Мұхаммед Хайдар Дулати тәрбие және еңбек тәрбиесі туралы (1499-1551)

Тарихи Рашиди
Хайдар Дулатидың пікірлері
Әдебиеттер

Белгілі тарихшы, әдебиетші, Моғолстан мен Орта Азияға тарихы жөніндегі аса құнды түпнұсқа болып саналатын - ''Тарихи Рашидидің'', ''Джаханнама'' дастанының авторы.
Мұхаммед Хайдар Дулатидың балалық шағы Темір әулеті мемлекеттерінің күйреуі, Моғолстанның ыдырауы және қазақ хандығының өркендеу дәуірімен тұтас келеді. Сұлтан Махмуд хан мен Мұхаммед Шайбани ханның феодалдық соғыстары кезінде, туыстары, оны Кабулдағы Бабырға жібереді. Бабырдың айтуы бойынша Мұхаммед Хайдар Дулати жан-жақты білімді адам болған. Сол кездегі саяси оқиғалар мен қайраткерлерді, сондай-ақ Қазақстан мен Орта Азия, Моғолстанның өткен тарихын, әсіресе халықтың дәстүрін, оқу-ағарту мәселелерін, тәрбие тағылымдарын жақсы білген. Тәрбиені ''Бабырнама'' негізінде құрды, ең бастысы тарихын, сол дәуірдегі әрбір халықтың ұлт-дәстүрін, қоғамдық-құрылысты, тарихи - тәжірбиені, саяси-ақуалды, ұлттық тәрбиені -халықтық педагогика /ол кездегі ата-бабалық тәрбие деп түсінген/ негізінде жүргізуді уағыздаған.
1541-1546 жылдары Кашмирде ''Тарихи Рашидиді'' жазды. Ол бұл еңбегінде қазақтардың /өз тайпасы Дулат-тардың/ өткені жайлы ұрпақтан-ұрпаққа жеткен әңгі-мелер, алғашқы қоғамдағы еңбек процесінің құрыл-ғандығы, феодалдық қоғамдағы таптық тәрбиенің пайда болуы, Моғолдардың аңызы, туралы жырлар, Моғол хандарының әлеуметтік-тәрбиелік үстемдігімен хандардың оқу, тәрбие ісіндегі дара ерекшеліктері, олардың еңбек бөлінісі, дәуірдің тәрбиелік ерекшеліктері қарастырылды. Әсіресе, еңбек, еңбек ету, еңбек тәрбиесі туралы бұрынғы тәжірбиелер мен соңғы деректердің тарихи және тәрбиелік мәні келтірілді/, еңбек парсы тілінде жазылған/. Автор өзінен бұрынғы белгілі ғалымдар - Жувейнидің, Жамал Қаршидің, Рашид ад-дидің, Ходдолла Казвинидің, Шарафаддин Әли Иоздидің, Абдуразақ Самарханидің т/б. тарихи шығармаларын пайдаланды. Олардың әрқайсысының өмір сүрген дәуірінде еңбек ету, еңбек тәрбиесінің қойылысына, еңбектің қоғамдағы орнына талдау жасаған. ''Тарихи Рашиди де'' қазақ хандығының құрылғаны және одан кейінгі Жетісу мен Дешті қыпшақ-тағы оқиғалар, тарихи тәжірибе мен тәрбие тағылымдары, сол кездегі педагогикалық ой-пікірлердің пайда болуы мен дамуы талданып жазылады. Сондай-ақ, еңбекте Моғолстанның құлауы, феодалдық соғыстар, сыртқы жауға қарсы қазақтар мен қырғыздардың, өзбектермен достастық одағының қалыптасуы мұндағы саяси оқиға-лар, жеке адам санасының қалыптасуындағы тәрбиенің атқаратын ролі жайлы көптеген мағлұматтар келтіріледі.

Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. -Алматы, Қазақ университеті, 1989.
Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. -А., 1991.
3.Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие беру. /Методикалық нұсқау. А., 1990.
4.Ақназарова Б. Класс жетекшісі. -А., Мектеп, 1973.
5.Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. -А., 1992.

6.Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
7.Әбілова З. Этнопедагогика. -А., 1997.
8.Әтемова Қ. Ата-аналар жиналысының мәні. Қаз. мем. 1-1996.
9.Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы, 1987. тарау.
Болдырев Н. Класс жетекшісі. -А., Мектеп, 1980.
Богословский В. т. б. Жалпы психология -А., Мектеп, 1980, 13 тарау.
Безкаравайный С., Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи-әдеби кештер. -А., Мектеп, 1968.
Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. -Алматы, 1973.
Бабанский Ю. Педагогика. -Москва, 1988. 23-тарау.
Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процесса. -М., 1975.
Внутришкольное управление: Вопросы теории и практики. Под ред. Т. И. Шамовой.
Елеманов С., Күктілеуов А. Жастарға арналған праволық білім беру негіздері. -А., 1985.
Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. -А., Мектеп, 1975.
Жұмаханов Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. -А., 1985.
20.Ильина Т. Педагогика, -М., 1984 жыл.
21.Керімов Л. Праволық тәрбие жүйесі. (11-лекция). -А., 1991.
22.Капралов Р. Класс жетекшісінің жұмысы. -А., 1983.