Ақтабан шұбырынды

Кіріспе

Кіріспе
«Ақтабан шұбырындыдан» соң, 1731 – інші жылы Кіші жүз бен Орта жүздің бір бөлегі (осы күнгі Торғай, Орал, Бөкейлік елдері) орыстың имперализм хүкіметіне бағынды. Елді бағындырған Әбілхайыр хан мен елдің бір бөлек бас адамдары болды. Көп бұқара бөтенге бағынғанға наразы болды. Әбілхайырдан соңғы хандар амалсыздан патша хүкіметінің саясатын қазақ ішіне жүргізе бастады. Хандардың бөтеннің қолында құрал болғанын ел сезді, сондықтан хандар менен елдің арасында араздық кірді.
Он сегізінші һәм он тоғызыншы ғасырдағы патша үкіметінің саясаты қазақты әбден көндіріп алу болды, қазақтың еткен амалы орыстан құтылу болды. Өткен жүз жарым жылдардағы Кіші жүздің тарихы қанмен жазылғандай деп айтса болады.
Бір жағынан, басын қорғап патша хүкіметімен арпалысу, патша хүкіметінің құралы болған орыс – қазақтар мен жауласу, патшалардың саясатын жүргізген хандармен алысу; екінші жағынан, қонысқа таласып естек, қалмақ, түрікпен секілді көршілерімен жауласу; үшінші жағынан, өз ара ру таластары – Кіші жүздің өткен тарихында кезектесіп келеді де тұрады.
Орыстан құтылу үшін еткен Кіші жүздің қимылдары әлі тарих болып жазылған жоқ, бұндай сөздің бәрі патша заманында құпияда еді. Тарихшы енді шықса керек.
Патша хүкіметінің құрығынан құтылу үшін Кіші жүздің еткен істерінің біз бірқатарын ғана білеміз. Бұлардың ішінде зорлары мыналар: 1785 – 1800 – інші жылдардың шамасындағы байұлы байбақты руынан шыққан Сырым батыр Датұлының көтерлісі. Сырым Нұралы ханды тақтан түсіріп, қуып, Есім ханды өлтіріп, патша хүкіметімен жауласты. Ақырында жеңілді. Бұл – бір. Екінші , 1830 – 1845 – інші жылдардың шамасындағы байұлы беріш руынан шыққан Исатай батыр Тайманұлының һәм Махамбет батыр Өтемісұлының көтерлісі. Үшінші, өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының шамасындағы әлімұлы шекті руынан шыққан Есет батыр Көтібарұлының көтерлісі. Есет сұлтан – правитель болған Арыстан

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Ақтабан шұбырындыдан соң, 1731 – інші жылы Кіші жүз бен Орта жүздің
бір бөлегі (осы күнгі Торғай, Орал, Бөкейлік елдері) орыстың имперализм
хүкіметіне бағынды. Елді бағындырған Әбілхайыр хан мен елдің бір бөлек бас
адамдары болды. Көп бұқара бөтенге бағынғанға наразы болды. Әбілхайырдан
соңғы хандар амалсыздан патша хүкіметінің саясатын қазақ ішіне жүргізе
бастады. Хандардың бөтеннің қолында құрал болғанын ел сезді, сондықтан
хандар менен елдің арасында араздық кірді.
Он сегізінші һәм он тоғызыншы ғасырдағы патша үкіметінің саясаты
қазақты әбден көндіріп алу болды, қазақтың еткен амалы орыстан құтылу
болды. Өткен жүз жарым жылдардағы Кіші жүздің тарихы қанмен жазылғандай деп
айтса болады.
Бір жағынан, басын қорғап патша хүкіметімен арпалысу, патша хүкіметінің
құралы болған орыс – қазақтар мен жауласу, патшалардың саясатын жүргізген
хандармен алысу; екінші жағынан, қонысқа таласып естек, қалмақ, түрікпен
секілді көршілерімен жауласу; үшінші жағынан, өз ара ру таластары – Кіші
жүздің өткен тарихында кезектесіп келеді де тұр ады.
Орыстан құтылу үшін еткен Кіші жүздің қимылдары әлі тарих болып жазылған
жоқ, бұндай сөздің бәрі патша заманында құпияда еді.
Тарихшы енді шықса керек.
Патша хүкіметінің құрығынан құтылу үшін Кіші жүздің еткен істерінің біз
бірқатарын ғана білеміз. Бұлардың ішінде зорлары мыналар: 1785 – 1800 –
інші жылдардың шамасындағы байұлы байбақты руынан шыққан Сырым батыр
Датұлының көтерлісі. Сырым Нұралы ханды тақтан түсіріп, қуып, Есім ханды
өлтіріп, патша хүкіметімен жауласты. Ақырында жеңілді. Бұл – бір. Екінші ,
1830 – 1845 – інші жылдардың шамасындағы байұлы беріш руынан шыққан Исатай
батыр Тайманұлының һәм Махамбет батыр Өтемісұлының көтерлісі. Үшінші, өткен
ғасырдың алпысыншы жылдарының шамасындағы әлімұлы шекті руынан шыққан Есет
батыр Көтібарұлының көтерлісі. Есет сұлтан – правитель болған Арыстан
ханды өлтірді. Есеттің інісі Бекет ұсталды. Көтерлісті хүкімет басты.
Төртінші, 1869 – 1870 – інші жылдардағы қазақты әбден ноқталаған Уақытша
дала низамына (Степное положениеге) көнбейміз деп Орал, Торғай
қазақтарының жасаған көтерлісі. Бұл көтерлісті Ауа деп айтады. Бұ
көтерлісте Кіші жүз қонысын тастап, Асан қайғы, Қазтыған жұртына –
Ауғанға Тесік таудан өтіп бармақшы болды, төрелерді талады, өз ара
хандар сайлады. Ақырында быт – шыт болып хандарды ұстап, ауған елдің көбі
қонысына қайта қонып, патша хүкіметіне көнді.
Мұндай жалпы көтерлістен басқа, бөлек рулардың патша хүкіметіне еткен
қайраттары көп. Әсіресе, қайрат еткен байұлының адай деген руы. Адайдың
Атақозы, Құдабай, Құлбарақ, Дәуімшар, Сүйінқара секілді батырларының істері
тарихшыны күтіп отыр. Қазақтың ішінде патша хүкіметіне ең соңғы көнген руы
– адай. Шынында, адай Хиуа мен түрікпенді алған соңғана бағынды.
Он сегізінші ғасырдың аяғында Нұралы ханның Бөкей деген баласы бас қылып,
Кіші жүздің бір бөлек елі Еділ, Жайықтың арасындағы қашқан қалмақтан босап
қалған қонысқа ауды. 1801 - інші жылы Бөкей бөлек хандыққа патшадан жарлық
алды. Кіші жүзден бөлінген Бөкей ордасы, яки Ішкі орда пайда болды.
Отыз жылдан артық бос тұрған нуға келіп ел байыды. Бөкей хан елмен тату
тұрды. 1816 – ншы жылы Бөкей өлді. Орнына жас баласы Жәңгір хан болды.
Жәңгірдің заманында қазақтың қонысын хүкімет тарылта бастады. Еділдің
жағасынан қалалар салып, қазақты Еділден ысырды, оралдың орыс - қазақтары
Жайықтан ысырды, орыстың балықшылары теңіздің жағасынан ысыра бастады.
Терістік жақтағы жақсы жерлерді орыстың қара шекпенднрі алды. Қазаққа
орталықтағы Нарын деген құмнан басқа жарытып қоныс қалмады. Қазақ пен жер
тартып алушылардың арасында жанжал кірді. Жәңгірдің қазақты қорғауға
қолынан келмеді.

Махаммбет Өтемісов пен Исатай Тайманұлының бой көтеруі
Патша үкіметінің әсерінен хан елден бөлектене бастады. Бұрынғы ата
жолды тастап, елді Жәңгірдің өзі билеуге ойланды. Қасына күзетші қылып
орыстан әскер алды. Хан патшаның губернаторына
айналды.Бұған да ел наразы болды.
Жәңгір ноғай мүфтиінің қызын алды. Діннің әсері күшейді. Осы күнгі орда
тұрған Жасқұс деген жерге Жәңгір мешіт салды. Елге шариғат жайыла бастады.
Ханның айналасына ноғайдың молдалары, хожалар көп жиылды. Бұлар ел билеу
ісіне араласты. Және де ханның айналасына анадан – мынадан келген
келімсектер көп жиылды. Бұрынғы елді билеген белгілі билердің кәдірі
кеміді. Молдалар, хожалар келімсектер елді билей бастады. Бір жағынан,
орыстан көрген қысымшылық, қоныстың тарылуы, қоныстың тоуы; екінші жағынан,
молдалардың, хожалардың, келімсектердің астамшылығы елді Жәңгір ханға
наразы қылды. Елдің бір қатары Бөкейлікті тастап, Жайықтың күн шығыс
бетіне өте бастады.
Осындай болып тұрғанда Жәңгірдің қасында Қарауылхожа Бабажанұлы деген бір
қайратты хожа болды. Жәңгір Қарауылдың қызын алады. Хандықтағы биліктің
бәрі Қарауылдың қолына көшеді. Бөкей заманынан келе жатқан ханның қасындағы
он екі би ойыншық болып қалады. Бөкей заманынан әр руды өздері сайлаған
(билер) билейді екен. Жәңгір сардарлары өзі тағайындай бастаған.
Қарауылхожа заманында елді елемеушілік күшей ген.
Жоғарыда айтқан таршылықтың бәрін жұрт Жәңгірден көрген. Ел
тегісінен ханға қарсы болған.
Осы уақытта Жәңгірді түсіремін, бұрынғы кеңшілікті орнатамын деп Исатай
батыр Тайманұлы шыққан. Елдің бәрі тегісімен Исатайға еріп кеткен.
Көтерілген елдің қаһары сонша қатты болған, ел ішінде сардар я бөтен ретте
тұрған ханның жақындары төрелер де Исатайға еріп кеткен. Елді тегісінен
меңгеріп алған соң Исатай Жасқұстағы ханның ордасын қамаған. Ханның қасында
орыстың әскері, төлеңгіттері, бір бөлек билері қалған. Ханның қолындағы
әскері орданы қорған қылып қорғаған. Орданы қамаған көпті көріп, Жәңгір
шошып кетіп, қашам десе, қасындағы билері қашырмайды. Сырым батырдан
қашамын деп атаң Нұралы ұсталып кеткен, сен де сондай боласың. Қазақтың
әдетінде жаудан қашқан кісі хан бола алмайды депті – мыс билер.
Сөйлесіп бітеміз деп, ханның билері Исатаймен рулас Бекмағамбет би
Өтемісұлын һәм Балқы би дегенді Исатайға салады. Бұлардың жұмысыолай деп,
бұлай деп алдап, хүкіметтен жәрдем әскер келгенше уақыт созу болады.
Исатайдың қасындағы бір төре Аштархан һәм Орал губернаторларына жасырын
хабар жіберіп, жәрдем сұраған екен. Бұны Жәңгір біледі екен.
Жәңгірдің нөкеріндегі Бекмағамбет бидің інісі Махамбет Өтемісұлы бірден
Исатайға қосылады да, Орданы тездетіп шабу керек, ең алдымен Бекмағамбет,
Балқы биді жою керек, бұлар алдап жүр деп зарлайды. Жиылған көп бітімді
мақұлдайды. Осылай болып тұрғанда орыстың көп әскері келіп қалады, Орданы
босатады. Бірнеше соғыс болады. Үлкен соғыс Бекетай құмы деген жерде
болады. Әрине зеңбірік пен мылтық, найза мен садақты жеңеді. Қазақ көп
қырылады. Осы соғыстарда қайрат көрсетіп, Махамбет батыр атаққа ілінеді,
Исатайға қосшылық қа сайланады.
Исатайдың әскері қашып, алдынан шыққан Орал қазақ – орыстарын жеңіп,
Жайықтың күншығыс бетіне шығады. Осы күнгі Орал облысында бірнеше уақыт
жүреді. Орыс әскерін жіберуге қауіптеніп, патша хүкіметі сол күнгі сұлтан –
правитель Баймағамбет Айшуақұлына қазақтан әскер жинап, Исатай, Махамбетті
жоюға бұйырады.
Баймағамбет ханның әскері жиылып келсе де, Исатаймен соғыспай қайтып
кетеді. Ақсақалдардың айтуынша, Исатайға қарсы әскерді қайтарған беріш Қуан
жырау дейді. Бастықтардың жиылысында Исатайдың ісін дұрыстап Қуан жырау
өлең айтыпты – мыс. Сонан соң Исатаймен соғыспаймыз деп қол қайтып кеткен.
Қуан жыраудың сөзі бұл күнде жойылған. Қолдың көбін таратып, іріктеп алған
әскерімен Исатай, Махамбет әлім мен адайға келеді. О күнде адай мен әлім
жау екен. Адай түрікпенменде жау екен. Әуелі адай мен әлімді бітіреді,
сонан соң, адай мен түрікпенді бітіреді.
Адай, әлім, түрікпен болыпбірігіп, орыс хүкіметімен, оны сүйген хандармен
жауласатын болады. Исатай Хиуа ханынан көмек сұрайды. Хиуа ханы жиырма мың
әскер бермекші болады. Ісі оңға айналған соң, жайықтағы елді даярлау үшін
исатай Оралға келеді. Елді аралап жүргенде Темір үйезіндегі Қиыл деген
судың жағасында орыстың әскеріне тап болады. Соғыс болады. Осы соғыста
Исатай өледі. Өзі өлген соң Исатайдың ісі бұзылады. Біріктірген елдері
бытырай бастайды. Бұлардың бастарын қайта қосамын деп, Махамбет қанша әуре
болса да, біріктіре алмайды. Хиуа да беремін деген жәрдемін бермейді. Ісін
аяқтаймын деп, Махамбет бірнеше жыл әуре болып жүреді. Ақырында бай ұлының
адамдары басы Байнақ деген кісі болып, Махамбетті зорлап Баймағамбет
(Байеке) ханға зорлап алып барады. Баймағамбеттен орысқа ұстап бермейтін
уәдесін алып, ел ішінде жайына жүре беруге рұқсат алып береді. Билердің
сөзін қабылдаған соң Баймағамбет батырды үйіне шақырып танысады. Батыр үйге
қару –жарақтарын тастамай кіреді. Баймағамбет батырдан бір – екі ауыз өлең
айтыңыз деп өтініш қылады. Махамбет менің сөзім сізге жайсыз тиер деп
айта қоймайды. Баймағамбет қайта – қайта өтініш қылады. Сонда Махамбет
Исатайды жоқтап, белгілі өлеңін айтады. Махамбеттің бұл сөзіне ханның
қасындағы жас төрелер қызайын деген екен, Байеке: Бұлай айтпаса Махамбет
батыр бола ма, батырдың сөзін көтермесем ман хан болам ба? - деп
тоқтатыпты – мыс.
Байекеден қайтқан соң Махамбет Орал облысындағы ағайындарының
арасында жүреді. Хүкіметке, хандарға қарсы елді азғыруын қоймаса керек. Бір
күні үйіне бір бөлек адамдар мен досы Ықылас деген кісі келеді. Ықылас тама
руынан, жабал бөлімінің, тұқымы Орал үйезінде Бөрлі болысында болады. Қонақ
болып отырып Ықылас Махамбеттің өз қылышымен басын кесіп алады. Ықыласты
азғырып, Махамбетті өлтіруге жұмсаған Баймағамбет хан деп айтады – мыс:
Мен сені өлтір деп жіберген жоқ едім, батырды тірілей ұстап әкел деп едім,
басын алып кет, - депті.
Исатай қырық тоғыз жасында 1838 жылы өлді. Сүйегі Темір үйезіндегі
Қиыл деген өзеннің бойындағы Шолақмолда деген молада. Махамбет қырық екі
жасында 1845 – інші жылы өлді. Сүйегі Ілбішін үйезіндегі Дендер деген
жердің күншығыс жағындағы Қараой деген жерде. Бір жылдан соң Ықыластың
көмегімен көмген жерінен Махамбеттің басын ағайындары ұрлап әкеліп,
денесімен бірге көміпті.
Исатай да, Махамбет те беріш руынан, жайық бөлімінен болады.
Исатайдың атасы Тайман, Тайманның атасы Бекәлі, Бекәлінің атасы Боқай,
Боқайдың атасы Ағатай, Ағатайдың атасы тілеуке. Ағатай беріш деген рудың
ұраны болады. Исатайдың тұқымдары осы күнгі Бөкейлікте.
Махамбеттің атасы Өтеміс, Өтемістің атасы Құлмәлі. Мәлі деген жауда қолға
түскен тұтқын екен. Жайық беріш Тумаш деген адамның балалары еншілес қылып
алған екен. Өзін өзі қызылбастың Нәдірше деген патшасының тұқымымын дейді
екен. Құлмәлі деген бұл күнде Гурьев үйезінде Тайсойған болысындабір
ауылнай ел. Құлмәлінің тұқымдарынан би де, батыр да, шешен де, әулие де
шықты деп қазақта ұлықтайды. Махамбеттің өзі әрі батыр, әрі жырау, әрі
домбырашы болған. махамбеттің айтқан сөзі көп болған. Бірақ көбі жойылған.
Махамбеттің сөзінен жойылмай қалған сөз Байекеге айтқан сөзі. Бұл сөз де
түрліше айтылады. Біздің қолымызда осы сөздің әркімнен жазып алған төрт –
бес нұсқасы болды. Бастырып отырған өлеңіміздің негізіне Мұрат ақыннан
естіп едім деп, беріш Ығылман ақын Шөрекұлының жазып бергені алынды.
Қолымыздағы нұсқаларды салыстырып, құрастырғаннан басып отырған өлең шығып
отыр. өлеңдерді бабтарға бөлгенде орны алмасып кеткендері болуы мүмкін.
Исатай – Махамбет туралы баспада әлі бір ауыз сөз жазылған жоқ. Кіші
жүздің арасында, әсіресе Орал, Бөкейлік елінде Исатай – Махамбеттің
әңгімесі үлкен орын алады. Өткенді сөйлеген ақындар, қарттар бұларды аттап
кете алмайды.
Біздің Исатай, Махамбет туралы жазып отырғанымызды тарихи сөз деп түсіну
керек емес, бұл әркімдерден естіген әңгімелердің қорытындысы. Дегенмен
сөзіміздің ұлы бағыты дұрыс шығар.
Исатай – Махамбеттің тарихын жазу үшін Орданың, Орынбордың, Текенің,
Аштарханның архивтерін аралау керек. Патша заманында Исатайдың әңгімесі
құпия еді. Сондықтан қазақша түгіл орысша да бір ауыз сөз жазылмады. Кешегі
өткен Бақтыгерей марқұм Құлманұлының айтуынша, Ордадағы уақытша сәбеттің
архивінде Исатай – Махамбет туралы 27 том ісі бар.

ТАЙМАНҰЛЫ ИСАТАЙДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАСЫНДА ҚЫСҚАША МАҒЛҰМАТ
Ақтабан шұбырындыдан соң Кіші жүздің бір бөлегі (осы күнгі Торғай, Орал,
Бөкейлік, Маңғыстау елдері) ресім түрде орыстың патша өкіметіне бағынды.
Бағындарған Әбілқайыр мен елдің бір бөлек бас адамдары еді.
1738 – інші жылы сүмбіленің ішінде Әбілқайыр ханмен1 бірге бағынуға ант
беріп, қол қойған елу алты кісі мына рулардан: 17 кісі – арғын, 7 – адам
найман, 4 – адам қыпшақ, 2 – адам тама, 10 – адам табын, 3 – адам
жағалбайлы, 1 – адам кердері, 4 – адам алаша, 2 – адам жаппас, 2 – адам
масқар, 1 – адам шөмекей, 1–адам кете.Барлық Кіші жүзден 28 адам қол
қойғанда азғана орта жүзден 28 адамның қол қойғаны, Кіші жүздегі ең көп
болған он екі ата байұлының тек төрт рудың он адамының қол қойғаны, қалған
сегіз рудан бір адамның болмағаны, Кіші жүзде көптік жағынан екінші орын
алған әлімұлынан тек екі адамның болғаны – қалың қара қазақтың патша
өкіметіне бағынуға риза болмағандығын көрсетеді. Ант қағазға Әбілқайырмен
бірге қол қойған бүтін кіші жүз бен бір бөлек Орта жүз деп айту керек. Ант
беруші Қошқарұлы Жәнібек, Бөкенбай секілді батырлар, осылардың соңына өлген
азғана елдің өкілдері. Он сегізінші, он тоғызыншы әсірдегі Кіші жүздің
ішіндегі түрлі қимылдар жоғарғы сөздерге ыспат.

Патша үкіметінің саясаты
Қазақты көпір қылып Азияға аттану болды. Қазақтың амалы – тап-тайын
деп тұрған патша өкіметінен құтылу болды. Дәуірлеп келе жатқан орыс
байларының сауда капиталымен жауласам деп, Кіші жүздің жүз жарым жылдай
тарихы қанмен жазылғандай болды. Бір жағынан, басын қорғап патша
өкіметімен арпалысу, патшалардың құралы болған қазақ – орыстармен жауласу,
екінші жағынан, қонысқа таласып естек, қалмақ, түрікпен секілді
көршілерімен жауласу, үшінші жағынан, өз ара ру таластары Кіші жүздің өткен
тарихында кезектесіп келеді де тұрады. Орыстан құтылу үшін етілген Кіші
жүздің қимылдары әлі толық жазылған жоқ. Патша заманында бұл мүмкін де емес
еді. Енді тарихшы шықса керек.
Патша өкіметінің құрығынан құтылу үшін Кіші жүздің істеген
істерінің біз бір қатарын ғана білеміз. Бұлардың ішінде көпке әсер беріп,
бұтін жұртты қозғағандары мыналар:1785 – 1800 жылдардағы байұлы Сырым
батырдың көтерлісі. Сырым Нұралы ханды тақтан түсіріп қуды, Есім ханды
өлтірді, патша өкіметімен жауласты, Сырым ақырында жеңілді. Екінші , 1830 –
1845 жылдардағы байұлы беріш руынан шыққан Тайманұлы Исатай мен Өтемісұлы
Махамбеттің көтерлісі.
Үшінші, 1850 – 1860 жылдардағы әлімұлы шекті руынан шыққан
Нұрмағамбетұлы Жанғожа мен Көтібарұлы Есеттің көтерлісі. Есет сұлтан
прабитіл болған Арыстан ханды өлтірді. Есеттің інісі Бекет ұсталд ы.
Жанғожа орысқа бірігіп, әуелі Хиуа мен Қоқан хандарынан елін
құтқарды, сонан соң орысқа қарсы шықты. 1860 жылы Жанғожаны ұстау үшін
Орынбор жандарал – губернаторы Перовский Ералы ханның немересі Қасымұлы
Ермұхамбет (Елекей) төрені жіберді. Осы жорықта табын Байқадам балалары
Ақсақал, Саейт дегендер Жанғожаны өлтірді. Көтерліс басылды. Төртінші , 1869
– 1870 жылдардағы Орал, Торғай қазақтарының жаңа шыққан дала низамына
көнбейміз деп жасаған көтерлісі. Бұл
көтерлісті Ауа деп атапты. Байб ақты Беркін, табын Алдаш пен Дәуіт, тана
Жалмұхамбет, алаша Сейіл, тағы талайлар елге басшы болып, өкіметке қарсы
шықты. Кіші жүз тұтасымен көтерілді. Қазаққа болысуға алты мыңдай қиуаның
әскері шықты, орыспен соғысам деп Темір үйезіндегі Шошақкөл деген жерге
дейін келді. Қазақта ауыз бірлік болмады. Өз ара бірнеше хан көтерді. Бір
жағынан, орыс әскерімен соғыста, екінші жағынан, өз ара бірін бірі талады.
Оралда хандар тұқымы төрелерді де талады. Өкіметтің күшті тәртіпті
әскерлері қазақтың быт – шытын шығарды, көп адам қырылды, көп адам ұсталды,
қараңғы үйде шіріп өлді. Қазақ арасында ақтөбе, Ойыл (Көкжар) секілді мықты
қорғандар салынды, бұрынғы қорғандар күшейтілді.
Байұлынан хан болған алаша Сейіл, баласы Амандықпен ұстауда жатып өлді.
Бірнеше бөлек елдер қонысын тастап ауып кетті. Қалған көп қазақ қайтадан
бұрынғы қонысына қонды, өкіметке бағынды. Мұндай жалпы көтерлістен басқа да
бөлек рулардың патша өкіметіне бағынбай ұзақ қайрат еткенднрі көп. Адайдан
шыққан Атағозы, Құдабай, Дәуімшар, Сүйінқара, таздан шыққан Өтен, Нарынбай,
Төремұрат, беріштен шыққан Құлбарақ, Батырбек, Жапарберді, Кебіс, Құлшар,
есентемірден шыққан Мыңбай, Сұлтангелді, Көктаубай, тағы талай адам ел
қорғап, қазаққа дұшпан дегендермен көп жауласқан. Қазақтың адай секілді
рулары шынындығында өкімет Қиуа мен түрікпенді алғаннан
кейін ғана бағынды. Біздің бұл кітапта айтайын дегеніміз – Исатай,
Махамбеттің қозғалысы туралы. Жоңғардың салдарынан қазақ жұрты Сырдан
ауғанда Кіші жүз алдындағы естекті, қалмақты, түрікпенді ығыстырып, Жайық
пен Атырау теңізіне тірелді. Алды Жайықтан өтіп, Еділ – Жайықтың арасындағы
даланы қоныстай бастады. Патша үкіметі қазақты Жайықтан өткізбеске түрлі
амал қылды. Еділ – Жайықтың арасын қоныс қылған естек, қалмақ, қазақ – орыс
пен біздің қазақтың арасында үзілместей жанжал кірді.
1771 жылы Еділдің бойын мекендеген қалмақ қытайға босты. Естектен
төменгі Еділ – Жайық арасындағы дала босады. Жайық бойына қорғандар салып,
әскер қойып, патша өкіметі қазақты Жайықтан өткізбеймін деседе қолынан
келмеді. Қорғандарды баса - көктеп қазақ еріксіз Жайықтың арғы бетін
жайлап, қыстайтын болды. Ақырында 1801- інші жылы өкімет Жайықтың арғы
бетін мекендеуге қазақа рұқсат берді. Қазақты Жайықтан өткізбей ұстап тұра
алмайтындығына өкіметтің көзі жетті. Көп қалмақ босып кетті. Орнында қалған
аз қалмақтың, аз ноғайдың Жайық бойындағы орысқа бірігіп қонысты қорғауға
әлі келмейтініі мәлім болды. Берік қорған салып, көп әскер төгіп, қазақты
тоқтату зор шығын болатын болды. Екінші қазақты бөліп, күшін кеміткісі
келді. Еділ – Жайықтың арасын мекендеген қазақты торына кіргендей билеп,
жуасытуын оңай көрді. Арқадағы көп қазаққа саясатын жүргізуге жуасыған
қазақты құрал қылғысы келді. Сондықтан Еділ – Жайықтың арасын сұратып
Бөкейге арыз бергізді. Бөкейдің арызын Бабыл
патша жан – тәнімен қабыл алды. 1 801–жылы қамалдың 11 –күні Кіші жүз
қазағының хан кеңесінің бастығы Нұралы хан ұлы Бөкей төрені өзіме қабыл
аламын, көңілдегі жеріне жайлауға лұқсат етемін, мейірімділігім түскендігін
білдіру үшін қара бауға тағып, мойнына іліп жүруге сүгіретімді салған алтын
медал беремін деп Бабыл патша жарлық берді. Б ұл Кіші жүзге Жайықтан
өтуге, Еділ – Жайық арасын жайлауға берілген ресіми лұқсат еді.
Сол жылы он мың үймен Бөкей нарынға ресми қонды. Бөкеймен бірге
өткен елдің дені байұлы еді. Осы барғаннан
кейін Бөкей бергі қайта өте ал мады.Қаратайдан өлген Жантөре ханның
орнына хан сайлағанда Кіші жүз екіге бөлінді. Әлімұлы Айшуақ тұқымын
қуаттап, Серғазыныхан сайлады. Байұлы Нұралы тұқымын қуаттап, Бөкейді хан
сайлады. Жетіру екі бөлінді. Кіш і жүздің өз ара бөлініп, екі хан
сайлағаны патша өкіметінің тілегіне айтқандай келді.
Кіші жүзге екі хан тағайындалды . Еділ–Жайықтың алабын мекендеген
қазаққа Бөкей хан болды. Орынбор мен Сырдың арасын қоныстанған қазаққа
Айшуақұлы Серғазы хан болды. Бөкей 1812 жылы байұлына ресіми хан болсада,
хандығын Жайықтың берғы бетіне жүргізе алмады, тек Жайықтан өткен елге ғана
хан болды. Жайықтың арғы бетіндегі ел бөкейлік болып аталды. Бөкеймен бірге
барған ел бірден арғы бетте қалған жоқ. Арғы беттегі елдің бір қатары бері
өтті, берғы беттен де бір қатар ел арғы бетке өтті. Арғы бет, берғы бет
болып Кіші жүз, әсіресе байұлы сапырылысты. Жәңгір ханның заманында
Бөкейліктің елі бері көп өтті.
Елден айырлып қалатын болған соң, 1828 жылы Жәңгір патшадан
өтініп, Бөкейліктен бері ел жібермейтін қылып закөн шығартты. Бір ру емес,
бір арыс не тайпа емес, бір ауылдың жартысы Жайықтың шығыс бетінде қалды.
Бұлай болған соң, ел араласпай тұра ма? Тіршілікке қарсы келген Жәңгірдің
заңы талй бұзылды. Өкіметтің өзі рұқсат беріп, талай ел Бөкейліктен бері
өтті. Жайықтың екі бетіндегі қазақтың аумасуы күні бүгінге дейін тоқталған
жоқ.
Бөкейдің заманда – ақ Бөкейліктегі елдің қонысы тарыла бастады. Қазақ жерді
алып кетті деп қызғанып, 1806 –жылы заузаның 19 - жаңасында қазаққа
мынандай жер ғана тиісті деп жерді шектеп, өкімет заң шығарды.
Еділдің, Жайықтың жағалары, теріскей жақтағы жақсы жерлерді, теңіздің
жағасындағы бір қатар қоныстар ресім түрде қазақтың қолынан кетті. Бөкейдің
заманында қазақтың алды Сарытауға дейін жайылатын еді. Еділдің бойындағы
кең тоғайларды, теңіздің жағасындағы қалың нуларды қазақ әуелгі уақытта
емін – еркін қоныстанушы еді. Қалмақ кеткеннен соң бұл жерлер бос еді.
Жергілікті аз ғана қалмақ пен аз ғана ноғай (қара ноғай) қазаққа араласып
кеткендей болып еді. Қонысты қазақтан сақтау үшін, Жәңгірлік саясатын
жүргізу үшін патша үкіметі Еділдің берғы бетіне шапшаңдықпен орыс халқын
орната бастады. Теңіздің жағасын да байларға, балықшыларға бөліп бере
бастады. Иеленген орыстар қазақты Еділдің бойындағы, теңіздің жағасындағы
нулардан қуа бастады. Қазақ пен көрші орыстардың арасында жанжал кірді.
Жақсы қыстаулардан айырлып, қазақ бірнеше рет жұта ды. Елдің бір қатары
Бөкейлікті тастап бері өте бастады.
Дегенмен де Бөкейдің заманында қоныстың таршылығы онша көп сезілген жоқ.
Ресім түрде қазақтың жері шамалы болса да, шындығында пайдаланған жері көп
еді.
1815 жылы Бөкей өлді. Жас баласы Жәңгір хан болды. 1824 жылға дейін елді
Жәңгір жас болған соң, Бөкейдің інісі Сығай төре биледі. Сығайдың
заманында өкіметтің саясаты өзгерген жоқ. өкіметтің жұмысы қазақты
ығыстырып, 1806 жылы көрсеткен шекке тығу болды. Сығайдың заманында елдің
қонысы едәуір тарылды. Жұт көбейді. Хан да өкімет саясатын көріне жүргізе
бастады. Ханның өзіде елге қатаң тие бастады. Ел мен ханның арасында
наразылық кірді. Елдің бір қатары Жайықтың күншығыс жағындағы маң далаға
шығып кетуге талаптанды.
Елдің бір қатары Жайықтың күншығыс жағындағы маң далаға Жәңгірдің заманында
ел мен ханның арасы айтқындай болып бөлінді.
Жәңгір Аштархан губернаторы Андреевский дегеннің қолында өсті.
Орысша, арабша, парсыша заманынша жақсы тәрбие алды.
Өткен замандағы арабтың, қызылбастың салтанатты падишалары
орыстың Романынан шыққан айбарлы патшалары Жәңгірге үлгі болды. Қазақтың
салты, қазақтың тұрмысы, әдеті заңы туралы Жәңгірге тәрбиешілер , әрине бір
ауыз да сөз айтқан жоқ.
Жәңгір өзімшіл, патшашыл, орысшыл, діншіл болып, ел билеу туралы
еш нәрсе үйренбей қазақтың жайында дым білмейтін болып шықты.
1824 жылы жасқа жетіп хандықты қолына алған соң, Жәңгір ұяда
көргенін іске асыра бастады.
1806 – ншы патшаның қазақтікі деп айтқан жерін Жәңгір өзімнің жерім деп
түсінді. Қара халықтың жері ханның мүлкідеген пікірді жүргізді. 1806 жылы
патшаның қазақтікі деген жерінен төрт жүз мың десетине жақсы жерді ханның
үлесі деп жариялады. Қалған жерден бір қатар жақсы жерлерді айналасындағы
туғандарына, төрелерге, жақындарына үлестірді. өзіне жақпаған ауылдың,
рудың жерін тартып алатын болды. Қараөзеннің бойы мен Айғырқұм деген жерден
байбақты Еділбай деген ауылды басы Жантеліұлы Жүніс қылып қуды, бұлардың
жерін Орманұлы Шыналы төреге алып берді.Осындай ісі көп болды.
Жәңгірдің заманында Бөкейдің елі көшуді кемітіп, отырақшы бола
бастады. Жайлағанда, қыстағанда ел 1806 жылдың шегінен аса алмайтын болды.
Жазы қолайсыз не қысы қатты жылдары көршілес нудағы елдер мен қазақтың
арасында күшті жанжалдар пайда болды.
Жұт көбейді. Ел жарлы бола бастады. Жәңгір қазақты
қорғамады, қоғауға да әлі келмеді .
Еділ – Жайық бойындағы қазақ орыстар, теңіз бойындағы байлар
қазақтың меншікті жеріне ауыз салды.
Қазақтың мойыны патырау6, ыштырап дегеннен босамады. Айналасындағы жерге,
бай көршілеріне түк (тұяқ) ақы төлеп, қазақ жан сақтайтын болды.

Жанұзақ жыраудың Жәңгір ханға мақтау ретінде айтқан сөзінде
Бөкейдің заманындағы қазақтың қонысын былай дейді.

Құлабие, Торғай екі көл
Ежелгі әкең Бөкей барында
Толықсып жайлап еді біздің ел.

Еділ, Жайық екі су,
Еңсесіне ел қонып,
Ендеп жылқы жайылды.
Ақтөбе деген суына.
Ұлы Сұлтан менен Қараман,
Үшқоба менен Жанарыстан,
Ат оралып жүре алмас
Бетегенге біткен ағаштан,
Жер көтермес көп халқым
Сығылар деп қоныстан,
Аш арыстандай алыстың
Аузы түкті орыспен...
Кешегі әкең Бөкей барында
Борсыдан біздің ноғай
Өтіп еді күшімен
Осылайғы Қараөзеннің аузынан
Төрткөл, төртшежіннен

Байларға құба жайлатқан,
Жарлыға мыңдап жылқы айдатқан,
Алтынды тақтың үстінде
Рақыметті Бөкей хан өткен.
Осы күнгі Бөкейліктің топырағынан тыс Борсыны (Торгунь), Еділдің, Жайықтың
бойын, Ақтөбені (Ахтуба), Жанарыстанды (Еруслан), Қараманды (Караман),
Қараөзеннің басын (Верховья Малого Узеня), Төрткөл (Деркул), Төртшежінді
(Чижы) Бөкей заманында қазақтың жайлағаны осы өлеңнен анық көрінеді.
Өкіметің қазақтың жерін тартып алғандығы ел әдебиетінде анық сүгіреттелген.
Жәңгір ханға Жанұзақ жырау былай жырлайды.

Айт десең айтайын,
Можабай салған жеріңнен,
Ит терісі билентпен
Патшаның тура өзінен берілген.
Бұғаданың алды бетінен,
Ешкілі бұлқын ішінде,
Бестерек ана Еділ шетінен
Батайыбтың тұсынан
Сарқыратып қампас салдырдың
Балдырлаған көп қалмақтың ішінен ...
Осылайғы Қаракөлдің шетінен
Кәнүшкілі ызбар сайлатып,
Арғымақ жендет аттарды
Ретімен байлатып ...
Сарқыратып қампас салдырдың
Бес шақырым Бершіннен ...
Қияқты найза қолға алған,
Белгілі Орал қазағы
Бұқты, бұғай айдындым,
Сенің бір ғана ауыз сөзіңнен,
Қазық шаншып белгі еттің
Ащылы Самар суына.
Бұдырайған игі Нарын құмақты
Көмбедей Нарында шишма бұлақты
Текбір сайлап жұрт салдың
Жасқұстың мынау құмына.

Жәңгірдің заманында қазақтың қонысының Бөкей заманына
қарағанда қанша тарылғандығы Жанұзақтың осы
өлеңінен – ақ анық көрініп тұр.
Қазақтың жерін патша үкіметінің қайтіп тартып алғандығы, халық
билеген сұлтандардың орыс үкіметі алдындағы күші кете Боран жыраудың Жәңгір
хан заманында Теңіз бойына сардар болған Сығайұлы Өтепәлі төреге айтқан
сөзінен анық байқалады.
Арыстан сынды төренің
Аруағына қарсы тұрып, сес беріп,
Алдына гәзет оқыды
Кәуірдің көкше көзді бір малайы:
Теңіздің бойын алдым деп,
Алдына төрткүлденген
Құймалы қала салдым деп,
Жағаға елді түсірмей,
Құлақтан сулар ішірмей
Халықтың алып еді қонысын,
Қуырып еді тынысын,
Құртып еді тынысын.
Халық қайғысын меңгерген
Қайран ерге қатты қиын күш болды.
Қамалғаным мына қамыс деп,
Қашпақ мұнан намыс деп,
Қосын тарттты Семізге,
Қаптай қонды Теңізне ...
Айтып хабар жетісті,
Теңізге сұлтан қонды деп,
Атасы жаман ... доңызға.
Атасы жаман бұ кәуір
Буырқанды, бусанды,
Мұздай темір құрсанды.
Бес кардонның орысы
Жетіп келді жиылып,
Көкпеңбек темір киініп.
Алдында келді біреуі
Қабағын тастай түйініп.
Қала бұзар секілді қайран ер
Алдынан шықты қаламқасы қиылып,
Атадан қалған ескі аруаққа сиынып.
А ... кәуір, іздегенің мен болсам,
Жер иесі сен болсаң,
Атыңды байлап үйге түс,
Сөйлесейін сеніменен тең болсам.
Дегеніңе көнермін,
Өзіңнен ширек төмен кем болсам,
Жөніңменен сөйлессең,
Дегшеніңе көнермін.
Қыс қыстаған қыстаудан
Әбирегін9 беремін
Байдадан бергі қолтықтан
Мың қой жиып беремін.
Сұлтанның осы сөзін естіген соң
Атасы жаман бұ кәуір
Ашуланды ақырды,
Байдадан бергі қолтықтан
Алты мың қой деп шақырды.
Кәуірдің осы сөзін естіген соң,
Қайран ерқызарысты, қысылды,
Қысылғаннан қылыш ала оқталды.
Ашуын ақылы басты да
Қайта ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.