақтарға
қашты.
Жоңғар мемлекетінің құлауы, аймақтағы саяси жағдайды түбірінен
өзгертті. Қазақтың орта жүзімен Ұлы жүзі Қазақстан жөнінде де басқыншылық
жоспарлар жасаған орасан зор агрессияшыл Цинь империясымен бетпе-бет
қалды.
1756 жылдың көктемінде Абылайға Әмірсананы ұстап беруді талап еткен
грамота жіберілді. “Өздеріңе келешекте төнетін қасірет туралы мықтап
ойланыңыздар кейін кеш болады”-деп қорқытты император. Дегенмен де Абылай
қытайларға қарсы тұруға шешім қабылдады.
1756 жылы Қазақстан аумағында Цинь империясының екі үлкен армиясы
басып кірді. Қантөгісті шайқастар қазақтардың жеңісіне бұйырды. Қытай
армиясы қатаң қыс пен жем-шөптің, азық-түлік, киім жетіспеуінен көп шығынға
ұшырады. Ақыр аяғында Цинь үкіметі өз әскерлерін Қазақстаннан кері шақырып
алуына мәжбүр етті. Император Цян-Лун бұл жеңілісін мына сылтаумен
ақтады. “Қазақтар алыста жатқан тайпа. Бір қашқынға бола (Әмірсанаға)
үлкен армия олардың жерін таптап жатыр”-деді.
Абылай Пекинге елшілік аттандырып тату-тәтті тұру, сауда
байланыстарын дамыту жөнінде келіссөз жүргізді. 1756-57 ж.ж. Қытайдағы
елшілік Әмірсананың арамдығына ұшырадық деп ақталса екінші жағынан
Тарбағатайды өздерініңзаңды қоныстары деп жариялап, оны қазақтарға беруге
талап етті. Біздің көріп отырғанымыздай Абылай өзінің Қытайға бодандығын
іс-жүзінде
мойындаған жоқ, солай болса де ресми империялық дипломатияның дәстүріне
сәйкес, қытайлар қазақтарды өздерінің “алыста тұратын сыртқы вассалдарымыз”
деп санай бастады. Қазақстанның Қытаймен бұдан кейінгі ара-қатынасы
негізгі екі проблемаға байланысты болды. Біріншісі және ең маңыздысы жер
проблемасы еді. Қазақтар жайылымдарды, әсіресе Ертіс пен Іле
аңғарларындағы Тарбағатайдағы бай жерлерді қайтарып алуға ұмтылды. Ал
Циндер бұрын Жоңғарияға қараған барлық жерге дәмеленді. 50 жылдардың
аяғында бұл проблемалар дипломатиялық жолмен шешілді. Қазақ-Қытай өзара
қатынастарының маңызды екінші проблемасы сауда болатын. Қытайларға атты
әскерін толықтыру үшін қазақ жылқысы өте қажет болды, ал қазақтар қытай
тауарларына мүдделі болды. Цинь үкімет орындары Қазақстанмен сауданы
қатаң бақылады, оның өткізетін орнын, тауарлар бағасын шектеді,
қазақтардың Цинь империясы аумағында еркін сауда жүргізуіне тиым салды.
Цинь агрессиясына тойтарыс беру және Қазақстанның шығысындағы
жерлердің қайтарылуы Орта жүзде ғана емес, Ұлы жүзде де Кіші жүзде де
Абылай сұлтанның билігін нығайтты. 1752 жылы Барақ сұлтан қайтыс болғаннан
соң ол іс жүзінде қазақ жерлеріндегі бірден-бір билеушіге айналды.
Абылай билігінің нығаюы және оның хан сайлануы.
Кіші жүз сұлтаны туралы хан иеліктеріне толық билігі жүрмеді. Арал
өңіріндегі халықтарға Досалы сұлтан қожалық етті. Нұралы хан күрделі
сыртқы саяси мәселелерді жеке-дара Абылайдың қолдауынсыз шеше алмады.
Орта жүзде Абылай билігінің нығаюына оның елдегі оңтүстік
шекараларын нығайту жөніндегі белсенді қызметі себепші болды. 50
жылдардың аяғы 60 жылдардың басы қазақтардың қырғыздармен қатынастары
шиеленісіп кетті. Қазақтар да қырғыздар да көз тіккен Жетісу жайылымдары
дау нысанасына айналды. 1760 жылы қырғыздар дулат және қоңырат
қоныстарына шабуыл жасады, бұған жауап ретінде Абылай едәуір әскер
жинап талас қырғыздарды жеңіліске ұшыратты.
60 жылдардың аяғына қарай Абылай –Қазақстанның оңтүстігінде де өз
позициясын нығайтты. Қазақстанның көпшілік бөлігінде өз билігін
нығайтты. Әбден қартайған Әбілмәмбет ресми түрде жоғарғы билеуші болып
қалғанымен сол кезеңнің өзінде-ақ Абылай ресми хат алысқанда хан деп
атала бастады.
XVIII ғасырдың 70 жылдары Қазақстанда жаңа жалыбқазақ ханын сайлауға
барлық жағдайлар қалыптасты. Бірден –бір лайықты кандидат ықпалды Абылай
сұлтан болатын Қазақ мемлекеті Абылайдың арқасында белсенді сыртқы және
ішкі саяси қызметі арасында біршама мықты әрі біртұтас мемлекетке
айналдырды.
Сол кезде Абылай Қытаймен Ресейдің қолдауына сүйеніп, халықаралық
аренада белсенді әрекеттер жасады. 1768 жылы өзінде ол Цинь
императорының өзін “барлық қазақтар мен сұлтандардың бастығы” деп тануына
қол жеткізді.
1771 жылдың күзінде ұзақ уақыт бойы ақылдасқаннан кейін барлық үш
жүздің өкілдері жаңа ханды сайлау үшін хандықтың ежелгі астанасы
Түркістан қаласына келді. Абылайға ықпалды жырау Бұқар Қалқаманұлы,
Әбілпейіз және Болат сұлтандар Нұралы хан және басқа билеушілер сөзсіз
қолдады. Халық көп жиналған кезде қазақ дәстүрі бойынша Абылай ақ киізге
көтеріліп, үш жүздің ханы болып жарияланды. А. И. Левшиннің
айтқанындай, ал оған торғауыттарды жеңуі арқылы және Әбілмәмбет қайтыс
болғанмен кейін барлық қырғыз-қазақ ордаларының ғана емес,
түркістандықтар мен төлекенттіктердің де сайлауы арқылы ие болды.
Бүкілхалықтық мойындауға және үш жүз ханы атағына қарамастан
Абылайдың билігі шексіз болған жоқ. Кейбір сұлтандар әсіресе Барақ
сұлтан мен Әбілмәмбет ханның ұрпақтары Абылайды тақты заңсыз иеленді
деп санады. Мәселен Дамыр сұлтан 1781 жылы Орынбор губернаторына Абылай
ханның қадір-қасиетін мүлде әділетсіз иеленген өзінің бала кезінде
Түркістанда болғанын хандықтың барлық әділеттілік бойынша өзіне тиесілі
екенін жазды.
Шоқан Уәлихановтың айтуы бойынша сұлтандар мен рубасылардың
ьетімен кетуін ауыздықтауға ұмтылды. Абылайдың өзгерген саяси жүйесін
аман сақтап қалу үшін орталықтандыру керек екенін өте жақсы түсінді.
Орталық билікті күшейту мақсатында Абылай қолданған шаралардың бірі
тұлғаның қасиетіне қызметіне сүйену. Мәселен, дағдылы құқықтың дәстүрлі
түсініктеріне қарамастан Абылай хан қылмыскерлерді өлім жазасына кесуге
өзі құқық алды.
Бұл міндет бұрын билер қазылығында ғана болатын Билер кеңесі мен
рубасылар съезінің құқықтары едәуір шектелді. Беделді билер мен жыраулар
Абылай төңірегіне топтасты. Бұл саяси жестта ханға мемлекет басқаруда
барынша жәрдемі мен көмегін аямады. Абылай хан жүздер мен үлкен
бірлестіктерді басқаруға дәстүрлі қазақи кісілік рухы негізінде бір
Орталық буындары эелементтерін енгізуге ұмтылды. Ханның көптеген
балалары оындай билеушілер роліне кірісті 1774 жылы Әділ сұлтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz