Қазақ тілін оқыту әдістемесінің классиктері
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің классиктері
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ
ҚАЙ ӘДІС ЖАҚСЫ
Қолданылған әдебиеттер
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ
ҚАЙ ӘДІС ЖАҚСЫ
Қолданылған әдебиеттер
Бұл бөлімнен қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған ғалымдардың, тілшілердің, әдіскерлердің еңбектерінен үзінділер немесе толық мазмұнын оқып-таныса аласыздар.
Әлі де болса, «Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму жолы мен тарихы» деп арнайы оқытылмай келе жатқан, бірақ болашақта арнайы зерттеу тақырыптары болатыны сөзсіз осы бір бөлімнің маңызы ерекше болуы керек деп санаймыз.
Бұл бөлімді арнайы құрастырудың мақсаты – қазақ тілін оқыту мәселесіндегі әрбір тұлғалардың өзіндік орны олардың ой-пікірлерімен тығыз байланыста берілсін деген міндетті шешу. Осыған орай, бұл бөлімдегі Ахмет Байтұрсыновтың, Құдайберген Жұбановтың, Сәрсен Аманжоловтың, Нығмет Сауранбаевтың, Сейіл Жиенбаевтың, Телжан Шонанұлының, Хажым Басымовтың, Ғали Бегалиевтің, Шамғали Сарыбаевтың шоқжұлдыздай қазақ тіл білімі мен қазақ тілін оқыту мәселесіне топталып келуінің өзі – қазақ даласы үшін ерекше құбылыс екендігін оқушыларға таныту, сонымен байланысты, қазақ тілін оқыту мәселесі сол кездің өзінде-ақ, осындай деңгейде болған болса, оның терең тамыр, әрине одан да бұрынғы уақыттарға созылып жатқандығын түйсіндіру. Бұл бөлімнің осал тұсы да жоқ емес. Біздің мақсатымыз классиктердің еңбектерін таныту болғанда, бұл жерде Ғұмар Қарашев т.б. ұлағатты ұстаздардың еңбектері, Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов сынды ұлылардың үлесіне қалдырамыз.
Әлі де болса, «Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму жолы мен тарихы» деп арнайы оқытылмай келе жатқан, бірақ болашақта арнайы зерттеу тақырыптары болатыны сөзсіз осы бір бөлімнің маңызы ерекше болуы керек деп санаймыз.
Бұл бөлімді арнайы құрастырудың мақсаты – қазақ тілін оқыту мәселесіндегі әрбір тұлғалардың өзіндік орны олардың ой-пікірлерімен тығыз байланыста берілсін деген міндетті шешу. Осыған орай, бұл бөлімдегі Ахмет Байтұрсыновтың, Құдайберген Жұбановтың, Сәрсен Аманжоловтың, Нығмет Сауранбаевтың, Сейіл Жиенбаевтың, Телжан Шонанұлының, Хажым Басымовтың, Ғали Бегалиевтің, Шамғали Сарыбаевтың шоқжұлдыздай қазақ тіл білімі мен қазақ тілін оқыту мәселесіне топталып келуінің өзі – қазақ даласы үшін ерекше құбылыс екендігін оқушыларға таныту, сонымен байланысты, қазақ тілін оқыту мәселесі сол кездің өзінде-ақ, осындай деңгейде болған болса, оның терең тамыр, әрине одан да бұрынғы уақыттарға созылып жатқандығын түйсіндіру. Бұл бөлімнің осал тұсы да жоқ емес. Біздің мақсатымыз классиктердің еңбектерін таныту болғанда, бұл жерде Ғұмар Қарашев т.б. ұлағатты ұстаздардың еңбектері, Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов сынды ұлылардың үлесіне қалдырамыз.
1. «Жаңа мектеп», 1928, № 4, 3 -16 (Мақала «Тіл тағлымы» кітабынан алынды. –Алматы; Ана тілі, 1992ж. 357-364 беттер)
2.Б.Б.Белғара Қазақ тілін оқыту әдістемесінен хрестоматия. Оқу құралы. – Астана: Мемлекеттік тілді жеделдете оқыту республикалық орталығы. 2007. - 240 бет.
2.Б.Б.Белғара Қазақ тілін оқыту әдістемесінен хрестоматия. Оқу құралы. – Астана: Мемлекеттік тілді жеделдете оқыту республикалық орталығы. 2007. - 240 бет.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің классиктері
Бұл бөлімнен қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған
ғалымдардың, тілшілердің, әдіскерлердің еңбектерінен үзінділер немесе
толық мазмұнын оқып-таныса аласыздар.
Әлі де болса, Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму жолы мен
тарихы деп арнайы оқытылмай келе жатқан, бірақ болашақта арнайы
зерттеу тақырыптары болатыны сөзсіз осы бір бөлімнің маңызы ерекше
болуы керек деп санаймыз.
Бұл бөлімді арнайы құрастырудың мақсаты – қазақ тілін оқыту
мәселесіндегі әрбір тұлғалардың өзіндік орны олардың ой-пікірлерімен
тығыз байланыста берілсін деген міндетті шешу. Осыған орай, бұл
бөлімдегі Ахмет Байтұрсыновтың, Құдайберген Жұбановтың, Сәрсен
Аманжоловтың, Нығмет Сауранбаевтың, Сейіл Жиенбаевтың, Телжан
Шонанұлының, Хажым Басымовтың, Ғали Бегалиевтің, Шамғали Сарыбаевтың
шоқжұлдыздай қазақ тіл білімі мен қазақ тілін оқыту мәселесіне
топталып келуінің өзі – қазақ даласы үшін ерекше құбылыс екендігін
оқушыларға таныту, сонымен байланысты, қазақ тілін оқыту мәселесі сол
кездің өзінде-ақ, осындай деңгейде болған болса, оның терең тамыр,
әрине одан да бұрынғы уақыттарға созылып жатқандығын түйсіндіру. Бұл
бөлімнің осал тұсы да жоқ емес. Біздің мақсатымыз классиктердің
еңбектерін таныту болғанда, бұл жерде Ғұмар Қарашев т.б. ұлағатты
ұстаздардың еңбектері, Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов сынды
ұлылардың үлесіне қалдырамыз.
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ
Ахмет Байтұрсынұлы 1873 жылы қазіргі Қостанай облысы, Торғай
ауданында дүниеге келген. Қазақ даласына қоңырау болып келген
Ы.Алтынсарин, бозторғай болып келген С.Дөнентаев маса болып ызыңдай
берсе оянар халық деп келген Ахмет Байтұрсынұлы – халқымыздың рухани
өсуін өз еріктерімен мойнына көтерген біртуар азаматтар.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілін оқытудың міндеті мен мақсаттарын
мына сөздері арқылы-ақ таныта алды: Тілдің міндеті – ақылдық аңдауын
аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгенінше
айтуға жарау. Мұның бәріне жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама-
қадырынша жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын.
Сонда қазақ тілі пәні мұғалімінің міндеті- осы табылуы қиын
болып отырған адамды қалыптастыру.
Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолының әрбір ізі – адамшылықтың дәнін
себу, сол дәнді баптап-бағу ісіне арналды. Ол: Адамдық диқаншысы қырға
шықтым- деп, өзінің қызметінің бағытын айқын танытады:
Балалар,
Оқуға бар, жатпа қарап!
Жуынып, киініңдер шапшаңырақ!
Аллалап ал кітапты қолдарыңа,
Құлдарын құдай сүймес жалқау болған.
Ахмет Байтұрсынұлы
ҚАЙ ӘДІС ЖАҚСЫ
Жалғы әліп-би үйретудің өзінде толып жатқан әдіс бар. Сол
әдістерді әр әдісқой өзінше өзгертіп қолданға түрлерін сөз қылсақ,
әдіс түрлерін айтып түгесе алмас едік. Бүгін Жаурыпа әдісқойларының
тұтынған әдістерін түгендемек түгіл, жалғыз орыстың ғана әдсқойларын
алып сөз қылар болсақ, оның өзі әлденеше сан журнал бетін аларлық
сөз болар еді, сөз созылып ұзаруынан қашып, орыс әдісқойларының бірін
де өткен сандарда сөз қылмай өтіп кеттік.
Ұған дейін сөз болған әліп үйрету жүзіндегі әдістердің негізгі
түрлерін алып, солардың қайсысы жақсы деп сауал қояр болсақ, оған
ешкім мынасы жақсы, мынасы жаман деп кесіп айтып, тура жауап бере
алмайды.
Орыс данасы Лев Толстой бала оқытып тәжірибе жасаған адам):
Жақсы дерлік те, жаман дерлік те бір әдіс жоқ. Олақтықтың белгісі
бір ғана әдісті болу: шеберліктің белгісі – түрлі дәстә болу: керек
орнында жоқ әдісті табу да қолынан келу. Мұғалім әдісті көп бәлуге
тырысу керек: оларды өзіне сүйеніш қолғабыс нәрсе есебінде қолдану
керек дейді.
Толстой олай десе, өзгелердің тәжірибесі жасағаннан кейін келген
қарары онан алыс емес. Әдіс турасындағы басқалардың да пікірлерін
қорытып қысқасынан айтқанда, әр әдіс орнында жақсы деген пікір болып
шығады.
Бұл не деген сөз болады?
Әдіс – керекшіліктен шығатын нәрсе. Әдістің жақсы-жаман болмағы
жұмсалатын орнының керек қылуына қарай. Мәселен, сауаттау әдісін
алсақ, бір жұрттың сауаттау ісіне қолайлы болған әдіс екінші жұрттың
да сауаттау ісіне қолайлы боларға тиіс деп айтуға болмайды. Екеуінің
тілінің заңы, емлесінің жүйесі бірдей болса, онда біріне жақсы
болған сауаттау әдісі екіншісіне де жақсы болады деп ешкім айта
алмайды. Кей жұрттар жазу үшін әріп алмаған, таңба алған. Кей жұрттар
жазу үшін әріп алғанымен, әріптері тілі өзгергендіктен бұл күнде
тіліндегі дыбыстарына сәйкес келмейтін болған. Кей жұрттардың әуелде
дыбыстарына әріп арнауында шатақтық бар болғандықтан, сөздерінің жазылуы
мен айтылуы екі басқа, кей жұрттардың тілінің шартына қарай дыбысына
сәйкестеп әріп белгілеуге болмайды. Сондықтан оның да сөзінің
жазылуы мен айтылуы арасында басқалық болады. Кейбір жұрттардың
тіліндегі дыбыстары мен әріптері екеуінің арасында сәйкестәк күшті
болғандықтан, сөзінің жазылуы мен айтылуы арасында да сәйкестік күшті
болады. Жазу үшін әріп алмай, таңба алған жұрттың бірі, мәселен, қытай.
Мұның жазуы біздің таңбамыз түрлі. Бізде (арғын), (қыпшақ), (төре).
Қытайда = (ауыз) (ит). ауыз таңбасы мен ит таңбасы қатар тұрса,
мәселен, былай = үреді деген сөз болады.
Біздің жазуымыз әріпше болмай таңбаша болса, бізде арғын таңбасы
мен төре таңбасын қатар қойып [ ], арғын төресі деп оқыр едік;
қыпшақ таңбасы мен төре таңбасын қатар қойып қыпшақ төресі деп оқыр
едік:
Қытай жазу жүйесінің мысалы осы. Бұл жазуша сауаттағанда
мұғалімнің дыбыспенде, әріппен де жұмысы жоқ. Әр сөзге арналған
таңбаны танытса, сол таңбаларды қойдыра білсе, қытайша оқуды да, жазуды
да біліп сауаттанғаны.
Ауыз деген, ит деген, үреді деген – үшеуінің жазуын оп-оңай
үйреніп алдық. Қытайша хат білу (сауаттану) қиын дейтіні қайда? Қиын
жазу ұшыраған кезде, қытай жазуы де мазақтайтындары қандай? Жоғарыда
мысалға келтірген 2-3 сөздің таңбасын тану да, таңбасын қою да оп-оңай
емес пе? Қиындығы қайда?
Мұның оңай болып тұрғаны – алған сөздің аздығынан. Қытай
тіліндегі сөздің 10, 20, 30 саны болса да, қатта 100 болса да, қытайша
сауаттану оғай болар еді. Ондай болса, сөз саны 10 мың, 20 мың, 30 мың
болса, ондай көп сөздің әрқайсысына арналған таңбасын тануға көп уақыт
керек. Ондай көп таңбаны ұмытпай баста сақтау үшін басты көп әурелеу
керек. Қытай тілінде 50 мың сөз болса, 50 мың таңбасын жатқа білгенде
ғана қытайша кәміл сауатты адам болмақ. Оны жаттау(дың) оғай-жеңілін
Жаңа мектеп журналының оқушылары шамалай жатар, басқа жүйелі
жазулардың әңгімесіне көшейік.
Жазу үшін әріп алғанмен, ол әріптері тіліндегі дыбыстарына
сәйкес келмейтін ағылшын, американ сияқты жұрттар. Бұлардың сөздерінің
жазылуы мен айтылуы айрылып, алыс кеткендігі сонша, ит деп жазып,
шошқа деп оқиды деген мақал болған жазу жүйесі нақ осылардікі.
Олардікінен гөрі тәуірлеу жазу жүйесі француздікі. Бірақ тәуірлеу
дегенмен, мұның да оңған жері жоқ. Мұның әуелінде дыбыстарына әріп
арнауында шатақтың көп. Французда әріп басына жасалған болып жатқан
ереже бар, толып жатқан қосымша белгілер
Лев Толстой Үйрету әдістері туралы
бар. 26 әріптің 100 шамалы ережесі бар. Ол ережелер бойынша әріп
түрлі орында түрлі айтылмақшы. Кей әріптер тұрған орнына қарай
жазылғанмен, тіпті оқылмай да қалмақшы. Кей әріптер басқа дыбыстармен
қатар келген жерде тіпті дыбысынан айрылып қалмақшы. Анықтық үшін
азырақ мысал келтіріп көрсетелік.
Бе ау (beau) деп жазады, оны бо деп оқиды.
орейлле (оreille) деп жазады, орей деп оқиды.
мой (moi) деп жазады, мува деп оқиды.
коин (koin) деп жазады, кувек деп оқиды.
Айгүйлле (aiguille) деп жазады, егуй деп оқиды.
Тәуірлеу деген жазу жүйесі мынау болса, мұнан жаманның жазылуы
мен айтылуы арасындағы сәйкестік қандай болмақ.
Бұл сияқты жүйелі жазумен сөздің ішіндегі дыбыстарын айырып,
дыбыстарына қарап жазуға болмайды. Олай болса, сөздің дыбыстарын айыра
білудің қажеті жоқ. Мәселен, егүй деген сөзді айгүлле деп жазатын
болса, мүва жеген сөзді мой деп жазатын болса, ол сөздердің
дыбыстарын айырудың керегі не?
Сондықтан ағылшын, америка, французх жазуларының жүйесі әріпті
болғанмен, мағынасы таңба жүйелі жазуға жақын, мұнда да сөзді
дыбыстарына қарай әріптерін қойып жазбайды, тек әріптерден құрап сөздің
таңбасын салады. Мұндай жазулармен Қытай жазуының арасындағы айырмасы
тек таңба суретін құрауында ғана: Қытайлар сөз таңбасын әріп деп ат
қойылмаған сызықтардан құрайды, ағылшын американ, француздар сөз таңбасын
әріп деп ат қойылған сызықтардан құрайды.
Тілінің шартына қарай дыбысына сәйкестеп әріп арнауға болмағандықтан,
сөзінің жазылуы мен айтылуы бөлектенген жұрттың мысал – орыс халқы.
Орыс тіліндегі дыбыстарға сәйкестеп әріптер белгілеу мүмкін емес:
сақал орысша барада (борода), сақалдар дегенде бороды (бороды)
дейді, тырма орысша барана (борона) тырманы дегенде борыну (борону)
дейді.
Бізде көпше жалғау қосылғанда, тек жалғау қосылғаны болмаса,
сөздің басқа тұлғасы мен тұрпаты өзгермейді. Орыстікінде ондай емес:
тек жалғау қосылып қана қоймайды, бүтін тұлға-тұрпаттарында өзгеріс
кіреді. о дыбысы а дыбысына, а дыбысы ы дыбысына орыста айналып
кете береді.
Сөздің дыбыстары сондай өзгергіш болған соң, орыс тіліндегі
сөздердің дыбыстарына сәйкестеп әріп алуға болмайды. Дыбысқа сәйкестеп
әріп алынбаса, сөздің жазылуы мен айтылуы бөлектенбей қала алмайды.
Мұндай жазу бар жұрттың кей сөздерінің дыбыстарына қарай жазуға
болады, кей сөздерін дыбыстарына қарай, тек жатталған түрінде жазуға
болады. Мәселен, орыстың бір сөзін дыбыстарына қарай жазсаң, он сөзін
жатталған түрінде жазасың. Солай болған соң орыс жазуы сияқты
жазуларға сөздің дыбысын айыра білудің керектік жағынан керексіздік
жағы басым болып шығады.
Дыбыстар мен әріптер арасында сәйкестік күшті боғандықтан, сөзінің
жазылуы мен айтылуының арасында да сәйкестік күшті. Жазудың мысалы
біздің қазақтікі мен қырғыздікі. Бұлардың тіліндегі дыбыс басына
арналып әріп алынған, әріп танылған дыбыстан қайда түрса да айырылмайды.
Сөздері жазылғанда көбінесе-ақ сөзінің ішінде естілетін дыбысына
қарай жазылады. Орыста бір сөз дыбысына қарай жазылып, он сөз
дыбысына қарамай жазылатын болса, қазақта он сөз дыбысына қарай
жазылып, бір сөз ғана дыбысына қарамай жазылады.
Солай болған соң бізде сөздің ішіндегі дыбыстарын айыра білу өте
керек. Сөздің дыбыстарын дұрыс айыра біліп, оларға арналған әріптерді
қоя білудің өзімен де үйренуші емілеміздің аз болса 60-70 %-ін біліп
қалады.
Біздің жазу жүйемізбен ағылшын, америка, француз жазу жүйесінің
арасы алыс. Олардікі қытайдың таңба жүйелі жазуына жақын. Он сөзінен бір
сөзінде де болса сәйкестік бар, бізге бір табан жақын жүйелі жазу
орыстікі. Онан да гөрі бізге жақын жазу италиянікі дейді (оның да
сөзінің жазылуы мен айтылуы арасында сәйкестік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл бөлімнен қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған
ғалымдардың, тілшілердің, әдіскерлердің еңбектерінен үзінділер немесе
толық мазмұнын оқып-таныса аласыздар.
Әлі де болса, Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму жолы мен
тарихы деп арнайы оқытылмай келе жатқан, бірақ болашақта арнайы
зерттеу тақырыптары болатыны сөзсіз осы бір бөлімнің маңызы ерекше
болуы керек деп санаймыз.
Бұл бөлімді арнайы құрастырудың мақсаты – қазақ тілін оқыту
мәселесіндегі әрбір тұлғалардың өзіндік орны олардың ой-пікірлерімен
тығыз байланыста берілсін деген міндетті шешу. Осыған орай, бұл
бөлімдегі Ахмет Байтұрсыновтың, Құдайберген Жұбановтың, Сәрсен
Аманжоловтың, Нығмет Сауранбаевтың, Сейіл Жиенбаевтың, Телжан
Шонанұлының, Хажым Басымовтың, Ғали Бегалиевтің, Шамғали Сарыбаевтың
шоқжұлдыздай қазақ тіл білімі мен қазақ тілін оқыту мәселесіне
топталып келуінің өзі – қазақ даласы үшін ерекше құбылыс екендігін
оқушыларға таныту, сонымен байланысты, қазақ тілін оқыту мәселесі сол
кездің өзінде-ақ, осындай деңгейде болған болса, оның терең тамыр,
әрине одан да бұрынғы уақыттарға созылып жатқандығын түйсіндіру. Бұл
бөлімнің осал тұсы да жоқ емес. Біздің мақсатымыз классиктердің
еңбектерін таныту болғанда, бұл жерде Ғұмар Қарашев т.б. ұлағатты
ұстаздардың еңбектері, Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов сынды
ұлылардың үлесіне қалдырамыз.
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ
Ахмет Байтұрсынұлы 1873 жылы қазіргі Қостанай облысы, Торғай
ауданында дүниеге келген. Қазақ даласына қоңырау болып келген
Ы.Алтынсарин, бозторғай болып келген С.Дөнентаев маса болып ызыңдай
берсе оянар халық деп келген Ахмет Байтұрсынұлы – халқымыздың рухани
өсуін өз еріктерімен мойнына көтерген біртуар азаматтар.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілін оқытудың міндеті мен мақсаттарын
мына сөздері арқылы-ақ таныта алды: Тілдің міндеті – ақылдық аңдауын
аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгенінше
айтуға жарау. Мұның бәріне жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама-
қадырынша жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын.
Сонда қазақ тілі пәні мұғалімінің міндеті- осы табылуы қиын
болып отырған адамды қалыптастыру.
Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолының әрбір ізі – адамшылықтың дәнін
себу, сол дәнді баптап-бағу ісіне арналды. Ол: Адамдық диқаншысы қырға
шықтым- деп, өзінің қызметінің бағытын айқын танытады:
Балалар,
Оқуға бар, жатпа қарап!
Жуынып, киініңдер шапшаңырақ!
Аллалап ал кітапты қолдарыңа,
Құлдарын құдай сүймес жалқау болған.
Ахмет Байтұрсынұлы
ҚАЙ ӘДІС ЖАҚСЫ
Жалғы әліп-би үйретудің өзінде толып жатқан әдіс бар. Сол
әдістерді әр әдісқой өзінше өзгертіп қолданға түрлерін сөз қылсақ,
әдіс түрлерін айтып түгесе алмас едік. Бүгін Жаурыпа әдісқойларының
тұтынған әдістерін түгендемек түгіл, жалғыз орыстың ғана әдсқойларын
алып сөз қылар болсақ, оның өзі әлденеше сан журнал бетін аларлық
сөз болар еді, сөз созылып ұзаруынан қашып, орыс әдісқойларының бірін
де өткен сандарда сөз қылмай өтіп кеттік.
Ұған дейін сөз болған әліп үйрету жүзіндегі әдістердің негізгі
түрлерін алып, солардың қайсысы жақсы деп сауал қояр болсақ, оған
ешкім мынасы жақсы, мынасы жаман деп кесіп айтып, тура жауап бере
алмайды.
Орыс данасы Лев Толстой бала оқытып тәжірибе жасаған адам):
Жақсы дерлік те, жаман дерлік те бір әдіс жоқ. Олақтықтың белгісі
бір ғана әдісті болу: шеберліктің белгісі – түрлі дәстә болу: керек
орнында жоқ әдісті табу да қолынан келу. Мұғалім әдісті көп бәлуге
тырысу керек: оларды өзіне сүйеніш қолғабыс нәрсе есебінде қолдану
керек дейді.
Толстой олай десе, өзгелердің тәжірибесі жасағаннан кейін келген
қарары онан алыс емес. Әдіс турасындағы басқалардың да пікірлерін
қорытып қысқасынан айтқанда, әр әдіс орнында жақсы деген пікір болып
шығады.
Бұл не деген сөз болады?
Әдіс – керекшіліктен шығатын нәрсе. Әдістің жақсы-жаман болмағы
жұмсалатын орнының керек қылуына қарай. Мәселен, сауаттау әдісін
алсақ, бір жұрттың сауаттау ісіне қолайлы болған әдіс екінші жұрттың
да сауаттау ісіне қолайлы боларға тиіс деп айтуға болмайды. Екеуінің
тілінің заңы, емлесінің жүйесі бірдей болса, онда біріне жақсы
болған сауаттау әдісі екіншісіне де жақсы болады деп ешкім айта
алмайды. Кей жұрттар жазу үшін әріп алмаған, таңба алған. Кей жұрттар
жазу үшін әріп алғанымен, әріптері тілі өзгергендіктен бұл күнде
тіліндегі дыбыстарына сәйкес келмейтін болған. Кей жұрттардың әуелде
дыбыстарына әріп арнауында шатақтық бар болғандықтан, сөздерінің жазылуы
мен айтылуы екі басқа, кей жұрттардың тілінің шартына қарай дыбысына
сәйкестеп әріп белгілеуге болмайды. Сондықтан оның да сөзінің
жазылуы мен айтылуы арасында басқалық болады. Кейбір жұрттардың
тіліндегі дыбыстары мен әріптері екеуінің арасында сәйкестәк күшті
болғандықтан, сөзінің жазылуы мен айтылуы арасында да сәйкестік күшті
болады. Жазу үшін әріп алмай, таңба алған жұрттың бірі, мәселен, қытай.
Мұның жазуы біздің таңбамыз түрлі. Бізде (арғын), (қыпшақ), (төре).
Қытайда = (ауыз) (ит). ауыз таңбасы мен ит таңбасы қатар тұрса,
мәселен, былай = үреді деген сөз болады.
Біздің жазуымыз әріпше болмай таңбаша болса, бізде арғын таңбасы
мен төре таңбасын қатар қойып [ ], арғын төресі деп оқыр едік;
қыпшақ таңбасы мен төре таңбасын қатар қойып қыпшақ төресі деп оқыр
едік:
Қытай жазу жүйесінің мысалы осы. Бұл жазуша сауаттағанда
мұғалімнің дыбыспенде, әріппен де жұмысы жоқ. Әр сөзге арналған
таңбаны танытса, сол таңбаларды қойдыра білсе, қытайша оқуды да, жазуды
да біліп сауаттанғаны.
Ауыз деген, ит деген, үреді деген – үшеуінің жазуын оп-оңай
үйреніп алдық. Қытайша хат білу (сауаттану) қиын дейтіні қайда? Қиын
жазу ұшыраған кезде, қытай жазуы де мазақтайтындары қандай? Жоғарыда
мысалға келтірген 2-3 сөздің таңбасын тану да, таңбасын қою да оп-оңай
емес пе? Қиындығы қайда?
Мұның оңай болып тұрғаны – алған сөздің аздығынан. Қытай
тіліндегі сөздің 10, 20, 30 саны болса да, қатта 100 болса да, қытайша
сауаттану оғай болар еді. Ондай болса, сөз саны 10 мың, 20 мың, 30 мың
болса, ондай көп сөздің әрқайсысына арналған таңбасын тануға көп уақыт
керек. Ондай көп таңбаны ұмытпай баста сақтау үшін басты көп әурелеу
керек. Қытай тілінде 50 мың сөз болса, 50 мың таңбасын жатқа білгенде
ғана қытайша кәміл сауатты адам болмақ. Оны жаттау(дың) оғай-жеңілін
Жаңа мектеп журналының оқушылары шамалай жатар, басқа жүйелі
жазулардың әңгімесіне көшейік.
Жазу үшін әріп алғанмен, ол әріптері тіліндегі дыбыстарына
сәйкес келмейтін ағылшын, американ сияқты жұрттар. Бұлардың сөздерінің
жазылуы мен айтылуы айрылып, алыс кеткендігі сонша, ит деп жазып,
шошқа деп оқиды деген мақал болған жазу жүйесі нақ осылардікі.
Олардікінен гөрі тәуірлеу жазу жүйесі француздікі. Бірақ тәуірлеу
дегенмен, мұның да оңған жері жоқ. Мұның әуелінде дыбыстарына әріп
арнауында шатақтың көп. Французда әріп басына жасалған болып жатқан
ереже бар, толып жатқан қосымша белгілер
Лев Толстой Үйрету әдістері туралы
бар. 26 әріптің 100 шамалы ережесі бар. Ол ережелер бойынша әріп
түрлі орында түрлі айтылмақшы. Кей әріптер тұрған орнына қарай
жазылғанмен, тіпті оқылмай да қалмақшы. Кей әріптер басқа дыбыстармен
қатар келген жерде тіпті дыбысынан айрылып қалмақшы. Анықтық үшін
азырақ мысал келтіріп көрсетелік.
Бе ау (beau) деп жазады, оны бо деп оқиды.
орейлле (оreille) деп жазады, орей деп оқиды.
мой (moi) деп жазады, мува деп оқиды.
коин (koin) деп жазады, кувек деп оқиды.
Айгүйлле (aiguille) деп жазады, егуй деп оқиды.
Тәуірлеу деген жазу жүйесі мынау болса, мұнан жаманның жазылуы
мен айтылуы арасындағы сәйкестік қандай болмақ.
Бұл сияқты жүйелі жазумен сөздің ішіндегі дыбыстарын айырып,
дыбыстарына қарап жазуға болмайды. Олай болса, сөздің дыбыстарын айыра
білудің қажеті жоқ. Мәселен, егүй деген сөзді айгүлле деп жазатын
болса, мүва жеген сөзді мой деп жазатын болса, ол сөздердің
дыбыстарын айырудың керегі не?
Сондықтан ағылшын, америка, французх жазуларының жүйесі әріпті
болғанмен, мағынасы таңба жүйелі жазуға жақын, мұнда да сөзді
дыбыстарына қарай әріптерін қойып жазбайды, тек әріптерден құрап сөздің
таңбасын салады. Мұндай жазулармен Қытай жазуының арасындағы айырмасы
тек таңба суретін құрауында ғана: Қытайлар сөз таңбасын әріп деп ат
қойылмаған сызықтардан құрайды, ағылшын американ, француздар сөз таңбасын
әріп деп ат қойылған сызықтардан құрайды.
Тілінің шартына қарай дыбысына сәйкестеп әріп арнауға болмағандықтан,
сөзінің жазылуы мен айтылуы бөлектенген жұрттың мысал – орыс халқы.
Орыс тіліндегі дыбыстарға сәйкестеп әріптер белгілеу мүмкін емес:
сақал орысша барада (борода), сақалдар дегенде бороды (бороды)
дейді, тырма орысша барана (борона) тырманы дегенде борыну (борону)
дейді.
Бізде көпше жалғау қосылғанда, тек жалғау қосылғаны болмаса,
сөздің басқа тұлғасы мен тұрпаты өзгермейді. Орыстікінде ондай емес:
тек жалғау қосылып қана қоймайды, бүтін тұлға-тұрпаттарында өзгеріс
кіреді. о дыбысы а дыбысына, а дыбысы ы дыбысына орыста айналып
кете береді.
Сөздің дыбыстары сондай өзгергіш болған соң, орыс тіліндегі
сөздердің дыбыстарына сәйкестеп әріп алуға болмайды. Дыбысқа сәйкестеп
әріп алынбаса, сөздің жазылуы мен айтылуы бөлектенбей қала алмайды.
Мұндай жазу бар жұрттың кей сөздерінің дыбыстарына қарай жазуға
болады, кей сөздерін дыбыстарына қарай, тек жатталған түрінде жазуға
болады. Мәселен, орыстың бір сөзін дыбыстарына қарай жазсаң, он сөзін
жатталған түрінде жазасың. Солай болған соң орыс жазуы сияқты
жазуларға сөздің дыбысын айыра білудің керектік жағынан керексіздік
жағы басым болып шығады.
Дыбыстар мен әріптер арасында сәйкестік күшті боғандықтан, сөзінің
жазылуы мен айтылуының арасында да сәйкестік күшті. Жазудың мысалы
біздің қазақтікі мен қырғыздікі. Бұлардың тіліндегі дыбыс басына
арналып әріп алынған, әріп танылған дыбыстан қайда түрса да айырылмайды.
Сөздері жазылғанда көбінесе-ақ сөзінің ішінде естілетін дыбысына
қарай жазылады. Орыста бір сөз дыбысына қарай жазылып, он сөз
дыбысына қарамай жазылатын болса, қазақта он сөз дыбысына қарай
жазылып, бір сөз ғана дыбысына қарамай жазылады.
Солай болған соң бізде сөздің ішіндегі дыбыстарын айыра білу өте
керек. Сөздің дыбыстарын дұрыс айыра біліп, оларға арналған әріптерді
қоя білудің өзімен де үйренуші емілеміздің аз болса 60-70 %-ін біліп
қалады.
Біздің жазу жүйемізбен ағылшын, америка, француз жазу жүйесінің
арасы алыс. Олардікі қытайдың таңба жүйелі жазуына жақын. Он сөзінен бір
сөзінде де болса сәйкестік бар, бізге бір табан жақын жүйелі жазу
орыстікі. Онан да гөрі бізге жақын жазу италиянікі дейді (оның да
сөзінің жазылуы мен айтылуы арасында сәйкестік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz