Түркі шежіресінің қазақ тіл білімі тарихында алатын орны



1.Түркі шежіресінің қазақ тіл білімі тарихында алатын орны
2.Страленберг аудармасы
3.В.К.Тредьяковскийдің француз тілінен орыс тіліне аудармасы
4.Академик Г.З.Байер латын тіліне аудармасы
5.«Түркі шежіресінің» грамматикалық құрылысы
6.Қолданылған әдебиеттер
Сан ғасырлық тарихымыздың асыл қазыналарының бірі болып есептелетін жазба ескерткіштер тілі тұтас зерттеліп, сыры түгел ашылып, ғылыми айналымға түсіп бітті деу асығыс айтылған тұжырым болар еді. Ежелгі дәуірдегі, ерте және кейінгі орта ғасырлардағы өлкеміздің тарихына қатысты жазбаша деректемелерді тілдік тұрғыдан қарастырудың ғылым үшін де, рухани кемелдікке қол жеткізу үшін де маңызы зор. Сондықтан да тынымсыз ізденіс, тыңғылықты зерттеулер бір сәтке толастамауға тиіс.
Жұмысымызға негіз етіп алып отырған, әсіресе тарих, әдебиет, тіл ғылымдары үшін маңызы зор еңбек – XVII ғасырда жазылған құнды жазба ескерткіш Әбілғазы баһадүр ханның «Шажара и түрк» атты еңбегі. Шығарманы зерттеуші ғалымдардың (А.Н.Кононов, Б.Әбілқасымов, Т.Қордабаев) мәліметтеріне қарағанда, еңбектің біздің дәуірімізге келіп жетуіне, зерттелуіне, танылуына, аударылуына ықпал еткендер – Сібірге жер аударылған швед офицерлері, солардың бірі Филипп Иоганн Табберт Страленберг.
Страленбергтің айтуы бойынша, ол Тобыл қаласы тұрғындарымен және оның айналасындағы бухар татарларымен, әсіресе ахундармен достық қатынаста болып, онда Азбекевичпен таныс болғанын айтады. «Бір күні ол маған Персияға, ал екіншісі татар еліне қатысты екі қолжазбаны көрсетеді. Соның екіншісін ол «Чингиз китап», яғни «Шыңғыз кітабы» деп атайды. Екі қолжазба да Түркістаннан еді. Оның екіншісін өзімнің басқа татар таныстарыммен егжей-тегжей қарастырып алу үшін сұрап алдым» [3,58-б.]*.
1.Березин И.Н. Библиотека восточных историков. Казань, 1854, Т, III. Ч. I. (Предисловие переводчика). С 128.
2. Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның «Түркі шежіресі» және оның тілі.
– Алматы: Арыс, 2001. - 246 б.
3. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. - М.. -Л.: АНСССР, 1972. с 272.
4.Татищев В.Н. История Российская т. I. -М..- Л.: Изд.АНСССР, 1962. с 463 .
5. Каримуллин А.Г. У истоков татарской книги. Казань. 1971. С 148.
6. Иванов С.Н. Родословное древо тюрок Абул-гази хана. –Ташкент, 1969. -203 с.
7. Әбілқасымов Б. Түркі шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 1991. - 208 б.
8. Кононов А.Н. Родословная түркмен. - Сочинение Абу-л-гази хана Хивинского. -М.. -Л.: Изд. АНСССР, 1958. с 180 .
9. Әбілғазы баһадүр ханның «Түрік шежіресі». «Жалын» журналы, 1999, № 1-2. Әбілғазы баһадүр ханның «Түрік шежіресі» // XV-XVII ғасырлардағы қазақ әдебиетінің тарихы. III-т. – Алматы. «Ғылым», 2000; Әбілғазының «Түрік шежіресі» жайында// ҚР БжҒМ ҰҒА хабарлары, 2001, № 2.
10. Омарбеков С. Әбілғазы баһадұр ханның «Түрік шежіресі» // Жас Алаш. 1993. 5 ақпан.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:   
Түркі шежіресінің қазақ тіл білімі тарихында алатын орны
Сан ғасырлық тарихымыздың асыл қазыналарының бірі болып есептелетін
жазба ескерткіштер тілі тұтас зерттеліп, сыры түгел ашылып, ғылыми
айналымға түсіп бітті деу асығыс айтылған тұжырым болар еді. Ежелгі
дәуірдегі, ерте және кейінгі орта ғасырлардағы өлкеміздің тарихына қатысты
жазбаша деректемелерді тілдік тұрғыдан қарастырудың ғылым үшін де, рухани
кемелдікке қол жеткізу үшін де маңызы зор. Сондықтан да тынымсыз ізденіс,
тыңғылықты зерттеулер бір сәтке толастамауға тиіс.
Жұмысымызға негіз етіп алып отырған, әсіресе тарих, әдебиет, тіл
ғылымдары үшін маңызы зор еңбек – XVII ғасырда жазылған құнды жазба
ескерткіш Әбілғазы баһадүр ханның Шажара и түрк атты еңбегі. Шығарманы
зерттеуші ғалымдардың (А.Н.Кононов, Б.Әбілқасымов, Т.Қордабаев)
мәліметтеріне қарағанда, еңбектің біздің дәуірімізге келіп жетуіне,
зерттелуіне, танылуына, аударылуына ықпал еткендер – Сібірге жер аударылған
швед офицерлері, солардың бірі Филипп Иоганн Табберт Страленберг.
Страленбергтің айтуы бойынша, ол Тобыл қаласы тұрғындарымен және оның
айналасындағы бухар татарларымен, әсіресе ахундармен достық қатынаста
болып, онда Азбекевичпен таныс болғанын айтады. Бір күні ол маған
Персияға, ал екіншісі татар еліне қатысты екі қолжазбаны көрсетеді. Соның
екіншісін ол Чингиз китап, яғни Шыңғыз кітабы деп атайды. Екі қолжазба
да Түркістаннан еді. Оның екіншісін өзімнің басқа татар таныстарыммен
егжей-тегжей қарастырып алу үшін сұрап алдым [3,58-б.]*.
Страленберг Әбілғазы еңбегін бағалай отырып, орыс тілін жақсы білетін
татар танысына және екі швед офицеріне аударуды тапсырады. Татар офицері
орыс тіліне, ал екі швед неміс тіліне сөзбе-сөз аударуды бастайды. Татар
офицері ондағы кездесетін араб, парсы және моңғол сөздерін
түсінбегендіктен, бұл шығарма толық аударылмайды. Неміс аудармасы да
түсініксіз болып шығады. Сонда да аударманың бір данасы алынып, оның
көшірмелері басқалардың қолына түседі. Сол швед аудармашыларының бірі –
П.Шенстрем болды. Ол кейін өзінің көшірмесін Упсала қаласындағы (Швеция)
университетінің кітапханасына жібереді. Ал екінші аудармашы – Бентинк.
Ал француз тілінен орыс тіліне В.К.Тредьяковский аударып, 1768 жылы
Санк-Петербургта Родословная история о татарах, переведенная на
французский язык с рукописных книг сочинения Абулгазы Баядур-хана, а с
французского на российский в Академии наук деген ұзақ атпен бастырып
шығарады. Алайда шығарма тікелей түпнұсқадан аударылмай, бірнеше тілдер
арқылы жеткендіктен сәтсіз шығады. Кейінірек 1780 жылы француз аудармасы
ағылшын тіліне аударылады.
Сол кездегі түркі тарихының Ресей тарихымен байланысын қызыға зерттеп
жүрген – В.Н Татищев Петр I бұйрығымен 1724 жылы Швецияға келеді.
Стокгольмда Страленбергпен кездеседі. Страленбергтің ұсынысымен ол
Әбілғазының мәтінін Петербургқа алып кетіп аударуға келісім береді.
КСРО ҒА-ның тарих институтының Ленинград бөлімінің архивінде (шифр:
25.5.470) Абулгази-хан. Татарская история. Отрывок. Текст перевода с
поправками В.Н Татищева деген қолжазба сақталған [4,439-б.].
1746 жылы В.Н.Татищев Акедемия ғылымының кеңесшісі И.Д.Шмахерге
жазған хатында: ... понеже я присланную от вас книгу Абулгази-хана прилежно
читая при том все списки и переводчика погрешности исправляя, не мог при
том оставить, что многое, а паче в толкованиях Траленберге (Стрленберга,
-А.К.) погрешности не исправить, которое сначала казалось, что меня от
настоящего труда не долго удержит, но в действие не мало труда показалось:
я ее четвертую часть прочитав, исправил, а примечаний уже моего мелкого
письма собралось 2 тетради, в которых много того находится, о чем немногие
знают, а ко известно сее история весьма нужно..[4, 257-б.], – деп
көрсетеді.
Бұлардан басқа да кезінде аударылып, әртүрлі себептермен баспа жүзін
көрмеген қолжазба материалдар баршылық. Ғалымдардың көрсетуінше, Я.О.Ярцов
Қазан нұсқасын орыс тіліне аударғанмен, ол да жоғалып кеткен.
Бұдан кейін Әбілғазы еңбегі зерттеу қолға алынып, ол XIX ғасырда көп
ғалымдардың назарына ілігеді.
Академик Г.З.Байер Түркі шежіресінің үзіндісін латын тіліне
аударады. Өзінің аударамасында алғаш рет автордың шығармасының дұрыс атын:
Schagijre Turki – Шаджара -и түрк деп атайды.
Граф Н.П.Румянцев 1820 жылы Қазанда Әбілғазы Шежіресінің негізгі
нұсқасын Х.Д.Френге тапсырады. Х.Д.Френ бұл еңбекті басуды Қазандағы
университет типографиясына ұсынады. И.Хальфин қолжазбаны даярлауды, оған
текстологиялық жұмыс жүргізіп, ғылыми түсініктемелер жазуды өз мойнына
алады [3,67-б]. Бұл жұмысты басу араб шрифтісінің жеткіліксіздігінен және
сол кездегі Қазан оқу округінің қамқоршысы Магницкийдің бұл басылымға қарсы
болу себебінен бес жылға созылады. Ақырында, 1825 жылы Әбілғазының
Шежіресі араб шрифтісімен, Х.Френнің латынша кіріспесімен, И.Хальфиннің
ғылыми түсініктемелерімен жарық көреді [5,148-б.].
Академик Х.Д. Френ оны Ресей Шығыстану ғылымын танытатын іс деп,
бұрынғы кеткен кемшіліктерді болдырмауға тырысып, ерекше мән береді.
Х.Д.Френнің алғашқы жоспары бойынша, Әбілғазының 1825 жылғы басылымы 3
томнан тұруға тиіс болған. 1-том – түрікше мәтін, 2-том – жаңа аударма, 3-
том философиялық, тарихи және географиялық ескертпелер. Бірақ басылып
шыққаны – тек 1-томы. Қалған 2 том белгісіз себептермен жарық көре алмайды
[2,10-б.].
Әбілғазының Шежіресінің бір нұсқасын 1833-1841 жылдары белгілі орыс
ғалымы, лексикограф және әдебиетші В.И.Даль Оренбургта әскери қызметте
жүргенде тауып алып, 1842 жылы Академияның Азия мұражайына жібереді. Бұл
қолжазбаның сыни мәтінін және оның французша аудармасын П.И.Демезон 1871-
1874 жылдары екі том етіп Петербургта бастырып шығарады.
Осы Демезон мәтінінен аудармашы Абдолла Ғаллам Файзханоглы қазан-татар
тіліне, доктор Риза Нұр Стамбулда түрік тіліне аударады. А.П.Ивановтың
айтуынша, П.И.Демезонның үлкен ұқыптылықпен жасаған сыни нұсқасы Шежіре и
түркі тілін оқуда сенімді дереккөз болып табылады [6,5-б.], – дейді. 1992
жылы жарық көрген Б.Әбілқасымовтың қазақша аудармасы да Демезон нұсқасынан
аударылады [7].
Белглі ориенталист ғалым И.Березин Шежіренің Г.С.Саблуков жасаған
аудармасын жеке кітап етіп, Книги ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Әбілғазы баһадүр ханның «Түркі шежіресіндегі» араб және парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі
Қазақ сөзінің бапкері
Шежірелердің Қазақстан тарихындағы деректік орнын көрсету
Әбілғазы ханның «Түрік шежіресінің» әдеби маңызы
Ескі қазақ жазба үлгілеріндегі лексика-семантикалық және сөзжасамдық ерекшеліктер ( ХV-ХVІІ ғғ )
Қазақтың ауыз әдебиеті
Қазақ тарихы дәстүрлі ауызша тарих
Шежіре
Қазақстан Республикасы аумағындағы ішкі туризмді дамыту
Ескі қазақ жазба ескерткіштеріндегі сөзжасам
Пәндер