1920-жылдардағы Қытай
Жоспар
1. 1.дүние жүзілік соғыс кезіндегі Қытай
2. 4.мамыр қозғалысы
3. 20.жылдардағы Қытайдың қоғамдық.саяси дамуы
4. Гоминдан режимі
5. Қытай.жапон соғысы
1. 1.дүние жүзілік соғыс кезіндегі Қытай
2. 4.мамыр қозғалысы
3. 20.жылдардағы Қытайдың қоғамдық.саяси дамуы
4. Гоминдан режимі
5. Қытай.жапон соғысы
Қытай
1-дүние жүзілік соғыс басталысымен-ақ Юан Шикай Қытайды бейтарап деп жариялайды.Дегенменде бірбіріне жау державалардың елде ықпал ету аймақтарының болуы, осы оқиғалардан шет қалу мүмкін емес еді. Қытай үкіметінің соғысушы державаларға өз территиясында әскери қимылдар жүргізбеу туралы өтінішіне құлақ аспады.Жапония баяғыдан-ақ германиядық Шандун түбегіндегі «Жалға алған жерлер» есебінен өзінің ықпал ету аймағын кенейтуді көздеген болатын. 1914- ж 22-тамызында өзінің 30 мындың экспедициялық корпусын Циндао портына жақын жерде түсіре бастайды. 2 айдың ішінде түбек толық жапондардың бақылауына өтті. Жапон үкіметі максимум міндеттерінің ішінде Қытайдан Антанта державаларын ығыстарып, олардың иеліктеріне өз бақылауын орнатуды көздеді.
Ал бұл кезде Юань Шикай президенттік республиканы қайтадан монархияға айналдыру ісімен әбігер болып жатқан еді.1914ж желтоқсанда Аспан храмында бұрын Маньчжур билеушілері орындайтын салтанатты құрбандық шалу рәсімін жүзеге асырды.
1915-ж 18- қантарында Жапония өзінің елшісі арқылы Юан Шикайға ультиматум жариялайды. Оны «21 талап» деп атаған. Егер оны орындамаған жағдайда Қытайды Жапонияға толық тәуелді елге айналдырамыз деген қоқан-лоқы жасалынды.
21- талапты мағынасына қарай 5-ке бөлуге болады.
!-Қытай Жапонияның Шандун түбегіндегі билігін іс жүзінде мойындау
2-Оңтүстік Маньчжурия мен Ішкі Монғолияға бақылау орнату
3- Ханьепиндегі ірі Қытай маталлургиялық комбинатын (Орталық Қытайда) Жапонияға беру
4-Қытай территориясын бақылаға қандайда болмасын басқа державаларды жібермеу
1-дүние жүзілік соғыс басталысымен-ақ Юан Шикай Қытайды бейтарап деп жариялайды.Дегенменде бірбіріне жау державалардың елде ықпал ету аймақтарының болуы, осы оқиғалардан шет қалу мүмкін емес еді. Қытай үкіметінің соғысушы державаларға өз территиясында әскери қимылдар жүргізбеу туралы өтінішіне құлақ аспады.Жапония баяғыдан-ақ германиядық Шандун түбегіндегі «Жалға алған жерлер» есебінен өзінің ықпал ету аймағын кенейтуді көздеген болатын. 1914- ж 22-тамызында өзінің 30 мындың экспедициялық корпусын Циндао портына жақын жерде түсіре бастайды. 2 айдың ішінде түбек толық жапондардың бақылауына өтті. Жапон үкіметі максимум міндеттерінің ішінде Қытайдан Антанта державаларын ығыстарып, олардың иеліктеріне өз бақылауын орнатуды көздеді.
Ал бұл кезде Юань Шикай президенттік республиканы қайтадан монархияға айналдыру ісімен әбігер болып жатқан еді.1914ж желтоқсанда Аспан храмында бұрын Маньчжур билеушілері орындайтын салтанатты құрбандық шалу рәсімін жүзеге асырды.
1915-ж 18- қантарында Жапония өзінің елшісі арқылы Юан Шикайға ультиматум жариялайды. Оны «21 талап» деп атаған. Егер оны орындамаған жағдайда Қытайды Жапонияға толық тәуелді елге айналдырамыз деген қоқан-лоқы жасалынды.
21- талапты мағынасына қарай 5-ке бөлуге болады.
!-Қытай Жапонияның Шандун түбегіндегі билігін іс жүзінде мойындау
2-Оңтүстік Маньчжурия мен Ішкі Монғолияға бақылау орнату
3- Ханьепиндегі ірі Қытай маталлургиялық комбинатын (Орталық Қытайда) Жапонияға беру
4-Қытай территориясын бақылаға қандайда болмасын басқа державаларды жібермеу
Жоспар
1. 1-дүние жүзілік соғыс кезіндегі Қытай
2. 4-мамыр қозғалысы
3. 20-жылдардағы Қытайдың қоғамдық-саяси дамуы
4. Гоминдан режимі
5. Қытай-жапон соғысы
Қытай
1-дүние жүзілік соғыс басталысымен-ақ Юан Шикай Қытайды бейтарап деп
жариялайды.Дегенменде бірбіріне жау державалардың елде ықпал ету
аймақтарының болуы, осы оқиғалардан шет қалу мүмкін емес еді. Қытай
үкіметінің соғысушы державаларға өз территиясында әскери қимылдар жүргізбеу
туралы өтінішіне құлақ аспады.Жапония баяғыдан-ақ германиядық Шандун
түбегіндегі Жалға алған жерлер есебінен өзінің ықпал ету аймағын
кенейтуді көздеген болатын. 1914- ж 22-тамызында өзінің 30 мындың
экспедициялық корпусын Циндао портына жақын жерде түсіре бастайды. 2 айдың
ішінде түбек толық жапондардың бақылауына өтті. Жапон үкіметі максимум
міндеттерінің ішінде Қытайдан Антанта державаларын ығыстарып, олардың
иеліктеріне өз бақылауын орнатуды көздеді.
Ал бұл кезде Юань Шикай президенттік республиканы қайтадан монархияға
айналдыру ісімен әбігер болып жатқан еді.1914ж желтоқсанда Аспан храмында
бұрын Маньчжур билеушілері орындайтын салтанатты құрбандық шалу рәсімін
жүзеге асырды.
1915-ж 18- қантарында Жапония өзінің елшісі арқылы Юан Шикайға
ультиматум жариялайды. Оны 21 талап деп атаған. Егер оны орындамаған
жағдайда Қытайды Жапонияға толық тәуелді елге айналдырамыз деген қоқан-лоқы
жасалынды.
21- талапты мағынасына қарай 5-ке бөлуге болады.
!-Қытай Жапонияның Шандун түбегіндегі билігін іс жүзінде мойындау
2-Оңтүстік Маньчжурия мен Ішкі Монғолияға бақылау орнату
3- Ханьепиндегі ірі Қытай маталлургиялық комбинатын (Орталық Қытайда)
Жапонияға беру
4-Қытай территориясын бақылаға қандайда болмасын басқа державаларды
жібермеу
5-Ол өзі 7 пункттен тұрды.Онда Қытай армиясына полиция ішкі істер
министірлігіне және қаржы министрлігіне жапон кеңесшілерін тағайындау.
Сонымен қатар Қытай қаруды тек Жапониядан ғана сатып алу және Янцзы өзені
ауданында темір жол құрлысына конссеция және Фуцзянь провинциясында
өндірісті дамытудағы жеңілдік құқықтарды алу керектігі айтылды.
Юань Шикай өте қиын жағдайда қалды. Жапонияға қарулы түрде тойтарыс
беруге Қытай әлсіз еді. Антанта державалары 1-дүние жүзілік соғыс
майдандарынан қолы босамандықтан оларға арқа сүю мүмкін емес еді.Талаптың
мәні мен мақсаты қоғамның озық ойлы зиялыларын ғана емес, тіпті Синхай
революциясы кезінде билікке келген Қытай элитасының көпшілігінің
наразылығын тудырды.Оңтүстік Қытай кейбір аудандарында жапон товалырына
байкот жарияланып, жапон капиталына қарасты кәсіпорындарда ереуілдер
басталды. Жағдайдың осыншама асқынуын жапондықтар күтпеген
болатын.Сондықтан 5-талаптағы Фунцзянь провинциясынан басқасын тармақтарды
алып тастауға мәнбур болды.1915ж 5 мамыр ағылшын мен американың өкітдерінің
кеңесі бойынша Юань Шикай түзетшлген 21 толапты қабылдады.Бұл күнді
қытайдағы бірнеше қоғ-қ ұйымдар "Ұлттық позор масқара күні деп жариялады.
Елде жапондарға қарсы науқан одан әрі күшейе тусті.
Тәжірибелі саясаткер Юань Шикай осындай қиын жағдайды өз әрекетін
былай деп түсіндіруге тырысты.Табиғатынан монархиялық болып жаратылған
Қытай қоғамына республикалық басқару тиімсіз.Қазіргі таңдағы оның билік
өкілеттін шектеулі екендігін дәлелдеуге тырысты.Сондықтанда императорлық
билікті қалпына келтіру мақсатында өзінің қызын соңгы Қытай императоры Пуи
тұрликқа шығарады.Осылайша императорлық әулетпен туыстаса
отырып,монархистер алдында жаңа әулетті басқаруға ұпай жинаған болатын.1915
ж ортасынан бастап монархияны қалпына келтеруді жақтаушыларұйымдастырған
петицияларда көбейе бастады.
Императорлық билікті қалпына келтіру туралы даулар Қытай қоғамында
жарықшақ тудырды және шетелдін державалардың әртүрлі боғамдауын
тудырды.Юань Шикай саясатына қарсы паразылық толқынынан қауптенген
Ұлыбритания, Франция,Италия және Дос қкілдері Жапонияның бастамасымен 1915ж
қазан айында тәржіпсіздіктерден аман сақтап қалу мақсатында Қытайды
басқару формасын өзгертуді уақытша қоя тұруды талап етеді. Бірақ Юань
Шикайды бұл талап тоқтатаалмады елді монархиялық мемлекетке айналдыру
үрдісі жалғастырылды.11-желтоқсанда Орталық Мәжіліс палатасы Конституциялық
монархияны елде бекіту тур. шешім қабылдап жәнеЮань Шикайға императырлық
билік нышандарын қабылдау ұынылады.
Ішкі қайшылықтармен бөлшектеніп кеткен республикалық оппозиция
монархиялық реваншқа қарсы ештеңе ұсына да алмады.Белді жетекшілерінің бірі
Суниятсен эмиграцияда болды. 1914ж жазында талқандалып және Кытайда
тиымсалынған Гоминьданның орнына саяси ұйым Қытай революциялық партиясынын
(Чжунхуа Гэлиндан) құрды. Бірақ бұл парт-ң қызметі өте астыртын жағдайда
жүргізілгендіктен, сол кезде болып жатқан жағдайда ықпал етерліктей қуаты
болмады.
Осындай жағдайда провинциялардағы жалдамалы әскерлердің қолбасшылары-
дуцзундар бастаманы өз қолдарына алып, жергілікті жерлерде провинция
губернаторларын нақты билектен аластатты.
Отандық тарихнамада дуцзундерді көбінесе милитаристер деп атайды.
Бұлай атау кейде Батыстағы осындай атау яғни соғысты уағыздаушы адам деген
ұғымтен шатыстырылады.Олардың көпшілігі білікке Синьхай рев-да келіп Юань
Шикайға оны аяқтауға көмектес кеніменде, ендігі жерде Қытайдың бұдан
быласіғы даму жөнінде орталық өкіметтің жоспарынан өзгеше өзіндік жоспары
болды. Юань Шикай ішкі ахуалды сақтауда бақылады қолына алу үшін оларды
өзінің мекемксіне қарасты аудандарға билеуші етіп жағайындаған болатын.
1915ж соңынап бастап Пекинненалыстау бірнеше провинцияларда жергілікті
дуцзюндер басшылығымен Юань Шикай билігіне қарсы көтерлістер толқыны
басталады. Көтерілген провинциялар (Оңт. Және Оңт-Бат. Қытай территориясы)
монархияға қарсы танымал ұрандарды көтерген болатын.
Наразылық екпінен сескенген Юань Шикай 1916ж наурыз айының соңына
қарай монархияны қалпына келтеруден бастартуына тура келеді, бірақ енді кеш
еді. Көтерілген дуцзюндер одан отставкаға кетуін талап етті. 12 мамырда
Гуанчжоуда Тәуелсіз провинциялардың оңтүстік федерациясын жариялайды.
Оған Юньнань, Гуйчжоу, Гуанси, және Гуандун сияқты Пекинге өздерін
бағынбайтындығын жариялаған провинциялар кірді.
Дағдарыстың шиеленіскен кезінде 6-маусымда Юань Шикай жүрек
ұстмасынан қайтыс болды.Марқұмның орнын иеленген вице-президент Ли Юаньхан
1912ж конституцияны қалпына келтіріп, таратылған парламенттің қызметін
жалғастырады.Юань Шикайдың көптеген қарсыластары, сонымен қатар Сунь
Ятсенде эмиграциядан Қытайда ораларады. Өз мүдделеріне қауіп төнген
Жапонияға мұндай жағдай ұнай қоймады. Оның жақтаушысы үкімет басшысы Дуань
Цижуй премьер-министр болды. Оның жаңа президентпен қақтығысына себеп
болған жағдай –Қытайдың 1д.ж. соғысқа қатасуы турал мәселе жөнінде
болды.Антанта елдерінің қолдауына арқа сүйеген премьер Германиямен
қатынасты бірден үзіп, Германияға қарсы коалицияға кіруді талап еткенімен,
президент ақырғы шешімге келе алмады. Нәтижесінде Солт. пен Оңт. Қытай
дуңзюндерінің көпшілінің қолдаған премьердің тұжырымы жеңді.1917ж сәуірде
Сунь Ятсен өзінің Қытайдың өмірі мен өлімі мәселесіеңбегінде Қытайдың
соғысқа қатысуына үзілді-кесілді қарсы шығып, солтүстік үкіметті жеке
бастарының пайдасы үшін әрекет етіп отыр деп айыптады.
1917ж маусымда Ли Юаньхун парламентті таратуға мәжбүр болды. Оның
депутаттарының көпшілігі Оңтүстікке қарай қашты.Олардың арасында Сунь Ятсен
де болды.
Монархияны қалпына келтірушілер жеңіске жетудің ең оңтайлы сәті туды
деп есептеп 1-шілдеде генерал Чжан Сюнь Пекинге өз әскерін енгізіп 1912
жылы құлатылған занды өкіметті қалпына келтіргенін жариялайды. 12 жасқа
толған Пу Иді таққа отырғызды.Төңперестің идеялық жігерлендірушісі 1898ж
реформаның 100 күні авторы Кан Ювэй болды. Дәл осы кезеңде оның қщғамдағы
беделі бұрынғыдай емес еді. Монархия бірнеше күн ғана өмір сүрді.Оны Бұхара
халық түгіл, тіпті жапондақтарда қолдамады. Дуан Цижуй жағдайдың тығырыққа
тірелгенінекөзі жеткен соң бүлікті басуға өзі кіріскен болатын Чжан Сюнь
мен Кан Ювэй Пекиннен қашты.
Бұл оқиғалардың барлығы Пекиндегі орталық биліктің әлсіздігін
білдірді жаңа президенттің беделі төмендегендіктен дуцзюндер пікірімен
санасуға мәбжүр болды.1917ж 14 тамызда Қытай Германияға соғыс
жариялайды.Оның Антанта жағында әскери қимылдарға қатысуын Батыс майданға
бірнеше ондаған мың арбакештерді әскери жұмыстарға жіберілу және 220 млн
американ доллар көлемінде қаржылай шығыстан көруге болады.
3-қазанда Гуанчжоуда Қытай респ-ң парламентінің отырысы қайтадан
ашылды.Депутаттар Дуань Цижуяны сайлаудан бастартып,Сунь Ятсенді
Солтүстікке жорық әскерінің генераллсимус постына сайлайды. Оған
үкіметті құру және солтүстік дуцзундерге қарсы соғыс жариялау міндетін
қояды.Бірақ та Сунь Ятсен Пекиндегі өзінің қарсыластары сияқты дунзундердің
кепіліне (заложник) айналды.Осылайша ------- билік әскери билеушілер қолына
шоғырланды. Ал олар болса қарама-қарсы үкіметті өз жоспаларын жүзеге асыру
үшін жамилғы ретінде пайдаланды.Бұл жүйе Дуцзюнат д.а. Қытайда ол 1925-27ж
революция аяқталғанға дейін өмір сүрді.Ол Қытайда өзара нашар байналысқан,
бірнеше террит-ға бөліп тастады.Көршілес провинциялар саяси аренада белгілі
бір қайраткерді қолдаушы топтарға бірікті.1д.ж.соғ. аяқталғанға дейін
ықпалдысы бэйян тобы (солтүстік) болды. Ол өз кезегінде фэнтьян
(маньчжурлық), чжимеліл және анхуйлік болып бөлінді. Оңт-к батыста юньнан
және гуанси топтары басшылық етті.Қалыптасқан жағдайдан өз пайданасын
көздеген шетелдік державалар осы аталған топтарға қолдау беріп отырды.
Мәселен Жапония фэнтьян мен аньхуэ топтарын Англия-Чжилилік топтарды және
т.б. қаржыландырыпотырды.
Жапондарға ниеттес солт-к топтың қайраткерлері Ресейдегі большевиктер
жеңісіне қапаланған болатын.Солардың талабы бойынша Пекин үкіметі 1918ж
наурызында Ресейден өз елшісін кері қайтарып алды.Оның алдында Сыртқы
Монголиямен шекараны жауып тастаған еді.Мамыр айында Жапониямен пелісім
жасаланды.Ол бойынша: ресейлік Қиыр Шығыстағы әскери акцияларға Қытай
әскеріде қатынасатын болды.1918 ж аяғында бұл әскерлер Сібірге аттаныпты
кетті.
Ал оңтүстіктегі жағдай Сунь Ятсеннің пайдасына шешіле қоймады.1918ж 20
мамырда Гуанжоудағы парламент дуцзундердің гуанси тобының мүддесін көздей
отырып,Оңт-к үк-н орнына 7 адамнан құрылған жаңа басқарушы орган құру тур
шешім қабылдайды.Сунь Ятсен болса, отставкаға кетіп, Шанхайға көшіп барып
белсенді саяси қызметтен уақытша бас тартып, өзінің негізгі шығармаларының
бірі Елді құру бағдарламасы еңбегін жазуды аяқтайды. Бұл еңбегінде
Қытайдың саяси бірік тірудің қажеттілігі, шетел капиталын тарта отырып
экономикада мем-к секторды күшейту жолдары туралы ұсынғанымен сол мезетте
оның үндеуіне ешкім құлақ аспады.
1д.ж.соғ. кезінде Қытайда Сунь Ятсен қызметінен оңаша зияла қауымның
радикалды топтары идеялық дағдарыстан шығу жолдарын іздестірді.Оларды Жаңа
мәдиниеті қолдаушылар деп атады.
Қытай қоғ-ң алдыңғы қатарлы топтары әлемдік мәдениет жетістіктерін
белсенді түрде қабылдай бастады.Журналдарда кең көлемде орыс және батыс
философтарының, европа жазушыларының еңбектерін кең турде аудармаларын
жариялай бастайды.Осы кезеңде ұлттық сана-сезімде өсе бастады. Әсіресе
жастар жаңалықты тез қабылдай бастады. Косерваторлар Батыс ықпаллына қарсы
тұрып Қытай өркениетің сақтап қалған Конфуцилік мәдени құндылыққа қайта
оралуды талап ете бастады.
Ал оппоненттер болса Европаланудан қорқпай, Қытайдың дамуына кетергі
болатын дәстүрлерден бас тартуды ұсынды. Олар Қытай Батыстан материалдық
пен техника жөнінен ғана емес, тіпті мәдениет пен ұлттық ден саулығы
жөнінде артта қалған. Батыс дегеніміз трамвай мен автомобиль мәдениеті, ал
Қытай - "рикшалар мәдениеті" деп Қытайдың болашақ дамуын бағамдаса зиялы
қауымның кейбір өкілдері - өз мәдениетімізге біз ұқылыптылық пен және
сақтықпен қараумыз керек. Батстың өмірінің негізі-соғыс, ал Шығыс - бейбіт,
Батыс өркениетінің күші-құқық пен материалдық табыс; ал Шығыс-сезім мен
жомарттық. Осының бәрі екі әлемнің спецификасы деп білді. Өз кезегінде т.б.
қайраткерлер Қытай мәдениеті Батыс мәдениетінен артық жоғары деп санады.
Тек Конфуция әлемге болашаққа бірдей әмбебап мәдениетке жеткізеді деп
саналады. "Жаңа мәдениет" қозғалыстың нәтижесінде ауыз екі тілге
сәйкестендірілген әдебиетке жаңа жазу байхуа тілі енгізілді. Бол
сауаттылыққа итермелеген және милиондаған қытайлықтардың білім алуын
жеңілдеткен шынайы мәдени және әдеби революция болды.
І д. ж. с. аяғына қарай "жаңа мәдениет" қозғалысының кейбір өкілдері
(Ли Дачжао, Чэнь Дусю және т.б.) Қытай топырағына марксистік ілімді
ендіруге ниеттенген болатын.
Рессейде Қазан революциясының жеңуі және одан кейінгі Қытаймен
жасалған теңсіз келісімдердің жойылуы ("жұдырықшылар хаттамасы" 1901 ж.
еншіден кеңестік Рессейдің бастартуы). Саяси элита мен интеллигенция
арасында елді шетел билеушілерінен азат етуде жаңа Рессейлік өкімет
көмектеседі деген ұмыт оты жанған болатын. Артта қалған реакцияшыл Рессей
қоғамының көпшілік бөлігінің ендігі жерде шынайы халық революциясын жүзеге
асыруда үлгі тұтатын елге айналды.
1918 ж. жазында Сунь Ятсен Шанхайдан кенес үкіметінің басшысы В.И.
Ленинге құттықтау телеграммасын жіберіп, ортақ жаумен қүрес жүргізу үшін,
Гомендан мен большевиктер арасында өзара тиімді, тең құқықты қарым-қатынас
орнатуды ұсынады. Большевиктік Рессейдің жетістіктері туралы хабарланған
Сунь Ятсен тіпті өзінің жақын әріптестерін тәжірибе алуға жібермекші болды.
Бірақ бүл сапардың сәті түспейді.
"Төртінші мамыр қозғалысы"
"Төртінші мамыр қозғалысы" деген атпен танымал болған Пекиннен
басталған студенттер толқулары ерекше күшке айналды. Париждегі бейбіт
конференциясында Шандун түбегіндегі бұрынғы герман ықпал аймағын Жапонияға
беру туралы шешіміне наразылық ретінде туындаған болатын.
Қытайда көпшілік Антанта соғысты жеңімпаз болып аяқтады, Қытай герман
коалициясында солармен одақтас болғандықтан Шандун провинциясындағы
Германияның ықпал ету аймағы Қытайға қайтарылады деп үміттенген еді.
Дегенмен Парижде бейбіт конференцияда қатысушылар Шандун Жапония
бақылауында болу керек деп шешті.
1919 ж 4 мамырында басталған толқу 2 апта ішінде бастапқыда Пекин
студенттері одан кейін халықтың басқа топтары"Отанға қауіп төніп тұр","21
талап жойылсын", "Мемлекеттің егемендігін сақтап қаламыз" жәнен т.б.
ұрандар көтеріп, белсенді түрде наразылық көрсете бастады. Нәтижесінде
Үкімет Версаль бейбіт келісіміне қол қоюдан бастартып, отставкаға кетуге
мәжбүр болды.
Сунь Ятсен осы кезде Шанхайда еді, бұл қозғалысты қолдағанымен оның
өзі және әріптестері қозғалысты дайындаумен өткізуге қатынасқан жоқ. Бұдан
бұрын Парижге жіберілетін делегаттар құрамы туралы мәселе қарағанда да,Ол
Қытайдың барлық халқының мүддесін қорғаушы емеспін оның құрамына кіруден
бастартады.Олбүкіл елдің саяси,экономикалық бірлігін қалпына келтіруге
шақырады,тіпті қарулы жолды да ұсынды.Солтүстік пен Оңтүстік саяси
біріктіру үшін ресей большевиктерінің тәжірбиесіне ден қоя бастады.
1919 ж қазанда революцияға дайындалу үшін Гоминьданқалпына
келтіріледі.Дегенменде жеңіске жету үшін Сунь Ятсен оңтүстік дуцзуннің
қарулы құрлымдарына арқа сүйеу керек деп есептеді. Ал, олар болса өз
мақсатына жету үшін қайтадан Гоминьданның беделін пайдалануға қарсы
болмады.
1920 ж аяғында Сунь Ятсен Оңтүстік Қытайға қайта оралып, призиденттік
қызтетке сайланып, солтүстікке қарсы жорыққа дайындалып жатқан шақта
жергілікті билеушілер оны орнына түсіріп тастаған соң Шанхайға қайтты.
Сунь Ятсен маңызды мәселелерді шешудегі жігерсіздігі мен әлсіздігіне
көзі жеткен радикалды қайраткерлер дағдарыстан шығу жолы марксизм ілімі мен
коммунистік партия құру деп білді.1920-1921 ж І жартысында Қытайда шағын
үйірмелер құрылып 56 дан 60 дейін мүшелер болды.Елдегі Марксизмнің басты
насихатшылары профессор Чэнь Дусю мен Ли Дачнао болды.
1921 ж жазында Коминтерн бастамасымен Шанхайда Қытай коммунистік
партиясының Құрылтай сьезі өтті.7 маркистік үйірмеден 12 адам қатысады.
Жартылай астыртын жағдайда жүргізілді.
Сьезд әртүрлі саяси қозғалыстар (Гоминдан да) ынтымақтаспауға,
кәсіподақ ұйымдастыру, пролитариаттық саяси сауатын ашу, реакцияға қарсы
толқуларға қатысу және т.б міндеттер қойды.
Тек 1922 ж Екінші сьезде Комитерннің қысымы мен КПК Гоминданмен бірге
біріңғай ұлттық демократиялық майдан құру туралы шешім қабылдайды. Себебі
Москвада Сунь Ятсенді болашағы мол одақтас ретінде көзқарас қалыптасқан
болатын.
1923 ж ақпанда Сунь Ятсен қайтадан Оңтүстікке оралып үкіметті
басқарып, өзінің партиясын КПК бірлесе қимылдауға бағыттаған қайта
ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Бірақта Гоминданның оңтүстік қанаты оны
қатты сынға алады, олар сыртқы күшке сенген болатын.
КПК оңтүстік аудандарда жұмыс істейтін болды. 1923 ж көктемде ЦК КПК
Гуанчжоуға көшірілді.
1923 ж қазанда Сунь Ятсеннің өтініші бойынша СССР саяси көмекшісі
ретінде оңтүстік үкімет қарамағына сол кездегі белгілі большивиктер
қайраткері М.М Бородин, Павлов П.А., Блюхер К.А және болашақ революциялық
армияның кадрларын дайындайтын әскери мамандар тобы келеді.
1924 ж басында Гуаньчжоуда Гоминданның І-сьезі өтіп онда КПК мен бір
майдан құру туралы шешім қабылданды. Сьез шешімінде Сунь Ятсеннің "үш
халықтық принципіне" жаңа трактовка берілді.
"Ұлтшылдық" дегеніміз енді Қытайдағы шетелдік қанаудың жойылуы және
барлық ұлттар теңдігі "Демократизм"халыққа кең құқық пен теңдік қамтамасыз
ететін мемлекеттік құрлыс құру, "народное благоденствие" шаруаларға жер
бөліп беру, жұмысшыларды әлеуметтік қорғау және т.б. деп түсіндірілді.
Бастапқыда "Национализм"Қытайдың бірінші міндеті цин әулетін құлату
және Қытай (Хань)үкіметіне оралу 2- "Демократизм"монархия құлаған соң
буржуазиялық-демократиялық республика орнату 3-"Народное благоденствие"
жерге деген құқықты теңестіру және оны национализациялау (1905ж).
Жаңа трактовкада "Үш халықтық принцп" Гоминданның саяси бағдарламасын
құрады.
СССР-дің көмегі мен кеңес ақшасына 1924 ж Хуанпи (Вампу) аралында
Оңтүстік армияға кадрлар дайындайтын офицерлік мектеп ашты. Қытай
коммунистері Гоминдан құрылымдарына белсенді жұмыс істей бастады.
Қытайдың Оңтүстігіндегі жағдаймен бір мезетте Солтүстікте де
экономикалық саяси дағарыс жағдайында гегомония үшін күрес жүріп жатты.
Президент Ли Нань-Хун нақты биліктің рычагін иелене алмады.Үкімет бірінен
кейін бірі отставкаға кетіп отырды. Парламентте іске ықпал етерліктей
дәрежеде болмады.
Осы кезде І д.ж.соғыстан кейін әлемде және Қиыр Шығыстада ықпалы
өскен АҚШ Қытайға көп көңіл бөле бастады. Олар Чжили тобының лидері Цао Кун
президент болуын қалап 1923 ж қазанда өз мақсаттарында да жеткен болатын.
Бұл сайлау науқанына 13,5 млн доллар жұмсай отырып, Жапондарды жақтаушы
қайраткерлерді ығыстырып шығарды. Президент ендігі жерде американдықтардың
ұсыныстарын қабылдап, барлық талаптарын орындайтын болды.
Бұдан бір жыл бұрын Вашингтон конференциясында "Тоғыз держава
келісімі"қабылданған болатын. Ол бойынша: американдықтар ақшалай
компенсацияға Жапония Қытайға Шаньдун түбегін қайтаруға мәжбүр еткен
болатын. Бұрынғы ықпал ету аймағының орнына елде "ашық есік" принципі
енгізілді. Бұл шешім Жапонияның Қытайға ықпалының әлсіреуін
білдіргендіктен Жапонияның билеушісі топтары мойынсынбай, оңтайлысәтті
күткен болатын.
Осы кезде Пекин үкіметінің СССр мен қарым-қатынысы жақсарады. 1924
жылы мамырда "СССР мен Қытай Республикасының арасындағы мәселелерді
реттеудің ортақ принциптері жөніндегі келісімге"қол қойылды.
Дипломтикалық қатынастарды толық көлемде қалпына келтіру, СССР-дің
бұрынғы ресейлік құқықтары мен артықшылықтары,шекаралық мәселелер
қарастырылды.
Экономикалық ынтымақтастық мәселелеріне ерекше мән берілді.
Арнайы келісім бойынша Қытай Шығыс темір жолы (КВЖД)Қытай үкіметі жеке
меншігіне сатып алғанға дейінгі кезеңге дейін ортақ коммерциялық кәсіпорын
болып жарияланды.
Үкіметтің 1924 жылы жүргізген саясатына көңілі толмаған Чжили әскери
тобының жетекшілерінің бірі Фын юйсян өз әскері мен Пекинді басып
алады,оңтүстік үкіметті азамат соғысын тоқтату туралы келісімге келуге
шақырады. Бұл үшін Пекинде оның бастамасы бойынша Ұлттық жиналыс қмен
Қытайды бейбіт біріктіру үшін жалпы ұлт қайраткерлерінің жиналысын өткізу
көзделеді. Ауыр науқасына қарамастан Сунь Ятсен бұл хабарға қатты қуанып,
Солтүстік астанаға жиналысқа қатысуға қамданады. 1924 ж аяғында ол Пекинге
келіп жетеді.
1925 ж наурызда Солтүстіктің өкілдерімен кездесу кезінде Сунь Ятсен
Пекинде қайтыс болды.
1925 ж1 июльнде Гуанчжоу үкіметі өзін Қытайдың ұлттық үкітеті деп
жариялап, елді біріктіру жолындағы күрестің басталғаны жөнінде хабардар
етті. Бастапқыда оңтүстік позисияны нығайту үшін күрес болды. 1926 ж
көкиемде Гоминданның ІІ конгресінен кейін парияның ішіндегі күштердің қайта
топтасуы болып, нәтижесінде билік шоғыранды.Кеңес мамандары соның ішінде
Брюхердің жасаған жоспары бойынша Гоминдан әскері июльде өздерінің атақты
Солтүстік жрығына аттанады. Жорық нәтижесінде Шанхай, Нанкин, Ухан және
т.б. ірі қалалар мен халық көп қоныстанған провинциялар Чан Кайши
бақылауына өтті. Жорқ іріленген сайын талқандалған дуцзундердің армиялары
қайта жабдықталып Гомдан армиясына тартылды.1927 ж көктемінде оның саны 3
есеге өсті.
Осы процестер бас қолбасшы Чан Кайши позициясын нығайтып 1927
жкөктемінде Шанхайда өзінің Ұлттық мемлекет жариялайды. Уханда гоминаның
лидерлері бұл төңкеріске қарсы шыққанымен сол жылдың күзінде Чан Кайши
Уханды басып алады. Солтүстік дуцзундер Нанкинге орналасқан Чан Кайши
өкіметін мойындайды. Осымен Қытайды біріктіру аяқталады. Дегенменде бұдан
былайғы онжылдықта әскери қақтығыстар орын алды. Бірақ жалпы алғанда бұл
кезең бейбіт саяси консолдация жаңа мемлекеттіліктің басталуы мен өмірдің
жаңа формаларын қалыптасу кезеңі болды. Ол қалай болды? Гоминдықтар
өздерімен бірге не әкелді? Олардың саясатына не нәрсе тән еді деген
сұрақтар туындары сөзсіз.
ХХ ғ І ширегінде Қытайды дүрсілкіндірген революциялық соғыстарға
қарамастан елдің жылдам экономикалық дамуы және қалаларда білім беру
мәдениет және т. б адамдардың өмір сүру қағидаларына біршама өзгерістер
болды. Елдің экономикасында бұрынғысынша ағылшын капиталы жетекшілік орынды
иеленді, ол инвестиция дәрежесі жөнінде жапондықтар өкшелеп отырды. Ұлттық
буржуазияның ролі аса зор бола қойған жоқ,тек сауда капиталы сферасымен
шағын кәсіпорындарда шоғырланды. Керісінше қазыналық кәсіпорындардың үлесі
күшейтілді. Гоминдан үкіметі өзінің әлеуметтік экономикалық саясатының шешу
көзіне айналдыру нәтижесінде экономикадағы мемлекеттік секторды күшейтті.
Елдің қаржы жүйесі-банктер, қамсыздандыру қоғамы, салық және кеден салығын
өз бақылауына алды. Сонымен қатар экономикаға елдің экономикалық дамудың
мемлекеттік жоспарын бақылайтын күшті механизмді жасады. Көрнекті
шенеуліктермен Үкіметке жауапты қызметкерлер жеке адамдардың экономикаға
салған салымдары кеңейтіп, қолдап отырды.
Гоминдан үкіметі еңбек туралы бірнеше заң қабылдап, ресми мемлекеттік
кәсіподақтар жүйесін жасап, жалақының ең төмен дәрежесін бекітті. Сонымен
қатар азаматтық құқығын әсіресе жеке меншікті қамтамасыз ететін заңдардың
қабылдануы жеке кәсіпкерліктің дамуына ықпал етті. 1930 ж аграрлық заң
қабылданып, онда аренда ақысының көлемі шектетілді, жер иеленудің мөлшері
бекітілді, арендаторларды қорғады. Бұл заң деревнядағы әлеуметтік
қайшылықтарды жою керек болды. Бұл реформа бағдарламасының эффектісі аз
болды. Жаңа Қытайдағы күшті орталықтанған үкімет елдегі әлеуметтік және
экономикалық қатынастарды реттеуде дәстүрлі Қытайлық тәсілдерге арқа сүйеу.
Жапон- Қытай соғысы КПК жеңісі.
Корея мен Маньжурияда бекінген Жапония Қытайдың өзінде экономикалық
позициясын нығайта отырып, 30 ж ортасында Жапония бұл елді жаулап алуға
дайындала бастады.
1937 ж июльде аса үлкен қарсылыққа кез болмай-ақ жапондықтар шығыс
жағалауды оның ішінде Пекин, Тяньзин,Шанхайды 100 мың армия басып алды.
1938 ж Ухан мен Гуанчжоуды алды. Іс жүзінде Қытай маңызды экономикалық
аудандармен барлық ірі қалаларды басып алды.. Осымен шектелген жапондықтар
"Жаңа Қытайды "Жапониямен Манчжурия бірігіп "Шығыс Азиядағы жаңа
тәртіп"бекітуге шақырды.
1931 ж 18 сентябрьде жапон әскері Солтүстік Батыс Қытай енген болатын.
Чан Кайши Ұлттар Лигасына шағымданады. Тек Кеңес Одағы ғана жапондықтардың
әрекетін айыптайды.
Осы кезеңде СССР мен келіссөздер сәтті жүргізіледі, оның нәтижесі
бойынша 1937 ж 21 тамызда бір-біріне шабул жасамау жөнінде Қытай-Кеңес
келіссөзіне қол қойылды. Қол қойылған соң Халықтық Республикалық Армия
құрамына Ухан ауданындағы жапон әскеріне қарсы күресу үшін Қытайға Кеңес
ұшқыштары келді. Кейінірек 1938 ж СССР қару жарақ сатып алу үшін 100 мың
доллар, бір жылдан соң 150 млн доллар заем береді.
Жапон-Қытай соғысының І-кезеңі аяқталды. Жапон үкіметі Чан Кайши
тонаушылық шарттағы бейбіт келісімге қол қоюды ұсынады. Маньчжур
Тәуелсіздігін тану, елді "жапондық экономикасының қызмет "сферасына тарту,
антикаминтеріндік пактіге қосылу туралы ұсынды. Ван Цзинвэй Қытайға қайта
оралып Гоминданға қайта қабылданып ЦИК төрағасының орынбасары постын
иемденді және жапон талаптарымен келіссөзді ұсынады. Бірақ Чан Кайши бас
тартады. Ван Цзинвэй Чунцинен кетіп қалып 1940 ж наурызында Нанкинде
жапондар құрған қуыршақ мемлекетті басқарды.
Қытай тарихы (ХХ – ғасыр)
Жоспар:
Кіріспе
1945 жылдан бастап Қытай тарихының хронологиялық түсініктемесі.
1958 – 60 жылдардағы Үлкен секіріс дәуірі.
1961 – 65 жылдардағы жаңа саясат.
1966 – 1976 жылдардағы мәдени революциясы
1976 – 78 жылдардағы экономикалық реформа дәуірі
Қортынды
Қытай ертедегі үлкен құпиялы және көпті көрген ел. Қытай
өркениетіне бес мың жыл және Қытайдағы халықтық Республиканың
революцияның туғанына бес жыл. 1949 жыл жаңа елдің туғанына жол ашты
тәуелсіздік пен бостандықтың күресі ұзын жолдардан өтті.
Бүгінгі қытай - мәдени революцияның қиындығын басынан өткерген ел
– бұл трагедия мәдениет пен революция ісіне жалпы түрде үлкен нұқсан
келтірген жағдай. Бұл ел ескі мен жаңа ертедегі мен қазіргіні, жас пен
уақыт өткенді қосқан, алдыңғы кедергілерді алып тастап отырған ел. Осының
барлығы қозғалысқа бүгінгі уақытта келтіріліп және қазіргі өзгерістерге
жеткізді.
Қытай тарихының жолын бағалау обьективті түрде қиынға соғады,
сондықтан кейбір цифрлар мен уақытқа көңіл аударалық:
1945 жыл Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталды. Қытайдың соғыстан
кейінгі жағдайын – белгісіздік және бағдарсыз қозғалыс – деген екі сөзбен
жазуға болады. Қытай өз жерінде Жапониямен соғысып жатыр. 1945 жылдың 11
қаңтарынан ақпанның ортасына дейін жапон әскері Хунань, Гуандуй, Гуанси
провинциясында шабуыл жасап жатыр.
Тіпті 1945 жылы наурыздың аяғына дейін Қытай әскері Бирмада соғыс
жүргізіп жатты. Жапон әскері наурыздың аяғынан мамырға дейін Хэнань
провинциясының барысында және Хубэй провинциясының солтүстігінде шабуыл
әрекетін жасап жатыр.
Чан Кайши үкіметі Қытайды дүниежүзілік аренадаформальды түрде
таныды; іс жүзінде 1945 жылғы Қытайдағы коммунистер жеңісіне дейін Қытай
мемлекет ретінде танылмай келді, сыртқы жаулармен соғыса отырып,
Қытайдың өз ішінде – Қытай компартиясы мен гоманьдан – осы екі партия
арасында үкіметті бөлісу үшін үлкен тартыс болып жатыр еді.
23 сәуір мен 11 маусым 1945 жылы Мао Цзе Дунның жеке басына
табынуды жақтаған Қытайдың компартиясының VII – съезі болды. Ал 5 – 21
мамыр аралығында – гоминьдан партиясының VI – съезі болды. Жапониямен
күрескенде екі партия бірігіп күресіп еді, енді біраз уақыттан кейін екі
партия үкіметі үшін таласып аяғы азамат соғысына ұласты.
КСРО Қиыр Шығысқа әскер орналастыруға шешім қабылдап, Қиыр шығыс
Забайкалье фронтына Тынық мұхит флотының Примор әскер бөліміне және тынық
мұхит флотына керекті жанармай, әскери құрал, тамақ, заттарының қорын
жасауға кірісті. Онан кейін Мәскеуде совет – қытай келіссөз басталды.
Оның тақырыбы – Жапониямен болатын соғыс. Келіссөзден кейін жоғарғы Бас
қолбасшының келісімімен Забайкалье фронтының әскери басшысы Р.Я.
Малиновский бекітілді.
1945 жылы 26 шілдеде АҚШ, Ұлыбритания және Қытай біріккен
декларациясы жарияланып, онда Жапонияның тізе бүгуін (Потсдам декларация)
жариялады.
Тамыз айында ССРО Жапонияға соғыс жариялады, 7 тамызда жоғары Бас
қолбасшының Директивалық жарлығы жария етілді. Ал 9 тамызда Жапонияға
қарсы Қиыр шығыстағы совет әскерінің Бас қолбасшысына соғыс ашуға рұқсат
етілді.
1945 жылдың 9 тамызда АҚШ Нагасакиге атом бомбасын тастады. Осы күні
Манчжур стратегиялық соғыс операциясы басталды (9 тамыз – 2 қыркүйек).
Жапонияға қарсы Монғолия халық республикасы, Қытай коммунистік партиясының
әскери күштерін Бас қолбасшысы Чжу Дэ соғыс ашуға бұйрық берді.
1945 жылдың 12 – 14 тамызында Тынық мұхит флотының десанты Қиыр шығыс
флотының әскерімен бірлесіп, Наяжин портын босатады. 14 тамызда 1945 жылы
Қытай мен КСРО жолдастық келісіміне қол қояды. Осы уақытта Қиыр шығыс
фронтының 1 - әскери бөлімі Муданьцзян қаласын азат етеді, ал Совет
армиясының Бас штабы Жапонияның тізе бүгуінің жайларына анықтамасына
түсінік береді.
17 тамызда Квантун армиясының Бас қолбасшысы О. Ямада Қиыр шығыс совет
әскерінің Бас қолбасшысы А.М. Василевскийге соғыс қимылының тоқтатылуы
туралы келіссөзге ұсыныс жасайды. Совет әскері Қытай жерінде соғысқа
кіреді, 18 тамызда - Қиыр шығыс фронты Харбинге десант түсіреді, 19
тамызда Забайкалье фронты әуе десантын Мукденге (Шэньян), Чирин (Цзинлин)
және Чангунге түсіреді. Совет – Монғол әскерінің атты – механикалық бөлімі
Жэхен (Чундэ) босатады. 22 тамызда Забайкалье фронты Порт – Артур (Люйшун)
және Дальный портына әуе десантын түсіреді, Тынық Мұхит флотының десанты
Вонсанды азат етеді.
1945 жылғы 19 тамызда Квантун армиясының Бас қолбасшысы тізе бүгу
актісіне қол қойды. 24 тамызда КСРО мен Қытай республикасы арасында
Қытайдағы Чанчун темір жолы, Порт – Артур және Дальный порты туралы
жолдастық және одақтық келісімді бекіту туралы КСРО президиумының Жоғарғы
Советінің қаулысы шығарылды.
Жапонияның тізе бүгуінен кейін ол акт 1945 жылы 9 қыркүйекте Қытайда
қол қойылды. Қытай үкімет басқару жоспары туындайды, ол тіпті 1927 ж. сәуір
айында Мао Цзе Дун тұсында, 20 жыл ішінде шешілмей келе жатқан шаруа
болатын. Осы мақсатпен Қытай компартия делегациясы мен гоминьдан үкіметі
арасында (28 тамыз – 10 қазан) келіссөз жүргізіледі.
30 қыркүйекте Қытайға американ әскері түсіріледі. Қытай жеріне
КСРО мен АҚШ бірдей қызығушылық туғызады, егер болған жағдайда, үкіметке
Қытай компартиясы немесе гоминьдан басшысы отырса, олар өзінің саяси
бағытын өздерінше өткізу керек еді.
1946 жыл Қытайда формальды түрде гоминьдан үкіметі болды. 1946
жылы 5 қаңтарда олар Монғол Халық Республикасы (МНР) ұлттық тәуелсіздігін
мойындады, Совет Одағының компартиясы Қытай компартиясын жақтайды, оған
маман жағынан, оларға консультация жағынан көмектеседі. КСРО Манчжурияны
толық бақылауға алды.
1946 жылы 10 қаңтар – 14 сәуір аралығында Қытайдағы соғысушы жақтар
мәмлеге қол қояды. АҚШ мемлекеттік хатшысы Джордж Маршалдың қатысуымен
Гоминьдандықтар мен коммунистер елдің қарулы күштерін біріктіруге келіседі.
Бірақ, Қытайдағы үкіметке талас және екі партия арасындағы келіспеушілік
1949 жылға дейін елде азамат соғысына әкелді.
1946 жылы мамырда Совет одағы Қытайдың Солтүстік – Шығысындағы әскерін
әкетеді. 1946 жылы шілдеде Қытайда азамат соғысы басталды. Гоминьдан мен
Халық азаттық армиясы (НОАК) арасындағы күрес ең жоғарғы деңгейге жетеді.
Гоминьдан әскері үлкен мөлшерде шабуылға шықты. 1948 жылғы 30 желтоқсанда
Мао Цзе дун өзінің сөзінде осы уақыт туралы былай деп жазды: Соғыс
әртүрлі жағдайда жүріп жатыр, Гоминьдан реакциялық үкіметі, революцияға
қарсы соғыс ашқанда, әскері сан жағынан , қарулану, материалдық жағынан
Халық азаттық армиясынан үш есе артық еді. Гоминьдан елінде өнеркәсіп,
қазіргі транспорт жетілген еді. Олар соғысқа ерте дайындалды және американ
имперализмінің экономикалық және әскери көмегін алды. Соғыстың алғашқы
жылында (1946 ж. шілдеден 1947 ж. маусым) Гоминьдан әскері шабуылға шықты,
Халық азаттық армиясы қорғаныс қабілеттін арттырды.
1946 жылы Гоминьдан Солтүстік – шығыстағы Шэньян, Сыпин, Чанчунь, Цзиминь,
Аньдун қалаларын, хубей – хэнань- Аньхой, Цзянсу – Анхой, Хэнан – Аньхой –
Цзянсу босатылған аудандардың көп жері және Шаньдунның оңтүстік – батысын
басып алды.
Ұлы қорғанның солтүстігіндегі Чэнде, Цзинан, Чжанцэякоу және басқа
қалаларды, Жэхе, Суйюань және Чахар провинцияларын көп жерін алды. 1946
жылы желтоқсанда Қытай – американ жолдастық және өзара сауда келісіміне
қол қойылды.
1947 жыл 1947 жылы 19 наурызда АҚШ Қытайдағы азамат соғысын реттеуден
бас тартты. 1947 ж. 19 наурызда қытай ұлтшылдары Янвань қаласын басып алды.
Қытай халық азаттық армиясы шабуылға шықты, енді соғыс гоминьдан ауданы
ның жерінде болды.
Дұрыс жасалған стратегиялық бағыт бойынша Ұлт азаттық армиясы негізгі
күшті Гоминьдан армиясының әскер күштерін жоюға кірісті. Айына 8 бригадаға
(қазіргі 1 дивизияға) тең гоминьдан әскерін жойып отырды ең аяғында
Гоминьдан жалпыға бірдей шабуылын тоқтатып, 1947 жылдың ортасында Шаньдун
мен Шэньсидің солтүстік бағытына өзінің оңтүстік фронтының қанатын
бағыттады.
1948 жыл. 1948 жылдың наурыз айында Наньцзин ассамблеясында Қытай
президенті болып қайта сайланған Чан Кайши, өзіне төтенше өкілеттік алды.
1948 жылдың желтоқсанында азамат соғысында бет бұрыс басталды. Коммунистер
қарулы күштерін басқарған Лин Бяо Маньчурны ұлтшылдардан босатады.
Коммунистердің ең үлкен әскери тобы Чшу Дэннің басқаруымен Сюйчжоу үшін
соғысын оны 1949 жылы қаңтарда босатады.
Мао Цзе Дун Гоминьдан әскерінің жақсы күштерінің жеңілуі, халық азаттық
армиясының Ляоси – Шэньян, Хуайхе – Хайчжоу және Пекин – Тньцзин – Калган
бағыттарындағы жеңісін былай деп жазған:
Соғыстың екінші жылы (1947 шілде – 1948 маусым) арада өзгеріс болды.
Халық – азаттық армиясы оңтүстік және солтүстік фронттарда қорғаныстан
шабуылға шықса, Гоминьдан әскері қорғанысып шықты. Гоминьдан әскерінің
негізгі күштері жойылды. Халық – азаттық армиясы бұрынғы Солтүстік – шығыс,
Шаньдун және Шэньси жерін қайтарып алып, енді соғыс сызығын Яньцзы мен
Вейшуй өзенінің Гоминьдан ауданына бұрды. Шицзячжуан, Юньчен, Сыпин, Лояи,
Ичуань, Баоцзи, Вэйсянь, Линьфень және Кайфен қаласында болған ұрыста
Қытай әскері жаудың іріленген күшті пунктерін алуда үлкен тактикаға
үйренеді.
Қытай әскері өзінің артиллерия және инженерлік әскерін жасады. Халық
– азаттық армиясына самолет пен танкі ол кезде болған емес.
Артиллерия мен инженерлік әскер жасақталған соң, гоминьданның қорғаныс
шебі оның самолеті мен танкісімен бірге көзден ғайып бола бастады. Қытай
әскері әртүрлі жағдайда соғыса алатын болды.
Соғыстың үшінші кезенде (шілде – желтоқсан 1948ж.) тағы бір өзгеріс
болды. Халық – азаттық армиясы сан жағынан күшейді. Әскерилер гоминьданның
өте күшті бекіністерін алуды үйренді, сонымен қатар гоминьдан әскерінің
жүз – екі жүз мың әскерінің тоғысқан жерін қоршап алып бір соғыста жойып
жіберуге жетісті.
Гоминьдан әскерінің Яньцзы өзенінің солтүстігіндегі аудандарындағы
негізгі күштерін жою, бүкіл Қытайға оңтүстіктен шабуылын жеңілдетті.
Қытай халқы әскери жеңіспен қатар саяси және экономикалық фронттары
жеңіске жетті. Дүниежүзіолік қоғамдастық және бүкіл империя елдерінің
баспасөз орталығына енді Қытай халқының Азаттық соғысы жеңіспен ораларына
бірден белгілі болды.
1949 жыл. Қытай компартиясы мен Гоминьдан бейбітшілік келісімге қол
жеткізді. 21 сәуірде Қытай әскері Яньцзы өзенінен өтіп, оңтүстікке
шабуылға шықты. Гоминьдан күштері Тайваньға аттанды. Пекинде қатал халық
республикасы жария етілді.
1950 жыл. Желтоқсан айында Қытайды Ұлыбритания таныды. БҰҰ қауіпсіздік
Кеңесі қытай ұлтшылдарының адамдарын (Фармоза аралы, Қазіргі Тайван) БҰҰ
шығару түралы КСРО ұсынысын қабылдамады. Оған жауап ретінде 10 қаңтарда
Совет делегациясы БҰҰ жиналысынан шығып кетеді.(1тамызға дейін) 1950 жылы
ақпанда Мәскеуде КСРО мен Қытай коммунистері арасында жолдастық одақтық
және өзара көмек келісіміне қол қойылады, және оның уақыты 30 жыл деп
белгіленеді.
1950жылы 1 қаңтарды Чан Кайши Фармоза аралындағы Қытай ұлтшылдарының
президенті деген өкілеттікті өзіне алады.
1950 жылы мамырда Қытайдағы жағдайды пайдаланып Тибет өзіне толық
тәуелсіздік алды. Бірақ Қытай коммунистік үкіметі Тибетке автономия ретінде
ұсыныс жасады, және бұл жерде коммунистік үкімет болуы тиіс. 1950 жылы
қазанда Тибет әскері тізе бүккен соң, Қытай әскері Тибетті жаулап алды,
және оның тәуелсіздігінің de facto статусын жояды. Тибет коммунистік
тоталитаризмінің дәуіріне тап болды. Азиядағы бір мәдениет екінші бір
азиядағы мәдениетті жойып жіберді.
Болмаған жағдай: бұрын қытайлықтар дінге сенуші еді, Мао Цзе Дун ашқан
прогрессидеясы мемлекеттің қоқан – лоқы жасауына жол ашты және артта
қалушылықты жою, оның ішінде Тибетте бар, қытай бұрынғы өткенін ұмытып,
қытай мәдениетіне тиіспеу әдісін қолданды.
1950 жылы қазанда Қытайдың солтүстігінде жетілген индустриалды дамыған
Корея демократиялық республикасы түсынан келетін зардаптарды біліп, Қытай
армиясы Солтүстік Кореяға кіреді. Қытай әскері Хизанчқа кіріп, ондағы
король династиясының 1911 жылы құлау кезінен Қытай тәуелсіздігі бойынша
Хизанг Қытай жеріне жататынын паш ету еді.
1950 жылы 5 қарашада Қытай әскерлерінің Солтүстік Корея жағында соғысып
жүргенін БҰҰ Кореядағы Бас қолбасшысы Макартура деген генерал хабар береді.
Солтүстік Шығыс Кореяға БҰҰ қарулы күштері шабуыл ұйымдастырады. Қытай
әсері Солтүстік Корея әскері жағында соғысып және БҰҰ қарулы күштерін
оңтүстікке ығыстырады.
Қараша айында БҰҰ бақылаушы ретінде Қытай коммунистерінің үкімет
делегациясын жібереді. БҰҰ үндеуіне қарсы, Корей соғысы жалғаса берді.
Қытай оған бағынбай, әскері оңтүстіктен шабуыл жасап, 38 – параллель
аумағын кесіп, Оңтүстік Кореяның ішкі аудандарына жылжиды.
БҰҰ Қытайды агрессор деп жариялап, бұл мемлекетке Эмбарго қойды.
1951 жыл. Қытай әскері Корея астанасы Сеулді басып алды. Генерал Макартур
Қытайға атом бомбасын қолдануын көздеуі БҰҰ әскері қорғанысқа көшеді. Корея
туралы келіссөз аяқсыз қалды.
Қытайда революция жауларына күрес шығады. Жер иеленуші мен шаруа
арасында жерді қайта бөлу күресі күшейді. Елде идеологиялық реформа
басталды. Үш анти және Бес анти деген қозғалыс өріс алды.
1952 жыл. 5 тамызда Жапония Қытаймен Фармоза аралындағы Қытай
ұлтшылдарымен дипломатиялық қатынас орнатады.
17 тамыз – 22 қыркүйек аралығында Қытайдан Чжоу Энлай бастаған делегация
КСРО – ға келді. Қытай мен Монголия 10 жылға келісімге келді. Пекинде Қытай
үкіметінің басшы лығымен Азия мен Тынық Мұхит елдерінің бейбітшілік
конференциясы өтті.
1953 жыл. 1953 – 1957 жылға 5 – жылдық даму жоспары жасалды. Осы жылы
бірінші келісім КСРО мен болды. Елде халық санағы болып, халық саны 583
млн. адам болды. Қытайда тамақ жетіспеді, халық өсті. Елде ақша жоқ, жаңа
технология сатып алу үшін коллективизация жүргізілді.
1954 жыл Үндістан мен Қытай арасында сауда және мәдени байланысқа қол
қойылады. 20 қыркүйекте Бүкілқытайлық жиналыста Мао Цзедун – председатель,
Чжу Де – вице-преседатель, Чжоу Эньлай – Қытай премьер – министрі орнын
алды.
Қараша айында Қытай АҚШ – қа Фармоза аралына жасаған агрессиясын айтады.
Желтоқсан айында АҚШ Қытай ұлтшылдары мен Фармоза туралы біріккен
Қауіпсіздік келісім жасады.
1955 жыл. қаңтарда Қытаймен Фармоза аралы арасында жағдай бойынша АҚШ
президенті Эйзенхауэр Конгрестен Фармозаны қолдауға өкілеттік сұрайды.
Қытай компартиясында тазалау ісі жүргізілді және жалпыға бірдей әскерге
алу заңы енгізіледі.
1956 жыл. Қытай үкіметі Далай – ламаны Тибетті автономияға қайта құруға
комитет бастығы етіп тағайындайды және Тибет Қытай құрамында болуы тиіс.
Коллективтендіру елде 90 % жеті. Ұлттық интеграцияда партияның күші басым
болды оның басты хатшысы Ден Цяо Пин болды. Елде саяси жағдай ашық
анықталды. КСРО – ның көмегімен Қытайда өнеркәсіп және күшті әскер пайда
болды. Бірақ 1950 жылдың ортасында Ұлы Достық екі елдің арасында
берді.
1957 жыл. Қытай премьер – министрі Чжоу Эньлай Мәскеуге ресми сапармен
келді.
1958 жыл. шілдеде КСРО Министрлер Советінің бастығы Н.С.Хрущев Пекинде
Мао Цзедунмен ядорлық қаруды сынауды тоқтату сыртқы елдердің соғыс базасын
жою және барлық мемлекет басшыларының конференциясын шақыру туралы талап
қойды. Тамыз айында Ұлыбритания, Франция және НАТО – ның басқа елдері КСРО
мен Қытайға сауда айналымын қысқартады.
22 тамызда Қытай әскері Квемой аралын атқылайды, ол Фармоза үкіметінің
қарауында еді. Қыркүйек айында Н.С.Хрущев АҚШ – тың Қытайға жасаған
басқыншылығы КСРО – ға бағытталған деп бағаланады деген сөз айтылды.
Үндістанның Қытайды БҰҰ құрамына кіргізу ұсынысы БҰҰ жағынан қолдау
таппайды.
Үлкен секіріс дүмпуінің дәуірі 1958 – 60 жылдар.
1958 жылы Қытай Үлкен секіріс деген партияның жаңа бағытын жария етті.
Ол үшін (1958 – 62 жж.) жаңа бесжылдық жоспар алынды. Елде ауылдық коммуна
пайда болды, 750 мың коператив 23500 коммунаға бірікті, әрбіреуінде 5000
отбасы (қара) немесе 22 мың адам болды. Елде бұрынғы отбасы құрлысына жаңа
шабуыл жасалды, халық жалпыға бірдей үйде тұрды, бір жерден тамақтанды,
жер суландыру, су – электр станциясын салу коммуна жұмысына кіргізілді.
1959 жыл. Наурыз айында Тибетте көтеріліс болып, Далай – Лама Үндістанға
қашып кетеді. 9 қыркүйекте Далай – Лама БҰҰ жолығып, көтеріліске көмек
сұрайды. Үлкен секіріс жойылды, үкімет орталықтан басқарылды, коммуна
жұмысы нашарлады, төменгі сапада тамақ өнімдері көбейді.
Сәуір айында 1959 жылы Мао Цзедун орнынан түсті, коммунаны сынға алған
Ұлттық қауіпсіздік Министрі Пенг Дехуай, бір секіруден коммунизмге келуге
болмайтынын, оны аттап басып жылжу керектігін айтты. Осы сөзі үшін ол
кейіннен орнынан босатылды.
Шілде айында Қытай бөлімдері Джамму мен Кашмар аймағында үнді полициясының
бір бөлмшесін үстап алады. Қытайлар Солтүстік – Шығыс Үндістанға басып
кіреді. Ол кезде Үндістан Тибеттің бөлінуін жақтаған еді.
22 қыркүйекте Қытай Халық Республикасын БҰҰ мүшелері өз қатарына алуға
қарсы шығып, 25 қыркүйекте Н.С.Хрущев Пекинге ресми түрде келеді.
Қытай мен КСРО арасындағы байланыс, оның ішінде Қытайдың өзінің атом
қаруының болуы 1959 жылы ортасында тоқтаған болатын. 60 – жылдың ортасына
дейін ССРО Қытайға көмегін тоқтатқан еді. Оған көптеген жағдай себеп
болды. Қытай басшысы Мао Цзедун коммунизм мен капитализм арасындағы тарихи
келіспеушілікті үлкен ядролық соғыс арқылы шешуді ашық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. 1-дүние жүзілік соғыс кезіндегі Қытай
2. 4-мамыр қозғалысы
3. 20-жылдардағы Қытайдың қоғамдық-саяси дамуы
4. Гоминдан режимі
5. Қытай-жапон соғысы
Қытай
1-дүние жүзілік соғыс басталысымен-ақ Юан Шикай Қытайды бейтарап деп
жариялайды.Дегенменде бірбіріне жау державалардың елде ықпал ету
аймақтарының болуы, осы оқиғалардан шет қалу мүмкін емес еді. Қытай
үкіметінің соғысушы державаларға өз территиясында әскери қимылдар жүргізбеу
туралы өтінішіне құлақ аспады.Жапония баяғыдан-ақ германиядық Шандун
түбегіндегі Жалға алған жерлер есебінен өзінің ықпал ету аймағын
кенейтуді көздеген болатын. 1914- ж 22-тамызында өзінің 30 мындың
экспедициялық корпусын Циндао портына жақын жерде түсіре бастайды. 2 айдың
ішінде түбек толық жапондардың бақылауына өтті. Жапон үкіметі максимум
міндеттерінің ішінде Қытайдан Антанта державаларын ығыстарып, олардың
иеліктеріне өз бақылауын орнатуды көздеді.
Ал бұл кезде Юань Шикай президенттік республиканы қайтадан монархияға
айналдыру ісімен әбігер болып жатқан еді.1914ж желтоқсанда Аспан храмында
бұрын Маньчжур билеушілері орындайтын салтанатты құрбандық шалу рәсімін
жүзеге асырды.
1915-ж 18- қантарында Жапония өзінің елшісі арқылы Юан Шикайға
ультиматум жариялайды. Оны 21 талап деп атаған. Егер оны орындамаған
жағдайда Қытайды Жапонияға толық тәуелді елге айналдырамыз деген қоқан-лоқы
жасалынды.
21- талапты мағынасына қарай 5-ке бөлуге болады.
!-Қытай Жапонияның Шандун түбегіндегі билігін іс жүзінде мойындау
2-Оңтүстік Маньчжурия мен Ішкі Монғолияға бақылау орнату
3- Ханьепиндегі ірі Қытай маталлургиялық комбинатын (Орталық Қытайда)
Жапонияға беру
4-Қытай территориясын бақылаға қандайда болмасын басқа державаларды
жібермеу
5-Ол өзі 7 пункттен тұрды.Онда Қытай армиясына полиция ішкі істер
министірлігіне және қаржы министрлігіне жапон кеңесшілерін тағайындау.
Сонымен қатар Қытай қаруды тек Жапониядан ғана сатып алу және Янцзы өзені
ауданында темір жол құрлысына конссеция және Фуцзянь провинциясында
өндірісті дамытудағы жеңілдік құқықтарды алу керектігі айтылды.
Юань Шикай өте қиын жағдайда қалды. Жапонияға қарулы түрде тойтарыс
беруге Қытай әлсіз еді. Антанта державалары 1-дүние жүзілік соғыс
майдандарынан қолы босамандықтан оларға арқа сүю мүмкін емес еді.Талаптың
мәні мен мақсаты қоғамның озық ойлы зиялыларын ғана емес, тіпті Синхай
революциясы кезінде билікке келген Қытай элитасының көпшілігінің
наразылығын тудырды.Оңтүстік Қытай кейбір аудандарында жапон товалырына
байкот жарияланып, жапон капиталына қарасты кәсіпорындарда ереуілдер
басталды. Жағдайдың осыншама асқынуын жапондықтар күтпеген
болатын.Сондықтан 5-талаптағы Фунцзянь провинциясынан басқасын тармақтарды
алып тастауға мәнбур болды.1915ж 5 мамыр ағылшын мен американың өкітдерінің
кеңесі бойынша Юань Шикай түзетшлген 21 толапты қабылдады.Бұл күнді
қытайдағы бірнеше қоғ-қ ұйымдар "Ұлттық позор масқара күні деп жариялады.
Елде жапондарға қарсы науқан одан әрі күшейе тусті.
Тәжірибелі саясаткер Юань Шикай осындай қиын жағдайды өз әрекетін
былай деп түсіндіруге тырысты.Табиғатынан монархиялық болып жаратылған
Қытай қоғамына республикалық басқару тиімсіз.Қазіргі таңдағы оның билік
өкілеттін шектеулі екендігін дәлелдеуге тырысты.Сондықтанда императорлық
билікті қалпына келтіру мақсатында өзінің қызын соңгы Қытай императоры Пуи
тұрликқа шығарады.Осылайша императорлық әулетпен туыстаса
отырып,монархистер алдында жаңа әулетті басқаруға ұпай жинаған болатын.1915
ж ортасынан бастап монархияны қалпына келтеруді жақтаушыларұйымдастырған
петицияларда көбейе бастады.
Императорлық билікті қалпына келтіру туралы даулар Қытай қоғамында
жарықшақ тудырды және шетелдін державалардың әртүрлі боғамдауын
тудырды.Юань Шикай саясатына қарсы паразылық толқынынан қауптенген
Ұлыбритания, Франция,Италия және Дос қкілдері Жапонияның бастамасымен 1915ж
қазан айында тәржіпсіздіктерден аман сақтап қалу мақсатында Қытайды
басқару формасын өзгертуді уақытша қоя тұруды талап етеді. Бірақ Юань
Шикайды бұл талап тоқтатаалмады елді монархиялық мемлекетке айналдыру
үрдісі жалғастырылды.11-желтоқсанда Орталық Мәжіліс палатасы Конституциялық
монархияны елде бекіту тур. шешім қабылдап жәнеЮань Шикайға императырлық
билік нышандарын қабылдау ұынылады.
Ішкі қайшылықтармен бөлшектеніп кеткен республикалық оппозиция
монархиялық реваншқа қарсы ештеңе ұсына да алмады.Белді жетекшілерінің бірі
Суниятсен эмиграцияда болды. 1914ж жазында талқандалып және Кытайда
тиымсалынған Гоминьданның орнына саяси ұйым Қытай революциялық партиясынын
(Чжунхуа Гэлиндан) құрды. Бірақ бұл парт-ң қызметі өте астыртын жағдайда
жүргізілгендіктен, сол кезде болып жатқан жағдайда ықпал етерліктей қуаты
болмады.
Осындай жағдайда провинциялардағы жалдамалы әскерлердің қолбасшылары-
дуцзундар бастаманы өз қолдарына алып, жергілікті жерлерде провинция
губернаторларын нақты билектен аластатты.
Отандық тарихнамада дуцзундерді көбінесе милитаристер деп атайды.
Бұлай атау кейде Батыстағы осындай атау яғни соғысты уағыздаушы адам деген
ұғымтен шатыстырылады.Олардың көпшілігі білікке Синьхай рев-да келіп Юань
Шикайға оны аяқтауға көмектес кеніменде, ендігі жерде Қытайдың бұдан
быласіғы даму жөнінде орталық өкіметтің жоспарынан өзгеше өзіндік жоспары
болды. Юань Шикай ішкі ахуалды сақтауда бақылады қолына алу үшін оларды
өзінің мекемксіне қарасты аудандарға билеуші етіп жағайындаған болатын.
1915ж соңынап бастап Пекинненалыстау бірнеше провинцияларда жергілікті
дуцзюндер басшылығымен Юань Шикай билігіне қарсы көтерлістер толқыны
басталады. Көтерілген провинциялар (Оңт. Және Оңт-Бат. Қытай территориясы)
монархияға қарсы танымал ұрандарды көтерген болатын.
Наразылық екпінен сескенген Юань Шикай 1916ж наурыз айының соңына
қарай монархияны қалпына келтеруден бастартуына тура келеді, бірақ енді кеш
еді. Көтерілген дуцзюндер одан отставкаға кетуін талап етті. 12 мамырда
Гуанчжоуда Тәуелсіз провинциялардың оңтүстік федерациясын жариялайды.
Оған Юньнань, Гуйчжоу, Гуанси, және Гуандун сияқты Пекинге өздерін
бағынбайтындығын жариялаған провинциялар кірді.
Дағдарыстың шиеленіскен кезінде 6-маусымда Юань Шикай жүрек
ұстмасынан қайтыс болды.Марқұмның орнын иеленген вице-президент Ли Юаньхан
1912ж конституцияны қалпына келтіріп, таратылған парламенттің қызметін
жалғастырады.Юань Шикайдың көптеген қарсыластары, сонымен қатар Сунь
Ятсенде эмиграциядан Қытайда ораларады. Өз мүдделеріне қауіп төнген
Жапонияға мұндай жағдай ұнай қоймады. Оның жақтаушысы үкімет басшысы Дуань
Цижуй премьер-министр болды. Оның жаңа президентпен қақтығысына себеп
болған жағдай –Қытайдың 1д.ж. соғысқа қатасуы турал мәселе жөнінде
болды.Антанта елдерінің қолдауына арқа сүйеген премьер Германиямен
қатынасты бірден үзіп, Германияға қарсы коалицияға кіруді талап еткенімен,
президент ақырғы шешімге келе алмады. Нәтижесінде Солт. пен Оңт. Қытай
дуңзюндерінің көпшілінің қолдаған премьердің тұжырымы жеңді.1917ж сәуірде
Сунь Ятсен өзінің Қытайдың өмірі мен өлімі мәселесіеңбегінде Қытайдың
соғысқа қатысуына үзілді-кесілді қарсы шығып, солтүстік үкіметті жеке
бастарының пайдасы үшін әрекет етіп отыр деп айыптады.
1917ж маусымда Ли Юаньхун парламентті таратуға мәжбүр болды. Оның
депутаттарының көпшілігі Оңтүстікке қарай қашты.Олардың арасында Сунь Ятсен
де болды.
Монархияны қалпына келтірушілер жеңіске жетудің ең оңтайлы сәті туды
деп есептеп 1-шілдеде генерал Чжан Сюнь Пекинге өз әскерін енгізіп 1912
жылы құлатылған занды өкіметті қалпына келтіргенін жариялайды. 12 жасқа
толған Пу Иді таққа отырғызды.Төңперестің идеялық жігерлендірушісі 1898ж
реформаның 100 күні авторы Кан Ювэй болды. Дәл осы кезеңде оның қщғамдағы
беделі бұрынғыдай емес еді. Монархия бірнеше күн ғана өмір сүрді.Оны Бұхара
халық түгіл, тіпті жапондақтарда қолдамады. Дуан Цижуй жағдайдың тығырыққа
тірелгенінекөзі жеткен соң бүлікті басуға өзі кіріскен болатын Чжан Сюнь
мен Кан Ювэй Пекиннен қашты.
Бұл оқиғалардың барлығы Пекиндегі орталық биліктің әлсіздігін
білдірді жаңа президенттің беделі төмендегендіктен дуцзюндер пікірімен
санасуға мәбжүр болды.1917ж 14 тамызда Қытай Германияға соғыс
жариялайды.Оның Антанта жағында әскери қимылдарға қатысуын Батыс майданға
бірнеше ондаған мың арбакештерді әскери жұмыстарға жіберілу және 220 млн
американ доллар көлемінде қаржылай шығыстан көруге болады.
3-қазанда Гуанчжоуда Қытай респ-ң парламентінің отырысы қайтадан
ашылды.Депутаттар Дуань Цижуяны сайлаудан бастартып,Сунь Ятсенді
Солтүстікке жорық әскерінің генераллсимус постына сайлайды. Оған
үкіметті құру және солтүстік дуцзундерге қарсы соғыс жариялау міндетін
қояды.Бірақ та Сунь Ятсен Пекиндегі өзінің қарсыластары сияқты дунзундердің
кепіліне (заложник) айналды.Осылайша ------- билік әскери билеушілер қолына
шоғырланды. Ал олар болса қарама-қарсы үкіметті өз жоспаларын жүзеге асыру
үшін жамилғы ретінде пайдаланды.Бұл жүйе Дуцзюнат д.а. Қытайда ол 1925-27ж
революция аяқталғанға дейін өмір сүрді.Ол Қытайда өзара нашар байналысқан,
бірнеше террит-ға бөліп тастады.Көршілес провинциялар саяси аренада белгілі
бір қайраткерді қолдаушы топтарға бірікті.1д.ж.соғ. аяқталғанға дейін
ықпалдысы бэйян тобы (солтүстік) болды. Ол өз кезегінде фэнтьян
(маньчжурлық), чжимеліл және анхуйлік болып бөлінді. Оңт-к батыста юньнан
және гуанси топтары басшылық етті.Қалыптасқан жағдайдан өз пайданасын
көздеген шетелдік державалар осы аталған топтарға қолдау беріп отырды.
Мәселен Жапония фэнтьян мен аньхуэ топтарын Англия-Чжилилік топтарды және
т.б. қаржыландырыпотырды.
Жапондарға ниеттес солт-к топтың қайраткерлері Ресейдегі большевиктер
жеңісіне қапаланған болатын.Солардың талабы бойынша Пекин үкіметі 1918ж
наурызында Ресейден өз елшісін кері қайтарып алды.Оның алдында Сыртқы
Монголиямен шекараны жауып тастаған еді.Мамыр айында Жапониямен пелісім
жасаланды.Ол бойынша: ресейлік Қиыр Шығыстағы әскери акцияларға Қытай
әскеріде қатынасатын болды.1918 ж аяғында бұл әскерлер Сібірге аттаныпты
кетті.
Ал оңтүстіктегі жағдай Сунь Ятсеннің пайдасына шешіле қоймады.1918ж 20
мамырда Гуанжоудағы парламент дуцзундердің гуанси тобының мүддесін көздей
отырып,Оңт-к үк-н орнына 7 адамнан құрылған жаңа басқарушы орган құру тур
шешім қабылдайды.Сунь Ятсен болса, отставкаға кетіп, Шанхайға көшіп барып
белсенді саяси қызметтен уақытша бас тартып, өзінің негізгі шығармаларының
бірі Елді құру бағдарламасы еңбегін жазуды аяқтайды. Бұл еңбегінде
Қытайдың саяси бірік тірудің қажеттілігі, шетел капиталын тарта отырып
экономикада мем-к секторды күшейту жолдары туралы ұсынғанымен сол мезетте
оның үндеуіне ешкім құлақ аспады.
1д.ж.соғ. кезінде Қытайда Сунь Ятсен қызметінен оңаша зияла қауымның
радикалды топтары идеялық дағдарыстан шығу жолдарын іздестірді.Оларды Жаңа
мәдиниеті қолдаушылар деп атады.
Қытай қоғ-ң алдыңғы қатарлы топтары әлемдік мәдениет жетістіктерін
белсенді түрде қабылдай бастады.Журналдарда кең көлемде орыс және батыс
философтарының, европа жазушыларының еңбектерін кең турде аудармаларын
жариялай бастайды.Осы кезеңде ұлттық сана-сезімде өсе бастады. Әсіресе
жастар жаңалықты тез қабылдай бастады. Косерваторлар Батыс ықпаллына қарсы
тұрып Қытай өркениетің сақтап қалған Конфуцилік мәдени құндылыққа қайта
оралуды талап ете бастады.
Ал оппоненттер болса Европаланудан қорқпай, Қытайдың дамуына кетергі
болатын дәстүрлерден бас тартуды ұсынды. Олар Қытай Батыстан материалдық
пен техника жөнінен ғана емес, тіпті мәдениет пен ұлттық ден саулығы
жөнінде артта қалған. Батыс дегеніміз трамвай мен автомобиль мәдениеті, ал
Қытай - "рикшалар мәдениеті" деп Қытайдың болашақ дамуын бағамдаса зиялы
қауымның кейбір өкілдері - өз мәдениетімізге біз ұқылыптылық пен және
сақтықпен қараумыз керек. Батстың өмірінің негізі-соғыс, ал Шығыс - бейбіт,
Батыс өркениетінің күші-құқық пен материалдық табыс; ал Шығыс-сезім мен
жомарттық. Осының бәрі екі әлемнің спецификасы деп білді. Өз кезегінде т.б.
қайраткерлер Қытай мәдениеті Батыс мәдениетінен артық жоғары деп санады.
Тек Конфуция әлемге болашаққа бірдей әмбебап мәдениетке жеткізеді деп
саналады. "Жаңа мәдениет" қозғалыстың нәтижесінде ауыз екі тілге
сәйкестендірілген әдебиетке жаңа жазу байхуа тілі енгізілді. Бол
сауаттылыққа итермелеген және милиондаған қытайлықтардың білім алуын
жеңілдеткен шынайы мәдени және әдеби революция болды.
І д. ж. с. аяғына қарай "жаңа мәдениет" қозғалысының кейбір өкілдері
(Ли Дачжао, Чэнь Дусю және т.б.) Қытай топырағына марксистік ілімді
ендіруге ниеттенген болатын.
Рессейде Қазан революциясының жеңуі және одан кейінгі Қытаймен
жасалған теңсіз келісімдердің жойылуы ("жұдырықшылар хаттамасы" 1901 ж.
еншіден кеңестік Рессейдің бастартуы). Саяси элита мен интеллигенция
арасында елді шетел билеушілерінен азат етуде жаңа Рессейлік өкімет
көмектеседі деген ұмыт оты жанған болатын. Артта қалған реакцияшыл Рессей
қоғамының көпшілік бөлігінің ендігі жерде шынайы халық революциясын жүзеге
асыруда үлгі тұтатын елге айналды.
1918 ж. жазында Сунь Ятсен Шанхайдан кенес үкіметінің басшысы В.И.
Ленинге құттықтау телеграммасын жіберіп, ортақ жаумен қүрес жүргізу үшін,
Гомендан мен большевиктер арасында өзара тиімді, тең құқықты қарым-қатынас
орнатуды ұсынады. Большевиктік Рессейдің жетістіктері туралы хабарланған
Сунь Ятсен тіпті өзінің жақын әріптестерін тәжірибе алуға жібермекші болды.
Бірақ бүл сапардың сәті түспейді.
"Төртінші мамыр қозғалысы"
"Төртінші мамыр қозғалысы" деген атпен танымал болған Пекиннен
басталған студенттер толқулары ерекше күшке айналды. Париждегі бейбіт
конференциясында Шандун түбегіндегі бұрынғы герман ықпал аймағын Жапонияға
беру туралы шешіміне наразылық ретінде туындаған болатын.
Қытайда көпшілік Антанта соғысты жеңімпаз болып аяқтады, Қытай герман
коалициясында солармен одақтас болғандықтан Шандун провинциясындағы
Германияның ықпал ету аймағы Қытайға қайтарылады деп үміттенген еді.
Дегенмен Парижде бейбіт конференцияда қатысушылар Шандун Жапония
бақылауында болу керек деп шешті.
1919 ж 4 мамырында басталған толқу 2 апта ішінде бастапқыда Пекин
студенттері одан кейін халықтың басқа топтары"Отанға қауіп төніп тұр","21
талап жойылсын", "Мемлекеттің егемендігін сақтап қаламыз" жәнен т.б.
ұрандар көтеріп, белсенді түрде наразылық көрсете бастады. Нәтижесінде
Үкімет Версаль бейбіт келісіміне қол қоюдан бастартып, отставкаға кетуге
мәжбүр болды.
Сунь Ятсен осы кезде Шанхайда еді, бұл қозғалысты қолдағанымен оның
өзі және әріптестері қозғалысты дайындаумен өткізуге қатынасқан жоқ. Бұдан
бұрын Парижге жіберілетін делегаттар құрамы туралы мәселе қарағанда да,Ол
Қытайдың барлық халқының мүддесін қорғаушы емеспін оның құрамына кіруден
бастартады.Олбүкіл елдің саяси,экономикалық бірлігін қалпына келтіруге
шақырады,тіпті қарулы жолды да ұсынды.Солтүстік пен Оңтүстік саяси
біріктіру үшін ресей большевиктерінің тәжірбиесіне ден қоя бастады.
1919 ж қазанда революцияға дайындалу үшін Гоминьданқалпына
келтіріледі.Дегенменде жеңіске жету үшін Сунь Ятсен оңтүстік дуцзуннің
қарулы құрлымдарына арқа сүйеу керек деп есептеді. Ал, олар болса өз
мақсатына жету үшін қайтадан Гоминьданның беделін пайдалануға қарсы
болмады.
1920 ж аяғында Сунь Ятсен Оңтүстік Қытайға қайта оралып, призиденттік
қызтетке сайланып, солтүстікке қарсы жорыққа дайындалып жатқан шақта
жергілікті билеушілер оны орнына түсіріп тастаған соң Шанхайға қайтты.
Сунь Ятсен маңызды мәселелерді шешудегі жігерсіздігі мен әлсіздігіне
көзі жеткен радикалды қайраткерлер дағдарыстан шығу жолы марксизм ілімі мен
коммунистік партия құру деп білді.1920-1921 ж І жартысында Қытайда шағын
үйірмелер құрылып 56 дан 60 дейін мүшелер болды.Елдегі Марксизмнің басты
насихатшылары профессор Чэнь Дусю мен Ли Дачнао болды.
1921 ж жазында Коминтерн бастамасымен Шанхайда Қытай коммунистік
партиясының Құрылтай сьезі өтті.7 маркистік үйірмеден 12 адам қатысады.
Жартылай астыртын жағдайда жүргізілді.
Сьезд әртүрлі саяси қозғалыстар (Гоминдан да) ынтымақтаспауға,
кәсіподақ ұйымдастыру, пролитариаттық саяси сауатын ашу, реакцияға қарсы
толқуларға қатысу және т.б міндеттер қойды.
Тек 1922 ж Екінші сьезде Комитерннің қысымы мен КПК Гоминданмен бірге
біріңғай ұлттық демократиялық майдан құру туралы шешім қабылдайды. Себебі
Москвада Сунь Ятсенді болашағы мол одақтас ретінде көзқарас қалыптасқан
болатын.
1923 ж ақпанда Сунь Ятсен қайтадан Оңтүстікке оралып үкіметті
басқарып, өзінің партиясын КПК бірлесе қимылдауға бағыттаған қайта
ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Бірақта Гоминданның оңтүстік қанаты оны
қатты сынға алады, олар сыртқы күшке сенген болатын.
КПК оңтүстік аудандарда жұмыс істейтін болды. 1923 ж көктемде ЦК КПК
Гуанчжоуға көшірілді.
1923 ж қазанда Сунь Ятсеннің өтініші бойынша СССР саяси көмекшісі
ретінде оңтүстік үкімет қарамағына сол кездегі белгілі большивиктер
қайраткері М.М Бородин, Павлов П.А., Блюхер К.А және болашақ революциялық
армияның кадрларын дайындайтын әскери мамандар тобы келеді.
1924 ж басында Гуаньчжоуда Гоминданның І-сьезі өтіп онда КПК мен бір
майдан құру туралы шешім қабылданды. Сьез шешімінде Сунь Ятсеннің "үш
халықтық принципіне" жаңа трактовка берілді.
"Ұлтшылдық" дегеніміз енді Қытайдағы шетелдік қанаудың жойылуы және
барлық ұлттар теңдігі "Демократизм"халыққа кең құқық пен теңдік қамтамасыз
ететін мемлекеттік құрлыс құру, "народное благоденствие" шаруаларға жер
бөліп беру, жұмысшыларды әлеуметтік қорғау және т.б. деп түсіндірілді.
Бастапқыда "Национализм"Қытайдың бірінші міндеті цин әулетін құлату
және Қытай (Хань)үкіметіне оралу 2- "Демократизм"монархия құлаған соң
буржуазиялық-демократиялық республика орнату 3-"Народное благоденствие"
жерге деген құқықты теңестіру және оны национализациялау (1905ж).
Жаңа трактовкада "Үш халықтық принцп" Гоминданның саяси бағдарламасын
құрады.
СССР-дің көмегі мен кеңес ақшасына 1924 ж Хуанпи (Вампу) аралында
Оңтүстік армияға кадрлар дайындайтын офицерлік мектеп ашты. Қытай
коммунистері Гоминдан құрылымдарына белсенді жұмыс істей бастады.
Қытайдың Оңтүстігіндегі жағдаймен бір мезетте Солтүстікте де
экономикалық саяси дағарыс жағдайында гегомония үшін күрес жүріп жатты.
Президент Ли Нань-Хун нақты биліктің рычагін иелене алмады.Үкімет бірінен
кейін бірі отставкаға кетіп отырды. Парламентте іске ықпал етерліктей
дәрежеде болмады.
Осы кезде І д.ж.соғыстан кейін әлемде және Қиыр Шығыстада ықпалы
өскен АҚШ Қытайға көп көңіл бөле бастады. Олар Чжили тобының лидері Цао Кун
президент болуын қалап 1923 ж қазанда өз мақсаттарында да жеткен болатын.
Бұл сайлау науқанына 13,5 млн доллар жұмсай отырып, Жапондарды жақтаушы
қайраткерлерді ығыстырып шығарды. Президент ендігі жерде американдықтардың
ұсыныстарын қабылдап, барлық талаптарын орындайтын болды.
Бұдан бір жыл бұрын Вашингтон конференциясында "Тоғыз держава
келісімі"қабылданған болатын. Ол бойынша: американдықтар ақшалай
компенсацияға Жапония Қытайға Шаньдун түбегін қайтаруға мәжбүр еткен
болатын. Бұрынғы ықпал ету аймағының орнына елде "ашық есік" принципі
енгізілді. Бұл шешім Жапонияның Қытайға ықпалының әлсіреуін
білдіргендіктен Жапонияның билеушісі топтары мойынсынбай, оңтайлысәтті
күткен болатын.
Осы кезде Пекин үкіметінің СССр мен қарым-қатынысы жақсарады. 1924
жылы мамырда "СССР мен Қытай Республикасының арасындағы мәселелерді
реттеудің ортақ принциптері жөніндегі келісімге"қол қойылды.
Дипломтикалық қатынастарды толық көлемде қалпына келтіру, СССР-дің
бұрынғы ресейлік құқықтары мен артықшылықтары,шекаралық мәселелер
қарастырылды.
Экономикалық ынтымақтастық мәселелеріне ерекше мән берілді.
Арнайы келісім бойынша Қытай Шығыс темір жолы (КВЖД)Қытай үкіметі жеке
меншігіне сатып алғанға дейінгі кезеңге дейін ортақ коммерциялық кәсіпорын
болып жарияланды.
Үкіметтің 1924 жылы жүргізген саясатына көңілі толмаған Чжили әскери
тобының жетекшілерінің бірі Фын юйсян өз әскері мен Пекинді басып
алады,оңтүстік үкіметті азамат соғысын тоқтату туралы келісімге келуге
шақырады. Бұл үшін Пекинде оның бастамасы бойынша Ұлттық жиналыс қмен
Қытайды бейбіт біріктіру үшін жалпы ұлт қайраткерлерінің жиналысын өткізу
көзделеді. Ауыр науқасына қарамастан Сунь Ятсен бұл хабарға қатты қуанып,
Солтүстік астанаға жиналысқа қатысуға қамданады. 1924 ж аяғында ол Пекинге
келіп жетеді.
1925 ж наурызда Солтүстіктің өкілдерімен кездесу кезінде Сунь Ятсен
Пекинде қайтыс болды.
1925 ж1 июльнде Гуанчжоу үкіметі өзін Қытайдың ұлттық үкітеті деп
жариялап, елді біріктіру жолындағы күрестің басталғаны жөнінде хабардар
етті. Бастапқыда оңтүстік позисияны нығайту үшін күрес болды. 1926 ж
көкиемде Гоминданның ІІ конгресінен кейін парияның ішіндегі күштердің қайта
топтасуы болып, нәтижесінде билік шоғыранды.Кеңес мамандары соның ішінде
Брюхердің жасаған жоспары бойынша Гоминдан әскері июльде өздерінің атақты
Солтүстік жрығына аттанады. Жорық нәтижесінде Шанхай, Нанкин, Ухан және
т.б. ірі қалалар мен халық көп қоныстанған провинциялар Чан Кайши
бақылауына өтті. Жорқ іріленген сайын талқандалған дуцзундердің армиялары
қайта жабдықталып Гомдан армиясына тартылды.1927 ж көктемінде оның саны 3
есеге өсті.
Осы процестер бас қолбасшы Чан Кайши позициясын нығайтып 1927
жкөктемінде Шанхайда өзінің Ұлттық мемлекет жариялайды. Уханда гоминаның
лидерлері бұл төңкеріске қарсы шыққанымен сол жылдың күзінде Чан Кайши
Уханды басып алады. Солтүстік дуцзундер Нанкинге орналасқан Чан Кайши
өкіметін мойындайды. Осымен Қытайды біріктіру аяқталады. Дегенменде бұдан
былайғы онжылдықта әскери қақтығыстар орын алды. Бірақ жалпы алғанда бұл
кезең бейбіт саяси консолдация жаңа мемлекеттіліктің басталуы мен өмірдің
жаңа формаларын қалыптасу кезеңі болды. Ол қалай болды? Гоминдықтар
өздерімен бірге не әкелді? Олардың саясатына не нәрсе тән еді деген
сұрақтар туындары сөзсіз.
ХХ ғ І ширегінде Қытайды дүрсілкіндірген революциялық соғыстарға
қарамастан елдің жылдам экономикалық дамуы және қалаларда білім беру
мәдениет және т. б адамдардың өмір сүру қағидаларына біршама өзгерістер
болды. Елдің экономикасында бұрынғысынша ағылшын капиталы жетекшілік орынды
иеленді, ол инвестиция дәрежесі жөнінде жапондықтар өкшелеп отырды. Ұлттық
буржуазияның ролі аса зор бола қойған жоқ,тек сауда капиталы сферасымен
шағын кәсіпорындарда шоғырланды. Керісінше қазыналық кәсіпорындардың үлесі
күшейтілді. Гоминдан үкіметі өзінің әлеуметтік экономикалық саясатының шешу
көзіне айналдыру нәтижесінде экономикадағы мемлекеттік секторды күшейтті.
Елдің қаржы жүйесі-банктер, қамсыздандыру қоғамы, салық және кеден салығын
өз бақылауына алды. Сонымен қатар экономикаға елдің экономикалық дамудың
мемлекеттік жоспарын бақылайтын күшті механизмді жасады. Көрнекті
шенеуліктермен Үкіметке жауапты қызметкерлер жеке адамдардың экономикаға
салған салымдары кеңейтіп, қолдап отырды.
Гоминдан үкіметі еңбек туралы бірнеше заң қабылдап, ресми мемлекеттік
кәсіподақтар жүйесін жасап, жалақының ең төмен дәрежесін бекітті. Сонымен
қатар азаматтық құқығын әсіресе жеке меншікті қамтамасыз ететін заңдардың
қабылдануы жеке кәсіпкерліктің дамуына ықпал етті. 1930 ж аграрлық заң
қабылданып, онда аренда ақысының көлемі шектетілді, жер иеленудің мөлшері
бекітілді, арендаторларды қорғады. Бұл заң деревнядағы әлеуметтік
қайшылықтарды жою керек болды. Бұл реформа бағдарламасының эффектісі аз
болды. Жаңа Қытайдағы күшті орталықтанған үкімет елдегі әлеуметтік және
экономикалық қатынастарды реттеуде дәстүрлі Қытайлық тәсілдерге арқа сүйеу.
Жапон- Қытай соғысы КПК жеңісі.
Корея мен Маньжурияда бекінген Жапония Қытайдың өзінде экономикалық
позициясын нығайта отырып, 30 ж ортасында Жапония бұл елді жаулап алуға
дайындала бастады.
1937 ж июльде аса үлкен қарсылыққа кез болмай-ақ жапондықтар шығыс
жағалауды оның ішінде Пекин, Тяньзин,Шанхайды 100 мың армия басып алды.
1938 ж Ухан мен Гуанчжоуды алды. Іс жүзінде Қытай маңызды экономикалық
аудандармен барлық ірі қалаларды басып алды.. Осымен шектелген жапондықтар
"Жаңа Қытайды "Жапониямен Манчжурия бірігіп "Шығыс Азиядағы жаңа
тәртіп"бекітуге шақырды.
1931 ж 18 сентябрьде жапон әскері Солтүстік Батыс Қытай енген болатын.
Чан Кайши Ұлттар Лигасына шағымданады. Тек Кеңес Одағы ғана жапондықтардың
әрекетін айыптайды.
Осы кезеңде СССР мен келіссөздер сәтті жүргізіледі, оның нәтижесі
бойынша 1937 ж 21 тамызда бір-біріне шабул жасамау жөнінде Қытай-Кеңес
келіссөзіне қол қойылды. Қол қойылған соң Халықтық Республикалық Армия
құрамына Ухан ауданындағы жапон әскеріне қарсы күресу үшін Қытайға Кеңес
ұшқыштары келді. Кейінірек 1938 ж СССР қару жарақ сатып алу үшін 100 мың
доллар, бір жылдан соң 150 млн доллар заем береді.
Жапон-Қытай соғысының І-кезеңі аяқталды. Жапон үкіметі Чан Кайши
тонаушылық шарттағы бейбіт келісімге қол қоюды ұсынады. Маньчжур
Тәуелсіздігін тану, елді "жапондық экономикасының қызмет "сферасына тарту,
антикаминтеріндік пактіге қосылу туралы ұсынды. Ван Цзинвэй Қытайға қайта
оралып Гоминданға қайта қабылданып ЦИК төрағасының орынбасары постын
иемденді және жапон талаптарымен келіссөзді ұсынады. Бірақ Чан Кайши бас
тартады. Ван Цзинвэй Чунцинен кетіп қалып 1940 ж наурызында Нанкинде
жапондар құрған қуыршақ мемлекетті басқарды.
Қытай тарихы (ХХ – ғасыр)
Жоспар:
Кіріспе
1945 жылдан бастап Қытай тарихының хронологиялық түсініктемесі.
1958 – 60 жылдардағы Үлкен секіріс дәуірі.
1961 – 65 жылдардағы жаңа саясат.
1966 – 1976 жылдардағы мәдени революциясы
1976 – 78 жылдардағы экономикалық реформа дәуірі
Қортынды
Қытай ертедегі үлкен құпиялы және көпті көрген ел. Қытай
өркениетіне бес мың жыл және Қытайдағы халықтық Республиканың
революцияның туғанына бес жыл. 1949 жыл жаңа елдің туғанына жол ашты
тәуелсіздік пен бостандықтың күресі ұзын жолдардан өтті.
Бүгінгі қытай - мәдени революцияның қиындығын басынан өткерген ел
– бұл трагедия мәдениет пен революция ісіне жалпы түрде үлкен нұқсан
келтірген жағдай. Бұл ел ескі мен жаңа ертедегі мен қазіргіні, жас пен
уақыт өткенді қосқан, алдыңғы кедергілерді алып тастап отырған ел. Осының
барлығы қозғалысқа бүгінгі уақытта келтіріліп және қазіргі өзгерістерге
жеткізді.
Қытай тарихының жолын бағалау обьективті түрде қиынға соғады,
сондықтан кейбір цифрлар мен уақытқа көңіл аударалық:
1945 жыл Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталды. Қытайдың соғыстан
кейінгі жағдайын – белгісіздік және бағдарсыз қозғалыс – деген екі сөзбен
жазуға болады. Қытай өз жерінде Жапониямен соғысып жатыр. 1945 жылдың 11
қаңтарынан ақпанның ортасына дейін жапон әскері Хунань, Гуандуй, Гуанси
провинциясында шабуыл жасап жатыр.
Тіпті 1945 жылы наурыздың аяғына дейін Қытай әскері Бирмада соғыс
жүргізіп жатты. Жапон әскері наурыздың аяғынан мамырға дейін Хэнань
провинциясының барысында және Хубэй провинциясының солтүстігінде шабуыл
әрекетін жасап жатыр.
Чан Кайши үкіметі Қытайды дүниежүзілік аренадаформальды түрде
таныды; іс жүзінде 1945 жылғы Қытайдағы коммунистер жеңісіне дейін Қытай
мемлекет ретінде танылмай келді, сыртқы жаулармен соғыса отырып,
Қытайдың өз ішінде – Қытай компартиясы мен гоманьдан – осы екі партия
арасында үкіметті бөлісу үшін үлкен тартыс болып жатыр еді.
23 сәуір мен 11 маусым 1945 жылы Мао Цзе Дунның жеке басына
табынуды жақтаған Қытайдың компартиясының VII – съезі болды. Ал 5 – 21
мамыр аралығында – гоминьдан партиясының VI – съезі болды. Жапониямен
күрескенде екі партия бірігіп күресіп еді, енді біраз уақыттан кейін екі
партия үкіметі үшін таласып аяғы азамат соғысына ұласты.
КСРО Қиыр Шығысқа әскер орналастыруға шешім қабылдап, Қиыр шығыс
Забайкалье фронтына Тынық мұхит флотының Примор әскер бөліміне және тынық
мұхит флотына керекті жанармай, әскери құрал, тамақ, заттарының қорын
жасауға кірісті. Онан кейін Мәскеуде совет – қытай келіссөз басталды.
Оның тақырыбы – Жапониямен болатын соғыс. Келіссөзден кейін жоғарғы Бас
қолбасшының келісімімен Забайкалье фронтының әскери басшысы Р.Я.
Малиновский бекітілді.
1945 жылы 26 шілдеде АҚШ, Ұлыбритания және Қытай біріккен
декларациясы жарияланып, онда Жапонияның тізе бүгуін (Потсдам декларация)
жариялады.
Тамыз айында ССРО Жапонияға соғыс жариялады, 7 тамызда жоғары Бас
қолбасшының Директивалық жарлығы жария етілді. Ал 9 тамызда Жапонияға
қарсы Қиыр шығыстағы совет әскерінің Бас қолбасшысына соғыс ашуға рұқсат
етілді.
1945 жылдың 9 тамызда АҚШ Нагасакиге атом бомбасын тастады. Осы күні
Манчжур стратегиялық соғыс операциясы басталды (9 тамыз – 2 қыркүйек).
Жапонияға қарсы Монғолия халық республикасы, Қытай коммунистік партиясының
әскери күштерін Бас қолбасшысы Чжу Дэ соғыс ашуға бұйрық берді.
1945 жылдың 12 – 14 тамызында Тынық мұхит флотының десанты Қиыр шығыс
флотының әскерімен бірлесіп, Наяжин портын босатады. 14 тамызда 1945 жылы
Қытай мен КСРО жолдастық келісіміне қол қояды. Осы уақытта Қиыр шығыс
фронтының 1 - әскери бөлімі Муданьцзян қаласын азат етеді, ал Совет
армиясының Бас штабы Жапонияның тізе бүгуінің жайларына анықтамасына
түсінік береді.
17 тамызда Квантун армиясының Бас қолбасшысы О. Ямада Қиыр шығыс совет
әскерінің Бас қолбасшысы А.М. Василевскийге соғыс қимылының тоқтатылуы
туралы келіссөзге ұсыныс жасайды. Совет әскері Қытай жерінде соғысқа
кіреді, 18 тамызда - Қиыр шығыс фронты Харбинге десант түсіреді, 19
тамызда Забайкалье фронты әуе десантын Мукденге (Шэньян), Чирин (Цзинлин)
және Чангунге түсіреді. Совет – Монғол әскерінің атты – механикалық бөлімі
Жэхен (Чундэ) босатады. 22 тамызда Забайкалье фронты Порт – Артур (Люйшун)
және Дальный портына әуе десантын түсіреді, Тынық Мұхит флотының десанты
Вонсанды азат етеді.
1945 жылғы 19 тамызда Квантун армиясының Бас қолбасшысы тізе бүгу
актісіне қол қойды. 24 тамызда КСРО мен Қытай республикасы арасында
Қытайдағы Чанчун темір жолы, Порт – Артур және Дальный порты туралы
жолдастық және одақтық келісімді бекіту туралы КСРО президиумының Жоғарғы
Советінің қаулысы шығарылды.
Жапонияның тізе бүгуінен кейін ол акт 1945 жылы 9 қыркүйекте Қытайда
қол қойылды. Қытай үкімет басқару жоспары туындайды, ол тіпті 1927 ж. сәуір
айында Мао Цзе Дун тұсында, 20 жыл ішінде шешілмей келе жатқан шаруа
болатын. Осы мақсатпен Қытай компартия делегациясы мен гоминьдан үкіметі
арасында (28 тамыз – 10 қазан) келіссөз жүргізіледі.
30 қыркүйекте Қытайға американ әскері түсіріледі. Қытай жеріне
КСРО мен АҚШ бірдей қызығушылық туғызады, егер болған жағдайда, үкіметке
Қытай компартиясы немесе гоминьдан басшысы отырса, олар өзінің саяси
бағытын өздерінше өткізу керек еді.
1946 жыл Қытайда формальды түрде гоминьдан үкіметі болды. 1946
жылы 5 қаңтарда олар Монғол Халық Республикасы (МНР) ұлттық тәуелсіздігін
мойындады, Совет Одағының компартиясы Қытай компартиясын жақтайды, оған
маман жағынан, оларға консультация жағынан көмектеседі. КСРО Манчжурияны
толық бақылауға алды.
1946 жылы 10 қаңтар – 14 сәуір аралығында Қытайдағы соғысушы жақтар
мәмлеге қол қояды. АҚШ мемлекеттік хатшысы Джордж Маршалдың қатысуымен
Гоминьдандықтар мен коммунистер елдің қарулы күштерін біріктіруге келіседі.
Бірақ, Қытайдағы үкіметке талас және екі партия арасындағы келіспеушілік
1949 жылға дейін елде азамат соғысына әкелді.
1946 жылы мамырда Совет одағы Қытайдың Солтүстік – Шығысындағы әскерін
әкетеді. 1946 жылы шілдеде Қытайда азамат соғысы басталды. Гоминьдан мен
Халық азаттық армиясы (НОАК) арасындағы күрес ең жоғарғы деңгейге жетеді.
Гоминьдан әскері үлкен мөлшерде шабуылға шықты. 1948 жылғы 30 желтоқсанда
Мао Цзе дун өзінің сөзінде осы уақыт туралы былай деп жазды: Соғыс
әртүрлі жағдайда жүріп жатыр, Гоминьдан реакциялық үкіметі, революцияға
қарсы соғыс ашқанда, әскері сан жағынан , қарулану, материалдық жағынан
Халық азаттық армиясынан үш есе артық еді. Гоминьдан елінде өнеркәсіп,
қазіргі транспорт жетілген еді. Олар соғысқа ерте дайындалды және американ
имперализмінің экономикалық және әскери көмегін алды. Соғыстың алғашқы
жылында (1946 ж. шілдеден 1947 ж. маусым) Гоминьдан әскері шабуылға шықты,
Халық азаттық армиясы қорғаныс қабілеттін арттырды.
1946 жылы Гоминьдан Солтүстік – шығыстағы Шэньян, Сыпин, Чанчунь, Цзиминь,
Аньдун қалаларын, хубей – хэнань- Аньхой, Цзянсу – Анхой, Хэнан – Аньхой –
Цзянсу босатылған аудандардың көп жері және Шаньдунның оңтүстік – батысын
басып алды.
Ұлы қорғанның солтүстігіндегі Чэнде, Цзинан, Чжанцэякоу және басқа
қалаларды, Жэхе, Суйюань және Чахар провинцияларын көп жерін алды. 1946
жылы желтоқсанда Қытай – американ жолдастық және өзара сауда келісіміне
қол қойылды.
1947 жыл 1947 жылы 19 наурызда АҚШ Қытайдағы азамат соғысын реттеуден
бас тартты. 1947 ж. 19 наурызда қытай ұлтшылдары Янвань қаласын басып алды.
Қытай халық азаттық армиясы шабуылға шықты, енді соғыс гоминьдан ауданы
ның жерінде болды.
Дұрыс жасалған стратегиялық бағыт бойынша Ұлт азаттық армиясы негізгі
күшті Гоминьдан армиясының әскер күштерін жоюға кірісті. Айына 8 бригадаға
(қазіргі 1 дивизияға) тең гоминьдан әскерін жойып отырды ең аяғында
Гоминьдан жалпыға бірдей шабуылын тоқтатып, 1947 жылдың ортасында Шаньдун
мен Шэньсидің солтүстік бағытына өзінің оңтүстік фронтының қанатын
бағыттады.
1948 жыл. 1948 жылдың наурыз айында Наньцзин ассамблеясында Қытай
президенті болып қайта сайланған Чан Кайши, өзіне төтенше өкілеттік алды.
1948 жылдың желтоқсанында азамат соғысында бет бұрыс басталды. Коммунистер
қарулы күштерін басқарған Лин Бяо Маньчурны ұлтшылдардан босатады.
Коммунистердің ең үлкен әскери тобы Чшу Дэннің басқаруымен Сюйчжоу үшін
соғысын оны 1949 жылы қаңтарда босатады.
Мао Цзе Дун Гоминьдан әскерінің жақсы күштерінің жеңілуі, халық азаттық
армиясының Ляоси – Шэньян, Хуайхе – Хайчжоу және Пекин – Тньцзин – Калган
бағыттарындағы жеңісін былай деп жазған:
Соғыстың екінші жылы (1947 шілде – 1948 маусым) арада өзгеріс болды.
Халық – азаттық армиясы оңтүстік және солтүстік фронттарда қорғаныстан
шабуылға шықса, Гоминьдан әскері қорғанысып шықты. Гоминьдан әскерінің
негізгі күштері жойылды. Халық – азаттық армиясы бұрынғы Солтүстік – шығыс,
Шаньдун және Шэньси жерін қайтарып алып, енді соғыс сызығын Яньцзы мен
Вейшуй өзенінің Гоминьдан ауданына бұрды. Шицзячжуан, Юньчен, Сыпин, Лояи,
Ичуань, Баоцзи, Вэйсянь, Линьфень және Кайфен қаласында болған ұрыста
Қытай әскері жаудың іріленген күшті пунктерін алуда үлкен тактикаға
үйренеді.
Қытай әскері өзінің артиллерия және инженерлік әскерін жасады. Халық
– азаттық армиясына самолет пен танкі ол кезде болған емес.
Артиллерия мен инженерлік әскер жасақталған соң, гоминьданның қорғаныс
шебі оның самолеті мен танкісімен бірге көзден ғайып бола бастады. Қытай
әскері әртүрлі жағдайда соғыса алатын болды.
Соғыстың үшінші кезенде (шілде – желтоқсан 1948ж.) тағы бір өзгеріс
болды. Халық – азаттық армиясы сан жағынан күшейді. Әскерилер гоминьданның
өте күшті бекіністерін алуды үйренді, сонымен қатар гоминьдан әскерінің
жүз – екі жүз мың әскерінің тоғысқан жерін қоршап алып бір соғыста жойып
жіберуге жетісті.
Гоминьдан әскерінің Яньцзы өзенінің солтүстігіндегі аудандарындағы
негізгі күштерін жою, бүкіл Қытайға оңтүстіктен шабуылын жеңілдетті.
Қытай халқы әскери жеңіспен қатар саяси және экономикалық фронттары
жеңіске жетті. Дүниежүзіолік қоғамдастық және бүкіл империя елдерінің
баспасөз орталығына енді Қытай халқының Азаттық соғысы жеңіспен ораларына
бірден белгілі болды.
1949 жыл. Қытай компартиясы мен Гоминьдан бейбітшілік келісімге қол
жеткізді. 21 сәуірде Қытай әскері Яньцзы өзенінен өтіп, оңтүстікке
шабуылға шықты. Гоминьдан күштері Тайваньға аттанды. Пекинде қатал халық
республикасы жария етілді.
1950 жыл. Желтоқсан айында Қытайды Ұлыбритания таныды. БҰҰ қауіпсіздік
Кеңесі қытай ұлтшылдарының адамдарын (Фармоза аралы, Қазіргі Тайван) БҰҰ
шығару түралы КСРО ұсынысын қабылдамады. Оған жауап ретінде 10 қаңтарда
Совет делегациясы БҰҰ жиналысынан шығып кетеді.(1тамызға дейін) 1950 жылы
ақпанда Мәскеуде КСРО мен Қытай коммунистері арасында жолдастық одақтық
және өзара көмек келісіміне қол қойылады, және оның уақыты 30 жыл деп
белгіленеді.
1950жылы 1 қаңтарды Чан Кайши Фармоза аралындағы Қытай ұлтшылдарының
президенті деген өкілеттікті өзіне алады.
1950 жылы мамырда Қытайдағы жағдайды пайдаланып Тибет өзіне толық
тәуелсіздік алды. Бірақ Қытай коммунистік үкіметі Тибетке автономия ретінде
ұсыныс жасады, және бұл жерде коммунистік үкімет болуы тиіс. 1950 жылы
қазанда Тибет әскері тізе бүккен соң, Қытай әскері Тибетті жаулап алды,
және оның тәуелсіздігінің de facto статусын жояды. Тибет коммунистік
тоталитаризмінің дәуіріне тап болды. Азиядағы бір мәдениет екінші бір
азиядағы мәдениетті жойып жіберді.
Болмаған жағдай: бұрын қытайлықтар дінге сенуші еді, Мао Цзе Дун ашқан
прогрессидеясы мемлекеттің қоқан – лоқы жасауына жол ашты және артта
қалушылықты жою, оның ішінде Тибетте бар, қытай бұрынғы өткенін ұмытып,
қытай мәдениетіне тиіспеу әдісін қолданды.
1950 жылы қазанда Қытайдың солтүстігінде жетілген индустриалды дамыған
Корея демократиялық республикасы түсынан келетін зардаптарды біліп, Қытай
армиясы Солтүстік Кореяға кіреді. Қытай әскері Хизанчқа кіріп, ондағы
король династиясының 1911 жылы құлау кезінен Қытай тәуелсіздігі бойынша
Хизанг Қытай жеріне жататынын паш ету еді.
1950 жылы 5 қарашада Қытай әскерлерінің Солтүстік Корея жағында соғысып
жүргенін БҰҰ Кореядағы Бас қолбасшысы Макартура деген генерал хабар береді.
Солтүстік Шығыс Кореяға БҰҰ қарулы күштері шабуыл ұйымдастырады. Қытай
әсері Солтүстік Корея әскері жағында соғысып және БҰҰ қарулы күштерін
оңтүстікке ығыстырады.
Қараша айында БҰҰ бақылаушы ретінде Қытай коммунистерінің үкімет
делегациясын жібереді. БҰҰ үндеуіне қарсы, Корей соғысы жалғаса берді.
Қытай оған бағынбай, әскері оңтүстіктен шабуыл жасап, 38 – параллель
аумағын кесіп, Оңтүстік Кореяның ішкі аудандарына жылжиды.
БҰҰ Қытайды агрессор деп жариялап, бұл мемлекетке Эмбарго қойды.
1951 жыл. Қытай әскері Корея астанасы Сеулді басып алды. Генерал Макартур
Қытайға атом бомбасын қолдануын көздеуі БҰҰ әскері қорғанысқа көшеді. Корея
туралы келіссөз аяқсыз қалды.
Қытайда революция жауларына күрес шығады. Жер иеленуші мен шаруа
арасында жерді қайта бөлу күресі күшейді. Елде идеологиялық реформа
басталды. Үш анти және Бес анти деген қозғалыс өріс алды.
1952 жыл. 5 тамызда Жапония Қытаймен Фармоза аралындағы Қытай
ұлтшылдарымен дипломатиялық қатынас орнатады.
17 тамыз – 22 қыркүйек аралығында Қытайдан Чжоу Энлай бастаған делегация
КСРО – ға келді. Қытай мен Монголия 10 жылға келісімге келді. Пекинде Қытай
үкіметінің басшы лығымен Азия мен Тынық Мұхит елдерінің бейбітшілік
конференциясы өтті.
1953 жыл. 1953 – 1957 жылға 5 – жылдық даму жоспары жасалды. Осы жылы
бірінші келісім КСРО мен болды. Елде халық санағы болып, халық саны 583
млн. адам болды. Қытайда тамақ жетіспеді, халық өсті. Елде ақша жоқ, жаңа
технология сатып алу үшін коллективизация жүргізілді.
1954 жыл Үндістан мен Қытай арасында сауда және мәдени байланысқа қол
қойылады. 20 қыркүйекте Бүкілқытайлық жиналыста Мао Цзедун – председатель,
Чжу Де – вице-преседатель, Чжоу Эньлай – Қытай премьер – министрі орнын
алды.
Қараша айында Қытай АҚШ – қа Фармоза аралына жасаған агрессиясын айтады.
Желтоқсан айында АҚШ Қытай ұлтшылдары мен Фармоза туралы біріккен
Қауіпсіздік келісім жасады.
1955 жыл. қаңтарда Қытаймен Фармоза аралы арасында жағдай бойынша АҚШ
президенті Эйзенхауэр Конгрестен Фармозаны қолдауға өкілеттік сұрайды.
Қытай компартиясында тазалау ісі жүргізілді және жалпыға бірдей әскерге
алу заңы енгізіледі.
1956 жыл. Қытай үкіметі Далай – ламаны Тибетті автономияға қайта құруға
комитет бастығы етіп тағайындайды және Тибет Қытай құрамында болуы тиіс.
Коллективтендіру елде 90 % жеті. Ұлттық интеграцияда партияның күші басым
болды оның басты хатшысы Ден Цяо Пин болды. Елде саяси жағдай ашық
анықталды. КСРО – ның көмегімен Қытайда өнеркәсіп және күшті әскер пайда
болды. Бірақ 1950 жылдың ортасында Ұлы Достық екі елдің арасында
берді.
1957 жыл. Қытай премьер – министрі Чжоу Эньлай Мәскеуге ресми сапармен
келді.
1958 жыл. шілдеде КСРО Министрлер Советінің бастығы Н.С.Хрущев Пекинде
Мао Цзедунмен ядорлық қаруды сынауды тоқтату сыртқы елдердің соғыс базасын
жою және барлық мемлекет басшыларының конференциясын шақыру туралы талап
қойды. Тамыз айында Ұлыбритания, Франция және НАТО – ның басқа елдері КСРО
мен Қытайға сауда айналымын қысқартады.
22 тамызда Қытай әскері Квемой аралын атқылайды, ол Фармоза үкіметінің
қарауында еді. Қыркүйек айында Н.С.Хрущев АҚШ – тың Қытайға жасаған
басқыншылығы КСРО – ға бағытталған деп бағаланады деген сөз айтылды.
Үндістанның Қытайды БҰҰ құрамына кіргізу ұсынысы БҰҰ жағынан қолдау
таппайды.
Үлкен секіріс дүмпуінің дәуірі 1958 – 60 жылдар.
1958 жылы Қытай Үлкен секіріс деген партияның жаңа бағытын жария етті.
Ол үшін (1958 – 62 жж.) жаңа бесжылдық жоспар алынды. Елде ауылдық коммуна
пайда болды, 750 мың коператив 23500 коммунаға бірікті, әрбіреуінде 5000
отбасы (қара) немесе 22 мың адам болды. Елде бұрынғы отбасы құрлысына жаңа
шабуыл жасалды, халық жалпыға бірдей үйде тұрды, бір жерден тамақтанды,
жер суландыру, су – электр станциясын салу коммуна жұмысына кіргізілді.
1959 жыл. Наурыз айында Тибетте көтеріліс болып, Далай – Лама Үндістанға
қашып кетеді. 9 қыркүйекте Далай – Лама БҰҰ жолығып, көтеріліске көмек
сұрайды. Үлкен секіріс жойылды, үкімет орталықтан басқарылды, коммуна
жұмысы нашарлады, төменгі сапада тамақ өнімдері көбейді.
Сәуір айында 1959 жылы Мао Цзедун орнынан түсті, коммунаны сынға алған
Ұлттық қауіпсіздік Министрі Пенг Дехуай, бір секіруден коммунизмге келуге
болмайтынын, оны аттап басып жылжу керектігін айтты. Осы сөзі үшін ол
кейіннен орнынан босатылды.
Шілде айында Қытай бөлімдері Джамму мен Кашмар аймағында үнді полициясының
бір бөлмшесін үстап алады. Қытайлар Солтүстік – Шығыс Үндістанға басып
кіреді. Ол кезде Үндістан Тибеттің бөлінуін жақтаған еді.
22 қыркүйекте Қытай Халық Республикасын БҰҰ мүшелері өз қатарына алуға
қарсы шығып, 25 қыркүйекте Н.С.Хрущев Пекинге ресми түрде келеді.
Қытай мен КСРО арасындағы байланыс, оның ішінде Қытайдың өзінің атом
қаруының болуы 1959 жылы ортасында тоқтаған болатын. 60 – жылдың ортасына
дейін ССРО Қытайға көмегін тоқтатқан еді. Оған көптеген жағдай себеп
болды. Қытай басшысы Мао Цзедун коммунизм мен капитализм арасындағы тарихи
келіспеушілікті үлкен ядролық соғыс арқылы шешуді ашық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz