Жеміс өсімдіктерінің өсу және жеміс салу заңдылықтары

Кіріспе
Өсу, даму және жеміс алу заңдылықтары
Негізгі бөлім
2.1. Жеміс өсімдіктерінің өсу және жеміс салу заңдылықтары
2.2. Жемісті өсімдіктердің өсу және жеміс салу кезеңдері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Өсімдіктің өсуі және дамуы – өсімдік ағзасының қалыптасу негізіндегі маңызды тіршілік үдерістері, оның нақ және өздік дамуы (онтогенезі). Өсу – ағза құрылымындағы жаңа жарандылармен (жаңадан пайда болған элементтермен) байланысты. Оның көлемі мен салмағының кері қайтпастай артуы. Осы анықтаманың екінші бөлігінің іссанадағы маңызы өте зор, себебі өнім және оның қалыптасу барысы (жолы), ең соңында сызықтық, көлемдік және және жасушалардың тіршілік әрекетінде, құрылымы мен қызметінде салмақтық көрсеткішке байланысты болады.
Даму (М.Х.Чайлахян, 1982) – өсімдіктің немесе жекелеген мүшелердің, ұлпалардың пайда болған сапалы өзгерістер. Өсімдіктің өсу қарқыны, құрғақ зат жиналуы сияқты, ең әуелі тұрақты түрде, гүлдеудің басталғанынша арта береді де, одан кейін, ағзаның биологиялық қартаюының куәсі ретінде кемуі басталады. Өсуді реттеуде, өсімдіктегі алмасу реакциялары кезінде пайда болатын өсіргіш заттар мен нуклеин қышқылы үлкен рөл атқарады. Соңғы, жасушаның бүкіл тірі құрылымының негізін құрастыратын ақуыздардың түзіліуінде өте маңызды рөл атқарады. Өсімдіктің өсуі мен даму үдерістері морфогенезбен, яғни мүше қалыптастыру үдерістерімен байланысты.

1. М.Ә.Ысқақов, Н.Г.Щепетков «Жеміс-көкөніс шаруашылығы», Алматы,2011

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

БӨЖ
Тақырыбы: Жеміс өсімдіктерінің өсу және жеміс салу заңдылықтары

Орындаған:Оспанов Архат
Топ:АГ-213
Тексерген: Мухаметжанова О.Т

СЕМЕЙ 2015

Жоспар
Кіріспе
Өсу, даму және жеміс алу заңдылықтары
Негізгі бөлім
2.1. Жеміс өсімдіктерінің өсу және жеміс салу заңдылықтары
2.2. Жемісті өсімдіктердің өсу және жеміс салу кезеңдері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ
Өсімдіктің өсуі және дамуы - өсімдік ағзасының қалыптасу негізіндегі маңызды тіршілік үдерістері, оның нақ және өздік дамуы (онтогенезі). Өсу - ағза құрылымындағы жаңа жарандылармен (жаңадан пайда болған элементтермен) байланысты. Оның көлемі мен салмағының кері қайтпастай артуы. Осы анықтаманың екінші бөлігінің іссанадағы маңызы өте зор, себебі өнім және оның қалыптасу барысы (жолы), ең соңында сызықтық, көлемдік және және жасушалардың тіршілік әрекетінде, құрылымы мен қызметінде салмақтық көрсеткішке байланысты болады.
Даму (М.Х.Чайлахян, 1982) - өсімдіктің немесе жекелеген мүшелердің, ұлпалардың пайда болған сапалы өзгерістер. Өсімдіктің өсу қарқыны, құрғақ зат жиналуы сияқты, ең әуелі тұрақты түрде, гүлдеудің басталғанынша арта береді де, одан кейін, ағзаның биологиялық қартаюының куәсі ретінде кемуі басталады. Өсуді реттеуде, өсімдіктегі алмасу реакциялары кезінде пайда болатын өсіргіш заттар мен нуклеин қышқылы үлкен рөл атқарады. Соңғы, жасушаның бүкіл тірі құрылымының негізін құрастыратын ақуыздардың түзіліуінде өте маңызды рөл атқарады. Өсімдіктің өсуі мен даму үдерістері морфогенезбен, яғни мүше қалыптастыру үдерістерімен байланысты.
Жеміс өсімдіктерінің өсу және жеміс алу заңдылықтары
Жеміс және жидек өсімдіктерінің жеміс салуы және оның ұзақтығы да әртүрлі. Жемісін кеш байлайтын өсімдіктер, жемісін ерте байлайтындармен салыстырғанда, ұзағырақ тіршілік етеді.

Тұқымдықтар
Жеміс байлауының басталуы
Бақтың ұзақ өміршендігі

Екпе көшеттердің (отырғызылғаннан кейінгі жылдары)
Клондық даралардың (отырғызғаннан кейінгі жылдары)

1
2
3
4
Бүлдірген
1-2
2
4-5
Таңқурай
-
2
10-15
Қарақат
3-4
3
12-15
Қарлыға
-
3-4
15-20
Шабдалы
6-9
3-4
15-20
Өрік
4-9
3-6
20-30
Шие
6-15
3-8
20-30
Тәтті шие
6-11
4-6
25-30
Алхоры
6-10
4-6
20-30
Алма
8-10
5-15
30-70
Алмұрт
10-20
7-10
50-80
Шаттауық
6-10
4-6
60-80
Грек жаңғағы
-
8-15
100- жуық
Талшын
15-20
4-10
200-300

Келтірілген мәліметтерде бір жеміс ағашы (бүлдірген, таңқурай, қарақат, қарлыға, шабдалы және т.б.) жемісін айтарлықтай ерте сала бастаса (2-3-ші жылдары), екіншілері орташа мезгілде жеміс байлайды (тәттішие, алхоры, алманың кейбір сұрыптары (4-8 жылдары). Жеміс және жидек өсімдіктерінің жеміс салуға кірісу мезгілінің және тіршілігінің ұзақтығы 63 Тұқымдықтар Жеміс байлауының басталуы Бақтың (отырғының) ұзақ өміршеңдігі (жылдары) Екпе көшеттердің (отырғызғаннан кейінгі жылдары) Клондық даралар- дың (отырғызғаннан кейінгі жылдары) 1 2 3 4 Бүлдірген 1-2 2 4-5 Таңқурай - 2 10-15 Қарақат - 3 12-15 Қарлыға 3-4 3-4 15-20 Шабдалы - 3-4 15-20 Өрік 6-9 3-6 20-30 Шие 4-9 3-8 20-30 Тәттішие 6-15 4-6 25-30 Алхоры 6-11 4-6 20-30 Алма 8-10 5-15 30-70 Алмұрт 10-20 7-10 50-80 Шаттауық (орман жаңғағы) 6-10 4-6 60-80 Грек жаңғағы - 8-15 100-ге жуық Талшын 15-20 4-10 200-300 шілері (алмұрт, грек жаңғағы, талшын) тіпті кеш (8-12 жылдары) байлайды да, жемісін кеш байлайтын тұқымдықтар саналады. Алғашқы жемісін байлау өсімдіктің тұқым қуалаушылық ерекшелігіне ғана байланысты емес, сонымен бірге табиғи жағдайлар мен агротехникаға да тәуелді. Бір сұрып ауа райы құрғақ және жазы ыстық аудандарда, ылғалды және салқындау аудандармен салыстырғанда, жеміс байлауын 2-3 жыл ерте бастайды. Құнарлы әрі ылғалы мол топырақтар, құнарлылығы төмендеу және құрғақтау топырақтарға қарағанда жеміс байлауды біразырақ кешеуілдетеді. Ағаштың жеміс байлауының басталуы айтарлықтай деңгейде телітушіге де байланысты. Айталық, алманың кейбір сұрыптары өсімталдығы шамалы парадизкаларда көзшеленгеннен (ұластырғаннан) кейін жеміс байлауын 5-8-жылы бастаса, өсімтал (бойшаң) телітушідегілері 12-18-жылдары бастайды. Алғашқы жеміс байлауын арнаулы тәсілдердің (өркендерді шырпу және сақиналап тілу, қабығын сақиналау немесе бұтақтарын белбеулеу) әсерімен жеделдетуге болады. Өсірілетін өсімдіктер өзінің тіршілік уақытында жемістерін біркелкі салмайды. Жас шағында мөлшерінің артуына байланысты оның жеміс байлауы да молаяды. Тіршілігінің екінші дәуірінде бөрікбасы айтарлықтай тұрақты болғандықтан, өсімдік ең жоғары өнімін береді. Тіршілігінің үшінші кезеңінде, қартаюы басым бола бастағанда, жеміс салуы бірте-бірте кеми береді. 64 Өсімдіктің жеміс байлау ерекшеліктері бүршіктердің жандануына және өркен жайғыштығына байланысты. Жемісті дақылдарда жемістерінің үш түрлі орналасуы кездеседі (Ю.В.Крысанов, 1997). 1. Үстіміздегі жылдағы жасыл өркендерде (беке, таңқурай, қожақат, лимон, құрма, грек жаңғағы, інжір). Гүлдеуден бұрын өркендер жайылуы тиіс болатындықтан, бұл топқа жататын өсімдіктер, әдетте, кеш гүлденетіндер болып саналады. Гүлдеудің қарқындылығы, гүлдеу жүретін өркендердің өсу қуатымен анықталады. 2. Өткен жылдағы өсінділерде (сүйекті тұқымдықтардың басым бөлігіне тән өсінді өркендерде, жемістік шыбықшаларда және жемістік бұтақшаларда, апельсинде, мандаринде, пістеде, алманың Коричный полосатый сияқты түртегінде). Оңтайлы ұзындықта (30-40 см-ге дейін) олардың өсуі мен жеміс салуының арасында физиологиялық теңдік қалыптасады да, тұрақты өнімінің негізі болып табылады. Өсінділердің көлемі оңтайлы шамадан төмендегенде өсімдіктер дүркін-дүркін өнім байлауға бейімделеді. Бұл жеміс байлау бөрікбастың шетіне қарай ауысуымен және жемістік бұтақтардың қысқара түсуімен байланысты. Көп жылдық жемістік бұтақтарда басымырақ - жемістіктер мен жемістік бұтақшаларда (алма мен алмұрттың сұрыптарының басым бөлігінде). Оларда орташа өсуді, бөрікбастың аса қою болмайтындығын, жоғары өнімділікті белгілейді. Жоғары өнімділіктің нәтижесінде оларда жеміс салудың мерзімділігі жақсы білінеді. Алманың кейбір сұрыптарында жеміс салу ұзын, қысқа да жемістік құрылғыларында жүреді. Бұл сұрыптар жемісін ұдайы беруімен сипатталынады, бірақ бөрікбасын айтарлықтай қоюландыруға бейімді.
Жеміс байлайтын бұтақтардың түртегі, бүршіктердің жанданғыштық ерекшеліктері - маңызды сұрыптық белгі болып саналды да, олар отырғызу сұлбасын таңдауды, бөрікбас пішінін, өсу дәуірлеріндегі қырқу ерекшеліктерін анықтайды. Жемісті ертерек салуы және өнімділіктің артуы жапырақтарының ауданының артуының жеделдігіне байланысты болады. Бір гектардағы жапырақтардың оңтайлы ауданы - 40-50 мың м2 . Егер 1м2 жапыраққа 1-1,5 кг жеміс келсе, осындайда бір гектарға 60 т биологиялық өнім келеді - жапырақтардың ең жоғары өнімділігі 1,2-1,5 метрлік жапырақ қалыңдығында байқалады. Жемісті дақылдардың тез жеміс салғыштығының негізі - ол биіктігі 3-4 метрлік және бөрікбасының диаметрі 3-5 м, аз көлемді өсімдіктер. Жоғары өнім алудың қажетті жағдайына гүлдеу, тозаңдану және ұрықтану үдерістерінің бір қалыпты жүруі жатады. Түрлік және сұрыптық ерекшеліктеріне, ауа райына және агротехникаға байланысты гүлдеудің жекелеген кезеңдері әртүрлі мезгілде басталады және аяқталады. Кейбір жемістер көктемнің басында гүлдей бастаса (орман жаңғағы), екіншілері (тұқымдықтардың басым бөлігі) біршама кешірек, үшіншілері (шетен, беке) тіпті кешірек, төртіншілері (лимон, апельсин) бүкіл өсінді кезеңі бойы гүлдейді. 65 Гүлдеу мезгіліне қарай жемістік тұқымдықтарды жуықтап мынадай ретпен орналастыруға болады: фундук, бадам, алхоры, тәттішие, қара өрік, шие, алмұрт, алма, беке, мушмула. Бірақ климаттық және басқа да жағдайларға байланысты бұл рет біршама өзгереді: мысалы, бадам шабдалыдан кейін, шие мен алма бір мезгілде гүлдеуі мүмкін. Алманың, алмұрттың сұрыптары және басқа тұқымдықтар да бір мезгілде гүлдейді және осы белгілері бойынша ерте гүлдейтін, орташа мерзімде гүлдейтін және кеш гүлдейтін болып бөлінеді. Бір ағаштың (алма немесе алмұрт) жемісті бүршіктері, бөрікбаста орналасу орны бойынша бір мезгілде ашылмайды. Әдетте, алдымен ересек жемістік бұтақтардың бүршіктері ашылады, кейін жастауы, соңында жемістік бұтақшалар мен шыбықшалар гүл жарады. Төмендік бұтақтардың жемістік бұтақшалары, жоғарыларына қарағанда ертерек гүл жарады; оңтүстік беткейде, солтүстікке қарағанда ертерек. Бір гүл шоғырындағы бір шанақ ертерек, келесісі кешірек ашылады.
Мысалы, алманың шатыр гүлінде ортаңғы жоғарғы шанақ гүл жарады, алмұрттың қалқан гүлінде - ең төменгісі. Бір жемістік бүршіктен әртүрлі тұқымдықтарда пайда болатын гүлдер саны да әртүрлі болады: бір (беке, шабдалы, өрік, бадам), екі (алхоры), үштен сегізге дейін (алма), үштен он бірге дейін (алмұрт), бірнеше ондаған, кейде жүздеген гүл. Бір ағаштың шанағы бір уақытта ашылмайтындықтан гүлдеу кезеңі төрт бөлікке бөлінеді: 1) гүлдеудің басы (ашыла бастаған алғашқы гүлдер байқалады);
2) толық гүлдеудің басталуы (өсімдіктердегі бүкіл шанақтардың 25% ашыла бастағанда);
3) толық гүлдеудің аяқталуы (өсімдіктердегі шанақтардың 75% гүлжапырақшаларын шашқанда);
4) гүлдеудің аяқталуы (қалыпты дамыған соңғы гүлден гүлжапырақ- шалары шашылғанда). Жылу режіміне және ауаның ылғалдылығына байланысты көптеген жемістік тұқымдықтарда гүлдеу дәуірі 7-14 күнге дейін созылуы мүмкін, ал бір гүлдің тіршілік дәуірі - 2-6 күн. Гүлдеу кезінде аталықтың тозаңқабында пайда болған тозаң дәндері (түйіршіктері) гүлжапырақшаларына түседі (гүлдеу үдерісі басталады). Гүл тозаңдануға дайын болғанда, гүл жапырақшалары жабысқақ қантты зат бөліп шығарады. Тозаң дәндері осы сұйыққа түседі де түтікшеленіп өсе бастайды. Осы түтікше бағанның өткізгіш ұлпасына жабыса өседі және жатынның тұқымдық камерасының өзегіне, кейін тұқым бүршігінің жұмыртқасына түседі. Осы жерде тозаң түтікшесі, ұрықтық қаптың ішіне өтетін және жұмыртқа жасушасымен, ал екіншісі басқа ядромен қосылатын екі аталық жасушаларды бөліп шығарады. Аталық жыныс жасушасының аналық жұмыртқамен қосылу үдерісін ұрықтану дейді. Ұрықтану кезінде жыныстық жасушалардың өзара ассимиляциясы (біріне-бірі) жүреді; сосын зигота, кешірек тұқым ұрығы пайда болады. Тұқым бүршігі тұқымға айналады. Жемістік өсімдіктердің барлық сұрыптары екі топқа бөлінеді: өздігінен тозаңданатындар және айқас тозаңданатындар. Өздігінен 66 тозаңданатын деп кез келген сұрыптың бір аталық гүлінің тозаңы сол сұрыптың екінші бір аналық гүліне немесе бір гүлдің аталық гүлінің тозаңы өзінің аналық гүліне түсуін айтады. Айқас тозаңдану деп бір сұрыптың аталық гүлінің тозаңы екінші бір сұрыптың аналық гүлін тозаңдандыруын айтады. Жеміс және жидек өсімдіктерінің шамалы сұрыптары ғана өздігінен тозаңданып жеміс беруге қабілетті. Мұндай сұрыптарды өздігінен тозаңданатындар дейді (шабдалының барлық сұрыптарына жуығы, беке мен өріктің көптеген сұрыптары, қара өріктің кейбір сұрыптары). Жеміс және жидек сұрыптарының басым бөлігі тек айқас тозаңданғанда өнім береді және айқас тозаңданатындар (тәттішиенің барлық сұрыптары, алма мен алмұрттың дерлік барлық сұрыптары, шие мен фундуктың сұрыптарының басымы, алхоры мен жүзімнің көптеген сұрыптары, өріктің және қара қарақаттың кейбір сұрыптары), сондықтан өздік жеміс бермейтіндер деп аталады. Айқас тозаңданатын өсімдіктердің сұрыптары айналада өсімдіктердің басқа сұрыптары (тозаңдатқыш-сұрыптар) болғанда ғана жеміс байлайды. Айқас тозаңданғанда өсімдік өзінің таңдап ұрықтану қабілетін іске асыруға мүмкіндік алады. Әртүрлі сұрыптардың тозаң дәндерінен ол биологиялық жағынан ең пайдалысын таңдайды. Таңдап тозаңданудың нәтижесінде тұқым қуалаушылық негізі бай ұрық қалыптасады. Мұндай ұрыққа жақсы өміршеңдік және қоршаған ортаның өзгерген жағдайына бейімделгіштігі жоғарырақ болу тән. Ол келіп түскен қоректі белсенді пайдалануға, ол өз кезегімен жеміс қабының жақсы дамуына әсер етеді. Міне, неге өздігінен жемістенетін сұрыптардың өзі айқас тозаңданғанда жоғары өнім береді. Сондықтан өздігінен жемістенетін сұрыптар үшін де тозаңдатқыш - сұрыптар таңдау қажет. Жеміс дақылдарының кейбір сұрыптарына партенокарпия құбылымы, яғни тозаңданусыз және ұрықтанусыз жеміс (тұқымсыз жемістер) қалыптастыру және апогамия немесе апомиксис құбылымы, яғни ұрықтанусыз жеміс және тұқым қалыптастыру қабілеті кездеседі. Партенокарпия - шаруашылық құнды қасиет, себебі қолайсыз жағдайларда жеміс байланбаудың алдын алады, ал тұқымсыз жемістер (мысалы, апельсин, жүзім, құрма) жоғары бағаланады. Алмұртта да тұқымсыз сұрыптар (Бессемянка) бар, ал кейбір сұрыптарында (Лесная красавица) қолайлы жағдайда шамалы партенокарпты жемістер пайда болады. Алманың кейбір сұрыптарына апогамия тән. Сұрыптардың тозаңдану үдерісінде өзара қатынасын білудің ағаштарды жаңадан отырғызу барысында маңызы өте зор. Сұрыптарды таңдаумен және тозаңдаушы - сұрыптарды дұрыс орналастырумен қатар бір өсімдіктің тозаңын екіншісіне апаратын бунақденелілерді де (аралар, түкті аралар, шыбындар, құмырсқалар, өрмекшілер және т.б., бірақ аралар ең маңыздылары) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.