Әлем мәдениетінің тарихы

Жоспар
Кіріспе

Әлем мәдениеті
Ежелгі Шығыс мәдениеті

Мәдениеттің тууы бір уақытта пайда болған зат емес. Ол пайда болу мен қалыптасудың ұзақ процесінен өтті және сондықтан дәл мерзімі жоқ. Алайда осы процестің хронологиялық шеңберлерін анықтауға болады. Егер қазіргі түрдегі адам – homo sapiens шамамен 40 мың жыл бұрын пайда болса, онда мәдениеттің бірінші элементтері одан ерте 150 мың жыл бұрын пайда болды. Бұл жағынан мәдениет адамнан үлкен. Бұл мерзімді одан әрі 400 мың жылға жылжытуға болады. Онда біздің бабаларымыз неандерталдықтар отты тауып пайдалана бастады. Мәдениет деп біз рухани құбылыстарды түсінетіндігімізден, ең дұрысы 150 мың жыл болып саналады, өйткені осы уақытқа рухани өмірдің басты көзі болып саналатын діннің бастапқы формаларының пайда болуы жатады. Осы орасан зор аралық – бір жарым мыңжылдықта мәдениеттің қалыптасу және эволюция процесі өтті.
Барлық мәдениеттер өзінің айрықша өзгешелігімен ерекшеленді және адамзаттың дамуына үлкен үлес қосты. Осы кезеңде философия, математика, астрономия, медицина және ғылыми білімнің басқа салалары пайда болып, табысты дамыған. Көркем шығармашылықтың көптеген облыстары – сәулет, мүсін, барельеф классикалық формаларға жетеді.
Жаңа заман адамын толық есейген деп санауға болады, алайда ол әрқашан салмақты, жауапты, парасатты бола бермейді.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ӘЛЕМ МӘДЕНИЕТІНІҢ ТАРИХЫ

Мәдениеттің тууы бір уақытта пайда болған зат емес. Ол пайда болу мен
қалыптасудың ұзақ процесінен өтті және сондықтан дәл мерзімі жоқ. Алайда
осы процестің хронологиялық шеңберлерін анықтауға болады. Егер қазіргі
түрдегі адам – homo sapiens шамамен 40 мың жыл бұрын пайда болса, онда
мәдениеттің бірінші элементтері одан ерте 150 мың жыл бұрын пайда болды.
Бұл жағынан мәдениет адамнан үлкен. Бұл мерзімді одан әрі 400 мың жылға
жылжытуға болады. Онда біздің бабаларымыз неандерталдықтар отты тауып
пайдалана бастады. Мәдениет деп біз рухани құбылыстарды
түсінетіндігімізден, ең дұрысы 150 мың жыл болып саналады, өйткені осы
уақытқа рухани өмірдің басты көзі болып саналатын діннің бастапқы
формаларының пайда болуы жатады. Осы орасан зор аралық – бір жарым
мыңжылдықта мәдениеттің қалыптасу және эволюция процесі өтті.
Барлық мәдениеттер өзінің айрықша өзгешелігімен ерекшеленді және
адамзаттың дамуына үлкен үлес қосты. Осы кезеңде философия, математика,
астрономия, медицина және ғылыми білімнің басқа салалары пайда болып,
табысты дамыған. Көркем шығармашылықтың көптеген облыстары – сәулет, мүсін,
барельеф классикалық формаларға жетеді.
Жаңа заман адамын толық есейген деп санауға болады, алайда ол әрқашан
салмақты, жауапты, парасатты бола бермейді.
Адамның пайда болу тарихы ерте заманнан басталады, оның көп бөлігі
ежелгі заманға жатады. Ол мың жылдар бойы жалғасып келеді.
Адам пайдаланған ең ежелгі қарулар 2,5 млн. жыл бұрынғы заманға
жатады. Адамдар қару жасаған материалдар бойынша археологтар ежелгі заман
әлемінің тарихын үш ғасырға бөліп қарайды: тас, қола және темір. Тас ғасыры
ежелгі тас ғасырына немесе палеолитке (шамамен 2,6 млн. бастап б.з. дейінгі
12 мың жылына дейін), орта тас ғасыры немесе мезолит (шамамен 12 мың жылдан
б.з. дейінгі 7 мың жылға дейін), жаңа тас ғасыры немесе неолит (шамамен 7
жылдан б.з. дейінгі 4 мың жылға дейін), мыс-тас ғасыры немесе энеолит
(шамамен 3 – б.з. дейінгі 2 мың жылдығының басы). Қола ғасыр – (шамамен 2 –
б.з. дейінгі 1 мың жылдық), темір ғасыры (шамамен 1 мың жылдықтың ортасынан
б.з. дейін).
Өз кезегінде палеолит үш кезеңге бөлінеді: төменгі, орта және жоғарғы
немесе кейінгі. Жоғарғы палеолит - адамзат биологиялық көрінетін бірлікке
қоса, мәдениет деп аталатын біріктіретін байланыстар деңгейіне ие болатын
дәуір. Алғашқы қоғам мәдениетінің басты көне формасы қоғамдық сана формасы
және қауымдық-рулық құрылыс идеологиясы ретінде болатын мифология болды.
Адамға ерте заманнан бастап қоршаған әлемді тану қажет болды. Миф
шығармашылығы - ежелгі қоғамға сай ежелгі адамның дүние мен өзін тану
формасы, бұл – оның дүниені тәжірибелік-рухани игеру формасы. Мифология
қиялда және қиялдың көмегімен табиғат күштерін игереді, бағындырады және
түрлендіреді.
Адамның дүниені тануы неге осындай өзіндік және таң қаларлық миф
шығармашылығы түрінде (грек тілінен аударғанда - әңгіме, аңыз) деген
сұраққа жауапты ойлау ерекшеліктерінің мәдени-тарихи дамуының осындай
деңгейінен іздеу қажет. Ежелгі адамның ойлауы синкретизммен, яғни
бөлінбеуімен, қоршаған ортаны қабылдауда эмоционалды, аффектілі-моторлы
реакцияның басым болуымен сипатталады. Мифологияда діннің, моральдың, өнер
мен ғылымның алғашқы элементтері біріктірілген. Ежелгі адамның мифологиялық
танымында қиял мен шындық қатар жүріп, қиял шын оқиға ретінде қабылданады.
Сонымен миф – адамның дүниемен ой жүзінде жақындасуына негізделген
адамдық тұрмыс пен дүние тану тәсілі; адам мұнда психологиялық ойларды
заттардың бастапқы қасиеттері ретінде қабылдайды және табиғат құбылыстарын
қарастырып, әсерленеді. Осы сатыда ежелгі адамның барлық психикалық
процестері мен қайғысының мүмкіндіктері архетип деп аталатын ұжымдық
санасыз күйінде болды. Санаға ене отырып, алғашқы бейне мазмұнды
сипаттамаға ие болады. Миф шығармашылығы процесі архетиптің бейнеге
айналуы.
Мифология ежелгі адамның тірі қалуының жалғыз тәсілі оның қатаң
табиғат құбылыстарымен жақындастығы сезімі екендігін көрсетеді.
Мифологиялық жандар (Құдайлар, нимфалар, құбыжықтар) табиғи және әлеуметтік
күштердің бейнесі болды, оларды мейірімдендіруге, дуалауға, ал кейде
қорқытуға болады. Өмірде тірі қалу үшін адамның қуатты қамқоршысы болу
керек, бұл қамқоршылар оның Құдайына айналады. Мұндай Құдайлар ролінде
мифологиялық қиялда жанданған ең белгілі күштер мен құбылыстар болады. Әр
тайпаның өз Құдайы, өзінің сыйынатын мифологиялық жандары пайда болады.
Осыдан пұтқа табынушылық деген термин шыққан: әр ерекше тілге (тайпаға)
сенудің өз жүйесі сай келеді.
Мифтің негізгі идеясы – қоршаған әлеммен мистикалық ортақтық және
бірлік ежелгі мәдениет пен діннің барлық белгілерінде байқалады:
тотемизмде, анимизмде, фетишизмде, магияда.
Өзін табиғатпен және оның нақты құбылыстарымен теңестіру тотемизмде
–жануарларға табынуда байқалады (аз дәрежеде өсімдіктер мен табиғат
күштеріне). Ру өзінің тотемінің атында болып, онымен қандас туыс екендігіне
сенген.
Алғашқы дәуір үшін басқа тән сенімнің түрі фетишизм болған. Фетишизм
деген кейбір жансыз заттардың ерекше қасиеттеріне сену, мысалы, үңгірлерге,
тастарға, ағаштарға, нақты еңбек құралдарына, тұрмыстық заттарға, ал
кейіннен арнайы жасалған діни заттарға.
Табиғаттың жандануымен анимизм – табиғат құбылыстарының себебі ретінде
жан мен рухтың болатындығына сенім. Анимизм бойынша әр заттың жаны бар, ал
кейбір ерекше заттар (рухтар, перілер) өз бетімен әрекет етеді.
Мифте адам ғана әлемге бағынышты ғана емес, әлем де адамға байланысты
болады. Мистикалық ортақтық екі жақты сипатта болады, егер екі зат немесе
екі мистикалық жан бір-бірімен байланысты болса, онда әрбірінің тағдыры
басқаның тағдырымен байланысты болады. Осының негізінде магия – адамның
ерекше түрде адамдарға көмектесе немесе зиян келтіре отырып, нақты
әрекеттер мен сөздер арқылы адамдарға, жануарларға, өсімдіктерге, тіпті
табиғат құбылыстарына әсер ету қабілетіне сенімі.
Діннің ең ерте формалары фантастикалық түсініктердің – сенімнен,
сонымен бірге шіркеу жорасын атқару – діни тәжірибе бастамасынан құралады.
Сенімнің дамуымен және діннің қиындауымен жора – тарихи бірінші және
қоғамда тәртіпті белгілеу мен сақтаудың ең тиімді формасын жасайды. Жора
адамның тәртіпсіздікке (хаосқа) тәртіпті қарсы қоюдың бірінші әрекеті болып
саналады. Жора құпиялықпен тығыз байланысты, оның пайда болу құпиялылығы
қалыпты жұмыс істеуінің қажет шарты болып саналады. Құпияны білу, оны ашуға
тырысу, жоралар құпиялылығы дін үшін үлкен қауіп туғызады. Мифология –
адамның өзін-өзі көрсету құралы. Бұл адамның шығармашылық қабілеттерін
көрсетудің ежелгі және мәңгі формасы.

Ежелгі Шығыс мәдениеті
Ежелгі Шығыс адамды ертедегі дүние аясынан алып шыққан ұлы мәдениеттер
отаны болды. Ертедегі дүниеден шыға отырып, Шығыс адамның дүниеге
қатынасының мифологиялық тәсілін жеңе алмады. Бірақ ежелгі шығыс
мәдениеттерінің әлемі – бұл табиғат апаттарының ғана емес, озбыр мемлекет
қуатының құдайдай көрінуі. Ежелгі шығыс мәдениетінің негізі адамның
дербестігі мен еркіндігін мойындамайтын абсолютті бірлік идеалы болып
табылады. Мемлекеттің бұл типі қатаң біріктіру қажеттілігінен туды, ол
нақты табиғат жағдайларына жауап болды. Осы мемлекет – шығыс озбырлығы зор
төрешілдік аппаратпен басқарылады, оның бірлігі қол астына қарайтын
адамдардың өмірі мен өліміне абсолютті билік етуге ие билеушімен
бейнеленеді. Мемлекеттің мұндай типі Ежелгі Шығыс елдері Египет,
Месопотамия, Үнді, Қытайға тән.
Ежелгі Египет - әлемдік өркениеттің дамуына үлкен әсер еткен ежелгі
мәдениеттердің бірі. Б.з. дейінгі 3000 жылы перғауын патшалар басқаратын
ерте құл иеленуші, орталықтандырылған озбыр формадағы мемлекет пайда болды.
Египеттің жоғарғы билігін құрған негізгі принциптер оның мызғымастығы мен
ақылға сыйымсыздығы болды.
Ежелгі египеттіктер мәдениетінің маңызды қасиеті мәңгілікке ұмтылу
болды, оның белгісі өлген адамға табыну сенімінің болуы, оған сәйкес өлім
өмірдің аяқталғандығын білдірмейді және мәңгілік өмірлік күш – ка
ұзарады, және де тек жерлеу жорасын толық сақтаған жағдайда. Өлген адамның
денесін сақтау қамы мумиялар жасау өнеріне әкелді. Өлген адамдардың
денелері бальзамдалып, пирамидаларға салынды. Пирамидалардың ішіндегі ең
ескісі 5 мың жыл бұрын салынған Джосер перғауынның пирамидасы, ол аспанға
көтеріліп бара жатқан саты тәрізді салынған. Алайда ең белгілісі және
өлшемі бойынша едәуірі – Хеопс пирамидасы.
Діни табынуда перғауынды құдай деп тану басты орын алды. Ол күн құдайы
Ра тәрізді болды. Осирис - өлім құдайы және жерасты әлемінің патшасы. Исида
– Осиристің әйелі және қарындасы, құнарлылық пен аналар қамқоршысы. Маат –
шындық пен тәртіптілік құдайы. Кейбір жануарлар, өсімдіктер, заттар
құдайлар болып саналды. Аменхотеп ІV перғауын (Эхнатон) (б.з. дейінгі 1419-
1400 ж.ж.) Атон құдайының атымен бір құдай ғана қалдыруды ойлады, бірақ
бұған абыздар мен ақсүйектер қарсы тұрды.
Египет мәдениетінің маңызды құрама бөлігі иероглифтер – суретті
символдық хат болды, онымен храмдар мен сарайлар алдындағы жоғары ескерткіш
тастарды жазды, олар кейіннен буын жүйеліге айналды.
Б.з. дейінгі ІІ мыңжылдықтың бейнелеу өнерінің жауһарыТутанхамон
перғауынның әйелімен бақшадағы барельефі, Аменхотеп ІV әйелі – Нефертитидің
скульптуралық портреті, Аменхотеп ІІІ мүсіні болды. Ежелгі Египеттің
бейнелеу өнеріне фигураларды жазық бейнелеу, статикалық, канондық шарттылық
тән. Ерлердің денесі қызыл түспен, әйелдердің түсі қызғылт түспен, ал
шаштары қара түспен, киімдері ақ түспен бейнеленген. Өнер мелшиіп тұру
сипатында болады.
Египеттің көркем әдебиетінің ең ерте ескерткіштері б.з. дейінгі ІІ
мыңжылдыққа жатады. Бұл – патшалар мен даналардың ұлдарына ақыл айтуы,
ғажайыптар, сиқыршылар туралы көптеген ертегілер, повестер. Ежелгі Египет
әдебиетінің ұзын сонар, дерексіз шығармаларының бірі – Көңілі қалған
адамның өз жанымен әңгімесі (Беседа разочарованного со своей душой).
Ежелгі Египет өркениеті б.з. дейінгі XVI-XV ғ.ғ. Жаңа патшалық
кезеңінде өркендеудің жоғары дәрежесіне жетті.
Б.з. дейінгі IV-III мыңжылдықта Қос өзен территориясы – Тигр және
Ефрат өзендерінің аңғарында Египтеттегі мәдениеттегідей жоғары мәдениет
пайда болып, орнықты. Алайда мыңжылдықтар бойы бір ғана мемлекет – Ежелгі
Египет қана болған Ніл аңғарынан ерекшелігі Қос өзенде (Месопотамияда) бір-
бірін әр түрлі мемлекеттер ауыстырып отырды, оның ішінде Шумер, Аккад,
Вавилония, Ассирия, Иран. Қос өзен тарихы мен мәдениеті Египеттегіге
қарағанда динамикалы болды.
Қос өзеннің ежелгі мәдениеті – шумер-аккадтық. Шумерлер вавилон
мәдениетінің рубасылары болды. Олар тарихта бірінші рет Алтын ғасыр
туралы поэма шығарды, бірінші элегиялар жазды, бірінші кітапханалық
каталог құрастырды, олар бірінші медициналық кітаптардың авторлары болды,
егіншінің бірінші күнтізбесін жазды және т.б.
Бұл халыққа дүниедегі алғашқы жазу – шумер сына жазуы жатады, бұл
белгілері сына тәрізді сызықшалар топтарынан тұратын белгілер жазуы, олар
ылғалды сазға басылып жазылды.
Шумер-аккад өркениетінің мұрагері Вавилония болды. Б.з. дейінгі ІІ
мыңжылдық ортасында Хаммурапи патша кезінде (б.з. дейінгі 1792-1750 ж.ж.
ережелері) Вавилон қаласы өз маңында Шумер мен Аккадтың барлық облыстарын
біріктірді. Хаммурапи кезінде екі метрлік тас бағанаға сына жазумен
жазылған белгілі заңдар жиынтығы пайда болды. Бұл заңдарда Қос өзеннің
ежелгі тұрғындарының шаруашылық өмірі, тұрмысы, әдет-ғұрыптары мен
дүниетанымы бейнеленді, олардың мүдделері нақты шындыққа көңіл аударып,
маңындағы тайпалармен үнемі күресу қажеттігімен анықталды.
Қос өзеннің ежелгі тұрғындарының сенімінде су мен аспан шырақтарына
табыну үлкен роль атқарды, ол астрономия мен математиканың тез дамуына
әкелді. Осылай алты ондық жүйесі құрылды, ол қазіргі уақытқа дейін уақыт
есептеуі – минутада, секундта бар. Вавилон астрономдары Күннің, Айдың
айналуын және күн тұтылуының қайталануын бірінші болып есептеп шығарды.
Вавилон ғалымдарының барлық ғылыми білімдері магиямен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.