Сөздің анықтамасы. Сөз мағынасының өзгеру себептері. Көп мағыналылық. Омонимдер. Синонимдер. Антонимдер

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ

Тақырыбы: 1. Сөздің анықтамасы. 2. Сөз мағынасының өзгеру себептері. 3. Көп мағыналылық. 4. Омонимдер. Синонимдер. Антонимдер

Орындаған: Жәлелова М. С.

Тобы: ФИ-403

Тексерген: Калиева С. Е.

Семей қаласы 2015 жыл

1. Сөздің анықтамасы.

Сөз тілдің, оның сөздік құрамының заттар мен құбылыстарды, олардың қасиеттерін, шындық өмірдегі қатынастарын атап білдіретін негізгі бірлігі, дербес бөлшегі болып табылады. Лексикалық жүйенің даралық қасиетке ие негізгі бірлігі бола отырып, сөз жеке тұрып та, басқа сөздермен тіркесіп те тарихи қалыптасқан ұғымдарды білдіріп, ұрпақтан- ұрпаққа жеткізіп отырады. Сөздің осы қасиеті оның лексикалық бірлік екендігін көрсетеді. Әр тілдегі сөздердің лексикалық бірлік болу сипаты, олардың құрылымдық ерекшеліктері сол тілдің фонетикалық, семантикалық, грамматикалық белгілері арқылы анықталады.

Біріншіден, сөз біткеннің бәрі де тілдегі дыбыстардан жасалады, дыбыссыз сөз жоқ. Сөз- дыбыстық құрылымның жиынтығы, сол арқылы жарыққа шығады. Сөзді жасайтын дыбыстар немесе олардың жиынтығы қалай болса солай емес, тілдің фонетикалық заңдарына сәйкес қалыптасқан. Сөз кез келген дыбыстан емес, фонемалық дыбыстардың белгілі жүйеде келуі арқылы жасалады. Мысалы, адамның, жан-жануардың көру мүшесін атап білдіретін көз деген сөз к, ө, з фонемаларының бізге белгілі жүйеде тіркесіп берілуі арқылы жасалып тұр.

Екіншіден, сөз дыбыстық құрылымнан жасала отырып, зат, құбылыс, іс- қимыл жайында жалпыға түсінікті, қоғамдық деңгейде қалыптасып, қауым таныған ұғымды (мағынаны) білдіреді. Мысалы, мал, қол, үй деген сөздер жеке тұрып-ақ нақты заттардың ұғымын білдіріп тұр. Сөздің дыбысталуы оның материалдық сыртқы көрінісі болып табылса, ал ұғымды білдіріп мағынаға ие болуы оның ішкі мазмұнын білдіреді. Мағынасыз сөз жоқ.

Үшіншіден, сөз грамматикалық тұрғыдан қарағанда сөз таптарына тікелей қатысады, соларға телулі. Сөз таптарында біртұтас сөз тұлғаларын жасап, грамматикалық бірлік бола алады. Бұл- оның сөз тіркесінен өзгешелігін көрсетеді. Сонымен бірге әрбір сөз не түбір морфемадан, не түбір мен қосымша морфемалардан (морфема- тілдің ары қарай бөлшектеуге келмейтін негізгі мағыналық бөлшегі) тұрады, солардың жиынтығы болып табылады. Мысалы, қол десек, бір ғана түбір морфемадан, қолтық десек, түбір морфема мен қосымша морфемадан, қолтыққа десек, бір түбір морфема, екі қосымша морфемадан жасалып тұр. Морфемалық құрамнан тыс сөз жоқ.

Сөзге байланысты «Сөз жазатын адам әрі жазушы, әрі сыншы болуы керек. Сөздің шырайлы, ажарлы болуына ойдың шеберлігі керек. Ұнамды, орынды, дәмді болуына сыншылдық керек, мағыналы, маңызды болуына білім керек». А. Байтұрсынұлы.

« Сөз- ойдың айнасы. Ойсыз сөз-сөз болмайды. Ой жетілу мен тіл жетілу қатар жүреді». Ж. Аймауытұлы.

Тілдер формалардың екі түрі бар: оның бірі, сөздің синтетикалық формалары, екіншісі, аналитикалық формасы. Сөздің синтетикалық формалары екі түрлі жолмен, атап айтқанда, 1) аффиксация арқылы, 2) дыбыстардың алмасуы (ішкі флексия) арқылы жасалады. Сөздің синтетикалық формаларының аффиксация тәсілі арқылы жасалуы көптеген тілдерге тән. Мысалы, етікшілер, етікшілерге, етікшілердің, етікшілері, етікшілеріміз.

Сөздің синтетикалық формалары дыбыстардың алмасуы немесе ішкі флексия тәсілі арқылы жасалады. Мысалы, ағылышн тілінде man зат есімнің жекеше түрін («ер», «еркек») білдірсе, оның ішкі флексия арқылы өзгерген түрі men («ерлер», «еркектер») зат есімнің көпше түрін білдіреді.

Сөздің аналитикалық формасы негізгі (атауыш) сөз бен көмекші сөздің тіркесінен жасалады. Сөздің аналитикалық формасының құрамына енетін атауыш сөз негізгі морфемаға барабар қызмет атқарса, көмекші сөз әр түрлі көмекші морфемаларға, яғни аффикстерге ұқсас қызмет атқарады. Мысалы, келе жатыр дегенді негізгі етістік пен көмекші етістіктің тіркесіндегі компоненттер мағыналық жағынан алғанда, дербестігі сақталған екі сөз емес, бір сөздің күрделі формасы ретінде ұғынылады.

2. Сөз мағынасының өзгеру себептері.

Сөз мағынасының өзгеруі оның жаңа мағынаға ие болуында. Сөз мағынасының өзгеруінің сыртқы себептері мен ішкі себептері болады. Қоғамның дамуы барысында жаңадан танылған заттар мен құбылыстарды тілде сөзбен атау себептері әр түрлі болуы мүмкін. Бірақ оның барлығы аяғында мағынаға келіп тіреледі. Сөз жеке дара күйінде емес басқа сөздермен үнемі байланыста болады. Сөздер бір-бірімен мағыналары жағынан байланысып лексикалық-семантикалық байланыс құрайды. Сөз мағынасының екі түрі бар: лексикалық мағына және грамматикалық мағына. Сөздің лексикалық мағынасы зат, құбылыс, іс-әрекеттің санада бейнеленіп тұрақталған ұғымының мазмұнын қамтиды. Сөздің лексикалық мағынасын түсіну үшін, сөздің заттық- логикалық мәнін, сөздің лексикалық мағынасын оның басқа мағыналарымен қандай қарым-қатынаста екенін, сөздің лексикалық мағынасын соған ұқсас басқа лексикалық мағыналардан ерекшелеп көрсететін белгілерін анықтау қажет.

Лексикалық мағына- сөздерді бір-бірінен ажыратып танудағы ең негізгі мағына, ол арқылы сөз жеке даралық қасиетіне ие болады. Ал сөздің грамматикалық мағынасы дегеніміз грамматикалық амал-тәсілдер арқылы туатын, сөздің бірыңғай топтары мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарға тән, жинақталған дерексіз мағына.

3. Көп мағыналылық.

Сөздің екі я одан да көп мағынаға ие болуын сөздің көп мағыналылығы (полисемия) дейміз. Сөздің көп мағыналылығы- негізінде сөздік қордағы сөздерге тән қасиет. Себебі, бұлар- ұзақ жылдар бойы өмір сүріп, тілде жаңа сөз, тың мағыналар жасауға ұйытқы болып келе жатқан байырғы тума сөздер. Мәселен, судың асты мағынасындағы түп сөзінің қазіргі қазақ тілінде мынадай мағыналары бар:

1. Бір заттың төменгі, ішкі қабаты (ыдыстың түбі) . 2. Өсімдіктің жер астындағы бөлігі (томардың түбін қопардық) .

3. Өсіп тұрған немесе қазып алынған өсімдік (бес түп отырғыздық) .

4. Түкпірдегі, шеткі (түп бөмеде отыр) .

5. Адамның шыққан тегі, арғы заты (мен сол керей ішінде сіңген аз атаның баласы едім, түбім кызай) (М. Әуезов) .

6. бір нәрсенің жаны, қасы (Мәскеу түбінде фашистер талқан болды) .

4. Омонимдер. Синонимдер. Антонимтер.

Омонимдер - сырт формасы, дыбыстық құрамы бірдей, бірақ білдіретін мағынасы әр түрлі сөздер. Жеке тұрған қалпында стиль түрлерінің жалпы қайсысында да қолданыла береді. Омонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолдануға келгенде, стиль түрлерінің бәрінен мұндай ерекшелік байқалмайды. Оларды бір контексте, не бір сөйлемнін. өзінде дәл осылай өз ара жарыстыра пайдалану кө-бінесе публицистикалық стиль мен сөйлеу, көркем әдебиет стиль-дерінен айқын көрінеді. Омонимдердің әдеби шығарма стиліндегі көркемдік қызметі әр түрлі. Бұл - әрбір жазушының шеберлігімен байланысты құбылыс. Бірақ көркем әдебиет стиліндегі омонимдер мен сөйлеу стиліндегі омонимдерді бір-бірінен ажыратуда біраз қиындық бар. Себебі, көркем әдебиет стилінде қолданылатын омонимдердің көпшілігі - күнделікті сөйлеу стилінде әбден қалыптасып, жалпы халықтық сипат алып кеткен сөздер. Ал бұлардан басқа, көркем әдебиет стиліне бейім тұратын омонимдердің қашан да контекстік сипаты басым болып келеді. Сырт тұлғасы бірдей, екі сөздің өз ара омонимдік қатынасы белгілі бір контекс ішінде ғана байқалады. Мысалы: Қара түнде қара баспаса, Ертісті арлы-берлі кезген қайықшыны қашан көрдің (М. Әуезов) . Мысалдағы түсмәніндегі қара сын есімі әдебиеттегі албасты мағынасындағы қара сөзімен омонимдік сипат алып тұр. Бірақ қара сөзі осы контексте ғана омоним бола алады. - Қара қасқа кедей болсам да, қара ниет болмаспын деуші ең. Жамандық сенің жатың еді. Қасиетің сол еді. Сен қартайған шағыңда бізді қара басайын деді ме (М. Әуезов) . Мұндай, контекстік (стильдік) омонимдер ақын, жазушыларда біркелкі бола бермейді. Өйткені жоғарыдағыдай контекстік омо-нимдердің көркем әдебиет стиліндегі колданылуы автордың сөз қолдану шеберлігімен байланысты. Синонимдер - тұлғалары әртүрлі, мағынасы жақын сөздер. Тілдердің дамып жетілуі, оның сөз байлығынан, оралымдағы синонимдерінің молдығынан көрінеді. Синоним ретінде жұмсалатын мәндес сөздер тобы синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп аталады. Синонидік қатар құрамындағы мағыналық тұрғыдан ұйыстырып тұрған сөзді тірек сөз не доминант дейміз. Синонимдік қатарға енген сөздердің мағыналық тұрғыдан айырмасы болады. Мысалы : Құлшыну-белсену, жабу-кілттеу т. б. сөздерінің мағыналық салмағы әртүрлі. Синоним сөздерді үш түрлі белгілері арқылы тануға болады:

мағыналық реңк (бала-перзент, ұстаз-мұғалім) ;

стильдік реңк (еліру-желпілдеу, ақсақал-қария) ;

сөз қолданысындағы реңктер (өмір-ғұмыр, биік тау- бойшаң адам) .

Синонимдер мынадай жағдайларда қолданылады:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.