Махмұт Қашқари сөздігіндегі фонетикалық зерттеулер

Орта ғасырдың ең көрнекті ғалымдарының бірі – Махмұт Қашқари тіл білімі мен әдебиетке қатысты көлемді де күрделі екі ғылыми еңбек жазған:
1. «Жавохирун – нахв фи луғотит түрк» («Түркі тілдерінің синтаксисі, қағидалары») деп аталады. Бұл еңбегі бізге жетпеген
2. «Диуани лұғат ат-түрік» («Түркі сөздерінің жинағы») Бұл еңбек 1074 ж жазылған.
«Диуани лұғат ат-түрік» - қазіргі түркі халықтарының бәріне ортақ мұра. Бұл сөздікте орта ғасырдағы түркі ру-тайпаларының бәріне ортақ 6000-нан аса төл сөз бен жеке тайпаларға ғана қатысты диалект сөздер бар. Махмұт Қашқаридың бұл еңбегі – тек түрікше-арабша түсіндірме сөздік қана емес, сонымен бірге ол ежелгі түркі тілдері мен ауыз әдебиетін зерттеп, танып-білу үшін аса қажетті, теңдесі жоқ ғылыми еңбек [1; 174].
Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» атты энциклопедиялық сөздігінің тұтас мәтіні ана тіліне тұңғыш рет толық аударылып, 1997-98 ж 3 том болып басылып шықты. Авторы Асқар Егеубаев. Жалпы көлемі – 111,25 баспа табақ [2; 5].
«Диуани лұғат ат түрк» кітабының бізге жалғыз қолжазбасы жеткен. Ол Түркияның Стамбул қаласында сақтаулы. Кезінде Бағдаттағы Халифат қаласында сақталып, кейін түрлі жағдайларда көшіріліп, жер-жерге тараған. Түркиядағы қолжазбаны көшіруші сабалық, кейін Шамда тұрған Мұхаммед ибн Әбубәкір Әбл Фатих Махмұт Қашқаридың өз қолымен жазылған түп-нұсқасынан тікелей көшірілгенін куәландырып, хаттаған. Бұл қолжазба нұсқа «Диуани лұғат ат түрк» жазылғаннан кейін 180 жылдан соң көшірілген. 1266 ж 1 тамыз, Броккельман тұжырымы бойынша, 2 томда көшіріліп біткен [1; 178].
Махмұт Қашқари бұл еңбегін сегіз кітапқа жіктеген. Алғашқы кітапты Тәңірінің жөнімен Әліптен бастады. Әліптен басталатын кітабын «Хамза кітабы» деп атады. Екіншісі, «Сәлім кітабы», яғни құрамында «Харфи илет» деп аталатын «әліп(а), уау(у), иай(й)» әріптері болмаған сөздер, әріп қайталанбаған сөздер; үшінші Мұзоаф кітабы, яғни «харфи илеттің» бірінен басталатын сөздер кітабы. Бесінші үш әріпті кітап, алтыншысы төрт әріпті кітап, жетіншісі мұрын дыбысты әріптер «ғұнналылар» деп аталады. Сегізіншісі, екі сүндікпен қатар келген сөздер кітабы.
Күллі түркі тілінде қолданылатын негізгі әріптер он сегіз. Түркі жазуында сол әріптер қолданылады.
Есімдер екі түрлі: бірі түпкілікті (түбір) есім, екіншісі жасанды есім. Етістіктен жасалатын есімдер

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Немат Келімбетов «Ежелгі дәуір әдебиеті», Алматы, 2005ж
2. Асқар Егеубев «Махмұт Қашқари сөздігі», Алматы, 1997-98ж