Киелі жануарлар атаулары

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Киелі жануарлар атаулары

“Табиғат” макротобындағы киелі сөздердің келесі тобын киелі жануарларды атайтын лексикалық бірліктер құрайды. Киелі лексиканың бұл этнолингвистикалық тобы “Киелі жануарлар атаулары” деп аталады.

Ш. Уәлиханов былай дейді: “Сондай құдіретті күші бар жан-жануарларды киесі бар дейді, ал олардың өзін киелі деп атайды. Жан-жануарлар мен заттардың киесін қадырлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары - кесір деп аталады” [111; 27] . Киелі жануарлардың магиялық күші қазақтардың емшілік ырымдық тәжірибесінде қолданылады: “Шайтан сескенетін жан-жануарлар да болады. Мысалы: түйе боталағанда, кірпі балалағанда, жын-шайтандар оларға жоламайды. Баланың бесігіне кірпінің тірнектерін байлап қояды. Нәресте дүниеге келерде әлгі кірпінің инелерін толғақ қысқан әйелдің бас жағына қыстырып қояды” [111; 27] .

Қазақтарда төрт түлік малдың жебеуші пірлері Ойсылқара, Зеңгі баба, Қамбар ата, Шекшек ата, Шопан ата болып саналатыны белгілі. “Әр түліктің өз желеп-жебеушісі, қамқоршысы, иесі, пірі бар деп сенген қазақтар түйені - ұлық малы, түлік төресі немесе “түйе - байлық, жылқы - сәндік” деп бағалаған [130; 173] . Академик Х. Марғұланның пікірінше, жойқын күш иесі “Ойсылқара” пірі қола дәуірінің ғұн обаларынан табылған жартылай адам, жартылай хайуан бейнесіндегі қола құймаларына негіз болып, мифтік сюжет арқауына айналуы оның көшпенділер болмысындағы маңыздылығынан туындаса керек [140; 172-177] .

Қазақтарда төрт түлік малға қатысты таза шаруашылық-практикалық көзқарас қалыптасқанын ескерген жөн. Біз зерттеу жұмысымызда жануарлар атаулары мен олардың этнолингвистикалық семантикасын қазақтардың төрт түлік малға деген көзқарас тұрғысынан қарастырамыз. Мысалы, қазақтарда сиырға (өгізге) деген екіжақты көзқарас байқалады: кейбір өңірлерде (әсіресе, оңтүстік өңірде) сиырды (өгізді) құрметтейді, Қазақстанның басқа да көптеген өңірлерінде бұл жануарды құрметтемейді. С. Ақатай былай жазады: “Көктемде күн мен түн теңелген кезде қазақтар ең сыйлы ақсақалдарға пісірілген өгіздің басын тартқан. Мұндай жөн-жоралық астан кейін ақсақалдар мал басының көбеюі, сүт өнімдерінің молшылығы туралы бата береді” [141; 134] . Ж. Х. Қармышева егіншілікке қатысты жоралық ырымдарда, әдетте айыр тұяқты мал: қой және ірі қара мал құрбандыққа шалынатынын айтады [142; 57] . Қазақстанның басқа өңірлерінде оны (қара малды - К. А. Е. ) “сасық мал”, “қара мал”, “пұшық мал” атап, елемеген [143; 48-49], өлікке арнап соймаған, оны құрбандыққа шалар болса 40 күн ашықтыру қажет деп санайды [130; 174] . Ш. Уәлихановтың айтуынша, сиырды шайтан мініп жүреді деп сенген, түнде бейсауат ұшырасса, басынан тартып жіберген [144; 187] .

Қазақтардың ешкіге деген көзқарасы да жағымсыз болды. “Қазақтар ешкіні түлік санатына қоспайды. Кесірлі жынға баланатын безгек ауруы сазды жерлерде, ойда, иесіз мекиен далада ешкі кейпінде жүреді деп санайтындықтан, жапанда кездескен жалғыз-жарым ешкіден қазақтардың үрейі ұша қорқады. Ешкіні қазақтар сайтанның малына балайды, себебі ол зиратқа шығады деген сөз бар. Ел аузындағы аңыздарда шайтанның кебісі ешкінің тұяғы пішінінде бейнеленеді”[130; 174] .

Халық ұғымындағы киелі жануарлардың бірі - қой. Киелі қойға табыну жануарлар мен әруақтарға табынумен тығыз байланысты, себебі қой құрбандыққа шалынады, ырымдық жөн-жоралар мен астарда қой сойылады, көнетүркілік дәуірлерден бейіт басына “қойтас” және “қошқартас” қойылатын болған. Төрт түлік малға қатысты қазақтардың әдет-ғұрпы, жөн-жорасы мен наным-сенімдерін зерттеуші Б. Хинаятұлы бұл туралы былай деп жазады: “Орта Азия жұрттарында кең тараған, өлген адамның жаны зооморфтық кейіпке, яғни қой бейнесіне енеді деген түсініктен туындаған қой түлігіне қатысты культ қазақтардың құрбандық ғұрпында да берік орныққан. Өліктің басына құрбандыққа шалынған қой малының рәмізі “қойтас”, “қошқартас”, ал жылқының бейнесі құлпытас немесе бағана тұрпатында нышандалған [130; 150-175] . “Өлікке неғұрлым көп қой сойылса, марқұмның күнәсі жеңілдей түседі деген сеніммен қаза мен асқа неғұрлым көп қой союға тырысқан. Қазаға сойылған қой марқұм жанының қияметтің қыл көпірінен өтуіне көмектеседі де, кейін өліктің о дүниеге кәдесіне жаратылады деп сенген” [130; 174] .

Халық түсінігінде о дүниелік болған адамдардың (ата-бабалардың) рухтары арқар, бұғы, бүркіт және т. б. аңдар мен жануарлар, құстардың кейпінде болады деген сенім болды, сондықтан да қазақ фольклорында киелі жануарлар, аңдар мен құстарды өлтірген аңшылар кесірге ұшырайтын көріністер мен эпизодтар кездеседі. Киелі аңдарды қазақтар “қоңыр аң”, “Құдайдың малы” деп түсінген [145; 13-16] .

Қазақтарда киелі жануарлардың бірі - жылқы. Жылқының мынадай атаулары киелі мәнді болып келеді: қаралы ат, тұл ат, егей аты, өздік ат, қаза аты, асқа қоя берген ат (асына арналған ат), маңдайға басқан ат және т. б. Сондай-ақ құрамында негізгі сөз ат болып келетін тіркестердің де ырымдық семантикасы бар: ат құйрығын майлау, атын тұлдау, аттың басын кебіндеу, аттың басын жерлеу, аттың қу басын жастанып жату және т. б.

Жылқы және басқа да үй жануарларына қатысты наным-сенімдер, ырымдар мен жөн-жораларды зерттеушілер жануарлар түр-түстерінің жоғары семиотикалық киелі мәнін олардың дене мүшелерінің ырымдық нышанын көрсетеді. Этно-ырымдық семантика төменде келтірілген лексикалық бірліктер мен сөз тіркестерінде байқалады: ақбоз ат, қаракөк, шұбар, боз бие, ақ боз атты құрбандыққа шалу, ақ бота, ақ атан, қар жілік, тік ішек (көтен), жетім бауыр, жетім өкпе, көтен асу, сыбағалы ет үлестіру, малға табыну, маңдайға басқан ат, атаған мал, садақа мал үлестіру, құдайы мал шығару, малдың бас сүйегі, нысаналы мал және т. б.

Жануарлардың дене мүшелерінен жасалған түрлі тұмарлар магиялық қорғау қызметін атқарады: қасқыр тісі, асығы, терісі; ақ және қара үкі қауырсыны, үкі аяғы; тасбақа қаңқасы; балық тісі және т. б.

Ш. Уәлиханов былай деп жазады: “Ертерек кездерге тұмар мал, құс сүйектерінен немесе тастардан жасалатын.

1. Жануардың сүйектерінде құдыретті күш бар. Қазақтардың ойынша, қары жілік малды ит-құстан сақтаушылық қасиеті жағынан бақташыдан кем түспейді. Ұры-қарыдан, қасқырдан аман сақтайды, ол бірақ өлім-жітімнен аман алып қала алмайды деп Ильминский мырза қате түсінік береді (қара: Археологиялық қоғам Шығыс бөлімшесінің Хабарлары, 1860, №5 шығ. ) . Жілікті қазақ үйге тура монғолдар сияқты жасап, орналастырады. Гомбаевтың айтуынша, монғолдар жұқа екі сүйектің арасына шөп тығады. Сүйек осы күйде құрық ұстаған бақташыға ұқсайды. Қазақтардың таным-сенімдерінде, қары жілік адамға ұқсаған бейнесімен ұры-қарыдан сақтайды. Қазақтар бұл сүйекті қары жілік дейді. Қары өзгертілген хариту сөзінің баламасы емес пе екен? Осы қары жілікті қазақтар ер-тұрманның әбзелі есебінде және ат пен ер-тоқымды сақтаушы деген нанымда, ердің алдыңғы қасына іліп қояды.

Қасқырдың тілерсегі белдің шойырылуынан, сарп (ревматизм) ауруынан және “көзден” сақтайды деген нанымда қолданылады.

2. Үкінің басы, аяғы мен қауырсыны жын-періден қорғайды, сондықтан үйдің әр жеріне, бесіктің басына іліп қояды. Қырғыздардың үйінен ұлардың басын көрдік (Tetra - ogallus himalayensis) қырғыздардың наным-сенімінде ұлардың еті шешек ауруынан сақтандырады.

3. “Көзден” және “тілден” сақтану үшін “есек тас” деп аталатын тасты тағады. Олардың сенімінше, тас есектің қарнында жүреді, бірақ саудагерлер “есек тас” деп, шыны, сырымен сырланған көк қышты алдап сатады” [111; 26-27] .

Қазақтардың мифологиялық түсініктерінде жылқы - желден, түйе - сордан, қой - оттан, сиыр - судан, ешкі - тастан жаратылған деп есептеледі. “Қияли, идеалды түлікті түйеде - жампоз, жылқыда - тұлпар, сиырда - тынжы, адамда - алып атаған. Түлікте кездесетін “асылдарды” қаратіл (сиырда), желмая, тұлпар, келепан деген” [130; 176] .

Қазақтардағы киелі жануарлар түрлерінің тағы бірі - түйе. Түйеге қатысты наным-сенімдер, ырымдар мен салттар жөнінде диссертацияның келесі тарауында кеңірек сөз етеміз - мұнда түйенің түсіне қатысты және киелі семантикаға ие лексикалық бірліктерді келтіреміз. Олар мынадай лексемалар: ақ түйе, ақ боз атан, бозінген, аруана, ақ бура, қара бура, шаңырақ түйе, қара түйе және т. б.

Құстардың атаулары да киелі семантикаға ие: үкі, қарға, самұрық, қарақұс, қарлығаш, аққу және т. б. “Қазақ халқында аң-құсқа байланысты толып жатқан наным-сенімдер, тыйым, ырымдар қалыптасқан. Ата-бабаларымыз тіпті олардың емдік қасиеттерін де білген. Үкінің басы, аяғы мен қауырсыны жын перілерден, сұқ көзден қорғайды деген ұғым бойынша, оны киелі құс санайды. Сондықтан оларды үйдің әр жеріне, бесіктің басына, жаңа үйленген жастардың шымылдығына іліп қоятын болған. Әншілердің бас киімінің төбесіне үкі тағатыны осыдан. Себебі көрермендер арасында кейбір тіл - көз сұқты адамдар отыруы әбден мүмкін. Халық аққуды, құндызды аулатпаған, атқызбаған. Аққу құс төресі, сұлулық пен махаббат белгісі іспеттес. Сондықтан қазақ сұлу қыздарды “аққудың көгілдіріндей”, “аққудай періште екен” деп сипаттаған” [104; 166] .

Қ. Ғабитханұлының айтуынша [100; 15] : “…ертедегі адамдар құсқа, жоғары әлемнің бейнесі, көк тәңірімен тілдесіп көк пен жерді байланыстырып тұратын киелі күш - тотем деп табынған. Наным-сенімін олардың қауырсындарын төбеге қадау арқылы білдірген. Олар аспан әлемін шартты түрде кескіндеп, өзінің тотем (киелі деп) санаған құсына деген құрметін, наным-сенімін әр түрлі тәсілмен, ритуалмен жеткізген. Мәселен, қазақтардың “үкі тағу” дәстүрі - осының бір айқын көрінісі. Үкінің үлпілдеген қауырсын, құмрық жүнін қазақтар адамға көрік беретін, жағымды әсер ететін сәнді зат ретінде де, тіл-көзден сақтайтын ырымдық зат ретінде де күні бүгінге дейін пайдаланып келеді. Үкінің қараңғы түнде көретін көзінің жітілігі, дыбыс шығармай ұшатын сақтығы, көп жасау т. б. өзге құстарда жоқ ерекшеліктері оны қасиетті, киелі құс деп санауға себеп болған. Үкінің жүнін ғана емес, қазақтар ырым қылып, оның тұмсығы мен тұяғын да тұмар орнында қолданады, үкінің қауырсынын, әдетте, баланың бас киіміне, бесігіне және жаңа той қылған жастардың түс киізі мен шымылдығына, сал-серілердің тақиясына тағады” [100; 15-16] .

С. Қондыбай құстардың киелілігі туралы былай дейді: “Құс - екі дүние арасын жалғастырушы делдал (рух, періште) . Қарабайыр мифте, басқа дүниенің өзінің жоғарғы және төменгі бөлінуіне орай, делдал құс бейнесі де екі түрлі болып шығады; яғни, құс - адамды жоғарғы дүниемен де, төменгі дүниемен де жалғастырушы”[132; 201-202] .

Түркілердің ертедегі тарихын зерттеуші Ю. А. Зуев былайша атап көрсетеді: “У-сунь иероглифтік таңбаларының этимологиясы “қарғаның ұрпақтары” дегенді білдіреді, бұған П. Доффина көңіл аударады. Мұнда бұл кейіпкер өте маңызды болып табылады: Қарғаның мифологиялық образы мақсаттылықтан алшақ жатыр” [147; 23] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.