Әлемдiк тұтастану
Әлемдік тұтастану
Әлемдiк тұтастанудың бағыттары
Әлемдiк мәдени тұтастану
Ислам әлемiнiң проблемалары
Әлемдiк тұтастанудың бағыттары
Әлемдiк мәдени тұтастану
Ислам әлемiнiң проблемалары
Бiр үлкен империяның құрамынан шығып, ұлттық мемлекетiн ендi-ендi орнатып келе жатқан Қазақстан, көз ашпастан, күллi жиһанды қоршаған һәм бопсалаған әлемдiк тұтастану барысының өтiнен шыға келдi. Бiздi қатты толғандыратын шекара, топырақ, ұлттық егемендiк, унитарлық мемлекет, ұлттық құқықтың үстемдiгi, тiл, дiн және мәдениет мәселелерi толық шешiмiн таппай жатқанда, әлемдiк тұтастанудың талаптары бүйректен сирақ шығарғандай көрiне бастады. Сондықтан, әлемдiк тұтастанудың бiзге берерi мен бiзден аларын мұқияттап есептеуiмiз, бұл жаңа һәм бiр жағынан аяусыз дәуiрдiң проблемаларына дайын болуымыз шарт.
Әлемдiк тұтастанудың пайда болуы: Ағылшын тiлiндегi «globalization» сөзi дүние жүзiлiк әдебиеттерде 1980 жылдан бастап көзге түседi. Қазақ тiлiне «жиһандастыру», «ғаламдастыру» деп аударылған бүл терминдi Америкадағы Харуард, Стенфорд сияқты мәшһүр универсиеттердегi iскерлiк әкiмшiлiк, басқару, саясаттану және экономика бөлiмдерiнiң профессорлары алғаш қолданған. Ағылшын және француз тiлдерiнiң сөздiктерiне қарағанымызда, «global» сөзi тек күрәні (глобусты, сфераны) ғана емес, сонымен қатар тұтастықты, бүтiндiктi де бiлдiредi. Ал, глобализация терминiнiң сөздiк мағынасымен қатар осы барыстың саяси, экономикалық, мәдени ықпалдарын қоса салыстырғанда қазақша ең дүрыс баламасының «әлемдiк тұтастану» яки «жиһандық тұтастану», немесе қысқаша «тұтастану» екенi аңғарылады. Сондықтан, үшбу мақаламызда «әлемдiк тұтастану» тiркесiн пайдаландық.
Әлемдiк тұтастанудың пайда болуы: Ағылшын тiлiндегi «globalization» сөзi дүние жүзiлiк әдебиеттерде 1980 жылдан бастап көзге түседi. Қазақ тiлiне «жиһандастыру», «ғаламдастыру» деп аударылған бүл терминдi Америкадағы Харуард, Стенфорд сияқты мәшһүр универсиеттердегi iскерлiк әкiмшiлiк, басқару, саясаттану және экономика бөлiмдерiнiң профессорлары алғаш қолданған. Ағылшын және француз тiлдерiнiң сөздiктерiне қарағанымызда, «global» сөзi тек күрәні (глобусты, сфераны) ғана емес, сонымен қатар тұтастықты, бүтiндiктi де бiлдiредi. Ал, глобализация терминiнiң сөздiк мағынасымен қатар осы барыстың саяси, экономикалық, мәдени ықпалдарын қоса салыстырғанда қазақша ең дүрыс баламасының «әлемдiк тұтастану» яки «жиһандық тұтастану», немесе қысқаша «тұтастану» екенi аңғарылады. Сондықтан, үшбу мақаламызда «әлемдiк тұтастану» тiркесiн пайдаландық.
[1] Мұртаза БҰЛҰТАЙ, Әлемдік тұтастану, «Жас Алаш» газеті, №58, 16.05.2002ж. және БУЛУТАЙ М., Ислам в контексте демократии и глобализации. Вестник КазНУ, серия философия. №1(21), 2004 г., 130-134 беттер.
ӘЛЕМДIК ТҰТАСТАНУ [1]
Бiр үлкен империяның құрамынан шығып, ұлттық мемлекетiн ендi-ендi орнатып
келе жатқан Қазақстан, көз ашпастан, күллi жиһанды қоршаған һәм бопсалаған
әлемдiк тұтастану барысының өтiнен шыға келдi. Бiздi қатты толғандыратын
шекара, топырақ, ұлттық егемендiк, унитарлық мемлекет, ұлттық құқықтың
үстемдiгi, тiл, дiн және мәдениет мәселелерi толық шешiмiн таппай жатқанда,
әлемдiк тұтастанудың талаптары бүйректен сирақ шығарғандай көрiне бастады.
Сондықтан, әлемдiк тұтастанудың бiзге берерi мен бiзден аларын мұқияттап
есептеуiмiз, бұл жаңа һәм бiр жағынан аяусыз дәуiрдiң проблемаларына дайын
болуымыз шарт.
Әлемдiк тұтастанудың пайда болуы: Ағылшын тiлiндегi globalization сөзi
дүние жүзiлiк әдебиеттерде 1980 жылдан бастап көзге түседi. Қазақ тiлiне
жиһандастыру, ғаламдастыру деп аударылған бүл терминдi Америкадағы
Харуард, Стенфорд сияқты мәшһүр универсиеттердегi iскерлiк әкiмшiлiк,
басқару, саясаттану және экономика бөлiмдерiнiң профессорлары алғаш
қолданған. Ағылшын және француз тiлдерiнiң сөздiктерiне қарағанымызда,
global сөзi тек күрәні (глобусты, сфераны) ғана емес, сонымен қатар
тұтастықты, бүтiндiктi де бiлдiредi. Ал, глобализация терминiнiң сөздiк
мағынасымен қатар осы барыстың саяси, экономикалық, мәдени ықпалдарын қоса
салыстырғанда қазақша ең дүрыс баламасының әлемдiк тұтастану яки
жиһандық тұтастану, немесе қысқаша тұтастану екенi аңғарылады.
Сондықтан, үшбу мақаламызда әлемдiк тұтастану тiркесiн пайдаландық.
Әлемдiк тұтастанудың қалыптасуының тарихи және экономикалық себептерiне
қарағанда, оның алғышарттарының сонау француз төңкерiсi мен өнеркәсiп
саласындағы жаңалықтардың қауырт жиiленуi дәуiрiнен басталғаны аңғарылады.
Екiншi жиһан соғысынан кейiнгi гео-саяси һәм гео-экономикалық өзгерiстер,
дүние жүзiндегi инфляцияның артуы, мұнай және энергия дағдарыстары,
технологиялық өндiрiстiң бұрын-соңды болмағандай көбеюi, құрлықтар арасы
фибер-оптикалық байланыс жүйелерiнiң 1989 жылы iске қосылуы, жер серiктерi
арқылы бұқаралық ақпарат қүралдарының кез келген жерден ақпаратты күллi
жиһанға таратуы, екi блокты дүниенiң Кеңестер Одағының ыдырауымен
Американың басшылығындағы бiр блокты дүниеге айналуы, ұлтасулы
(транснационалдық) фирмалардың төрткүл дүниеге тармақталуы әлемдiк
тұтастанудың әсерлерiн күшейткен факторлар.
Аймақтық тұтастану: Әлемдiк тұтастану барысында ұлттық мемлекеттердiң өзiн-
өзi сақтауды қамсыздандыру мақсатының нәтижесi ретiнде аймақтық тұтастану
(regionalization) ұғымы пайда болған. Бұған мисал ретiнде аймақтық
тұтастанудың ең озық формасы саналатын Еуропа Одағын айтуға болады.
Оңтүстiк-шығыс Азия елдерi ASEAN (Оңтүстiк-шығыс Азия мемлекеттерi
достастығы) ұйымын, ал, АҚШ, Канада және Мексика елдерi бiрiгiп NAFTA
(Солтүстiк Америка еркiн сауда келiсiмi) ұйымын құрған. Ендi, бұл екi ұйым
бiрiгiп, құрамына 18 мемлекет кiретiн APEC (Азия–Тынық Мұхит экономикалық
әрiптестiк ұйымы) ұйымын ұйымдастыруда. Бiздiң елiмiз де ТМД, Шанхай
бестiгi, Экономикалық ынтымақтастық ұйымы, Кеден Одағы сияқты аумақтық
ұйымдар арқылы аймақтық тұтастану процестерiне атсалысуда. Аймақтық
тұтастану негiзiнде әлемдiк тұтастану әрекеттерiнiң табиғи жемiсi, бiр
жағынан қарағанда, оған қарсы әрекет...
Әлемдiк тұтастану дегенiмiз не?: Әлемдiк тұтастанудың, яғни глобализацияның
нақтылы тағрифы әлде де болса жоқ. Экономистер, саясаткерлер, заңгерлер,
мәдениеттанушылар, әлеуметтанушылар, философтар осы терминдi әр түрлi
түсiндiруде. Әлемдiк тұтастануды жақтаушылар мен оған қарсылардың
тағрифтары (сипаттамалары) да әр қилы. Мәселен, жақтаушылардың пiкiрiнше
әлемдiк тұтастану – әлеуметтiк, мәдени, саяси һәм ықтысаттық
(экономикалық) құндылықтар уә осы құндылықтар негiзiнде пайда болған
табыстар мен нәтижелердiң ұлттық шекаралардан асып, күллi жиһанға таралуы;
алуан мәдениеттер уә сенiмдердiң танылуы һәм сiңiсуi (синкретизм); тауарлар
мен қызметтердiң еркiн айналуы; халықаралық қатынастар мен ықпалдастықтың
нығаюы және иделогиялық жiкшiлдiкке негiзделген айырымшылықтардың жойылуы
болып табылады. Ал, әлемдiк тұтастануға қарсылар оны былайша тағриф етеді:
Әлемдiк тұтастану дегенiмiз Батыс әлемiнiң үстемдiгiнiң дүние жүзiне
таралуы; осы мақсатқа жету үшiн саяси, ғылыми һәм технологиялық әдiстердiң
пайдаланылуы; Батыстың өзiнiң мәдениетi уә өркениетiн дүние жүзiне үлгi
етiп, күшпен мойындатуы; ұлттық мемлекеттердiң iшiндегi алуан этнос және
көп тiл мәселелерiн өз мүддесiне пайдаланып, iшкi қырқыстар мен ұлтаралық
араздықтарды өршiтуi; сөйтiп, ұлттық мемлекеттердi күйрету арқылы өз
мақсаттарына жетуi; Батыс экспансионизмiнiң жаңа әлемдiк сатысы;
халықаралық капитал иелерiнiң дүние жүзiн бiр базарға және адамзатты
тұтынушыларға айналдыруы және экономикалық iс-әрекеттердi өз монополиясында
ұстауы; қысқаша айтқанда, Батыс империализмiнiң заманауи ұстанымдармен
бекiтiлуi. Еуропалық ғалымдар Батыс ұғымына Еуропамен қатар осы құрлықтан
шыққан Америкалар мен Австралияны, Жаңа Зеландия мен Оңтүстiк Африканы
қосатынын ескерген жөн. Ал, Азия құрлығындағы Израилдiң Батыс әлемiнiң
ұйымдарынан көрiнуi бiраз нәрсенi аңғартса керек...
Әлемдiк тұтастанудың бағыттары: соңғы 20 жылдық тәжiрибе бойынша әлемдiк
тұтастану мынандай салаларда жүзеге асырылуда:
1. Әлемдiк экономикалық тұтастану: Дүниежүзiлiк Банктiң 1997 жылғы
қорытынды есебiнде келтірілген мәлiметтер бойынша: әлем жансанының 16
пайызын ғана құрайтын 26 дамыған мемлекет дүние жүзiлiк өндiрiстiң 81
пайызын иемденген. Осы елдерде адам басына шаққанда орташа табыс 22 мың
доллардан асады. Әлем халқының 28 пайызын құрайтын орташа ауқатты 58
мемлекет болса, әлемдегі өндiрiстiң тек 5-ақ пайызына ие. Бұл елдерде
орташа табыс 2,5 мың доллар. Ал, әлем жансанының 56 пайызын құрайтын
көпшiлiк дүние жүзiлiк iшкi өнiмнiң 16 пайызын ғана бөлiсуде. Бұл елдерде
орташа табыс – адам басы 430 доллар. Тiкелей салымдар (инвестициялар) мен
капитал айналымына қарағанымызда ақшаның бай мемлекеттер арасында жүретiнiн
байқау қыйын емес. Соңғы 20 жылда дамыған мемлекеттер мен кедей елдер
арасындағы қашықтық 3 есе артқан. Бұл деректердiң барлығы да әлемдiк
экономикалық тұтастанудың бай һәм дамыған мемлекеттердiң мүддесiне ғана
қызмет еткенiн көрсетедi. Тұтастанудың осы саладағы мақсаты капитализмге
негiзделген еркiн базар экономикасын мойындату. 1995 жылғы GATT (Сауда
тарифтерi жөнiндегi жалпы келiсiм) және Дүние жүзiлiк сауда ұйымы (ДСҰWTO)
қатарлы көптеген халықаралық ұйымдар мен конвенциялар, Дүние жүзiлiк банк
(ДБWB) пен Халықаралық ақша қоры (ХАҚIMF) сияқты қаржы институттары,
халықаралық концерндер мен салымшылар (инвесторлар) ылғи да еркiн базар
экономикасының енгiзілуiн талап етуде. Дүние жүзiлiк тiкелей салымдарда
либерал капитализмге қарсы саналатын Қытайдың бiрiншi орынды алуының өзi
әлемдiк экономикалық тұтастанудың қайшылықты жақтарының бiрi. Экономикалық
даму бойынша үш алып күштiң қалыптасқаны байқалады: Америка, Еуропа Одағы
және Қыйыр Шығыс (Жапония-Қытай-Корея). Долларды халықаралық айырбас һәм
сатып алу құралына айналдырған халықаралық экономикалық тұтастану ұлттық
ақшалардың бiрте-бiрте айналымнан тыс қалуына және даму жолындағы елдердiң
тiкелей долларға тәуелдi болуына апарып соқтырғаны жасырын емес.
2. Әлемдiк саяси тұтастану: Әлемдiк тұтастанудың саяси дiңгегiн әке Жорж
Бұш (George Bush) 1990 ж. жариялаған Дүние жүзiлiк жаңа тәртiп құрайды.
Парсы шығанағындағы соғыстың басталуы уә Кеңес империясының құлауымен дүние
жүзiнде жаңа тәртiп орнатқысы келген АҚШ-тың жетекшiлiгiндегi жаңа саяси,
әскери жүйе. АҚШ-тың бiр жылғы әскери бюджетiнiң 2002 жылы 400 миллиард
долларға жеткенi белгiлi. Тек Батыс елдерiнiң әскери шығындарын кедей
елдердiң проблемаларын шешуге жұмсағанда ғана әдiлеттi әлемдiк тұтастану
пайда болар едi. Кедей елдердiң ауыз су, хоректену, денсаулық,
инфрақұрылым, бiлiм және өзiн-өзi қамсыздандыру мәселелерi шешiле қалар
едi. Бұған қоса планетамызға қауiп төндiрген экология апаттарының алдын
алуға болар едi. Бiрақ, бұған Батыс келiсер емес. Әлемдегi ең бай 352
адамның байлығы 2,5 миллиард адамның байлығына тең келетiнi табыс
үлесiмiндегi әдiлетсiздiктi байқатады. Бiр миллиардтан астам адам
ашаршылықпен күресiп жатқан ХХI-ғасырда, нақтылы соғыс қаупiнiн жоқтығына
қармастан, Батыстың әскери бюджеттерiнiң жыл сайын еселеп өсуi көп нәрсенi
аңғартса керек. Осыдан екi жыл бұрын БҰҰ тарапынан қол қоюға ашылған
Халықаралық әскери қылмыстар соты туралы конвенцияны Германия, Франция,
Британия сияқты 60 мемлекет бекiткенiмен, АҚШ-тың бұл шартқа қосылмайтынын
бiлдiруi сыңаржақ ұстанымның айқын көрiнiсi. Кейбiр америкалық саясаткерлер
бұл шартқа АҚШ-тың қосылмауының өздерi уағыздап келе жатқан халықаралық
заңның үстемдiгi қағидасымен келiспейтiнiн айтып та үлгердi. Әлемдiк
алпауыт күштiң осы сыңаржақ ұстанымы БҰҰ болашақта жойылып, оның мiндетiн
Дүние жүзiлiк сауда ұйымы атқармақ деген қауесеттi растағандай...
3. Әлемдiк мәдени тұтастану: Батыс мәдениетiнiң үстемдiгi пiкiрiне
негiзделген ұстанымдар. Мәдени тұтастану, әсiресе тiл және дiн салаларында
айқын көрiнуде. Батыстағы еуропацентризмнiң ықпалындағы зерттеушiлер
еңбектерiнде Батыс мәдениетiнiң кереметтiгiн, ал өзге мәдениеттердiң
тұрпайылығын дәлелдеумен әлек. Бұл күнде капитализм мен материалист
либерализмнiң өрбуiне болысқан христиандықтың протестанттық бағыты Батыс
мәдениетiнiң негiзiн қалаушы дiнге айналған. Протестанттық, Көне өсиет пен
йаһұди (еврей) мәдениетiн әсiре мойындау һәм қорғаштау жағынан
католицизмнен ерекшеленедi. Сондықтан, Батыс мәдениетiн Judeo-christian
culture – яғни, йаһұди-христиан мәдениетi деп атаушылар аз емес. Мәдени
тұтастанудың дiни саладағы үрдiстерiне қарағанымызда, христиандықты
миссионерлiк iс-әрекеттермен демеп, күллi ғаламдық дiнге айналдыру мақсаты
әшкере көрiнедi. Соңғы жылдары модаға айналған Дiндер арасы диалог
шараларында диалог орнына монологтың болғанын байқаймыз. Бiз бiлетiн диалог
екi жақты болушы едi, ал Батыстың ұғымындағы диалогта тек Батысты тыңдау
және оның үлгiлерiн, қалыптарын қабылдау бар. Дiни саладағы тұтастанудың
екiншi көрiнiсi дәстүрлi емес конфесссиялар мен жаңадан шыққан секталарды
қолпаштау арқылы мұсылмандық, христиандық (әсiресе, католицизм мен
православие) және буддизм дiндерiн бөлшектеу. Мұны әлемдiк дiндердi
бөлшектеу, әсiресе, ислам әлемiн бөлшектеу саясаты десе болады.
Демократия және адам құқықтары деген сыйқырлы сөздердi қалқан етiп, бұл
күндерi Ахмадия, Бахаизм сияқты маргиналды топтар мен суфизм тариқаттары ең
кәмiл, ең қауiпсiз (!) мұсылманшылық ретінде көрсетiлуде. Бұны умеренный
вариант ислама яғни исламның әлжуаз варианты дейді. Елiмiзде кейбiр
топтардың шаманизм, анимизм уә отқақұлдық (зороастризм) сияқты баяғыда
жоғалып кеткен нанымдарды жаңғыртуға тырысуы да осы сарындас. Бұларға қоса,
дианетикасайнтология, йеһова куәгерлерi, сатанизм, махариши т.т. сияқты
әлемдiк тұтастанудың жылы лебiн артқа алып, желкен ашқан дәстүрлi емес
нанымдарды байқауға болады. Әлемдiк ықпалды күштер мен салымшылар ылғи да
дәстүрлi емес ағымдар мен конфессияларды демейтiн, қорғаштайтын талаптарды
алға тартуда. Мәселен, дiни сенiм бостандығы туралы заңдарда ұлттық
мемлекеттiң мүдделерiне қайшы келетiнiне қарамастан дәстүрлi емес
нанымдардың миссионерлiк әрекеттерiне рұқсат берiлуi талап етiлуде.
Тiл саласындағы тұтастану жөнiнде де бiр-екi ауыз айталық. Әлемдiк
тұтастану барысының қарқын алуы және Американың дүние жүзiлiк билiктi өз
тiзгiнiнде ұстауының нәтижесiнде ағылшын тiлi бiрегей халықаралық тiл
сипатын алды десек қата болмас. Мықты тiлдер қатарына жататын неміс,
француз, орыс тiлдерiнде ағылшынша кiрме сөздер мен тiркестер көбейген.
Интернет жүйесi мен электрондық байланыс құралдарының үйiмiздiң төрiне
шыққанын және кабельдi теледидар уә жерсерiк антенналары арқылы алыс-жақын
шетелдердiң телеарналарын көру мүмкiндiгiнiң пайда болғанын есептегенде,
ағылшын тiлiнiң болашағы туралы алаңдаудың бекер екенi анық.
Зерттеушiлердiң болжамынша, келешек ғасырда дүние жүзiнде бүгiнгi 2 мың
тiлдiң iшiнен елушақтысы ғана сақталмақ екен. Қазақстандағы қазақ тiлiнiң
мәртебесiн нығайта алмай жатқанда, көптеген азаматтарымыз орыс тiлiн былай
қойып, ағылшын тiлiн меңгерiп кеткенi таңқаларлық. Шетел тiлдерiн бiлудiң,
әлбетте еш зияны жоқ. Бiрақ, өзiмiздiң туған тiлiмiздi өмiр мен тұрмыстың,
ғылым мен бiлiмнiң әр саласындағы қажеттiлiктерге жауап беретiн деңгейге
жеткiзбей жатып, басқа тiлдердi жас ұрпақтарымызға жаппай үйретудiң соңы не
болмақ? Мисалға, Оңтүстiк Кореяны алып қарайық. Қырық миллионнан астам
халқы бар бұл елде христиандықты қабылдағандардың саны 15 миллион адам
мөлшерiнде. Бұл көрсеткiш осыдан 20 жыл бұрын небары 1 миллиондай едi. Бұл
күнде корей халқының жастары түгелдей дерлiк ағылшын тiлiнде сөйлеуде,
ағылшынша тәулiк бойы хабар тарататын жергiлiктi телеарналар iске қосылған.
Бес мың жылдық жазба тарихы сақталған Кореяның бар-жоғы ширек ғасырда
шоқындырулы және басқа мәдениетке жеңiлуi жас мемлекет бiздi ойлантуы
керек...
Ислам әлемiнiң проблемалары: Бiрiккен Ұлттар Ұйымы деректерi бойынша 1996
жылы әлемдегi мұсылмандардың саны 1,5 миллиард адамға жеткен. Ислам
Конференциясына мүше мұсылман елдердiң саны 55. Алайда, мұсылман елдерi
арасында ойдағыдай дамыған ықтысаттық, саяси, мәдени әрiптестiк бар деп
айту қыйын. Кейбiр мұсылман елдерiнде әлемдiк деңгейдегi ғалымдар мен
технологиялық табыстар байқалғанымен, ислам әлемi өндiрушiлiктен гөрi
тұтынушылық жағымен көрiнуде. Батыс елдерi ғылыми зерттеу және дамыту
жұмыстарына жалпы ұлттық өнiмдерiнiң 2-3 пайызын жұмсауда. Мәселен, OECD
(Экономикалық әрiптестiк және даму ұйымы) ұйымының қорытындысы бойынша
зерттеу және дамыту саласында жыл сайын АҚШ 193,8 миллиард доллар, Жапония
– 82,8 миллиард доллар, Германия – 31,6 миллиард доллар жұмсайды. Мұсылман
елдерiнен зерттеудамыту саласына ең көп қаржы бөлетiн мемлекет Түркия –
1,7 миллиард доллармен әлем бойынша 17 орынды иемденедi. Бұл деректер
ғылыми зерттеу және дамыту жұмыстарында қаншалықты артта қалғанымызды тайға
таңба басқандай көрсетедi...
Әлемдiк тұтастану кезеңiнде күн тәртiбiнен кетпеген бiр дiн бар – ислам.
Әсiресе, батыстың БАҚ-ы 11 қыркүйек 2001 уақиғасынан кейiн ислам дiнiн
террористердi дайындайтын сенiм жүйесi етiп көрсетуде. АҚШ пен Израилдiң
БҰҰ және халықаралық конвенциялар мен адам құқықтарын қорғау ұйымдарының
шешiмдерiне қарамастан өз жоспарларын жүзеге асырып жатқаны белгiлi. Мiне,
осындай ахуалда исламның болашағы қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бiр үлкен империяның құрамынан шығып, ұлттық мемлекетiн ендi-ендi орнатып
келе жатқан Қазақстан, көз ашпастан, күллi жиһанды қоршаған һәм бопсалаған
әлемдiк тұтастану барысының өтiнен шыға келдi. Бiздi қатты толғандыратын
шекара, топырақ, ұлттық егемендiк, унитарлық мемлекет, ұлттық құқықтың
үстемдiгi, тiл, дiн және мәдениет мәселелерi толық шешiмiн таппай жатқанда,
әлемдiк тұтастанудың талаптары бүйректен сирақ шығарғандай көрiне бастады.
Сондықтан, әлемдiк тұтастанудың бiзге берерi мен бiзден аларын мұқияттап
есептеуiмiз, бұл жаңа һәм бiр жағынан аяусыз дәуiрдiң проблемаларына дайын
болуымыз шарт.
Әлемдiк тұтастанудың пайда болуы: Ағылшын тiлiндегi globalization сөзi
дүние жүзiлiк әдебиеттерде 1980 жылдан бастап көзге түседi. Қазақ тiлiне
жиһандастыру, ғаламдастыру деп аударылған бүл терминдi Америкадағы
Харуард, Стенфорд сияқты мәшһүр универсиеттердегi iскерлiк әкiмшiлiк,
басқару, саясаттану және экономика бөлiмдерiнiң профессорлары алғаш
қолданған. Ағылшын және француз тiлдерiнiң сөздiктерiне қарағанымызда,
global сөзi тек күрәні (глобусты, сфераны) ғана емес, сонымен қатар
тұтастықты, бүтiндiктi де бiлдiредi. Ал, глобализация терминiнiң сөздiк
мағынасымен қатар осы барыстың саяси, экономикалық, мәдени ықпалдарын қоса
салыстырғанда қазақша ең дүрыс баламасының әлемдiк тұтастану яки
жиһандық тұтастану, немесе қысқаша тұтастану екенi аңғарылады.
Сондықтан, үшбу мақаламызда әлемдiк тұтастану тiркесiн пайдаландық.
Әлемдiк тұтастанудың қалыптасуының тарихи және экономикалық себептерiне
қарағанда, оның алғышарттарының сонау француз төңкерiсi мен өнеркәсiп
саласындағы жаңалықтардың қауырт жиiленуi дәуiрiнен басталғаны аңғарылады.
Екiншi жиһан соғысынан кейiнгi гео-саяси һәм гео-экономикалық өзгерiстер,
дүние жүзiндегi инфляцияның артуы, мұнай және энергия дағдарыстары,
технологиялық өндiрiстiң бұрын-соңды болмағандай көбеюi, құрлықтар арасы
фибер-оптикалық байланыс жүйелерiнiң 1989 жылы iске қосылуы, жер серiктерi
арқылы бұқаралық ақпарат қүралдарының кез келген жерден ақпаратты күллi
жиһанға таратуы, екi блокты дүниенiң Кеңестер Одағының ыдырауымен
Американың басшылығындағы бiр блокты дүниеге айналуы, ұлтасулы
(транснационалдық) фирмалардың төрткүл дүниеге тармақталуы әлемдiк
тұтастанудың әсерлерiн күшейткен факторлар.
Аймақтық тұтастану: Әлемдiк тұтастану барысында ұлттық мемлекеттердiң өзiн-
өзi сақтауды қамсыздандыру мақсатының нәтижесi ретiнде аймақтық тұтастану
(regionalization) ұғымы пайда болған. Бұған мисал ретiнде аймақтық
тұтастанудың ең озық формасы саналатын Еуропа Одағын айтуға болады.
Оңтүстiк-шығыс Азия елдерi ASEAN (Оңтүстiк-шығыс Азия мемлекеттерi
достастығы) ұйымын, ал, АҚШ, Канада және Мексика елдерi бiрiгiп NAFTA
(Солтүстiк Америка еркiн сауда келiсiмi) ұйымын құрған. Ендi, бұл екi ұйым
бiрiгiп, құрамына 18 мемлекет кiретiн APEC (Азия–Тынық Мұхит экономикалық
әрiптестiк ұйымы) ұйымын ұйымдастыруда. Бiздiң елiмiз де ТМД, Шанхай
бестiгi, Экономикалық ынтымақтастық ұйымы, Кеден Одағы сияқты аумақтық
ұйымдар арқылы аймақтық тұтастану процестерiне атсалысуда. Аймақтық
тұтастану негiзiнде әлемдiк тұтастану әрекеттерiнiң табиғи жемiсi, бiр
жағынан қарағанда, оған қарсы әрекет...
Әлемдiк тұтастану дегенiмiз не?: Әлемдiк тұтастанудың, яғни глобализацияның
нақтылы тағрифы әлде де болса жоқ. Экономистер, саясаткерлер, заңгерлер,
мәдениеттанушылар, әлеуметтанушылар, философтар осы терминдi әр түрлi
түсiндiруде. Әлемдiк тұтастануды жақтаушылар мен оған қарсылардың
тағрифтары (сипаттамалары) да әр қилы. Мәселен, жақтаушылардың пiкiрiнше
әлемдiк тұтастану – әлеуметтiк, мәдени, саяси һәм ықтысаттық
(экономикалық) құндылықтар уә осы құндылықтар негiзiнде пайда болған
табыстар мен нәтижелердiң ұлттық шекаралардан асып, күллi жиһанға таралуы;
алуан мәдениеттер уә сенiмдердiң танылуы һәм сiңiсуi (синкретизм); тауарлар
мен қызметтердiң еркiн айналуы; халықаралық қатынастар мен ықпалдастықтың
нығаюы және иделогиялық жiкшiлдiкке негiзделген айырымшылықтардың жойылуы
болып табылады. Ал, әлемдiк тұтастануға қарсылар оны былайша тағриф етеді:
Әлемдiк тұтастану дегенiмiз Батыс әлемiнiң үстемдiгiнiң дүние жүзiне
таралуы; осы мақсатқа жету үшiн саяси, ғылыми һәм технологиялық әдiстердiң
пайдаланылуы; Батыстың өзiнiң мәдениетi уә өркениетiн дүние жүзiне үлгi
етiп, күшпен мойындатуы; ұлттық мемлекеттердiң iшiндегi алуан этнос және
көп тiл мәселелерiн өз мүддесiне пайдаланып, iшкi қырқыстар мен ұлтаралық
араздықтарды өршiтуi; сөйтiп, ұлттық мемлекеттердi күйрету арқылы өз
мақсаттарына жетуi; Батыс экспансионизмiнiң жаңа әлемдiк сатысы;
халықаралық капитал иелерiнiң дүние жүзiн бiр базарға және адамзатты
тұтынушыларға айналдыруы және экономикалық iс-әрекеттердi өз монополиясында
ұстауы; қысқаша айтқанда, Батыс империализмiнiң заманауи ұстанымдармен
бекiтiлуi. Еуропалық ғалымдар Батыс ұғымына Еуропамен қатар осы құрлықтан
шыққан Америкалар мен Австралияны, Жаңа Зеландия мен Оңтүстiк Африканы
қосатынын ескерген жөн. Ал, Азия құрлығындағы Израилдiң Батыс әлемiнiң
ұйымдарынан көрiнуi бiраз нәрсенi аңғартса керек...
Әлемдiк тұтастанудың бағыттары: соңғы 20 жылдық тәжiрибе бойынша әлемдiк
тұтастану мынандай салаларда жүзеге асырылуда:
1. Әлемдiк экономикалық тұтастану: Дүниежүзiлiк Банктiң 1997 жылғы
қорытынды есебiнде келтірілген мәлiметтер бойынша: әлем жансанының 16
пайызын ғана құрайтын 26 дамыған мемлекет дүние жүзiлiк өндiрiстiң 81
пайызын иемденген. Осы елдерде адам басына шаққанда орташа табыс 22 мың
доллардан асады. Әлем халқының 28 пайызын құрайтын орташа ауқатты 58
мемлекет болса, әлемдегі өндiрiстiң тек 5-ақ пайызына ие. Бұл елдерде
орташа табыс 2,5 мың доллар. Ал, әлем жансанының 56 пайызын құрайтын
көпшiлiк дүние жүзiлiк iшкi өнiмнiң 16 пайызын ғана бөлiсуде. Бұл елдерде
орташа табыс – адам басы 430 доллар. Тiкелей салымдар (инвестициялар) мен
капитал айналымына қарағанымызда ақшаның бай мемлекеттер арасында жүретiнiн
байқау қыйын емес. Соңғы 20 жылда дамыған мемлекеттер мен кедей елдер
арасындағы қашықтық 3 есе артқан. Бұл деректердiң барлығы да әлемдiк
экономикалық тұтастанудың бай һәм дамыған мемлекеттердiң мүддесiне ғана
қызмет еткенiн көрсетедi. Тұтастанудың осы саладағы мақсаты капитализмге
негiзделген еркiн базар экономикасын мойындату. 1995 жылғы GATT (Сауда
тарифтерi жөнiндегi жалпы келiсiм) және Дүние жүзiлiк сауда ұйымы (ДСҰWTO)
қатарлы көптеген халықаралық ұйымдар мен конвенциялар, Дүние жүзiлiк банк
(ДБWB) пен Халықаралық ақша қоры (ХАҚIMF) сияқты қаржы институттары,
халықаралық концерндер мен салымшылар (инвесторлар) ылғи да еркiн базар
экономикасының енгiзілуiн талап етуде. Дүние жүзiлiк тiкелей салымдарда
либерал капитализмге қарсы саналатын Қытайдың бiрiншi орынды алуының өзi
әлемдiк экономикалық тұтастанудың қайшылықты жақтарының бiрi. Экономикалық
даму бойынша үш алып күштiң қалыптасқаны байқалады: Америка, Еуропа Одағы
және Қыйыр Шығыс (Жапония-Қытай-Корея). Долларды халықаралық айырбас һәм
сатып алу құралына айналдырған халықаралық экономикалық тұтастану ұлттық
ақшалардың бiрте-бiрте айналымнан тыс қалуына және даму жолындағы елдердiң
тiкелей долларға тәуелдi болуына апарып соқтырғаны жасырын емес.
2. Әлемдiк саяси тұтастану: Әлемдiк тұтастанудың саяси дiңгегiн әке Жорж
Бұш (George Bush) 1990 ж. жариялаған Дүние жүзiлiк жаңа тәртiп құрайды.
Парсы шығанағындағы соғыстың басталуы уә Кеңес империясының құлауымен дүние
жүзiнде жаңа тәртiп орнатқысы келген АҚШ-тың жетекшiлiгiндегi жаңа саяси,
әскери жүйе. АҚШ-тың бiр жылғы әскери бюджетiнiң 2002 жылы 400 миллиард
долларға жеткенi белгiлi. Тек Батыс елдерiнiң әскери шығындарын кедей
елдердiң проблемаларын шешуге жұмсағанда ғана әдiлеттi әлемдiк тұтастану
пайда болар едi. Кедей елдердiң ауыз су, хоректену, денсаулық,
инфрақұрылым, бiлiм және өзiн-өзi қамсыздандыру мәселелерi шешiле қалар
едi. Бұған қоса планетамызға қауiп төндiрген экология апаттарының алдын
алуға болар едi. Бiрақ, бұған Батыс келiсер емес. Әлемдегi ең бай 352
адамның байлығы 2,5 миллиард адамның байлығына тең келетiнi табыс
үлесiмiндегi әдiлетсiздiктi байқатады. Бiр миллиардтан астам адам
ашаршылықпен күресiп жатқан ХХI-ғасырда, нақтылы соғыс қаупiнiн жоқтығына
қармастан, Батыстың әскери бюджеттерiнiң жыл сайын еселеп өсуi көп нәрсенi
аңғартса керек. Осыдан екi жыл бұрын БҰҰ тарапынан қол қоюға ашылған
Халықаралық әскери қылмыстар соты туралы конвенцияны Германия, Франция,
Британия сияқты 60 мемлекет бекiткенiмен, АҚШ-тың бұл шартқа қосылмайтынын
бiлдiруi сыңаржақ ұстанымның айқын көрiнiсi. Кейбiр америкалық саясаткерлер
бұл шартқа АҚШ-тың қосылмауының өздерi уағыздап келе жатқан халықаралық
заңның үстемдiгi қағидасымен келiспейтiнiн айтып та үлгердi. Әлемдiк
алпауыт күштiң осы сыңаржақ ұстанымы БҰҰ болашақта жойылып, оның мiндетiн
Дүние жүзiлiк сауда ұйымы атқармақ деген қауесеттi растағандай...
3. Әлемдiк мәдени тұтастану: Батыс мәдениетiнiң үстемдiгi пiкiрiне
негiзделген ұстанымдар. Мәдени тұтастану, әсiресе тiл және дiн салаларында
айқын көрiнуде. Батыстағы еуропацентризмнiң ықпалындағы зерттеушiлер
еңбектерiнде Батыс мәдениетiнiң кереметтiгiн, ал өзге мәдениеттердiң
тұрпайылығын дәлелдеумен әлек. Бұл күнде капитализм мен материалист
либерализмнiң өрбуiне болысқан христиандықтың протестанттық бағыты Батыс
мәдениетiнiң негiзiн қалаушы дiнге айналған. Протестанттық, Көне өсиет пен
йаһұди (еврей) мәдениетiн әсiре мойындау һәм қорғаштау жағынан
католицизмнен ерекшеленедi. Сондықтан, Батыс мәдениетiн Judeo-christian
culture – яғни, йаһұди-христиан мәдениетi деп атаушылар аз емес. Мәдени
тұтастанудың дiни саладағы үрдiстерiне қарағанымызда, христиандықты
миссионерлiк iс-әрекеттермен демеп, күллi ғаламдық дiнге айналдыру мақсаты
әшкере көрiнедi. Соңғы жылдары модаға айналған Дiндер арасы диалог
шараларында диалог орнына монологтың болғанын байқаймыз. Бiз бiлетiн диалог
екi жақты болушы едi, ал Батыстың ұғымындағы диалогта тек Батысты тыңдау
және оның үлгiлерiн, қалыптарын қабылдау бар. Дiни саладағы тұтастанудың
екiншi көрiнiсi дәстүрлi емес конфесссиялар мен жаңадан шыққан секталарды
қолпаштау арқылы мұсылмандық, христиандық (әсiресе, католицизм мен
православие) және буддизм дiндерiн бөлшектеу. Мұны әлемдiк дiндердi
бөлшектеу, әсiресе, ислам әлемiн бөлшектеу саясаты десе болады.
Демократия және адам құқықтары деген сыйқырлы сөздердi қалқан етiп, бұл
күндерi Ахмадия, Бахаизм сияқты маргиналды топтар мен суфизм тариқаттары ең
кәмiл, ең қауiпсiз (!) мұсылманшылық ретінде көрсетiлуде. Бұны умеренный
вариант ислама яғни исламның әлжуаз варианты дейді. Елiмiзде кейбiр
топтардың шаманизм, анимизм уә отқақұлдық (зороастризм) сияқты баяғыда
жоғалып кеткен нанымдарды жаңғыртуға тырысуы да осы сарындас. Бұларға қоса,
дианетикасайнтология, йеһова куәгерлерi, сатанизм, махариши т.т. сияқты
әлемдiк тұтастанудың жылы лебiн артқа алып, желкен ашқан дәстүрлi емес
нанымдарды байқауға болады. Әлемдiк ықпалды күштер мен салымшылар ылғи да
дәстүрлi емес ағымдар мен конфессияларды демейтiн, қорғаштайтын талаптарды
алға тартуда. Мәселен, дiни сенiм бостандығы туралы заңдарда ұлттық
мемлекеттiң мүдделерiне қайшы келетiнiне қарамастан дәстүрлi емес
нанымдардың миссионерлiк әрекеттерiне рұқсат берiлуi талап етiлуде.
Тiл саласындағы тұтастану жөнiнде де бiр-екi ауыз айталық. Әлемдiк
тұтастану барысының қарқын алуы және Американың дүние жүзiлiк билiктi өз
тiзгiнiнде ұстауының нәтижесiнде ағылшын тiлi бiрегей халықаралық тiл
сипатын алды десек қата болмас. Мықты тiлдер қатарына жататын неміс,
француз, орыс тiлдерiнде ағылшынша кiрме сөздер мен тiркестер көбейген.
Интернет жүйесi мен электрондық байланыс құралдарының үйiмiздiң төрiне
шыққанын және кабельдi теледидар уә жерсерiк антенналары арқылы алыс-жақын
шетелдердiң телеарналарын көру мүмкiндiгiнiң пайда болғанын есептегенде,
ағылшын тiлiнiң болашағы туралы алаңдаудың бекер екенi анық.
Зерттеушiлердiң болжамынша, келешек ғасырда дүние жүзiнде бүгiнгi 2 мың
тiлдiң iшiнен елушақтысы ғана сақталмақ екен. Қазақстандағы қазақ тiлiнiң
мәртебесiн нығайта алмай жатқанда, көптеген азаматтарымыз орыс тiлiн былай
қойып, ағылшын тiлiн меңгерiп кеткенi таңқаларлық. Шетел тiлдерiн бiлудiң,
әлбетте еш зияны жоқ. Бiрақ, өзiмiздiң туған тiлiмiздi өмiр мен тұрмыстың,
ғылым мен бiлiмнiң әр саласындағы қажеттiлiктерге жауап беретiн деңгейге
жеткiзбей жатып, басқа тiлдердi жас ұрпақтарымызға жаппай үйретудiң соңы не
болмақ? Мисалға, Оңтүстiк Кореяны алып қарайық. Қырық миллионнан астам
халқы бар бұл елде христиандықты қабылдағандардың саны 15 миллион адам
мөлшерiнде. Бұл көрсеткiш осыдан 20 жыл бұрын небары 1 миллиондай едi. Бұл
күнде корей халқының жастары түгелдей дерлiк ағылшын тiлiнде сөйлеуде,
ағылшынша тәулiк бойы хабар тарататын жергiлiктi телеарналар iске қосылған.
Бес мың жылдық жазба тарихы сақталған Кореяның бар-жоғы ширек ғасырда
шоқындырулы және басқа мәдениетке жеңiлуi жас мемлекет бiздi ойлантуы
керек...
Ислам әлемiнiң проблемалары: Бiрiккен Ұлттар Ұйымы деректерi бойынша 1996
жылы әлемдегi мұсылмандардың саны 1,5 миллиард адамға жеткен. Ислам
Конференциясына мүше мұсылман елдердiң саны 55. Алайда, мұсылман елдерi
арасында ойдағыдай дамыған ықтысаттық, саяси, мәдени әрiптестiк бар деп
айту қыйын. Кейбiр мұсылман елдерiнде әлемдiк деңгейдегi ғалымдар мен
технологиялық табыстар байқалғанымен, ислам әлемi өндiрушiлiктен гөрi
тұтынушылық жағымен көрiнуде. Батыс елдерi ғылыми зерттеу және дамыту
жұмыстарына жалпы ұлттық өнiмдерiнiң 2-3 пайызын жұмсауда. Мәселен, OECD
(Экономикалық әрiптестiк және даму ұйымы) ұйымының қорытындысы бойынша
зерттеу және дамыту саласында жыл сайын АҚШ 193,8 миллиард доллар, Жапония
– 82,8 миллиард доллар, Германия – 31,6 миллиард доллар жұмсайды. Мұсылман
елдерiнен зерттеудамыту саласына ең көп қаржы бөлетiн мемлекет Түркия –
1,7 миллиард доллармен әлем бойынша 17 орынды иемденедi. Бұл деректер
ғылыми зерттеу және дамыту жұмыстарында қаншалықты артта қалғанымызды тайға
таңба басқандай көрсетедi...
Әлемдiк тұтастану кезеңiнде күн тәртiбiнен кетпеген бiр дiн бар – ислам.
Әсiресе, батыстың БАҚ-ы 11 қыркүйек 2001 уақиғасынан кейiн ислам дiнiн
террористердi дайындайтын сенiм жүйесi етiп көрсетуде. АҚШ пен Израилдiң
БҰҰ және халықаралық конвенциялар мен адам құқықтарын қорғау ұйымдарының
шешiмдерiне қарамастан өз жоспарларын жүзеге асырып жатқаны белгiлi. Мiне,
осындай ахуалда исламның болашағы қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz