Ақмола облысы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Ақмола облысына қысқаша шолу: тарихы, физикалық географиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Ақмола облысының әлеуметтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Ақмола облысына қысқаша шолу: тарихы, физикалық географиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Ақмола облысының әлеуметтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Зерттеу нысаны болып отырған тақырыптық өзектілігі – Ақмола өңірінде орнаған, ондағы мекен еткен халықтардың баспанасы, орталығы болған Астанатың бұрынғы да бүгінгі тарихын, оның әлеуметтік – экономикалық және мәдени дамуын терең зерттеп, таразылау мен сараптау арқылы қаланың қазіргі кезеңдегі жағдайын және келешектегі даму болашағын ашып көрсетуде.
Тақырыптық зерттеу деңгейіне келсек, 1862 ж. Ақмола қала мәртебесін алды. 1962 ж. қалаға Целиноград атауы берілді. Ақмола елінің тарихы, Ақмола дарабоздары мен ел ішіндегі атақты өнер жұлдыздары және 1956 жылы Астана құрылғаннан бастап 1988 жылы жабылғанын, одан 1990 жылы ашылып, торыққан Ақмола жері 1997 жылы тағы да тоқырауға ұшырап, нарық қыспағына алынғанын өз еңбектерінде сөз етті. Олардың қатарына тоқтала отырып, талдау жасайтын болсақ, Ы.Сариева өзінің «Текті Ақмола» кітабында тым ертедегі өлке тарихынан бастап, қазіргі кезеңдегі тарихында баяндайды.
Ал, Л.Ситников тың «Ақмола алабының тынысы» кітабында бұрын құрлығызыған кең далада қатантты метал-боксит кенінің пайда болуы, оның өркендеуі мен келешегі туралы жан-жақты әңгіме болады. Сонымен бірге кәсіпорын жұмысшылары, олардың қыпсырлы да жемісті еңбегі баяндалады.
Сондай өңір тарихына байланысты тың және тыңайған жерлерді игеруге арналған мынадай еңбектерді атап көрсетуге болады: «Жизнь замечательных людей в краю хлеба и металла». Бұл кітаптар жинағын құрастырушы Қозыбаев болды. Сонымен қатар В.В.Владимиров пен Х.Ш.Абрашитов «Всенародный подвиг на целине» т.б. деген кітабын атауға болады. Бұған қоса «Ақмола таңы» газеттерінің беттерін қала әкімі мен жергілікті ел азаматтарының, қаланың әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайына, бала да көптеген мәселелерге байланысты мақалалары, дала дамуының жылдық қорытындылар мен есептері жарық көріп отырды.
Тақырыптық зерттеу деңгейіне келсек, 1862 ж. Ақмола қала мәртебесін алды. 1962 ж. қалаға Целиноград атауы берілді. Ақмола елінің тарихы, Ақмола дарабоздары мен ел ішіндегі атақты өнер жұлдыздары және 1956 жылы Астана құрылғаннан бастап 1988 жылы жабылғанын, одан 1990 жылы ашылып, торыққан Ақмола жері 1997 жылы тағы да тоқырауға ұшырап, нарық қыспағына алынғанын өз еңбектерінде сөз етті. Олардың қатарына тоқтала отырып, талдау жасайтын болсақ, Ы.Сариева өзінің «Текті Ақмола» кітабында тым ертедегі өлке тарихынан бастап, қазіргі кезеңдегі тарихында баяндайды.
Ал, Л.Ситников тың «Ақмола алабының тынысы» кітабында бұрын құрлығызыған кең далада қатантты метал-боксит кенінің пайда болуы, оның өркендеуі мен келешегі туралы жан-жақты әңгіме болады. Сонымен бірге кәсіпорын жұмысшылары, олардың қыпсырлы да жемісті еңбегі баяндалады.
Сондай өңір тарихына байланысты тың және тыңайған жерлерді игеруге арналған мынадай еңбектерді атап көрсетуге болады: «Жизнь замечательных людей в краю хлеба и металла». Бұл кітаптар жинағын құрастырушы Қозыбаев болды. Сонымен қатар В.В.Владимиров пен Х.Ш.Абрашитов «Всенародный подвиг на целине» т.б. деген кітабын атауға болады. Бұған қоса «Ақмола таңы» газеттерінің беттерін қала әкімі мен жергілікті ел азаматтарының, қаланың әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайына, бала да көптеген мәселелерге байланысты мақалалары, дала дамуының жылдық қорытындылар мен есептері жарық көріп отырды.
1. «Ақмола облысының 2013 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары және 2014 жылдың негізгі міндеттері туралы» Ақмола облысы әкімінің есебі.
2. Ахметов, Е.А. Дүние жүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясы: жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманит. бағытындағы 10-сыныбына арн. оқулық / Ертіс Ахметұлы Ахметов, Талғат Ошанұлы Уәлиев, Қадірбек Мәуленұлы Ахметов.- Алматы: Мектеп, 2006.- 223, [9] б.: Экономикалық және әлеуметтік география.
3. Байбатша Әділхан Бекділдаұлы: биобиблиогр. көрсеткіш / ҚР білім және ғылым м-гі, Қ. И. Сәтбаев атын. ҚазҰТУ, Ғылыми кітапхана; [құраст. Э. Н. Шабанбаева, М. Ж. Шакирова].- Алматы: [б. ж.], 2008.- 90, [1] б.- (Қазақстан ғалымдарының биоблиогр.).
4. Байбатша, Әділхан Бекділдаұлы, ол туралы - Биоблиографиялық көрсеткіш.
5. Мұқашева, Ж.Н. Жалпы жер тану: (оқулық) / Жаңылдық Наурызбайқызы Мұқашева.- Алматы: "Медеу Медиа +", 2007.- 356 б.
6. Физикалық география.
7. Жер тану - География - Оқулық.
8. Увалиев, Т.О. Қазіргі дүние географиясы: жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманит. бағытындағы 11-сыныбына арн. оқулық / Талғат Ошанұлы Увалиев, Ертіс Ахметұлы Ахметов, Қадірбек Мәуленұлы Ахметов.- Алматы: Мектеп, 2007.- 231, [9] б.: суретті.-
9. Ахметов, Е.А. Экономическая и социальная география мира: учеб. для 10 кл. обществ.-гуманит. направления общеобразоват. шк. / Ертис Ахметович Ахметов, Талгат Ошагович Уалиев, Кадырбек Мауленович Ахметов.- Алматы: Мектеп, 2006.- 202, [14] с.: ил.
10. География: пособие для поступающих в вузы / [В. П. Максаковский и др.].- М.: Дрофа, 2003.- 478, [2] с.- (В помощь абитуриенту).
11. География.
12. Ермаков, В. А. География в вопросах и ответах: прил. к. кн. "Казахстан в современном мире" / В. А. Ермаков.- Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998.
13. Капустин, А. В. Технические средства гидрометеорологической службы: учеб. пособие / А. В. Капустин, Н. Л. Сторожук.- СПб.: Энергомашиностроение, 2005.- 283с.
14. Метеорологические приборы.
15. Керимбай, Н.Н. Закономерности структурной организации геосистем бассейна р. Шарын и вопросы рационального природопользования/ Нуржан Нурбергенулы Керимбай; КазНУ им. аль-Фараби.- Алматы: КазНУ, 2008.- 195 с. Реки - Республика Казахстан.
16. Река Шарын - Геосистема - Природопользование Дар Керимбай Н. Н.
17. Любушкина, С.Г. Естествознание. Землеведение и краеведение: учеб. пособие / Светлана Георгиевна Любушкина, Константин Васильевич Пашканг.- М.: ВЛАДОС, 2002.- 455, [1] с.: ил.- (Учеб. пособие для вузов).
18. Физическая география - Землеведение - Естествознание - Краеведение .
19. Самойленко, А. А. География туризма: учеб. пособие / А. А. Самойленко.- 3-е изд.- Ростов н/Д: Феникс, 2008.- 359, [2] с.- (Высш. образование).
20. География туризма.
21. Уварова, А.К. Составление туристских карт: учеб. пособие / Алиса Константиновна Уварова; КазНУ им. аль-Фараби.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2009.- 144, [1] с.
22. Картография.
23. Чигринец, Л.Ю. Определение расчетных гидрологических характеристик с применением персонального компьютера: учеб. пособие / Лариса Юрьевна Чигринец; КазНУ им. аль-Фараби.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2009.- 211, [4] с.: ил.
24. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» - Алматы, «Экономика» 2005
2. Ахметов, Е.А. Дүние жүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясы: жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманит. бағытындағы 10-сыныбына арн. оқулық / Ертіс Ахметұлы Ахметов, Талғат Ошанұлы Уәлиев, Қадірбек Мәуленұлы Ахметов.- Алматы: Мектеп, 2006.- 223, [9] б.: Экономикалық және әлеуметтік география.
3. Байбатша Әділхан Бекділдаұлы: биобиблиогр. көрсеткіш / ҚР білім және ғылым м-гі, Қ. И. Сәтбаев атын. ҚазҰТУ, Ғылыми кітапхана; [құраст. Э. Н. Шабанбаева, М. Ж. Шакирова].- Алматы: [б. ж.], 2008.- 90, [1] б.- (Қазақстан ғалымдарының биоблиогр.).
4. Байбатша, Әділхан Бекділдаұлы, ол туралы - Биоблиографиялық көрсеткіш.
5. Мұқашева, Ж.Н. Жалпы жер тану: (оқулық) / Жаңылдық Наурызбайқызы Мұқашева.- Алматы: "Медеу Медиа +", 2007.- 356 б.
6. Физикалық география.
7. Жер тану - География - Оқулық.
8. Увалиев, Т.О. Қазіргі дүние географиясы: жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманит. бағытындағы 11-сыныбына арн. оқулық / Талғат Ошанұлы Увалиев, Ертіс Ахметұлы Ахметов, Қадірбек Мәуленұлы Ахметов.- Алматы: Мектеп, 2007.- 231, [9] б.: суретті.-
9. Ахметов, Е.А. Экономическая и социальная география мира: учеб. для 10 кл. обществ.-гуманит. направления общеобразоват. шк. / Ертис Ахметович Ахметов, Талгат Ошагович Уалиев, Кадырбек Мауленович Ахметов.- Алматы: Мектеп, 2006.- 202, [14] с.: ил.
10. География: пособие для поступающих в вузы / [В. П. Максаковский и др.].- М.: Дрофа, 2003.- 478, [2] с.- (В помощь абитуриенту).
11. География.
12. Ермаков, В. А. География в вопросах и ответах: прил. к. кн. "Казахстан в современном мире" / В. А. Ермаков.- Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998.
13. Капустин, А. В. Технические средства гидрометеорологической службы: учеб. пособие / А. В. Капустин, Н. Л. Сторожук.- СПб.: Энергомашиностроение, 2005.- 283с.
14. Метеорологические приборы.
15. Керимбай, Н.Н. Закономерности структурной организации геосистем бассейна р. Шарын и вопросы рационального природопользования/ Нуржан Нурбергенулы Керимбай; КазНУ им. аль-Фараби.- Алматы: КазНУ, 2008.- 195 с. Реки - Республика Казахстан.
16. Река Шарын - Геосистема - Природопользование Дар Керимбай Н. Н.
17. Любушкина, С.Г. Естествознание. Землеведение и краеведение: учеб. пособие / Светлана Георгиевна Любушкина, Константин Васильевич Пашканг.- М.: ВЛАДОС, 2002.- 455, [1] с.: ил.- (Учеб. пособие для вузов).
18. Физическая география - Землеведение - Естествознание - Краеведение .
19. Самойленко, А. А. География туризма: учеб. пособие / А. А. Самойленко.- 3-е изд.- Ростов н/Д: Феникс, 2008.- 359, [2] с.- (Высш. образование).
20. География туризма.
21. Уварова, А.К. Составление туристских карт: учеб. пособие / Алиса Константиновна Уварова; КазНУ им. аль-Фараби.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2009.- 144, [1] с.
22. Картография.
23. Чигринец, Л.Ю. Определение расчетных гидрологических характеристик с применением персонального компьютера: учеб. пособие / Лариса Юрьевна Чигринец; КазНУ им. аль-Фараби.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2009.- 211, [4] с.: ил.
24. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» - Алматы, «Экономика» 2005
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Ақмола облысына қысқаша шолу: тарихы, физикалық 4
географиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Ақмола облысының әлеуметтік-экономикалық 38
жағдайы ... ... ... ... ... ...
39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу нысаны болып отырған тақырыптық өзектілігі – Ақмола өңірінде
орнаған, ондағы мекен еткен халықтардың баспанасы, орталығы болған
Астанатың бұрынғы да бүгінгі тарихын, оның әлеуметтік – экономикалық және
мәдени дамуын терең зерттеп, таразылау мен сараптау арқылы қаланың қазіргі
кезеңдегі жағдайын және келешектегі даму болашағын ашып көрсетуде.
Тақырыптық зерттеу деңгейіне келсек, 1862 ж. Ақмола қала мәртебесін
алды. 1962 ж. қалаға Целиноград атауы берілді. Ақмола елінің тарихы, Ақмола
дарабоздары мен ел ішіндегі атақты өнер жұлдыздары және 1956 жылы Астана
құрылғаннан бастап 1988 жылы жабылғанын, одан 1990 жылы ашылып, торыққан
Ақмола жері 1997 жылы тағы да тоқырауға ұшырап, нарық қыспағына алынғанын
өз еңбектерінде сөз етті. Олардың қатарына тоқтала отырып, талдау жасайтын
болсақ, Ы.Сариева өзінің Текті Ақмола кітабында тым ертедегі өлке
тарихынан бастап, қазіргі кезеңдегі тарихында баяндайды.
Ал, Л.Ситников тың Ақмола алабының тынысы кітабында бұрын
құрлығызыған кең далада қатантты метал-боксит кенінің пайда болуы, оның
өркендеуі мен келешегі туралы жан-жақты әңгіме болады. Сонымен бірге
кәсіпорын жұмысшылары, олардың қыпсырлы да жемісті еңбегі баяндалады.
Сондай өңір тарихына байланысты тың және тыңайған жерлерді игеруге
арналған мынадай еңбектерді атап көрсетуге болады: Жизнь замечательных
людей в краю хлеба и металла. Бұл кітаптар жинағын құрастырушы Қозыбаев
болды. Сонымен қатар В.В.Владимиров пен Х.Ш.Абрашитов Всенародный подвиг
на целине т.б. деген кітабын атауға болады. Бұған қоса Ақмола таңы
газеттерінің беттерін қала әкімі мен жергілікті ел азаматтарының, қаланың
әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайына, бала да көптеген мәселелерге
байланысты мақалалары, дала дамуының жылдық қорытындылар мен есептері жарық
көріп отырды.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - өлке тарихын тереңнен зерттеу
негізінде Астана қаласының тарихы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы, өнері
мен мәдениеті және бүгінгі жағдайын, даму болашағын ашып көрсету.
1 Ақмола облысына қысқаша шолу: тарихы, физикалық географиясы
Баланың өмірі, тағдыры ол тұрған өңір, өлкемен тығыз байланысты,
сабақтас сондықтанда Астана тарихын тілге тиек етер болсақ, Ақмола өңірін
сөз етпеу, қысқаша тарихына тоқталмау мүмкін емес. Есіл мен Ақмола өңірінің
төсіне шыққан маржанындай болып аз ғана жылдар көлемінде дүр ете қалған,
кейіннен талай тоқырауды басынан өткізген Астана тарихы мен тағдырына бүгін
күні біз қарай алмаймыз.
Тарихқа жүгінсек, Ақмола есімі тым әріге сілтейді. Халық қамқорышысы,
би, философ дана Асаққойғы Ақмола өзеніне қарап Ақсуың бал татитын, ақ
шабағын май татитын екен - деп тамсанған дейді. Бұған қосымша тағы бір
дерекке назар салсақ, Ақмола даласының сан ғасырлардан белгілі екендігіне
көзіміз жете түседі, Ақмола даласы ескі болғанымен Ресей жеріне қатынастың
ең маңызды керден жолы болды деп жазды, Гладышев пен Муравев деген
зерттеушілер бұл жолмен 1283 жылы Италия саяхатшысы Рубик Еділден бастап,
Жайықтың жоғары жағынан созақ, құмкент арқылы Іле қаласына дейін жүріп
өткен. Орта Азиямен байланыстыратын маңызды керуен жолы болды. Ол жолмен
тауар тиеген керуендер жүретін еді, сондай-ақ бұл жолмен талай Ресей және
Батыс емшілері жүріп өтті - деп сол заманның өзінде-ақ Ақмола даласы деген
сөз тарихқа енгендігін көрсетеді.
Мына дерек те назар аударуға тұрарлық: 1694 жылы тобылдық Тәке ханға
Ресей елшісі Прашин мен Скибин Ақмола даласындағы керуен жолымен
жіберілген деген архив деректерібар. Тұтас бір ұланғайыр өлкеге есімін
беріп тұрған Ақмола өзені – тіршілік көзі, оның ұзынды,ы 825 шақырымға
созылып жатыр.
Есіл өзенінің сол жағалауында мыңдаған жылдар бұрын дүниеге келген
Қыпшақ сұлтанының әскери ставкасының Қазақстанның жаңа елордасы Астана
тарихында өзіндік орны бар. Боз-оқ қаласының үйіндісін ашып, оны зерттеу
жұмыстарының арқасында қаланың тарихы ілгеріде жатқаны белгілі болды.
Бұл өлкеде бұрыннан-ақ адамдар мекен еткен. Палеонтологтар, археологтар
сар далада жортуылдаған көшпенділер қорғаны жайлы, сонау оныншы
ғасырлардағы Боз-Оқ секілді қалашықтың қайталанбас қолөнері мен
мәдениеті жайлы археологиялық қазбаларды сөйлеткісі келеді. Ол –
уақыттың еншісі, ал, біз бүгінге жеткен ең ескі ғимараттар арқылы Ақмола
уездік қалашығының әскери және құрылыстық нығаюы кезеңі жайлы айтамыз.
Сол кезеңдегі тарихи жағдайлар Ресей империясының отарындағы алыс
мекендерін бақылайтын осындай әскери қамалдарды салғанынан хабар
береді.
Бір кездері Қараөткел арқылы аққан Есілдің суы сарқырап жататын. Ұзақ
жол жүріп келе жатқан керуен өзеннің жағасына тоқтап, тыныстап алатын
еді. Ал кесененің күнмен шағылысқан ақ күмбезі жолаушыларға ақ сапар
тілеп тұрғандай. Міне, осындай, ежелгі Сарыарқаның төсінде қала бой
көтерді. Басында қала емес, жай ғана қорған сияқты болатын. Бұл
төңірекке қоныстанған қазақтар жылдың қай мезгілі болса да Қараөткелдің
тайыздау жерімен жылқы, түйе малын пайдаланып, жаз жайлауға ал қысқа
қыстауға көшіп-қонып жүретін. Өзеннің осы тұстағы өзен арнасын жабатын
қара түсті құмнан Қараөткел пайда болған. Ал одан Нұра өзеніне қарай он
сегіз шақырым жерді Ақмола деп атап кетті. Ал күмбезі алыстан көз
тартатын кесене Есілдің жағалауында тұр. Ол жерде бір кездері өзінің
даналығы мен әділдігімен бүкіл сахара танымал болған Нияз би жерленген.
Оның әкесі Тілеулі батыр қазақ-жоңғар ұлт-азаттық соғыс тарихында
өзіндік орны бар адам. Аты аңызға айналған қолбасшы, сардарлар Есет пен
Жәнібектің үзеңгілесі болған ол Аңырақай, Қалмаққырған мен Қарақұмда
1710-1729 жылдары болған жоңғар соғысында қыпшақтың 92 руының әскерін
басқарған. Сонымен қатар, лайықты ұлды тәрбиелей білді. Кейінірек, Нияз
би Абылай ханның беделді кеңесшілерінің бірі болды. Ал күмбезі киіз
үйдің шаңырағына ұқсайтын, ақ кірпіштен тұрғызылған кесене осы өңірдің
атына айналды.
Ақмола бекінісін құру туралы шешім. 1822 жылы Александр 1 Сібір
қырғыздары туралы жарғы қабылдайды. Осылайша әкімшіл патшалық реформамен
қазіргі Қазақстанның тарихы басталды. Ақмола аймағында көшіп-қонып
жүрген орта жүз жаңадан құрылған Омбы облысы құрамына енгізіліп,
әкімшілік аймақтарға, болыс, ауылдарға бөлінді. 1829 жылы Орта жүздің
билеушісі Семеке ханның шөбересі Қоңырқұлжаев Құдайменді орыс басшысына
қарамағындағы ауылдарды қарақшылардың шабуылынан құтқарып, Қарпық және
Қуандық болыстарын құру туралы өтініш жасайды. Одан өзге, Түркістаннан
шекаралас аймақтарға шығатын сауда керуендерін сақтау туралы басқа
сұлтандар мен патша шенеуніктері де өтініш жасаған. Көп ұзамай-ақ Ақмола
бекінісін салу туралы шешім қабылданды. 1830 жылдың 28-мамырында
құрылысқа Петропавлдан құрамында екі жүз адамы бар Ф. К. Шубиннің тобы
шықты. Ол жазда Қоңырқұлжаев Құдайменді сұлтан ауылымен Қараөткел
маңайында көшіп жүрген болатын. Ф.К.Шубиннің тобы осы төңірекке келіп,
Нияз бидің кесенесінің айналасына бірінші болып шатыр тікті. Бір ғана
зиратпен әйгілі болған жерге болашақ Ақмола бекінісі аймағының
әкімшілік орталығының тұрғызылатын орнын ақылдасу үшін, жергілікті
рулардың ақсақалдары жиналды. Ақсақалдар Шубинге Есілдің екі жағалауының
да тұрғындарына ыңғайлы болу үшін, Қараөткелде көпір салуды ұсынды.
Офицер айтылған кеңеске құлақ түріп, 1830 жылдың 18-маусымында
ақсақалдардың қол қоюымен құжат жасалды. Бұл қазақ болыстарының аға
сұлтандары мен ақсақалдарының берген тілхаты сияқты болды. Атын
өзгертіп жатпады, патша әкімшілігінің бар қағазында Ақмола деп жазылып
кетті. Тура осы күнді Қазақстанның болашақ астанасының туған күні деп
есептесе де болады. Ол кездері бекіністе бар-жоғы 313 адам тұрып жатты.
Сурет 1. Ақмола бекінісіДала қорғанының құрылысы
Қаланы тұрғызу құрылыс материалдарының жетіспеушілігімен біраз қиынға
соқты. Оларды Петропавл мен Омбыдан жеткізді. Шубиннің тобы 1832 жылдың
22-тамызында орталық үшін аса қажетті объектілердің құрылысы біткеннен
кейін, ресми түрде Ақмола приказы мен ішкі округ ашылды. Жиында ақындар
айтысы, бәйге, күрес болды. Отыз бір рет от шашу атылды. Бас кезінде бұл
жерде бірнеше балшықтан, ағаштан жасалған үйлер салынды. Олар қорғаныс
үшін пайдаланылды. Қазыналық ғимараттар мен кеңсе, лазарет пен асханадан
тұратын бірінші қатар өзеннің жағалауына орналастырылды. Ал әскери
тағайындаудағы ғимараттар, яғни, офицер үйлері, казармалар мен
қару-жарақ қоймалары және тағы басқа құрылыстар екінші қатарда
орналастырылды. Жекелеген казармалар көпестердің уақытша тұрағына
айналды. 1835 жылы округте 71 262 адамнан тұратын он бес болыс пен тоғыз
ағаш үйлі бір орыс поселкесі болды. 1840 жылы бес мұнаралы көп қырлы
формалы қабысқан далалық қорған салынды. Оның төменгі жағы балшықтан,
оқшашарға лайықтап жасалды. Бүгінде бұл қару Президенттің мәдени
орталығында сақтаулы. Мұнараның жоғарғы жағы қарағай бөренелерінен
тұрғызылды. Олардан атуға ыңғайлы тесіктер жасалды. Әскери-стратегиялық
жағынан алып қарағанда қорған тамаша қорғалған болып саналатын. Оң
жағынан Есіл ағып жатты, батысы мен солтүстігінде қамысты батпақ, ал
шығысында - созылған сардала еді. Басынан бастап батыс жағына
отставкадағы солдаттар, ұсақ саудагерлер, қолөнершілер орналасты. Олар
Слободка елді-мекенін құрды.
Уақыт өте қорғаныстың айналасына адамдар қоныстанды. Болашақ Ақмоланың
аудандары құрыла бастады. Кеңес Одағына дейін ескі атаулар сақталып
келді. Қорған қазіргі Желтоқсан мен Кеңесары көшелерінің орнында, ал
Орталық мұнара Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы орталық стадионның
орнында тұрды. Ол уақытта екі бөлмелі ағаш үйлер және де Г әрпіне
ұқсайтын атақты глаголи үйлері тұрғызылатын. Бұл үйлердің терезелері
құрғақ пленкамен қапталатырн. Қала екі мектептен, яғни, казак және мешіт
жанындағы мешіттен, екі ұстахана, екі нан дүкені, бір шарап ұрасы мен он
бір дәмханадан басталды. Біртіндеп өсе бастаған қорған 1845 жылы Ақмола
станицасына айналды. Станицаның жеке храмы болмады. Оның орнына қайтыс
болғандарды ақтық сапарға шығарып салатын жорық шіркеуі ғана болды.
1854-1856 жылдары қорғанда Сібір казак әскері қазынасының есебінен татар
А. Абдулманов пен А. Сәбитовтар жолдастарымен бірге Есіл өзенінің
бойынан Константин Еленин шіркеуі салынды. 1876 жылы Ақмола қорғанын
таратып жібергеннен кейін казактар шіркеуді станицаға көшіруді талап
етті. Бұрынғы шіркеуді бұзып, қазіргі Константин Еленин кафедралды
соборы тұрған жерге көшірілді. Оны 1900 жылдың 14 мамырында сала
бастады. Кейінірек, 1891-1893 жылдары болашақ Президент резиденциясының
орнында, Александр-Невский соборы көтерілді. Оның жобасын Тобылдан
арнайы шақырылған инженер-технолог Павел Голышев жасады. Оны бірде-бір
шегесіз тұрғызды. Ішкі қабырғалары мен төбесін 1941 жылы мәскеулік
суретші, В. М. Васнецовтың шәкірті М. И. Тимофеев салды. Собор көптеген
тұрғындар, көпес, жергілікті әкімшіліктің берген садақасынан тұрғызылды.
Оның сыртқы және ішкі жинақылығы, сапалылығы мен байлығымен ерекшеленді.
Шіркеуді ХХ ғасырдың бас кезінде бұзды. Президент мәдени орталығында
дінбасы Виктор Плотниковтың портреті сақталған. Ол рухани қызметпен
айналысып қана қоймай, сонымен қатар, Ақмола уезі мен қаласының
1891-1916 жылдар аралығындағы шежіресін де жазған. Және де Жаңа туылған
нәрестелер туралы мәліметтерді де толтырған. Тауарларын алып өтетін
мұсылман көпестердің де жан азығы туралы ойланатын кез келді. Енді бұл
төңіректе ағаштан жасалған мешіттер пайда бола бастады. Керуен келген
кезде мешіттерде жиындар өткізіліп, ал жай күндері мен мейрамдарда жақын
орналасқан ауылдардан қазақтар бас қосатын. Кейіннен, 1865 жылғы
ведомоствоға сәйкес, Ақмола мешітінің жанынан мектеп жұмысын бастады.
Мектепте әр түрлі уақыттарда сегіз балаға дейін дәріс алатын. Бұл – он
тоғызыншы ғасырдың екінші жартысы үшін жаман көрсеткіш болмайтын.
Балалар Құран үйреніп, сауаттарын аша бастады. Мешіт Ақмола көшпенділері
үшін рухани орталық болып саналды. Сапасыз материалына қарамастан, мешіт
біраз уақытқа дейін қызмет етті. Тек 1920 жылы ағаштан жасалған мешіт
жанып кетті.
Ақмола – сауда жолдарының бұрылысы. Жылдар өтіп жатты. Ақмолаға Ресей
мен Шығыстың сауда қатынасының көпірі іспеттес Сібір, Орал, Орта Азия
көпестері қоныс аудара бастады. Кішкене ғана қорған біртінде қалаға
айнала бастады. Мұндай мәртебе Ақмола станицасына Ресейдің ішкі істер
Министрлігінің 1862 жылдың жетінші мамырындағы шешіміне байланысты
берілді. Қазіргі заманның тілімен айтқанда, Астана сол кездің өзінде
инвесторларлардың назарын аударатын еді. 1863 жылдың өзінде Ақмолада елу
бір Ресейлік, үш жүз қырық шетелдік көпес тұрақты өмір сүретін.
Саудагерлердің жалпы саны 1236 адамды құрады. Ресей империясының 1862
жылғы 7 мамырындағы шешімімен Ақмола станицасына қала мәртебесі берілді.
1868 жылғы жарлыққа байланысты Ақмола, Көкшетау, Петропавл, Омбы,
Атбасар сияқты бес уезден тұратын Ақмола облысы құрылды. Сол жылдардың
талаптарына сай облыстың елтаңбасы да бекітілді. Бірінші елтаңбаның
түпнұсқасын Астана тұрғындары көре алмайды. Себебі, елтаңба сақталған
Герольдия қоймасы 1917 жылы жабылып қалған болатын. Осы бір қүнды тарихи
мұраның тек қана көшірмесі ғана сақталған. Жасыл қалқанға екі сүйір
мұнаралы және күміс күмбезді, Нияз бидің мавзолейі, ортасында алтыннан
жарты ай салынған.
Ақмола халқы біртіндеп өсе бастады. 1869 жылдың өзінде бұл жерде 5122
адам өмір сүрді. Ал 1910 жылы түрлі ұлт өкілдерінен тұратын қала
тұрғындары 13000-ға жетті. Сәл ілгері көз жіберетін болсақ, 1916 жылы
бүкіл облыста бір жарым миллион адам тұрды. Жергілікті тұрғындар мен
басқа да азия халықтарының саны 228 мың болса, бір милллионға жуығы
Ресей мен Украинадан қоныс аударғандар еді. Он тоғызыншы ғасырдың
жетпісінші жылдарындағы Ақмола көпестері Бұхара, Қоқанд, Түркістанмен
сауда байланыстарын жақсартты. Ағайынды Қосшығұл – Баймұхамедтердің
есімі баршаға танымал. 1852 жылдан бастап, әр жылдың жиырма бірінші
мамырынан бастап оныншы маусымына дейін болатын Константинов жәрмеңкесі
өткізіліп тұрды.
1913 жылы Ақмолада 40 кәсіпорын болды. Ондағы жұмыс орындары 208
болатын. Сонымен қатар, 100 жел диірмен болды. 1916 жылы облыс
тұрғындарының саны бір жарым миллионға жеткен. Жергілікті тұрғындармен
қатар, басқа да ұлттардың 228 мыңға жуық өкілі және шамамен 1 миллионға
жуық Ресей мен Украинадан қоныс аударушылар болды.
Он тоғызыншы ғасырдың жетпісінші жылдары Ақмола көпестері Бұхара, Қоқан,
Түркістанмен сауда байланыстарын дамытты.
1897 жылдың өзінде қала онша үлкен емес еді. Қалада 9707 адам тұрды.
Олардың 5105-і ер, ал 4602-сі әйел. 3020 қазақ, 4619 орыс, 1035 татар,
223 мордва, 205 неміс, 173 еврей, 101 украин болды. Қала тұрғындарының
тек жетеуі ғана жоғарғы білімді, ал тек біреуі ғана әйел адам еді.
Негізінен Ақмола тұрғындарының 22,5 пайызы сауатты болып саналатын.
Николай Иванович Байчиковтың тауып алған, Ресей империясының жүргізген
бірінші санағының қорытындысы осылай болатын. Біртіндеп қалада тастан
үйлер тұрғызыла бастады. Олардың көпшілігі қазірдің өзінде елорданың
ескі орталығында сақталған. Ақмола халқының сауаттылығы мен білімі арта
түсті. 1898 жылы облыста үш қалалық, он екі шіркеулік мектеп және
бірнеше ауылшаруашылық училищесін болды. Ресей империясының шет
аймақтарының бір ерекшелігі – солтүстік елді-мекендерде жаңаша ойлайтын
саяси жер аударғандар келе бастады. Анық емес мәліметтер бойынша,
1882-1906 жылдары бұл жерге қырық бес адам жер аударылған. Олардың білім
деңгейі қаланың түрлі мекемелерінде жұмыс істеуге мүмкіндік беретін.
Біртіндеп қала дами бастады. Сол кездері бой көтерген ас үйлер елорданың
ескі орталығында бүгінгі күнге дейін сақталған. Біртіндеп білім беру
жүйесі де дами бастады. 1898 жылы облыста 3 қалалық, 12 шіркеу мектебі
және бірнеше ауыл шаруашылық училищесі болды. Блім беру саласының
дамуында саяси жер аударылғандар да маңызды роль атқарды. Кейбір
деректер бойынша, 1882 мен 1906 жылдар аралығында мұнда 45 адам жазасын
өтеген. Олардың білімдерінің деңгейі қаланың түрлі мекемелерінде қызмет
атқаруға мүмкіндік берді.
Сурет 2. Ақмола төңкеріс қарсаңында
Ескі Думская көшесінде (Комсомольская, кейінде Желтоқсан) қалалық
басқарма ғимараты болды. Ол қаланың саяси, қоғамдық және шаруашылық
өмірінде маңызды роль атқарды. Осы жерден бүкіл Оқмоланың ісін басқарып
отыратын. Ақпан төңкерісі болып, билік Уақытша Үкіметтің қолына өткеннен
кейін, басқарма мүшелері Ақмола уездінде Атқарушы комитетті құрды.
Бірақ, ол көп қызмет атқармады. Т. И. Бочков бастаған большевистік
талапты топ 1917 жылдың жиырма жетінші желтоқсанында Ақмола қалалық
Депутаттар Одағын құрды. Ал 1918 жылдың екінші наурызында болған
жұмысшылар, шаруалар, солдат және мұсылман депутаттардың бірінші
съезінде Ақмола уездік Депутаттар Одағы сайланды. Және де уездік Кеңес
Үкіметін құру жөнінде шешім қабылданды. Съезд аяқталғаннан кейін оның
қатысушылары қалалық басқармаға барып, салтанатты түрде екі басты қыран
тұрған бағананы аралап тастады.
Үкіметтің жиі ауысуы сол бір жылдарға тән құбылыс еді. Билікке Колчак
келді де, басқарма өз жұмысын қайта жаңғыртты. Соңғы қала басшысы
қызметін С. А. Кубрин орындады. Ол 1919 жылдың күзінде сүзектен қайтыс
болды. Ақмоладан атаман Дутов кетпестен бұрын, 1919 жылдың жиырма
төртінші қарашасында көпестер мен жергілікті зиялылар Басқарма
ғимаратында қоштасу кешін ұйымдастырды. Ал келесі күні, жиырма бесінші
қарашада қаланың солтүстік-батыс жағынан Көкшетау әскерінің тобы –
Г. Ю. Нейман бастаған 59-атқыштар дивизиясының дала бригадасының
бірінші Ақмола, екінші Қостанай атқыштар полкі көрінді. Енді басқарманы,
әдеттегідей, жаңа үкімет, яғни, елу тоғызыншы атқыштар дивизиясы штабы
иеленді (дивизия бастығы және Көкшетау әскери тобының бастығы
К. И. Калинин)
1939 жылдың қазан айында Ақмоланы облыс орталығы етіп бекітті. Бұл да
негізсіз емес еді. Себебі, Ұлы Отан соғысы басталған кезде индустриясы
жақсы дамыған үлкен қала болатын. Бұл жерде алты өнеркәсіп, оның үшеуі –
республикалық, тағы да үшеуі жергілікті және кооперативті өнеркәсіп
болды. Олардың жалпы жұмыс орны 801 адамды құрайтын. Ал негізінен қалада
32,5 мың тұрғын өмір сүрді. Ақмола жаңа мәртебе бергеннен кейін, қаланың
болашағы да үлкен үміт арттырды. Алайда... Соғыстың басталуы,
өнеркәсіптегі митингілер, сұрапыл соғыстың басталуы туралы қайғылы
хабар туралы мақалаларды жергілікті газеттердің 1941 жылғы нөмірлерінен
оқуға болады.
Сурет 3. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Ақмола
Ақмола қалалық атқару комитетінің қалада әскери құрылымды қабылдау және
орнықтыру туралы, қызыл әскерге жылқы жіберу туралы құжаттардың
түпнұсқалары сақталған. Ересек тұрғындардың бәрі де әуе қорғанысы және
химия қорғанысы дайындығынан, ал он алты мен елу жас аралығындағы
ерлердің бәрі де міндетті түрде әскери дайындықтан өтті. Сол жылдардың
санағы көрсеткендей, 1945 жылдың басында он мың ақмолалықтар әуе
қорғанысы мен химия қорғаны дайындығынан өткен. Ал 9172 адамды әскери
іске баулыған. Жергілікті әуе қорғанысы штабы құрылып, қорғаныс топтары
дайындалды. ОСОАВИАХИМ және Қызыл Крест белсенді жұмыс атқарды. Ақмола
қазақстандық әскери бөлімшелердің құрылуында маңызды роль атқарды. Осы
жерде 310, 387, 29 атқыштар және 106 кавалерия дивизиясы құрылды.
Майданға аттанған 9783 ақмолалықтардың еліне 7414-і қайтып оралмады.
Отыз сегіз ақмолалық Кеңес Одағының батыры атағын иеленсе, ал жетеуі үш
деңгейдегі Даңқ орденімен марапатталды.
Өнеркәсіпті соғыс жылдарына лайықтау, ірі өндірістердің қоныс аударуы
және де эвакуацияланғандардың үлкен легі – бәрі де қаланың экономикалық
дамуына үлкен әсер етті. Өнеркәсіптік өндірістер екі жарым есе өсті.
Қазақсельмаш және № 317 сияқты Одақтық деңгейдегі зауыттар пайда
болды. Он алты өндірісте 2800 адам еңбек етті. Осындай өнеркәсіптік
ілгерушілік Ақмола теміржол желісін Қарағанды темір жолының маңызды бір
нүктесіне айналдырды. Қосымша жолдардың құрылысына байланысты оның
мүмкіндігі де өсе түсті.
Солтүстік қала жер аударған халықтың екінші үйіне айнала бастады. Ақмола
қалалық партия комитеті мен депутат Кеңесінің атқарушы комитеті жер
аударғандардың жұмысқа тұру мәселесін шешті. Әскерге шақырылуын реттеді.
Солтүстік Кавказдан жер аударған халыққа мал басын бөліп беріп,
жәрдемақы беріп отырды. Оларға арнап мәдени және білім беру мекемелерін
ашты. Ал олардан басқа, қоныс аударғандар да бар еді. Алғашқы жылдың
өзінде Ақмолаға отыз мыңнан астам көшіп келді. Әскери уақыттың жағдайына
қарамастан, олардың бәрін де міндетті түрде тұрғын үй мен дәрігерлік
көмек көрсету керек еді. Ауруханалар, оның ішінде Ұлы Отан соғысының
ардагерлеріне арнап емханалар ашылды. Қалада екі госпиталь - № 1600,
№3006 болды.
Ұлы Отан соғысы қоғамның патриоттық сезімін оятады. Бәрі де майдан
үшін! Бәрі де жеңіс үшін! Бұл жай ғана ұран емес, бүкіл қоғамның жан
айқайы еді. Соғыс жылдарында Ақмолалықтар бар күшін майданға көмекке
жұмсады. Елдің қорғаныс қорына қаржы жинай бастады. Танк колоннасының
құрылысы үшін үш миллион 719 мың рубль жиналды. 5 миллион 666 мың
рубльдің лотереясы іске асырылды. Майданға азық-түлік, жылы киімдер
жөнелтілді. Тылдың тағы да бір маңызды жұмысының бірі – соғыс
мүгедектері мен әскерилердің отбасына көмек көрсету болды. Осындай өмір
газеттің 1945 жылдың мамыр айының нөмірі жеңіс туралы хабар әкелгенше
жалғаса берді.
Тың жерлерді игеру. Ақмола тарихының келесі бір кезеңі – тың жерлерді
игеру жылдары. Бүкіл одақтың жастары Никита Сергеевич Хрущевтің орасан
күрделі ойын іске асыру үшін жолға шықты. 1954 жылдың екінші наурызында
еріктілердің бірінші эшалоны Алматыдан, ал бесінші наурызда Мәскеуден
келді. Тарихи деректерге сүйенетін болсақ, 1953-1958 жылдар аралығында
Ақмола облысына 270 мың адам келген. Олардың біразы осы аймақта мәңгілік
қалып қойды да. Бұл жылдары Ақмола облысы елдің ең маңызды аймағына,
ауылшаруашылық машина құрылысы орталығына айналды. 1953-56 жылдары
облыс бойынша 3,5 миллион га тың жер игерілді. Бұл қаланың дамуына үлкен
әсер етті. 1960 жылдың 26-желтоқсанында тың игеру өлкесін құру туралы
жарлық шықты. 1961 жылы аты Целиноград болып өзгертілді.
Никита Хрущевтің Қазақстанда Тың игеру өлкесін құрып, оның астанасы
Целиноград болады екен ойы бәрінің басынан жай түсіргендей болды. Кеңес
Одағының министрлер одағының қаулысына байланысты қаланың дамуы туралы
бас жоспар дайындалды. Сондай-ақ, ескіні қайта жөндеу және
Оңтүстік-Шығыс бағытында жаңа құрылыстарды дамыту жоспарын қарастырды.
1963 жылдың алтыншы қарашасында телеорталық іске қосылды. Сол жылдары
Латвия сәулетшілері П. Ю. Фогелс, О. Н. Крауклис, Д. К. Даннебергтердің
жобасы бойынша тың игерушілер сарайы тұрғызылды. Ол 2 355 адамға
жоспарланды. Көлемі мен жабдықтарына байланысты ол сол кездері Кеңестер
Одағындағы Кремльдегі Съезд Сарайынан кейінгі екінші орында тұратын.
Құрылған мерзімі – 1961 жыл.
Аумағы – 146,6 мың шаршы шақырым.
Халқы – 820,0 мың адам: оның ішінде қала халқының үлесі – 45,7%, ауыл
халқ ының үлесі – 54,3%.
Халықтың тығыздығы – 5,6 адамшаршы шақырым.
Облыс орталығы - Көкшетау қаласы.
Облыста 17 селолық аудандар және 10 қала (1-ірі, 2-орташа, 7-шағын), 14
поселкалар, 776 селолық және ауылдык округтары бар.
Облыс аумағында Көкшетау үстіртінің орта бөлігі, Көкшетау (ең биік
нүктесі 947 м), Ерейментау (899 м), Жақсы-Жаңғызтау (730 м) таулар
орналаскан. Атбасар, Селеті жазықтары, Теңіз-Қорғалжын ойысы бар.
Халықтың тығыздығы - 1 шаршы метрге 5,1 адамнан келеді.
Әкімшілік орталығы - Көкшетау қаласы, қаланың іргетасы 1824 жылы қаланды.
Облыс орталығының 2009 жылғы 1 сәуірдегі халық саны - 145,8 мың адам.
Облыстың құрамына облыстық маңызы бар 2 қала, яғни, Көкшетау және
Степногорск қалалары, аудандық маңызы бар 8 қала (Ақкөл, Атбасар,
Державинск, Ерейментау, Есіл, Макинск, Степняк және Щучье), 17 ауылдық
аудан, 5 кент және 660 ауыл мен село кіреді. Облыс Қазақстан
Республикасының орталық бөлігінің солтүстігінде орналасқан. Батысында -
Қостанай, солтүстігінде - Солтүстік-Қазақстан, шығысында - Павлодар және
оңтүстігінде - Қарағанды облыстарымен шекаралас. Облыс қомақты
экономикалық әлеуетке және табиғи ресурстарға бай.
Болашақтағы даму алғышарттары өңірдің шикізат ресурстарын экспорттаумен
ғана шектелмей, орта және жоғары технологиялық тауарлар мен сервистік
қызметтерді жеткізуші ретінде де көріну мүмкіндігімен айқындалады.
2008 жыл бойынша жалпы өңірлік өнімнің көлемі 457,5 млрд. теңгені, ал соңғы
үш жылдағы орташа жылдық өсу қарқыны 39% құрады. Адам басына шаққандағы ЖІӨ
206 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 80.7% өсуімен 614,3 мың теңгені
құрады.
Табиғи-климаттық жағдайлары. Аумақтың жер бедері әртүрлі: басым көп
бөлігін жазық дала, ұсақшоқылық жерлер, шамалы тармақталған және көлдік
аңғарлар мен орман жамылған таулар алып жатыр. Облыстың ауа-райы шұғыл
континентальды. Жазы қысқа және жылы, ал қысы ұзақ, ызғарлы желдері мен
ұйытқыған борандары араласқан аязды болады. Ауаның ең төменгі температурасы
минус 400 жоғары, ең жоғарғы температурасы + 400С жетеді.
Өсімдіктері, әсіресе облыстың солтүстік бөлігінде өзінің алуан
түрлігімен және тиісті ландшафтымен, атап айтқанда қарағайлы-қайыңды
ормандарымен және тау беткейлерін көмкерген түрлі өсімдіктерімен
ерекшеленеді. Таулы қарағайлы орман - облыстың байлығы.
Облыстың жануарлар әлемі өзінің айтарлықтай молдылығымен және әртүрлігімен
ерекше көзге түседі: сүтқоректілердің - 55 түрі, құстың - 180, балықтың -
300 түрі мекендейді.
Облыстың аумағында Көкшетау және Бурабай Мемлекеттік ұлттық табиғи
парктері мен Қорғалжын Мемлекеттік халықаралық маңызы бар қорық орналасқан.
Облыстың солтүстігінде әртүрлі шөпті - қызылбозды өсімдіктер және
кайынды- кылқанды орман массивтерімен қарапайым, оңтүстік және карбонатты
қара топырақ басым. Облыстың басым болып келетін оңтүстігінде,
әртүрлі шөптесінді – бетегелі – бозды өсімдіктерімен Кошқыл-каштан, каштан
және ашық каштан топырақ таралған, ұсақ шоқы бойынша - әр жерде қарагайлы-
қайыңды орман, Ерейментау тауында - көктерек-қайыңды орман болады.
Таулы карағайлы ормандар негізінде республикалық маңызы бар курорттык-
санаториялық кешендерді камтитын ірі рекреациялық зона жасалынған.
Қорғалжың мемлекеттік қорығы, Ерейментау және Атбасар заказниктері, Бурабай
және Зеренді аң шаруашылықтары кездесіп, кәсіпшілікпен бірге. жануарлар мен
кұстарды қоныстандыру және жерсіндіру жұмыстарымен айналысады.
Су объектілері өзен, көл және суқоймалары мен көзге түседі. Ең ірі
өзендеріне: Есіл, Нұра, Селеті, Кұланөтпес болып болып табылады. Көлдері:
Теңіз (1162 шаршы шақырым), Қорғалжың (330 шаршы шақырым), Қыпшақ (64,7
шаршы шақырым), Керей (63 шаршы шақырым), Қожакөл (60 шаршы шақырым). Су
қоймалары: Вячеслав (ауданы 60,7 шаршы шақырым, сыйымдылығы 410,9 млн.
текше метр), Селеті (ауданы 36,6 шаршы шақырым. сиымдылығы 221,8 млн.текше
метр).
Басты пайдалы қазбалары: түсті, кара және сирек металдар, ұран; кұрылыс
материалдар, каолин, кобальт, көмір кен орындары; минералдық сулар және
емдеу балшықтары болып табылады.
Облыс дамуын сипаттайтын, негізгі экономикалық көрсеткіштер. Жалпы
аймақтық өнімдегі облыстың үлес салмағы 4,0%-ке теңесті. Республика
көлеміндегі облыстың негізгі қор үлесі-3,6%. Өнеркәсіп өнімін өндіру жалпы
алғанда республика өнеркәсіп өнімі көлемінің 2,4% алады.
Ауыл шаруашылығы. Облыс экономикасы коп жағдайда, ауыл шаруашылығына,
негізінде богар-лы (тэлімі) егіншілікті, оның ішінде астық өндірісіне
бағдарланады.
Облыстың ауыл шаруашылғына жарамды жері 13,3 млн.га, соның 4,9 млн.га
жыртылған жер. Мүйізді ірі қара саны 336,3 мың.бас (соның 167,9 мыңы сиыр),
қой мен ешкі - 168,7 мың, шошқа -156, 2 мың), жылқ ы 70,9 мың басын қ
ұрайды.
Жалпы ауыл шаруашылық өнімдерінің көлемі 44,0 млрд. теңгені кұрап,
жалпы республиканың 13,1% алды.
Пайдаланатын темір жолдың ұзындыгы 1588 шақ ырым не республика темір
жол үзындығының 11.3%.
Жалпы пайдаланатын қатқыл табанды автомобиль жолының жиілігі 64,7 шақ
ырым 1000 шаршы шақ ырым.
Күрделі кұрылысқа инвестиция республикадағы осындай инвестицияның
0,3%, қүрылымдық саласы бойынша қаржының басым бөлігі өнеркәсіп
объектілерін салу, атап айтқанда металлургия рудасын өндіруге бағытталған
(36%- і).
Облыста едәуір жоғары дамыған саласы ауыл шаруашылыгы, ең алдымен
өсімдік шаруашылығы жатып республикалық өнімнің 17,2% шығарылады.
Индустрия дамыған тамақ өнеркәсібі, машина жасаумен көзге түсіп (басым
түрде ауыл шаруашылық), оларға өнеркәсіп өнімі көлемінің 30% келеді.
Жер қойнауы. Облыс аумағында құрамының өзгешелігімен және
ауқымдылығымен ерекшеленетін алтын, күміс, уран, молибден, техникалық
алмаз, каолин мен мусковит, сондай-ақ темір рудасы, тас көмір, доломит,
жалпы таралымды пайдалы қазбалардың мол кен орындары, минералды су мен
емдік саз-балшықтардың орындары шоғырланған. Баланстық қорлардың өлшемдік
құндылығы шамамен 20 млрд. АҚШ долларын, ал болжалды ресурстар - 100 млрд.
АҚШ долларын құрайды. Облыстың жері ауыр механикалық құрамымен,
тұздылығымен және су өткізгіштілігімен ерекшеленеді.
Жер қойнауы құнарлы қарапайым қара топырақты және ауыр механикалық
құрамымен, сор және тұзды, төменгі су өткерімімен ерекшеленетін бозғылт
түсті болып келеді.
2. Ақмола облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайы
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылдың 17 қаңтарындағы
Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан
халқына Жолдауында Қазақстанның 2050 жылға қарай әлемнің 30 дамыған
мемлекетінің қатарына қосылуына қол жеткізілуіне бағытталған басым бағыттар
мен міндеттер айқындалып отыр. Бұл келелі мақсаттарға қол жеткізу үшін Ұлт
Көшбасшысы инновациялық индустриаландыру, агроөнеркәсіп кешенін жаңғырту,
шағын және орта бизнесті дамыту есебінен экономиканың тұрақты өсуіне
бағытталған 7 басым бағытты жүзеге асырудың қажеттілігін айқындап берді.
Мұның өзі өмір сапасын арттырып, қазақстандықтардың іргелі істерді жүзеге
асырудағы жаңа мүмкіндіктеріне қол жеткізуіне жол ашатын болады.
1. Облыстың инвестициялық картасын әзірлеу арқылы әр өңірдің
салалық мамандануын, жалпы таралған пайдалы қазбалардың және
басқа да факторлардың болуын ескере отырып, олардың мүмкіндігі
қарастырылады. Бұл картада 2020 жылға дейін жүзеге асыру
кезеңімен 160 миллиард теңге жеке инвестициялардың 100 болашақ
жобалары бар. Олардың есебінен 18 мың жұмыс орнын ашу
жоспарланады.
2. Әр ауданда бір-бір тауарлы-сүт фермасы және бордақылау
алаңдары құрылды. Алдағы уақытта өңдеуші кәсіпорындарды
шикізатпен қамтамасыз етудің нақтылы бағыттары қаралатын
болады.
3. Өзінің жеке шаруашылығы бар өзін-өзі қамтыған тұрғындарды ауыл
шаруашылығы кооперативіне біріктіру бо-йынша пилоттық жобаларды
әр өңірде жүзеге асыру қолға алынды. Бұл оның базасында ауыл
шаруашылығы өндірісін дамытуға субсидия алу үшін жағдай жасап,
жеке қосалқы шаруашылықтарды жедел дамытуға мүмкіндік беретін
болады.
4. Облыстың барлық жылумен жабдықтаушы кәсіпорындарында жөндеу
және профилактикалық жұмыстарды дер кезінде жүргізуді
қамтамасыз ету үшін төлқұжаттары ретке келтірілді. Сондай-ақ,
Ақ бұлақ бағдарламасы аясында сумен жабдықтауды дамытудың
жүйелік картасын әзірлеу жұмысы бастау алды.
5. Мемлекет басшысының мақұлдауымен Көкшетау қаласында жылу-электр
орталығы құрылысы бойынша ірі инфрақұрылымдық жобаны іске асыру
қарастырылады.
6. Мәскеу қаласымен халықаралық әуе қатынасы қалпына келтірілді.
Ресейге, Түркияға және Германияға жаңа әуе рейстерін ашу
мәселелері де қаралуда.
7. 13 бала бақша, 20 шағын орталық, 5 мектеп, Көкшетау қаласы мен
Ақмол ауылында емханалар, Атбасар ауданы Шуйское селосында
дәрігерлік амбулатория, 2 медициналық пункт іске қосылды.
8. Бұқаралық спортты дамыту үшін 20 волейбол, 19 футбол алаңдары,
34 хоккей корттары, Атбасар ауданында дене шынықтыру-сауықтыру
кешені, Ақкөл ауданында бассейн, Көкшетау қаласында теннис
орталығы, Бурабай ауданында Жақсы осы заманғы спорт кешені
салынды.
9. Ұлы Абылай ханның 300 жылдығын мерекелеу аясында халықаралық
көлемдегі ірі мәдени-көпшілік іс-шаралар жүргізілді.
Бұл бағыттағы жұмыстар ағымдағы жылы жалғасатын болады.
Бұдан әрі облыс әкімі Қосман Айтмұхаметов өткен жылдың негізгі
қорытындыларына тоқталып, үстіміздегі жылдың жаңа міндеттерін жан-жақты
саралап өтті. 2013 жылы жалпы өңірлік өнім 938 миллиард теңге немесе 2001
жылдың деңгейімен салыстырғанда
110 пайызды құрады. Бұған қол жеткізуге ауыл шаруашылығындағы, саудадағы,
көліктегі жоғары нәтижелер мүмкіндік берді.
Облыс экономикасы 140 миллиард теңгеге инвестицияланды. Бөлшек сауда
айналымы – 19, байланыс қызметтері – 9 пайызға артты. Орташа айлық жалақы 6
пайызға (79 мың теңгеге дейін) өсті.
Мемлекет басшысы қойып отырған міндеттерді орындау үшін қол жеткен осы
өсім ырғақтарын сақтау бойынша шаралар қабылданатын болады. Бұған толық
мүмкіндіктер де бар.
Өнеркәсіп. Степнгорск подшипник зауыты және тау-кен химия комбинаты
сияқты екі ірі жүйеқұрғыш кәсіпорындар өндіріс көлемін азайтып алғанына
қарамастан, инудустриалдық секторда қосымша қорларды тарту арқылы
өндірістің өсу көлемі 100,2 пайызға дейін қамтамасыз етілді.
КамАЗ-Инжиниринг акционерлік қоғамында жүк көліктерін шығару 1,5 есеге,
Вектор зауытында астық жинау комбайндарын шығару – 8 есеге, КАИК ЖШС-ы
арнайы техникалар жасау – 3 есеге, ENKI ЖШС-ы керамикалық кірпіш өндіру
– 27 пайызға, Степногорскідегі Арыстан тұрба зауытында полиэтиленді тегіс
және гоффирленген тұрбалар шығару – 3 пайызға артты.
Өнеркәсіп өндірісі көлеміне SARECO БК, Астана-Ойл мұнай үйі,
KZ тау-кен көлік компаниясы, Ak Su Steel ЖШС-ы жаңа кәсіпорындары
қосымша үлес болып қосылды.
2013 жылы Индустрияландыру картасы аясында 433 тұрақты жұмыс орындарын
ашу арқылы 3,5 миллиард теңгенің 9 нысаны іске қосылды. 2014 жылы 4 мың
шамасында тұрақты жұмыс орындарын ашу арқылы 93 миллиард теңгенің 11
нысандарын іске қосу жоспарланып отыр.
Көптеген жобалар жоғары қосымшалық құны бар өнім өндіруге бағдарлануда.
Бұлар – Степногорскідегі күкірт қышқылы зауыты, Целиноград ауданындағы
өлшеу трансформаторлары мен эмульсиялық өнімдер өндіру, Шортанды
ауданындағы полиэтилен жасайтын зауыттар, Ерейментау ауданында 45 МВт қуаты
бар жел электр стансалары іске қосылатын болады.
Агроөнеркәсіп кешені. Облыстың ауыл шаруашылығы еңбеккерлерімен 2013
жыл 131 пайыз өсіммен қамтамасыз етілді. Гектарына 12,2 центнер орташа
түсім арқылы 5 миллионнан астам тонна астық жиналды. Бүгінгі таңда ауыл
шаруашылық өндірушілері үшін негізгі міндет – көктемгі егіс науқанына
дайындық және дер кезінде жүргізу болып табылады.
Көктемгі дала жұмыстары басталғанға дейін тұқымды толық сертификациялау,
барлық машина-трактор паркіне жөндеу жүргізіліп, дизельді отынды дер
кезінде құю ұйымдастырылатын болады. Ауыл шаруашылығы техникалары паркін
жаңарту бойынша жұмыстар жалғасуда.
Астық және бұршақ дақылдары алқабы 4 миллион 200 мың гектарды құрайды.
Егістік шаруашылықты диверсификациялау аясында басымдық дақылдар алқабы 9
пайыздан 820 мың гектарға дейін көбейетін болады.
Топырақтың құнарлылығын және шығымдылықты жоғарылату үшін минералды
тыңайтқыштар көлемін 1,7 еседен 24 мың тоннаға дейін, ылғал сақтағыш
технологияларды қолдану 80 пайызға дейін жоспарланып отыр.
Ауыл шаруашылығының егін шаруашылығына тәуелділігін төмендету мақсатында
мал шаруашылығын дамытуға да ерекше назар аударылады. Етті және сүтті мал
шаруашылығын, Астана қаласы айналасындағы азық-түлік белдеуін дамытудың
өңірлік бағдарламаларын жүзеге асыруда 2013 жылы ірі қараның барлық
түрлерінің және мал шаруашылығы өнімін өндірудің өсімін қамтамасыз етуге
қол жеткізілді.
Облыстың мал шаруашылығы еңбеккерлері алдында 2015 жылға қарай ет
бойынша экспорттық әлеуетті 5 мың тоннаға дейін көтеру міндеті қойылды.
Осыған орай, өткен жылы барлық өңірлерде шағын бордақылау алаңдары іске
қосылып, шет елдік селекциялы 600 бас ірі қара әкелінсе, Сыбаға
бағдарламасы бойынша 4 мың бастан астам ірі қара сатып алынды.
2014 жылы өңірлерде бордақылау алаңдары мен тауарлы сүт фермаларын ашу
бойынша жұмыстар жалғасатын болады. Сыбаға бағдарламасы бойынша 4 мың
бастан астам ірі қара сатып алынады. Бұл ағымдағы жылы ет экспортын 1 мың
тоннаға дейін жеткізуге мүмкіндік береді.
Мал басы өсімінің ырғағын сақтау мақсатында екі жылдық шөп қоры, қажетті
нәрлі азық көлемі дайындалды. Азық сапасын жақсарту және мал өнімділігін
жоғарылату үшін ағымдағы жылы Жақсы ауданында (Урожай ЖШС-ы 21 мың
тонна), 2015 жылы Көкшетау қаласында (АгроТрейдинг-2007 ЖШС-ы 60 мың
тонна) құрама жем зауыттарын ашу жоспарланады. Жеке қосалқы және бірқатар
шаруа қожалықтарын жемшөппен қамтамасыз ету үшін Зеренді және Ерейментау
аудандарында 2 сервистік-дайындау орталықтары құрылатын болады.
Нарықты негізгі тамақ өнімдерімен қамтамасыз етіп, азық-түлік
қауіпсіздігін сақтау мақсатында жұмыс істеп тұрған өңдеуші кәсіпорындардың
жоғары жүктемелілігі және жаңа өндірістер ашу арқылы ауыл шаруашылығы
өнімдерін өңдеу жоғарылайтын болады.
Үстіміздегі жылы Ақкөл ауданында тәуілігіне 100 тонна қуаты бар Эко-
Милк сүт зауытын және Көкшетау қаласында тәулігіне 100 тонна қуаты бар
Агример-Астық ЖШС-ы да май тұқымын өңдеу зауытын іске қосу көзделеді.
Астана Агропродукт, Агрофирма Родина, Милк Прожект ЖШС-лары жоғары
жүктемелікті қамтамасыз ету бойынша іс-шаралар қабылданатын болады.
Беларусь Республикасымен ынтымақтастық аясында Целиноград ауданының
Қосшы ауылында жылына 3 мың тонна ет өнімдерін бірлескен кәсіпорын
(Казметротест ЖШС-ы) құрылысы жоспарланады.
Атбасар қаласында тәулігіне 500 тонна қуаты бар май өңдеу бойын-ша ірі
зауыт құрылысының техникалық-экономикалық негіздемесін әзірлеуде (Алматы
қаласы Евразия Агроинвест ЖШС-ы).
Экспортқа бағытталған отандық өңдеуді дамытудың бір мысалы жоғарыда аталған
Астана–Агропродукт ЖШС-ы болып табылады. 2013 жылдың аяғында Қазақстанда
алғашқылардың бірі болып Мәскеу қаласының нарығына шықты (35 тонна ет және
ет өнімдерін өткізіп, ағымдағы жылы 300 тонна өнім қоюға келісім-шарт
жасады). Үстіміздегі жылы Милк прожект ЖШС-ы шекаралас Омбы облысына сүт
өнімдерін қоюды жоспарлап отыр.
Елорда тұрғындарының жедел өсуіне қарамастан, облыс жыл са-йын Астана
қаласына негізгі тамақ өнімдерін қою көлемін жоғарылата түсті. Мәселен,
сүтпен қамтамасыз ету 2013 жылы 2011 жылмен салыстырғанда 36-дан 39
пайызға, ет 38-ден 44 пайызға, жұмыртқа 82-ден 100 пайызға, картоп 77-ден
90 пайызға өсті.
Үстіміздегі жылы бұл көрсеткіштерді одан әрі еселеу мақсатында азық-
түлік белдеуі аясында 8 миллиард теңгенің 10 жобасын іске асыру жоспарланып
отыр.
Мемлекет басшысының тапсырмасын жүзеге асыру, жер рыногын тиімді
игеруде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді ұтымды пайдалану бағдарламасы
жүзеге асырылуда. Қордаланып қалған мәселелерді кешенді шешу үшін жер
иелеріне деген талап күшейтілуде. Жерді дұрыс пайдаланбайтындардан кейін
қайтарып алуға дейін шаралар қолданылуда.
Шағын және орта бизнес. 2013 жылы шағын және орта бизнестің белсенді
субъектілерінің саны 5 пайызға өсті немесе 33 мың бірлікке дейін ұлғайды.
Жұмыспен қамтылғандар саны 120 мың адамға дейін жетті. Өндірілген өнім
көлемі 8 пайызға көбейіп, 309 миллиард теңгені немесе жалпы көлемнің 24
пайызын құрады.
Мұндай табысқа Бизнес және жұмыспен қамтудың жол картасы-2020
мемлекеттік бағдарламасы септігін тигізді. Аймақтық үйлестіру кеңесі 78
жобаны мақұлдап, 15 миллиард теңгеден астам несие берілді.
15 миллиард теңгенің 47 несиесі бойынша пайыздық қойылым субсидияланды. 55
миллион теңгенің мемлекеттік грантын 14 кәсіпкер жеңіп алды. Кәсіпкерлік
нысандардың жетіспейтін инфрақұрылымдарын салуға 913 миллион теңге
бағытталды. 198 миллион теңгенің 7 өтінімі бойынша кепілдендірілген
несиелер қамтамасыз етілді.
Ел Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бизнесті дамытуға бөгет
болатын әкімшілік кедергілерді жою туралы тапсырмасына орай, 2013 жылы
Көкшетау және Степногорск қалаларында кәсіпкерлерге қызмет ететін
орталықтар ашылды. Кәсіпкерлік палатасы және Даму қорымен бірлесе ай
сайын бизнес өкілдерімен кездесулер өтіп, күрмеуі қиын мәселелер
талқыланады.
Мемлекет басшысының тапсырмасын орындай отырып, 2050 жылға дейін шағын
және орта бизнестің жалпы ішкі өнімін 50 пайызға дейін ұлғайту мақсатында
Бизнестің жол картасы-2020 мемлекеттік бағдарламасын дамыту бойынша
жұмыстар әрі қарай атқарылатын болады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін
ағымдағы жылы 1 миллиард 800 миллион теңге бөлінді.
Тұрғын үй құрылысы. Қол жетімді баспана-2020 бағдарламасы бойынша 260
мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді немесе 2012 жылмен
салыстырғанда көрсеткіш 104 пайызды құрады. Жаңа пәтерлерге 2 мыңнан астам
отбасы қоныстанды.
2014 жылы 278 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға беріледі деп
күтілуде. Бұл 2013 жылмен салыстырғанда 7 пайызға артық.
Кезекте тұрған 340 отбасының ішінде 155 жас отбасыға жалға пәтер беріліп,
тұрғын-үй құрылыс жинақ жүйесі бойынша 150, коммерциялық құрылыс есебінен
1360 отбасы пәтерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Ақмола облысына қысқаша шолу: тарихы, физикалық 4
географиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Ақмола облысының әлеуметтік-экономикалық 38
жағдайы ... ... ... ... ... ...
39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу нысаны болып отырған тақырыптық өзектілігі – Ақмола өңірінде
орнаған, ондағы мекен еткен халықтардың баспанасы, орталығы болған
Астанатың бұрынғы да бүгінгі тарихын, оның әлеуметтік – экономикалық және
мәдени дамуын терең зерттеп, таразылау мен сараптау арқылы қаланың қазіргі
кезеңдегі жағдайын және келешектегі даму болашағын ашып көрсетуде.
Тақырыптық зерттеу деңгейіне келсек, 1862 ж. Ақмола қала мәртебесін
алды. 1962 ж. қалаға Целиноград атауы берілді. Ақмола елінің тарихы, Ақмола
дарабоздары мен ел ішіндегі атақты өнер жұлдыздары және 1956 жылы Астана
құрылғаннан бастап 1988 жылы жабылғанын, одан 1990 жылы ашылып, торыққан
Ақмола жері 1997 жылы тағы да тоқырауға ұшырап, нарық қыспағына алынғанын
өз еңбектерінде сөз етті. Олардың қатарына тоқтала отырып, талдау жасайтын
болсақ, Ы.Сариева өзінің Текті Ақмола кітабында тым ертедегі өлке
тарихынан бастап, қазіргі кезеңдегі тарихында баяндайды.
Ал, Л.Ситников тың Ақмола алабының тынысы кітабында бұрын
құрлығызыған кең далада қатантты метал-боксит кенінің пайда болуы, оның
өркендеуі мен келешегі туралы жан-жақты әңгіме болады. Сонымен бірге
кәсіпорын жұмысшылары, олардың қыпсырлы да жемісті еңбегі баяндалады.
Сондай өңір тарихына байланысты тың және тыңайған жерлерді игеруге
арналған мынадай еңбектерді атап көрсетуге болады: Жизнь замечательных
людей в краю хлеба и металла. Бұл кітаптар жинағын құрастырушы Қозыбаев
болды. Сонымен қатар В.В.Владимиров пен Х.Ш.Абрашитов Всенародный подвиг
на целине т.б. деген кітабын атауға болады. Бұған қоса Ақмола таңы
газеттерінің беттерін қала әкімі мен жергілікті ел азаматтарының, қаланың
әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайына, бала да көптеген мәселелерге
байланысты мақалалары, дала дамуының жылдық қорытындылар мен есептері жарық
көріп отырды.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - өлке тарихын тереңнен зерттеу
негізінде Астана қаласының тарихы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы, өнері
мен мәдениеті және бүгінгі жағдайын, даму болашағын ашып көрсету.
1 Ақмола облысына қысқаша шолу: тарихы, физикалық географиясы
Баланың өмірі, тағдыры ол тұрған өңір, өлкемен тығыз байланысты,
сабақтас сондықтанда Астана тарихын тілге тиек етер болсақ, Ақмола өңірін
сөз етпеу, қысқаша тарихына тоқталмау мүмкін емес. Есіл мен Ақмола өңірінің
төсіне шыққан маржанындай болып аз ғана жылдар көлемінде дүр ете қалған,
кейіннен талай тоқырауды басынан өткізген Астана тарихы мен тағдырына бүгін
күні біз қарай алмаймыз.
Тарихқа жүгінсек, Ақмола есімі тым әріге сілтейді. Халық қамқорышысы,
би, философ дана Асаққойғы Ақмола өзеніне қарап Ақсуың бал татитын, ақ
шабағын май татитын екен - деп тамсанған дейді. Бұған қосымша тағы бір
дерекке назар салсақ, Ақмола даласының сан ғасырлардан белгілі екендігіне
көзіміз жете түседі, Ақмола даласы ескі болғанымен Ресей жеріне қатынастың
ең маңызды керден жолы болды деп жазды, Гладышев пен Муравев деген
зерттеушілер бұл жолмен 1283 жылы Италия саяхатшысы Рубик Еділден бастап,
Жайықтың жоғары жағынан созақ, құмкент арқылы Іле қаласына дейін жүріп
өткен. Орта Азиямен байланыстыратын маңызды керуен жолы болды. Ол жолмен
тауар тиеген керуендер жүретін еді, сондай-ақ бұл жолмен талай Ресей және
Батыс емшілері жүріп өтті - деп сол заманның өзінде-ақ Ақмола даласы деген
сөз тарихқа енгендігін көрсетеді.
Мына дерек те назар аударуға тұрарлық: 1694 жылы тобылдық Тәке ханға
Ресей елшісі Прашин мен Скибин Ақмола даласындағы керуен жолымен
жіберілген деген архив деректерібар. Тұтас бір ұланғайыр өлкеге есімін
беріп тұрған Ақмола өзені – тіршілік көзі, оның ұзынды,ы 825 шақырымға
созылып жатыр.
Есіл өзенінің сол жағалауында мыңдаған жылдар бұрын дүниеге келген
Қыпшақ сұлтанының әскери ставкасының Қазақстанның жаңа елордасы Астана
тарихында өзіндік орны бар. Боз-оқ қаласының үйіндісін ашып, оны зерттеу
жұмыстарының арқасында қаланың тарихы ілгеріде жатқаны белгілі болды.
Бұл өлкеде бұрыннан-ақ адамдар мекен еткен. Палеонтологтар, археологтар
сар далада жортуылдаған көшпенділер қорғаны жайлы, сонау оныншы
ғасырлардағы Боз-Оқ секілді қалашықтың қайталанбас қолөнері мен
мәдениеті жайлы археологиялық қазбаларды сөйлеткісі келеді. Ол –
уақыттың еншісі, ал, біз бүгінге жеткен ең ескі ғимараттар арқылы Ақмола
уездік қалашығының әскери және құрылыстық нығаюы кезеңі жайлы айтамыз.
Сол кезеңдегі тарихи жағдайлар Ресей империясының отарындағы алыс
мекендерін бақылайтын осындай әскери қамалдарды салғанынан хабар
береді.
Бір кездері Қараөткел арқылы аққан Есілдің суы сарқырап жататын. Ұзақ
жол жүріп келе жатқан керуен өзеннің жағасына тоқтап, тыныстап алатын
еді. Ал кесененің күнмен шағылысқан ақ күмбезі жолаушыларға ақ сапар
тілеп тұрғандай. Міне, осындай, ежелгі Сарыарқаның төсінде қала бой
көтерді. Басында қала емес, жай ғана қорған сияқты болатын. Бұл
төңірекке қоныстанған қазақтар жылдың қай мезгілі болса да Қараөткелдің
тайыздау жерімен жылқы, түйе малын пайдаланып, жаз жайлауға ал қысқа
қыстауға көшіп-қонып жүретін. Өзеннің осы тұстағы өзен арнасын жабатын
қара түсті құмнан Қараөткел пайда болған. Ал одан Нұра өзеніне қарай он
сегіз шақырым жерді Ақмола деп атап кетті. Ал күмбезі алыстан көз
тартатын кесене Есілдің жағалауында тұр. Ол жерде бір кездері өзінің
даналығы мен әділдігімен бүкіл сахара танымал болған Нияз би жерленген.
Оның әкесі Тілеулі батыр қазақ-жоңғар ұлт-азаттық соғыс тарихында
өзіндік орны бар адам. Аты аңызға айналған қолбасшы, сардарлар Есет пен
Жәнібектің үзеңгілесі болған ол Аңырақай, Қалмаққырған мен Қарақұмда
1710-1729 жылдары болған жоңғар соғысында қыпшақтың 92 руының әскерін
басқарған. Сонымен қатар, лайықты ұлды тәрбиелей білді. Кейінірек, Нияз
би Абылай ханның беделді кеңесшілерінің бірі болды. Ал күмбезі киіз
үйдің шаңырағына ұқсайтын, ақ кірпіштен тұрғызылған кесене осы өңірдің
атына айналды.
Ақмола бекінісін құру туралы шешім. 1822 жылы Александр 1 Сібір
қырғыздары туралы жарғы қабылдайды. Осылайша әкімшіл патшалық реформамен
қазіргі Қазақстанның тарихы басталды. Ақмола аймағында көшіп-қонып
жүрген орта жүз жаңадан құрылған Омбы облысы құрамына енгізіліп,
әкімшілік аймақтарға, болыс, ауылдарға бөлінді. 1829 жылы Орта жүздің
билеушісі Семеке ханның шөбересі Қоңырқұлжаев Құдайменді орыс басшысына
қарамағындағы ауылдарды қарақшылардың шабуылынан құтқарып, Қарпық және
Қуандық болыстарын құру туралы өтініш жасайды. Одан өзге, Түркістаннан
шекаралас аймақтарға шығатын сауда керуендерін сақтау туралы басқа
сұлтандар мен патша шенеуніктері де өтініш жасаған. Көп ұзамай-ақ Ақмола
бекінісін салу туралы шешім қабылданды. 1830 жылдың 28-мамырында
құрылысқа Петропавлдан құрамында екі жүз адамы бар Ф. К. Шубиннің тобы
шықты. Ол жазда Қоңырқұлжаев Құдайменді сұлтан ауылымен Қараөткел
маңайында көшіп жүрген болатын. Ф.К.Шубиннің тобы осы төңірекке келіп,
Нияз бидің кесенесінің айналасына бірінші болып шатыр тікті. Бір ғана
зиратпен әйгілі болған жерге болашақ Ақмола бекінісі аймағының
әкімшілік орталығының тұрғызылатын орнын ақылдасу үшін, жергілікті
рулардың ақсақалдары жиналды. Ақсақалдар Шубинге Есілдің екі жағалауының
да тұрғындарына ыңғайлы болу үшін, Қараөткелде көпір салуды ұсынды.
Офицер айтылған кеңеске құлақ түріп, 1830 жылдың 18-маусымында
ақсақалдардың қол қоюымен құжат жасалды. Бұл қазақ болыстарының аға
сұлтандары мен ақсақалдарының берген тілхаты сияқты болды. Атын
өзгертіп жатпады, патша әкімшілігінің бар қағазында Ақмола деп жазылып
кетті. Тура осы күнді Қазақстанның болашақ астанасының туған күні деп
есептесе де болады. Ол кездері бекіністе бар-жоғы 313 адам тұрып жатты.
Сурет 1. Ақмола бекінісіДала қорғанының құрылысы
Қаланы тұрғызу құрылыс материалдарының жетіспеушілігімен біраз қиынға
соқты. Оларды Петропавл мен Омбыдан жеткізді. Шубиннің тобы 1832 жылдың
22-тамызында орталық үшін аса қажетті объектілердің құрылысы біткеннен
кейін, ресми түрде Ақмола приказы мен ішкі округ ашылды. Жиында ақындар
айтысы, бәйге, күрес болды. Отыз бір рет от шашу атылды. Бас кезінде бұл
жерде бірнеше балшықтан, ағаштан жасалған үйлер салынды. Олар қорғаныс
үшін пайдаланылды. Қазыналық ғимараттар мен кеңсе, лазарет пен асханадан
тұратын бірінші қатар өзеннің жағалауына орналастырылды. Ал әскери
тағайындаудағы ғимараттар, яғни, офицер үйлері, казармалар мен
қару-жарақ қоймалары және тағы басқа құрылыстар екінші қатарда
орналастырылды. Жекелеген казармалар көпестердің уақытша тұрағына
айналды. 1835 жылы округте 71 262 адамнан тұратын он бес болыс пен тоғыз
ағаш үйлі бір орыс поселкесі болды. 1840 жылы бес мұнаралы көп қырлы
формалы қабысқан далалық қорған салынды. Оның төменгі жағы балшықтан,
оқшашарға лайықтап жасалды. Бүгінде бұл қару Президенттің мәдени
орталығында сақтаулы. Мұнараның жоғарғы жағы қарағай бөренелерінен
тұрғызылды. Олардан атуға ыңғайлы тесіктер жасалды. Әскери-стратегиялық
жағынан алып қарағанда қорған тамаша қорғалған болып саналатын. Оң
жағынан Есіл ағып жатты, батысы мен солтүстігінде қамысты батпақ, ал
шығысында - созылған сардала еді. Басынан бастап батыс жағына
отставкадағы солдаттар, ұсақ саудагерлер, қолөнершілер орналасты. Олар
Слободка елді-мекенін құрды.
Уақыт өте қорғаныстың айналасына адамдар қоныстанды. Болашақ Ақмоланың
аудандары құрыла бастады. Кеңес Одағына дейін ескі атаулар сақталып
келді. Қорған қазіргі Желтоқсан мен Кеңесары көшелерінің орнында, ал
Орталық мұнара Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы орталық стадионның
орнында тұрды. Ол уақытта екі бөлмелі ағаш үйлер және де Г әрпіне
ұқсайтын атақты глаголи үйлері тұрғызылатын. Бұл үйлердің терезелері
құрғақ пленкамен қапталатырн. Қала екі мектептен, яғни, казак және мешіт
жанындағы мешіттен, екі ұстахана, екі нан дүкені, бір шарап ұрасы мен он
бір дәмханадан басталды. Біртіндеп өсе бастаған қорған 1845 жылы Ақмола
станицасына айналды. Станицаның жеке храмы болмады. Оның орнына қайтыс
болғандарды ақтық сапарға шығарып салатын жорық шіркеуі ғана болды.
1854-1856 жылдары қорғанда Сібір казак әскері қазынасының есебінен татар
А. Абдулманов пен А. Сәбитовтар жолдастарымен бірге Есіл өзенінің
бойынан Константин Еленин шіркеуі салынды. 1876 жылы Ақмола қорғанын
таратып жібергеннен кейін казактар шіркеуді станицаға көшіруді талап
етті. Бұрынғы шіркеуді бұзып, қазіргі Константин Еленин кафедралды
соборы тұрған жерге көшірілді. Оны 1900 жылдың 14 мамырында сала
бастады. Кейінірек, 1891-1893 жылдары болашақ Президент резиденциясының
орнында, Александр-Невский соборы көтерілді. Оның жобасын Тобылдан
арнайы шақырылған инженер-технолог Павел Голышев жасады. Оны бірде-бір
шегесіз тұрғызды. Ішкі қабырғалары мен төбесін 1941 жылы мәскеулік
суретші, В. М. Васнецовтың шәкірті М. И. Тимофеев салды. Собор көптеген
тұрғындар, көпес, жергілікті әкімшіліктің берген садақасынан тұрғызылды.
Оның сыртқы және ішкі жинақылығы, сапалылығы мен байлығымен ерекшеленді.
Шіркеуді ХХ ғасырдың бас кезінде бұзды. Президент мәдени орталығында
дінбасы Виктор Плотниковтың портреті сақталған. Ол рухани қызметпен
айналысып қана қоймай, сонымен қатар, Ақмола уезі мен қаласының
1891-1916 жылдар аралығындағы шежіресін де жазған. Және де Жаңа туылған
нәрестелер туралы мәліметтерді де толтырған. Тауарларын алып өтетін
мұсылман көпестердің де жан азығы туралы ойланатын кез келді. Енді бұл
төңіректе ағаштан жасалған мешіттер пайда бола бастады. Керуен келген
кезде мешіттерде жиындар өткізіліп, ал жай күндері мен мейрамдарда жақын
орналасқан ауылдардан қазақтар бас қосатын. Кейіннен, 1865 жылғы
ведомоствоға сәйкес, Ақмола мешітінің жанынан мектеп жұмысын бастады.
Мектепте әр түрлі уақыттарда сегіз балаға дейін дәріс алатын. Бұл – он
тоғызыншы ғасырдың екінші жартысы үшін жаман көрсеткіш болмайтын.
Балалар Құран үйреніп, сауаттарын аша бастады. Мешіт Ақмола көшпенділері
үшін рухани орталық болып саналды. Сапасыз материалына қарамастан, мешіт
біраз уақытқа дейін қызмет етті. Тек 1920 жылы ағаштан жасалған мешіт
жанып кетті.
Ақмола – сауда жолдарының бұрылысы. Жылдар өтіп жатты. Ақмолаға Ресей
мен Шығыстың сауда қатынасының көпірі іспеттес Сібір, Орал, Орта Азия
көпестері қоныс аудара бастады. Кішкене ғана қорған біртінде қалаға
айнала бастады. Мұндай мәртебе Ақмола станицасына Ресейдің ішкі істер
Министрлігінің 1862 жылдың жетінші мамырындағы шешіміне байланысты
берілді. Қазіргі заманның тілімен айтқанда, Астана сол кездің өзінде
инвесторларлардың назарын аударатын еді. 1863 жылдың өзінде Ақмолада елу
бір Ресейлік, үш жүз қырық шетелдік көпес тұрақты өмір сүретін.
Саудагерлердің жалпы саны 1236 адамды құрады. Ресей империясының 1862
жылғы 7 мамырындағы шешімімен Ақмола станицасына қала мәртебесі берілді.
1868 жылғы жарлыққа байланысты Ақмола, Көкшетау, Петропавл, Омбы,
Атбасар сияқты бес уезден тұратын Ақмола облысы құрылды. Сол жылдардың
талаптарына сай облыстың елтаңбасы да бекітілді. Бірінші елтаңбаның
түпнұсқасын Астана тұрғындары көре алмайды. Себебі, елтаңба сақталған
Герольдия қоймасы 1917 жылы жабылып қалған болатын. Осы бір қүнды тарихи
мұраның тек қана көшірмесі ғана сақталған. Жасыл қалқанға екі сүйір
мұнаралы және күміс күмбезді, Нияз бидің мавзолейі, ортасында алтыннан
жарты ай салынған.
Ақмола халқы біртіндеп өсе бастады. 1869 жылдың өзінде бұл жерде 5122
адам өмір сүрді. Ал 1910 жылы түрлі ұлт өкілдерінен тұратын қала
тұрғындары 13000-ға жетті. Сәл ілгері көз жіберетін болсақ, 1916 жылы
бүкіл облыста бір жарым миллион адам тұрды. Жергілікті тұрғындар мен
басқа да азия халықтарының саны 228 мың болса, бір милллионға жуығы
Ресей мен Украинадан қоныс аударғандар еді. Он тоғызыншы ғасырдың
жетпісінші жылдарындағы Ақмола көпестері Бұхара, Қоқанд, Түркістанмен
сауда байланыстарын жақсартты. Ағайынды Қосшығұл – Баймұхамедтердің
есімі баршаға танымал. 1852 жылдан бастап, әр жылдың жиырма бірінші
мамырынан бастап оныншы маусымына дейін болатын Константинов жәрмеңкесі
өткізіліп тұрды.
1913 жылы Ақмолада 40 кәсіпорын болды. Ондағы жұмыс орындары 208
болатын. Сонымен қатар, 100 жел диірмен болды. 1916 жылы облыс
тұрғындарының саны бір жарым миллионға жеткен. Жергілікті тұрғындармен
қатар, басқа да ұлттардың 228 мыңға жуық өкілі және шамамен 1 миллионға
жуық Ресей мен Украинадан қоныс аударушылар болды.
Он тоғызыншы ғасырдың жетпісінші жылдары Ақмола көпестері Бұхара, Қоқан,
Түркістанмен сауда байланыстарын дамытты.
1897 жылдың өзінде қала онша үлкен емес еді. Қалада 9707 адам тұрды.
Олардың 5105-і ер, ал 4602-сі әйел. 3020 қазақ, 4619 орыс, 1035 татар,
223 мордва, 205 неміс, 173 еврей, 101 украин болды. Қала тұрғындарының
тек жетеуі ғана жоғарғы білімді, ал тек біреуі ғана әйел адам еді.
Негізінен Ақмола тұрғындарының 22,5 пайызы сауатты болып саналатын.
Николай Иванович Байчиковтың тауып алған, Ресей империясының жүргізген
бірінші санағының қорытындысы осылай болатын. Біртіндеп қалада тастан
үйлер тұрғызыла бастады. Олардың көпшілігі қазірдің өзінде елорданың
ескі орталығында сақталған. Ақмола халқының сауаттылығы мен білімі арта
түсті. 1898 жылы облыста үш қалалық, он екі шіркеулік мектеп және
бірнеше ауылшаруашылық училищесін болды. Ресей империясының шет
аймақтарының бір ерекшелігі – солтүстік елді-мекендерде жаңаша ойлайтын
саяси жер аударғандар келе бастады. Анық емес мәліметтер бойынша,
1882-1906 жылдары бұл жерге қырық бес адам жер аударылған. Олардың білім
деңгейі қаланың түрлі мекемелерінде жұмыс істеуге мүмкіндік беретін.
Біртіндеп қала дами бастады. Сол кездері бой көтерген ас үйлер елорданың
ескі орталығында бүгінгі күнге дейін сақталған. Біртіндеп білім беру
жүйесі де дами бастады. 1898 жылы облыста 3 қалалық, 12 шіркеу мектебі
және бірнеше ауыл шаруашылық училищесі болды. Блім беру саласының
дамуында саяси жер аударылғандар да маңызды роль атқарды. Кейбір
деректер бойынша, 1882 мен 1906 жылдар аралығында мұнда 45 адам жазасын
өтеген. Олардың білімдерінің деңгейі қаланың түрлі мекемелерінде қызмет
атқаруға мүмкіндік берді.
Сурет 2. Ақмола төңкеріс қарсаңында
Ескі Думская көшесінде (Комсомольская, кейінде Желтоқсан) қалалық
басқарма ғимараты болды. Ол қаланың саяси, қоғамдық және шаруашылық
өмірінде маңызды роль атқарды. Осы жерден бүкіл Оқмоланың ісін басқарып
отыратын. Ақпан төңкерісі болып, билік Уақытша Үкіметтің қолына өткеннен
кейін, басқарма мүшелері Ақмола уездінде Атқарушы комитетті құрды.
Бірақ, ол көп қызмет атқармады. Т. И. Бочков бастаған большевистік
талапты топ 1917 жылдың жиырма жетінші желтоқсанында Ақмола қалалық
Депутаттар Одағын құрды. Ал 1918 жылдың екінші наурызында болған
жұмысшылар, шаруалар, солдат және мұсылман депутаттардың бірінші
съезінде Ақмола уездік Депутаттар Одағы сайланды. Және де уездік Кеңес
Үкіметін құру жөнінде шешім қабылданды. Съезд аяқталғаннан кейін оның
қатысушылары қалалық басқармаға барып, салтанатты түрде екі басты қыран
тұрған бағананы аралап тастады.
Үкіметтің жиі ауысуы сол бір жылдарға тән құбылыс еді. Билікке Колчак
келді де, басқарма өз жұмысын қайта жаңғыртты. Соңғы қала басшысы
қызметін С. А. Кубрин орындады. Ол 1919 жылдың күзінде сүзектен қайтыс
болды. Ақмоладан атаман Дутов кетпестен бұрын, 1919 жылдың жиырма
төртінші қарашасында көпестер мен жергілікті зиялылар Басқарма
ғимаратында қоштасу кешін ұйымдастырды. Ал келесі күні, жиырма бесінші
қарашада қаланың солтүстік-батыс жағынан Көкшетау әскерінің тобы –
Г. Ю. Нейман бастаған 59-атқыштар дивизиясының дала бригадасының
бірінші Ақмола, екінші Қостанай атқыштар полкі көрінді. Енді басқарманы,
әдеттегідей, жаңа үкімет, яғни, елу тоғызыншы атқыштар дивизиясы штабы
иеленді (дивизия бастығы және Көкшетау әскери тобының бастығы
К. И. Калинин)
1939 жылдың қазан айында Ақмоланы облыс орталығы етіп бекітті. Бұл да
негізсіз емес еді. Себебі, Ұлы Отан соғысы басталған кезде индустриясы
жақсы дамыған үлкен қала болатын. Бұл жерде алты өнеркәсіп, оның үшеуі –
республикалық, тағы да үшеуі жергілікті және кооперативті өнеркәсіп
болды. Олардың жалпы жұмыс орны 801 адамды құрайтын. Ал негізінен қалада
32,5 мың тұрғын өмір сүрді. Ақмола жаңа мәртебе бергеннен кейін, қаланың
болашағы да үлкен үміт арттырды. Алайда... Соғыстың басталуы,
өнеркәсіптегі митингілер, сұрапыл соғыстың басталуы туралы қайғылы
хабар туралы мақалаларды жергілікті газеттердің 1941 жылғы нөмірлерінен
оқуға болады.
Сурет 3. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Ақмола
Ақмола қалалық атқару комитетінің қалада әскери құрылымды қабылдау және
орнықтыру туралы, қызыл әскерге жылқы жіберу туралы құжаттардың
түпнұсқалары сақталған. Ересек тұрғындардың бәрі де әуе қорғанысы және
химия қорғанысы дайындығынан, ал он алты мен елу жас аралығындағы
ерлердің бәрі де міндетті түрде әскери дайындықтан өтті. Сол жылдардың
санағы көрсеткендей, 1945 жылдың басында он мың ақмолалықтар әуе
қорғанысы мен химия қорғаны дайындығынан өткен. Ал 9172 адамды әскери
іске баулыған. Жергілікті әуе қорғанысы штабы құрылып, қорғаныс топтары
дайындалды. ОСОАВИАХИМ және Қызыл Крест белсенді жұмыс атқарды. Ақмола
қазақстандық әскери бөлімшелердің құрылуында маңызды роль атқарды. Осы
жерде 310, 387, 29 атқыштар және 106 кавалерия дивизиясы құрылды.
Майданға аттанған 9783 ақмолалықтардың еліне 7414-і қайтып оралмады.
Отыз сегіз ақмолалық Кеңес Одағының батыры атағын иеленсе, ал жетеуі үш
деңгейдегі Даңқ орденімен марапатталды.
Өнеркәсіпті соғыс жылдарына лайықтау, ірі өндірістердің қоныс аударуы
және де эвакуацияланғандардың үлкен легі – бәрі де қаланың экономикалық
дамуына үлкен әсер етті. Өнеркәсіптік өндірістер екі жарым есе өсті.
Қазақсельмаш және № 317 сияқты Одақтық деңгейдегі зауыттар пайда
болды. Он алты өндірісте 2800 адам еңбек етті. Осындай өнеркәсіптік
ілгерушілік Ақмола теміржол желісін Қарағанды темір жолының маңызды бір
нүктесіне айналдырды. Қосымша жолдардың құрылысына байланысты оның
мүмкіндігі де өсе түсті.
Солтүстік қала жер аударған халықтың екінші үйіне айнала бастады. Ақмола
қалалық партия комитеті мен депутат Кеңесінің атқарушы комитеті жер
аударғандардың жұмысқа тұру мәселесін шешті. Әскерге шақырылуын реттеді.
Солтүстік Кавказдан жер аударған халыққа мал басын бөліп беріп,
жәрдемақы беріп отырды. Оларға арнап мәдени және білім беру мекемелерін
ашты. Ал олардан басқа, қоныс аударғандар да бар еді. Алғашқы жылдың
өзінде Ақмолаға отыз мыңнан астам көшіп келді. Әскери уақыттың жағдайына
қарамастан, олардың бәрін де міндетті түрде тұрғын үй мен дәрігерлік
көмек көрсету керек еді. Ауруханалар, оның ішінде Ұлы Отан соғысының
ардагерлеріне арнап емханалар ашылды. Қалада екі госпиталь - № 1600,
№3006 болды.
Ұлы Отан соғысы қоғамның патриоттық сезімін оятады. Бәрі де майдан
үшін! Бәрі де жеңіс үшін! Бұл жай ғана ұран емес, бүкіл қоғамның жан
айқайы еді. Соғыс жылдарында Ақмолалықтар бар күшін майданға көмекке
жұмсады. Елдің қорғаныс қорына қаржы жинай бастады. Танк колоннасының
құрылысы үшін үш миллион 719 мың рубль жиналды. 5 миллион 666 мың
рубльдің лотереясы іске асырылды. Майданға азық-түлік, жылы киімдер
жөнелтілді. Тылдың тағы да бір маңызды жұмысының бірі – соғыс
мүгедектері мен әскерилердің отбасына көмек көрсету болды. Осындай өмір
газеттің 1945 жылдың мамыр айының нөмірі жеңіс туралы хабар әкелгенше
жалғаса берді.
Тың жерлерді игеру. Ақмола тарихының келесі бір кезеңі – тың жерлерді
игеру жылдары. Бүкіл одақтың жастары Никита Сергеевич Хрущевтің орасан
күрделі ойын іске асыру үшін жолға шықты. 1954 жылдың екінші наурызында
еріктілердің бірінші эшалоны Алматыдан, ал бесінші наурызда Мәскеуден
келді. Тарихи деректерге сүйенетін болсақ, 1953-1958 жылдар аралығында
Ақмола облысына 270 мың адам келген. Олардың біразы осы аймақта мәңгілік
қалып қойды да. Бұл жылдары Ақмола облысы елдің ең маңызды аймағына,
ауылшаруашылық машина құрылысы орталығына айналды. 1953-56 жылдары
облыс бойынша 3,5 миллион га тың жер игерілді. Бұл қаланың дамуына үлкен
әсер етті. 1960 жылдың 26-желтоқсанында тың игеру өлкесін құру туралы
жарлық шықты. 1961 жылы аты Целиноград болып өзгертілді.
Никита Хрущевтің Қазақстанда Тың игеру өлкесін құрып, оның астанасы
Целиноград болады екен ойы бәрінің басынан жай түсіргендей болды. Кеңес
Одағының министрлер одағының қаулысына байланысты қаланың дамуы туралы
бас жоспар дайындалды. Сондай-ақ, ескіні қайта жөндеу және
Оңтүстік-Шығыс бағытында жаңа құрылыстарды дамыту жоспарын қарастырды.
1963 жылдың алтыншы қарашасында телеорталық іске қосылды. Сол жылдары
Латвия сәулетшілері П. Ю. Фогелс, О. Н. Крауклис, Д. К. Даннебергтердің
жобасы бойынша тың игерушілер сарайы тұрғызылды. Ол 2 355 адамға
жоспарланды. Көлемі мен жабдықтарына байланысты ол сол кездері Кеңестер
Одағындағы Кремльдегі Съезд Сарайынан кейінгі екінші орында тұратын.
Құрылған мерзімі – 1961 жыл.
Аумағы – 146,6 мың шаршы шақырым.
Халқы – 820,0 мың адам: оның ішінде қала халқының үлесі – 45,7%, ауыл
халқ ының үлесі – 54,3%.
Халықтың тығыздығы – 5,6 адамшаршы шақырым.
Облыс орталығы - Көкшетау қаласы.
Облыста 17 селолық аудандар және 10 қала (1-ірі, 2-орташа, 7-шағын), 14
поселкалар, 776 селолық және ауылдык округтары бар.
Облыс аумағында Көкшетау үстіртінің орта бөлігі, Көкшетау (ең биік
нүктесі 947 м), Ерейментау (899 м), Жақсы-Жаңғызтау (730 м) таулар
орналаскан. Атбасар, Селеті жазықтары, Теңіз-Қорғалжын ойысы бар.
Халықтың тығыздығы - 1 шаршы метрге 5,1 адамнан келеді.
Әкімшілік орталығы - Көкшетау қаласы, қаланың іргетасы 1824 жылы қаланды.
Облыс орталығының 2009 жылғы 1 сәуірдегі халық саны - 145,8 мың адам.
Облыстың құрамына облыстық маңызы бар 2 қала, яғни, Көкшетау және
Степногорск қалалары, аудандық маңызы бар 8 қала (Ақкөл, Атбасар,
Державинск, Ерейментау, Есіл, Макинск, Степняк және Щучье), 17 ауылдық
аудан, 5 кент және 660 ауыл мен село кіреді. Облыс Қазақстан
Республикасының орталық бөлігінің солтүстігінде орналасқан. Батысында -
Қостанай, солтүстігінде - Солтүстік-Қазақстан, шығысында - Павлодар және
оңтүстігінде - Қарағанды облыстарымен шекаралас. Облыс қомақты
экономикалық әлеуетке және табиғи ресурстарға бай.
Болашақтағы даму алғышарттары өңірдің шикізат ресурстарын экспорттаумен
ғана шектелмей, орта және жоғары технологиялық тауарлар мен сервистік
қызметтерді жеткізуші ретінде де көріну мүмкіндігімен айқындалады.
2008 жыл бойынша жалпы өңірлік өнімнің көлемі 457,5 млрд. теңгені, ал соңғы
үш жылдағы орташа жылдық өсу қарқыны 39% құрады. Адам басына шаққандағы ЖІӨ
206 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 80.7% өсуімен 614,3 мың теңгені
құрады.
Табиғи-климаттық жағдайлары. Аумақтың жер бедері әртүрлі: басым көп
бөлігін жазық дала, ұсақшоқылық жерлер, шамалы тармақталған және көлдік
аңғарлар мен орман жамылған таулар алып жатыр. Облыстың ауа-райы шұғыл
континентальды. Жазы қысқа және жылы, ал қысы ұзақ, ызғарлы желдері мен
ұйытқыған борандары араласқан аязды болады. Ауаның ең төменгі температурасы
минус 400 жоғары, ең жоғарғы температурасы + 400С жетеді.
Өсімдіктері, әсіресе облыстың солтүстік бөлігінде өзінің алуан
түрлігімен және тиісті ландшафтымен, атап айтқанда қарағайлы-қайыңды
ормандарымен және тау беткейлерін көмкерген түрлі өсімдіктерімен
ерекшеленеді. Таулы қарағайлы орман - облыстың байлығы.
Облыстың жануарлар әлемі өзінің айтарлықтай молдылығымен және әртүрлігімен
ерекше көзге түседі: сүтқоректілердің - 55 түрі, құстың - 180, балықтың -
300 түрі мекендейді.
Облыстың аумағында Көкшетау және Бурабай Мемлекеттік ұлттық табиғи
парктері мен Қорғалжын Мемлекеттік халықаралық маңызы бар қорық орналасқан.
Облыстың солтүстігінде әртүрлі шөпті - қызылбозды өсімдіктер және
кайынды- кылқанды орман массивтерімен қарапайым, оңтүстік және карбонатты
қара топырақ басым. Облыстың басым болып келетін оңтүстігінде,
әртүрлі шөптесінді – бетегелі – бозды өсімдіктерімен Кошқыл-каштан, каштан
және ашық каштан топырақ таралған, ұсақ шоқы бойынша - әр жерде қарагайлы-
қайыңды орман, Ерейментау тауында - көктерек-қайыңды орман болады.
Таулы карағайлы ормандар негізінде республикалық маңызы бар курорттык-
санаториялық кешендерді камтитын ірі рекреациялық зона жасалынған.
Қорғалжың мемлекеттік қорығы, Ерейментау және Атбасар заказниктері, Бурабай
және Зеренді аң шаруашылықтары кездесіп, кәсіпшілікпен бірге. жануарлар мен
кұстарды қоныстандыру және жерсіндіру жұмыстарымен айналысады.
Су объектілері өзен, көл және суқоймалары мен көзге түседі. Ең ірі
өзендеріне: Есіл, Нұра, Селеті, Кұланөтпес болып болып табылады. Көлдері:
Теңіз (1162 шаршы шақырым), Қорғалжың (330 шаршы шақырым), Қыпшақ (64,7
шаршы шақырым), Керей (63 шаршы шақырым), Қожакөл (60 шаршы шақырым). Су
қоймалары: Вячеслав (ауданы 60,7 шаршы шақырым, сыйымдылығы 410,9 млн.
текше метр), Селеті (ауданы 36,6 шаршы шақырым. сиымдылығы 221,8 млн.текше
метр).
Басты пайдалы қазбалары: түсті, кара және сирек металдар, ұран; кұрылыс
материалдар, каолин, кобальт, көмір кен орындары; минералдық сулар және
емдеу балшықтары болып табылады.
Облыс дамуын сипаттайтын, негізгі экономикалық көрсеткіштер. Жалпы
аймақтық өнімдегі облыстың үлес салмағы 4,0%-ке теңесті. Республика
көлеміндегі облыстың негізгі қор үлесі-3,6%. Өнеркәсіп өнімін өндіру жалпы
алғанда республика өнеркәсіп өнімі көлемінің 2,4% алады.
Ауыл шаруашылығы. Облыс экономикасы коп жағдайда, ауыл шаруашылығына,
негізінде богар-лы (тэлімі) егіншілікті, оның ішінде астық өндірісіне
бағдарланады.
Облыстың ауыл шаруашылғына жарамды жері 13,3 млн.га, соның 4,9 млн.га
жыртылған жер. Мүйізді ірі қара саны 336,3 мың.бас (соның 167,9 мыңы сиыр),
қой мен ешкі - 168,7 мың, шошқа -156, 2 мың), жылқ ы 70,9 мың басын қ
ұрайды.
Жалпы ауыл шаруашылық өнімдерінің көлемі 44,0 млрд. теңгені кұрап,
жалпы республиканың 13,1% алды.
Пайдаланатын темір жолдың ұзындыгы 1588 шақ ырым не республика темір
жол үзындығының 11.3%.
Жалпы пайдаланатын қатқыл табанды автомобиль жолының жиілігі 64,7 шақ
ырым 1000 шаршы шақ ырым.
Күрделі кұрылысқа инвестиция республикадағы осындай инвестицияның
0,3%, қүрылымдық саласы бойынша қаржының басым бөлігі өнеркәсіп
объектілерін салу, атап айтқанда металлургия рудасын өндіруге бағытталған
(36%- і).
Облыста едәуір жоғары дамыған саласы ауыл шаруашылыгы, ең алдымен
өсімдік шаруашылығы жатып республикалық өнімнің 17,2% шығарылады.
Индустрия дамыған тамақ өнеркәсібі, машина жасаумен көзге түсіп (басым
түрде ауыл шаруашылық), оларға өнеркәсіп өнімі көлемінің 30% келеді.
Жер қойнауы. Облыс аумағында құрамының өзгешелігімен және
ауқымдылығымен ерекшеленетін алтын, күміс, уран, молибден, техникалық
алмаз, каолин мен мусковит, сондай-ақ темір рудасы, тас көмір, доломит,
жалпы таралымды пайдалы қазбалардың мол кен орындары, минералды су мен
емдік саз-балшықтардың орындары шоғырланған. Баланстық қорлардың өлшемдік
құндылығы шамамен 20 млрд. АҚШ долларын, ал болжалды ресурстар - 100 млрд.
АҚШ долларын құрайды. Облыстың жері ауыр механикалық құрамымен,
тұздылығымен және су өткізгіштілігімен ерекшеленеді.
Жер қойнауы құнарлы қарапайым қара топырақты және ауыр механикалық
құрамымен, сор және тұзды, төменгі су өткерімімен ерекшеленетін бозғылт
түсті болып келеді.
2. Ақмола облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайы
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылдың 17 қаңтарындағы
Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан
халқына Жолдауында Қазақстанның 2050 жылға қарай әлемнің 30 дамыған
мемлекетінің қатарына қосылуына қол жеткізілуіне бағытталған басым бағыттар
мен міндеттер айқындалып отыр. Бұл келелі мақсаттарға қол жеткізу үшін Ұлт
Көшбасшысы инновациялық индустриаландыру, агроөнеркәсіп кешенін жаңғырту,
шағын және орта бизнесті дамыту есебінен экономиканың тұрақты өсуіне
бағытталған 7 басым бағытты жүзеге асырудың қажеттілігін айқындап берді.
Мұның өзі өмір сапасын арттырып, қазақстандықтардың іргелі істерді жүзеге
асырудағы жаңа мүмкіндіктеріне қол жеткізуіне жол ашатын болады.
1. Облыстың инвестициялық картасын әзірлеу арқылы әр өңірдің
салалық мамандануын, жалпы таралған пайдалы қазбалардың және
басқа да факторлардың болуын ескере отырып, олардың мүмкіндігі
қарастырылады. Бұл картада 2020 жылға дейін жүзеге асыру
кезеңімен 160 миллиард теңге жеке инвестициялардың 100 болашақ
жобалары бар. Олардың есебінен 18 мың жұмыс орнын ашу
жоспарланады.
2. Әр ауданда бір-бір тауарлы-сүт фермасы және бордақылау
алаңдары құрылды. Алдағы уақытта өңдеуші кәсіпорындарды
шикізатпен қамтамасыз етудің нақтылы бағыттары қаралатын
болады.
3. Өзінің жеке шаруашылығы бар өзін-өзі қамтыған тұрғындарды ауыл
шаруашылығы кооперативіне біріктіру бо-йынша пилоттық жобаларды
әр өңірде жүзеге асыру қолға алынды. Бұл оның базасында ауыл
шаруашылығы өндірісін дамытуға субсидия алу үшін жағдай жасап,
жеке қосалқы шаруашылықтарды жедел дамытуға мүмкіндік беретін
болады.
4. Облыстың барлық жылумен жабдықтаушы кәсіпорындарында жөндеу
және профилактикалық жұмыстарды дер кезінде жүргізуді
қамтамасыз ету үшін төлқұжаттары ретке келтірілді. Сондай-ақ,
Ақ бұлақ бағдарламасы аясында сумен жабдықтауды дамытудың
жүйелік картасын әзірлеу жұмысы бастау алды.
5. Мемлекет басшысының мақұлдауымен Көкшетау қаласында жылу-электр
орталығы құрылысы бойынша ірі инфрақұрылымдық жобаны іске асыру
қарастырылады.
6. Мәскеу қаласымен халықаралық әуе қатынасы қалпына келтірілді.
Ресейге, Түркияға және Германияға жаңа әуе рейстерін ашу
мәселелері де қаралуда.
7. 13 бала бақша, 20 шағын орталық, 5 мектеп, Көкшетау қаласы мен
Ақмол ауылында емханалар, Атбасар ауданы Шуйское селосында
дәрігерлік амбулатория, 2 медициналық пункт іске қосылды.
8. Бұқаралық спортты дамыту үшін 20 волейбол, 19 футбол алаңдары,
34 хоккей корттары, Атбасар ауданында дене шынықтыру-сауықтыру
кешені, Ақкөл ауданында бассейн, Көкшетау қаласында теннис
орталығы, Бурабай ауданында Жақсы осы заманғы спорт кешені
салынды.
9. Ұлы Абылай ханның 300 жылдығын мерекелеу аясында халықаралық
көлемдегі ірі мәдени-көпшілік іс-шаралар жүргізілді.
Бұл бағыттағы жұмыстар ағымдағы жылы жалғасатын болады.
Бұдан әрі облыс әкімі Қосман Айтмұхаметов өткен жылдың негізгі
қорытындыларына тоқталып, үстіміздегі жылдың жаңа міндеттерін жан-жақты
саралап өтті. 2013 жылы жалпы өңірлік өнім 938 миллиард теңге немесе 2001
жылдың деңгейімен салыстырғанда
110 пайызды құрады. Бұған қол жеткізуге ауыл шаруашылығындағы, саудадағы,
көліктегі жоғары нәтижелер мүмкіндік берді.
Облыс экономикасы 140 миллиард теңгеге инвестицияланды. Бөлшек сауда
айналымы – 19, байланыс қызметтері – 9 пайызға артты. Орташа айлық жалақы 6
пайызға (79 мың теңгеге дейін) өсті.
Мемлекет басшысы қойып отырған міндеттерді орындау үшін қол жеткен осы
өсім ырғақтарын сақтау бойынша шаралар қабылданатын болады. Бұған толық
мүмкіндіктер де бар.
Өнеркәсіп. Степнгорск подшипник зауыты және тау-кен химия комбинаты
сияқты екі ірі жүйеқұрғыш кәсіпорындар өндіріс көлемін азайтып алғанына
қарамастан, инудустриалдық секторда қосымша қорларды тарту арқылы
өндірістің өсу көлемі 100,2 пайызға дейін қамтамасыз етілді.
КамАЗ-Инжиниринг акционерлік қоғамында жүк көліктерін шығару 1,5 есеге,
Вектор зауытында астық жинау комбайндарын шығару – 8 есеге, КАИК ЖШС-ы
арнайы техникалар жасау – 3 есеге, ENKI ЖШС-ы керамикалық кірпіш өндіру
– 27 пайызға, Степногорскідегі Арыстан тұрба зауытында полиэтиленді тегіс
және гоффирленген тұрбалар шығару – 3 пайызға артты.
Өнеркәсіп өндірісі көлеміне SARECO БК, Астана-Ойл мұнай үйі,
KZ тау-кен көлік компаниясы, Ak Su Steel ЖШС-ы жаңа кәсіпорындары
қосымша үлес болып қосылды.
2013 жылы Индустрияландыру картасы аясында 433 тұрақты жұмыс орындарын
ашу арқылы 3,5 миллиард теңгенің 9 нысаны іске қосылды. 2014 жылы 4 мың
шамасында тұрақты жұмыс орындарын ашу арқылы 93 миллиард теңгенің 11
нысандарын іске қосу жоспарланып отыр.
Көптеген жобалар жоғары қосымшалық құны бар өнім өндіруге бағдарлануда.
Бұлар – Степногорскідегі күкірт қышқылы зауыты, Целиноград ауданындағы
өлшеу трансформаторлары мен эмульсиялық өнімдер өндіру, Шортанды
ауданындағы полиэтилен жасайтын зауыттар, Ерейментау ауданында 45 МВт қуаты
бар жел электр стансалары іске қосылатын болады.
Агроөнеркәсіп кешені. Облыстың ауыл шаруашылығы еңбеккерлерімен 2013
жыл 131 пайыз өсіммен қамтамасыз етілді. Гектарына 12,2 центнер орташа
түсім арқылы 5 миллионнан астам тонна астық жиналды. Бүгінгі таңда ауыл
шаруашылық өндірушілері үшін негізгі міндет – көктемгі егіс науқанына
дайындық және дер кезінде жүргізу болып табылады.
Көктемгі дала жұмыстары басталғанға дейін тұқымды толық сертификациялау,
барлық машина-трактор паркіне жөндеу жүргізіліп, дизельді отынды дер
кезінде құю ұйымдастырылатын болады. Ауыл шаруашылығы техникалары паркін
жаңарту бойынша жұмыстар жалғасуда.
Астық және бұршақ дақылдары алқабы 4 миллион 200 мың гектарды құрайды.
Егістік шаруашылықты диверсификациялау аясында басымдық дақылдар алқабы 9
пайыздан 820 мың гектарға дейін көбейетін болады.
Топырақтың құнарлылығын және шығымдылықты жоғарылату үшін минералды
тыңайтқыштар көлемін 1,7 еседен 24 мың тоннаға дейін, ылғал сақтағыш
технологияларды қолдану 80 пайызға дейін жоспарланып отыр.
Ауыл шаруашылығының егін шаруашылығына тәуелділігін төмендету мақсатында
мал шаруашылығын дамытуға да ерекше назар аударылады. Етті және сүтті мал
шаруашылығын, Астана қаласы айналасындағы азық-түлік белдеуін дамытудың
өңірлік бағдарламаларын жүзеге асыруда 2013 жылы ірі қараның барлық
түрлерінің және мал шаруашылығы өнімін өндірудің өсімін қамтамасыз етуге
қол жеткізілді.
Облыстың мал шаруашылығы еңбеккерлері алдында 2015 жылға қарай ет
бойынша экспорттық әлеуетті 5 мың тоннаға дейін көтеру міндеті қойылды.
Осыған орай, өткен жылы барлық өңірлерде шағын бордақылау алаңдары іске
қосылып, шет елдік селекциялы 600 бас ірі қара әкелінсе, Сыбаға
бағдарламасы бойынша 4 мың бастан астам ірі қара сатып алынды.
2014 жылы өңірлерде бордақылау алаңдары мен тауарлы сүт фермаларын ашу
бойынша жұмыстар жалғасатын болады. Сыбаға бағдарламасы бойынша 4 мың
бастан астам ірі қара сатып алынады. Бұл ағымдағы жылы ет экспортын 1 мың
тоннаға дейін жеткізуге мүмкіндік береді.
Мал басы өсімінің ырғағын сақтау мақсатында екі жылдық шөп қоры, қажетті
нәрлі азық көлемі дайындалды. Азық сапасын жақсарту және мал өнімділігін
жоғарылату үшін ағымдағы жылы Жақсы ауданында (Урожай ЖШС-ы 21 мың
тонна), 2015 жылы Көкшетау қаласында (АгроТрейдинг-2007 ЖШС-ы 60 мың
тонна) құрама жем зауыттарын ашу жоспарланады. Жеке қосалқы және бірқатар
шаруа қожалықтарын жемшөппен қамтамасыз ету үшін Зеренді және Ерейментау
аудандарында 2 сервистік-дайындау орталықтары құрылатын болады.
Нарықты негізгі тамақ өнімдерімен қамтамасыз етіп, азық-түлік
қауіпсіздігін сақтау мақсатында жұмыс істеп тұрған өңдеуші кәсіпорындардың
жоғары жүктемелілігі және жаңа өндірістер ашу арқылы ауыл шаруашылығы
өнімдерін өңдеу жоғарылайтын болады.
Үстіміздегі жылы Ақкөл ауданында тәуілігіне 100 тонна қуаты бар Эко-
Милк сүт зауытын және Көкшетау қаласында тәулігіне 100 тонна қуаты бар
Агример-Астық ЖШС-ы да май тұқымын өңдеу зауытын іске қосу көзделеді.
Астана Агропродукт, Агрофирма Родина, Милк Прожект ЖШС-лары жоғары
жүктемелікті қамтамасыз ету бойынша іс-шаралар қабылданатын болады.
Беларусь Республикасымен ынтымақтастық аясында Целиноград ауданының
Қосшы ауылында жылына 3 мың тонна ет өнімдерін бірлескен кәсіпорын
(Казметротест ЖШС-ы) құрылысы жоспарланады.
Атбасар қаласында тәулігіне 500 тонна қуаты бар май өңдеу бойын-ша ірі
зауыт құрылысының техникалық-экономикалық негіздемесін әзірлеуде (Алматы
қаласы Евразия Агроинвест ЖШС-ы).
Экспортқа бағытталған отандық өңдеуді дамытудың бір мысалы жоғарыда аталған
Астана–Агропродукт ЖШС-ы болып табылады. 2013 жылдың аяғында Қазақстанда
алғашқылардың бірі болып Мәскеу қаласының нарығына шықты (35 тонна ет және
ет өнімдерін өткізіп, ағымдағы жылы 300 тонна өнім қоюға келісім-шарт
жасады). Үстіміздегі жылы Милк прожект ЖШС-ы шекаралас Омбы облысына сүт
өнімдерін қоюды жоспарлап отыр.
Елорда тұрғындарының жедел өсуіне қарамастан, облыс жыл са-йын Астана
қаласына негізгі тамақ өнімдерін қою көлемін жоғарылата түсті. Мәселен,
сүтпен қамтамасыз ету 2013 жылы 2011 жылмен салыстырғанда 36-дан 39
пайызға, ет 38-ден 44 пайызға, жұмыртқа 82-ден 100 пайызға, картоп 77-ден
90 пайызға өсті.
Үстіміздегі жылы бұл көрсеткіштерді одан әрі еселеу мақсатында азық-
түлік белдеуі аясында 8 миллиард теңгенің 10 жобасын іске асыру жоспарланып
отыр.
Мемлекет басшысының тапсырмасын жүзеге асыру, жер рыногын тиімді
игеруде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді ұтымды пайдалану бағдарламасы
жүзеге асырылуда. Қордаланып қалған мәселелерді кешенді шешу үшін жер
иелеріне деген талап күшейтілуде. Жерді дұрыс пайдаланбайтындардан кейін
қайтарып алуға дейін шаралар қолданылуда.
Шағын және орта бизнес. 2013 жылы шағын және орта бизнестің белсенді
субъектілерінің саны 5 пайызға өсті немесе 33 мың бірлікке дейін ұлғайды.
Жұмыспен қамтылғандар саны 120 мың адамға дейін жетті. Өндірілген өнім
көлемі 8 пайызға көбейіп, 309 миллиард теңгені немесе жалпы көлемнің 24
пайызын құрады.
Мұндай табысқа Бизнес және жұмыспен қамтудың жол картасы-2020
мемлекеттік бағдарламасы септігін тигізді. Аймақтық үйлестіру кеңесі 78
жобаны мақұлдап, 15 миллиард теңгеден астам несие берілді.
15 миллиард теңгенің 47 несиесі бойынша пайыздық қойылым субсидияланды. 55
миллион теңгенің мемлекеттік грантын 14 кәсіпкер жеңіп алды. Кәсіпкерлік
нысандардың жетіспейтін инфрақұрылымдарын салуға 913 миллион теңге
бағытталды. 198 миллион теңгенің 7 өтінімі бойынша кепілдендірілген
несиелер қамтамасыз етілді.
Ел Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бизнесті дамытуға бөгет
болатын әкімшілік кедергілерді жою туралы тапсырмасына орай, 2013 жылы
Көкшетау және Степногорск қалаларында кәсіпкерлерге қызмет ететін
орталықтар ашылды. Кәсіпкерлік палатасы және Даму қорымен бірлесе ай
сайын бизнес өкілдерімен кездесулер өтіп, күрмеуі қиын мәселелер
талқыланады.
Мемлекет басшысының тапсырмасын орындай отырып, 2050 жылға дейін шағын
және орта бизнестің жалпы ішкі өнімін 50 пайызға дейін ұлғайту мақсатында
Бизнестің жол картасы-2020 мемлекеттік бағдарламасын дамыту бойынша
жұмыстар әрі қарай атқарылатын болады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін
ағымдағы жылы 1 миллиард 800 миллион теңге бөлінді.
Тұрғын үй құрылысы. Қол жетімді баспана-2020 бағдарламасы бойынша 260
мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді немесе 2012 жылмен
салыстырғанда көрсеткіш 104 пайызды құрады. Жаңа пәтерлерге 2 мыңнан астам
отбасы қоныстанды.
2014 жылы 278 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға беріледі деп
күтілуде. Бұл 2013 жылмен салыстырғанда 7 пайызға артық.
Кезекте тұрған 340 отбасының ішінде 155 жас отбасыға жалға пәтер беріліп,
тұрғын-үй құрылыс жинақ жүйесі бойынша 150, коммерциялық құрылыс есебінен
1360 отбасы пәтерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz