Адам тіршілігінің табиғи-биологиялық алғышарты

Кіріспе

Сонымен, ғылыми философияның түсінуінде дүниедегі ең бағалы, асыл байлық - адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл-әрекеттердің негізі, өлшемі және мақсаты. Жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындыларының құдіретті иесі.
Бүл арада адамның қоғамда алатын орны мен рөлінің сипаттамасын айтып отырмыз. Ал адам дегеніміз өзі кім? Күнделікті өмір көзімен қарағанда бұндай оңай сұрақ жоқ тәрізді. Әркімнің әкесі де, әйелі де, баласы да, өзі де адам, айнала жүргендердің бәрі — адам. "Адам деген кім?" деп сұрақ қойып, басты ауыртудың кажеті қанша, мұнда тұрған не қиындық бар? — деген сұрақгың ойға оралуы да мүмкін. Дегенмен, бұл сұраққа тереңірек үңіліп, адам ерекшелігінің табиғатын ғылыми тұрғыдан аныктауға тырыссақ, бірден-ақ үлкен қиындықка кездесеміз. Тарихшы-антрополог пен психологтың адамға беретін аныктамасы екі түрлі болуы мүмкін, биолог пен дәрігердің түсініктері бір-біріне ұқсамауы ыктимал. Өйткені, бұлардың әрқайсысы күрделі және біртұтас адам тұлғасының бір ғана кырын зерттейді және адамға негізінен өз замандасы тұрғысынан қарайды. Ондай сыңаржақты көзқарас көп қырлы тұтас тұлғаның өзекті мәнін толық аша алмайды. Тіпті бұл жекелеген ғылымдарға тән үғымдардын жай қисындысы да адамның тұтас бейнесін бере қоймайды. Бұл міндетті орындауға кабілеті жететін бір ғана білім саласы бар, ол — философия. Дүниені, оның құрамына кіретін бөлімдерін философия жекелеп, бөлшектеп емес, тұтас күйінде қарастыруға, сол әдіспен олардың бәрін камтитын жалпы заңдылықтарды ашуға тырысады. Сол сиякты адамның да әр түрлі құрамдас жақтары мен қырларын (биологиялық құрылысын, психологиясын, әлеуметтік сипатын, моральдық күйін, т.б.) жеке-жеке зерттеумен шұғылданбайды, ең маңыздысы адамды адам ететін сапалық қасиеттерін жалпылама байланыстыратын, тұтастығын қарастыру арқылы оның ерекше қоғамдық мәнін ашуды мақсат етеді.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Адам тіршілігінің табиғи-биологиялық алғышарты.
Адамның әлеуметтік мәні

Сонымен, ғылыми философияның түсінуінде дүниедегі ең бағалы, асыл
байлық - адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл-әрекеттердің
негізі, өлшемі және мақсаты. Жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар
көзі, ақыл-ой туындыларының құдіретті иесі.
Бүл арада адамның қоғамда алатын орны мен рөлінің сипаттамасын айтып
отырмыз. Ал адам дегеніміз өзі кім? Күнделікті өмір көзімен қарағанда
бұндай оңай сұрақ жоқ тәрізді. Әркімнің әкесі де, әйелі де, баласы да, өзі
де адам, айнала жүргендердің бәрі — адам. "Адам деген кім?" деп сұрақ
қойып, басты ауыртудың кажеті қанша, мұнда тұрған не қиындық бар? — деген
сұрақгың ойға оралуы да мүмкін. Дегенмен, бұл сұраққа тереңірек үңіліп,
адам ерекшелігінің табиғатын ғылыми тұрғыдан аныктауға тырыссақ, бірден-ақ
үлкен қиындықка кездесеміз. Тарихшы-антрополог пен психологтың адамға
беретін аныктамасы екі түрлі болуы мүмкін, биолог пен дәрігердің
түсініктері бір-біріне ұқсамауы ыктимал. Өйткені, бұлардың әрқайсысы
күрделі және біртұтас адам тұлғасының бір ғана кырын зерттейді және адамға
негізінен өз замандасы тұрғысынан қарайды. Ондай сыңаржақты көзқарас көп
қырлы тұтас тұлғаның өзекті мәнін толық аша алмайды. Тіпті бұл жекелеген
ғылымдарға тән үғымдардын жай қисындысы да адамның тұтас бейнесін бере
қоймайды. Бұл міндетті орындауға кабілеті жететін бір ғана білім саласы
бар, ол — философия. Дүниені, оның құрамына кіретін бөлімдерін философия
жекелеп, бөлшектеп емес, тұтас күйінде қарастыруға, сол әдіспен олардың
бәрін камтитын жалпы заңдылықтарды ашуға тырысады. Сол сиякты адамның да әр
түрлі құрамдас жақтары мен қырларын (биологиялық құрылысын, психологиясын,
әлеуметтік сипатын, моральдық күйін, т.б.) жеке-жеке зерттеумен
шұғылданбайды, ең маңыздысы адамды адам ететін сапалық қасиеттерін
жалпылама байланыстыратын, тұтастығын қарастыру арқылы оның ерекше қоғамдық
мәнін ашуды мақсат етеді.
Философия тарихында берілген анықтамалар көп. Аристотельдің анықтамасы
бойынша, адам — қоғамдық хайуан. Басқа хайуандардан адамның айырмашылығы —
ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Орта ғасырдағы католицизмнің діншіл
философы Фома Аквинский адамды дене мен жанның бірлігі, хайуан мен
періштенің аралығындағы нәрсе деп санаған. Жан оның ұғымдарында мәңгілік
өлмейтін жақсылық сәулесі болса, дене — ынтымақтық аренасы, жанның ұясы.
Сондықтан адамдар өмір бойы сайтандар тұзағынан босануға және құдайдың
жарық дүниесіне шығуға ұмтылады.
Философиялық антропологияның материалистік концепциясын ұсынған
Фейербахтың айтуынша, жеке-дара, жалғыз өзі ғана өмір сүре алатын
адамның болуы мүмкін емес. "Менің" болуымның міндетті шарты —
"сенің" болуың, баскалардың болуы. Басқаша айтқанда, адамды жан-
жануарлардан әлдеқайда жоғары қоятын, қасиеттері оның тек қоғам
ішінде өмір сүруінің нәтижесі. Себебі, қоғамдық болмыс тәрбиесін бойына
сіңіріп үлгермеген жас баланың тәуелсіз жеке өмір сүруге ешбір қабілеті
болмайды. Бұл жағынан, ол жануарлардың кез-келгенінен әлсіз екені
белгілі. Ата-ананың, баскді адамдардың қамқорлық, көмегінсіз ол адам болып
өсіп, жетіле алмайды. Кездейсоқ бір себептерден кішкентай балаларды
жыртқыш аңдардын алып кетіп, жылдар бойы өз ортасында тірі сақтаған
фактілерін тарих жаксы біледі. Отыздан астам мәлім болған жағдайлардың
бәрінде де балалар адам қалпынан айырылып шыққан. Төрт аяқтап еңбектеп
жүгіріп, өзін асырап өсірген жануарлардың барлық қимылдарына
еліктеуден баска ешбір қабілет қалмаған. Кейін олардың қолға
түскендерін адам бейнесіне келтіріп, сөйлеуді, екі аяқпен тік жүруді
үйретуге тырысқан талай белгілі ғалымдардың әрекеттері нәтиже бермеген.
Демек, адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын — тек қоғамдық орта. Ол
үшін кім де болса туған күнінен бастап, сол ортадан қол үзіп кетпеуге тиіс.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі өмір сүру
ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау әдісін, ол үшін еңбек құралын
оның ең жабайы түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын меңгеру
қабілеті болған. Тек еңбек процесінде ғана адамдар қатысу,
байланыс жасаудың қажеттілігін үйренеді. Бара-бара адам еңбегі бүкіл
материалдық және рухани мәдениет дүниесінің жасаушысы болып шықты.
Қоғамдық қатынастар адамның өмір сүруіне қажетті материалдық заттар (тамақ,
киім, баспана) өндіру әдісінен туады.
Осыларды еске ала отырып, адам дегеніміз — еңбек әрекетімен
шұғылдана алатын, әлеуметтік қатынастар жасайтын, өзара байланыс
жасауға толық қабілетті тіршілік иесі деп анықтама беруге болады.
Бұдан адамі мәнінің тек қоғамдық, әлеуметтік жағы шамадан тыс баса
көрсетіліп, оның биологиялық, психологиялық жақтарының маңызы төмендетіліп,
жоққа шығарылып отыр дегеи ой тумауға тиіс. Шынына келгенде, адамның үш
түрлі биологиялық, психологиялык және әлеуметтік өлшемі бар Биологиялық
өлшем — адам организмнің түр-бейнесі мев құрылымын (морфология), атқаратын
қызметін, генетика лық негізін, ми, жоғарғы жүйке жүйесін, т.б. камтиды.
Психология ұғымына адамның ішкі жан-дүниесі, оңда жүріп жататын
саналы және санадан тыс құбылыстар мен процестер, адамның еркі мен сипаты,
темпераменті, т.б. кіреді. Жеке-жеке алып қарағанда бұл екі компоненттің
бірде-бір адам ұғымын тұтас тұлға ретінде ашып бере алмайды.
Адамның биологиялық организмінен оның психологиялық қасиеттерін,
айталық, ойлау қабілетін оның миынан бөліп карастыру, түсіну
мүмкін емес. Сондай-ақ, оның барлық сезім жүйесін (құмарлығын, жек көру
не сүю, мақтаныш не қорлану, күйініш не ырзалық сезімдерін) әлеуметтік
өмірінен ажыратып алып, тек биологиялық зандылықтарға бағындырмақ
болса, бәрібір бұл әрекеттен ештеңе шықпайды. Адамның акыл-ойы,
сезімі — өте күрделі биологиялық-психологиялық, әлеуметтік және
психологиялық өлшемдердің катынасынсыз түсіну тіпті де мүмкін емес.
Соңғы аталған екі бөлімнің бір-біріне ауысу мүмкіндігінің адамда
негізі бар. Оның мәні мынада: түйсік, елестету, зейін қою, ес
сияқты психологиялық құбылыстар — адамньщ сезім мүшелері арқылы мида
қалыптасатын сыртқы дүние бейнелері. Бұлар адамның жоғарғы жүйке жүйесінің
қызметінен туады және соған тәуелді болады. Олар сондықтан да психологиялық
емес, психологиялық кұбылыстар деп аталады. Психологиялық дейтін — олардың
жоғарғы "қабатта", психиканың үстіндегі "кондырма" ретінде пайда
болатын феномендер, олар психикасы сау адамдардың іс-әрекеті, ой алмасуының
нәтижесі ретінде туады да жеке-дара адамның қимылы мен мінез-қүлқын
сипаттайды. Мұндай психологиялық құбылыстарға мысал ретінде "елжандылық",
"баққүмарлық" сияқты ұғымдарды алуға болады. Бүларды "мидың
туындысы" деп айта алмаймыз. Жоғары жүйке жүйесі кызметінің
белгілі қатысы болғанымен, оларды тудырушы себеп, әрине,
әлеуметтік ортаның, тәрбиенің ықпалы. Табиғатта елжандылық,
баққұмарлық гендер болмаса керек. Адамды елжанды етіп те, баққұмар етіп те
тәрбиелейтін - қоғам, микроәлеуметтік орта. Ендігі мәселе осы
аталған ұғымдарды қайда жатқызуға болады - адамның әлеуметтік өлшеміне
ме, әлде психологиялық өлшеміне ме? Бұл олардың екеуіне де жатады.
Олай болса, бұл екі өлшем бір-бірімен астасып жатады. Дәлірек айтқанда,
күшті сезімі мен зерделі, яғни интеллектік еріктің араласкан түйіндеріі
арқылы адамың әлеуметтік өлшемі психологиялық өлшемге ұласып
жатады. Сонда бір-біріне қарама-қарсылықтар ретінде кездесіп
түратын екі өлшем калады, олар адамның биологиялық және әлеуметтік
жақтары. Олар бір — бірінен ажыратып қарауға болмайтын тұтас тұлғалы
адамның кереғар екі жағы. Әңгіме адамның организмі мен жеке
басының адамдық калпы арасындағы бірлік жайында болып отыр. Өз организмнің
құрылысы жағынан адам табиғат құбылыстарының жүйесіне кіреді де, солардың
объективтік қажеттігіне (зандылықтарына) бағынады. Ал жеке басының адамдық
қалпы жағынан ол әлеуметгік болмыс, қоғамдык қатынастар, жалпы адамзаттың
мәдениет салаларына сүңгіп кетеді де, "еңбек құралын жасаушы", "сөйлей
білетін", "есті" хайуан қасиеттерін алып шығады.
Адамның жеке басының қалпын сипаттағанда оның өзі өмір сүретін
қоғамдық ортаның әсерімен қалыптасқан ерекшеліктері мен касиеттері
есепке алынады. Бұларға адамның көзілдірік киетіні, аяғында
протез болуы, ашушандығы, ақырын сөйлейтіндігі сиякты ерекшеліктері
жатпайды. Ал егер ол адам іскер не ұры болса, біз одані осы қоғамдағы орны
мен қызметінің, адамшылық қалпының қандай екенін аңғарамыз, яғни әлеуметтік
өлшемнің сипаттамасын білеміз.
Жеке адамның тұтастық тұлғасында сөз болып отырған екі өлшемнің
қайсысы маңыздырақ орын алады? Егер оларды таразының екі басына салып
керсек "дене" мені "рухтың" қайсысының салмағы басып кетер еді?
Бұл сұрақтар ғылыми айтыстарда жиі қойылып жүр. Әсіресе соңғы уақытта
адамның табиғатын тану ісінде биологтарі үлкен белсенділік көрсетуде.
Оларға биотехнология мен гендік инженерияның, молекулалық генетика мен
этологиялық жетістіктері ерекше күш беруде. Сол табыстарының арқасында
кейбір хайуандардың мінез-кұлқына әсер етуге, тіпті олардың бірлі-жарымын
қолдан қалыптастыруға мүмкіндік беретін генетикалық механизмдер ашылды.
Осының арқасында адамды да хайуандар патшалығының бір өкілі ретінде
биологиялық ғылымдар шеңберін зерттеу арқылы-ақ оның барлық сырын
ашуға әбден болады-мыс деген болжам айтылуда. Канада философы Майкл
Рьюз тек дарвинизм негізінде "адам туралы жаңа ғылым" жасау қажет екенін
дәлелдеуге тырысады. Оның ойынша, адамды зерттеуші әрбір ілім, оның ішінде
тарих, философия ілімдері биологиялық ілімнің құрамындағы бөлімдер ғана
болып қарсылықтары, негізінен гуманитарлық ғылымдардың өкілдері адам
табиғатының әлеуметтік құрамдас бөліктерінің ерекше маңызьш баса көрсетуге
тырысады. Бірақ оны биологиялық бөлігіне қарсы қоюда, не болмаса, екеуінің
арасында меже тартып, бір-бірінен бөліп қарауды үлкен кате деп есептейді.
Ф. Энгельстің айтуынша, біз табиғатқа басқыншылардың жеңіліске ұшыраған
халыққа жасайтын үстемдігіндей немесе табиғаттың сыртында тұрған әлдебір
күш тәрізденіп өктемдік жасай алмаймыз, біз, керісінше, жан-тәнімізбен,
канымызбен және миымызбен табиғатқа жатамыз, соның ішіндеміз. Бірақ туған
күннен бастап ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.