Заңды тұлғаларды несиелеу туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.1. Заңды тұлғаларды несиелеу мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Заңды тұлғаларды несиелеу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3. Шетел тәжірибесіндегі заңды тұлғаларды несиелеу ... ... ... ... ... ... ... 16
2. ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1. « Цеснабанк» АҚ несие қызметiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2.2. « Цеснабанк» АҚ заңды тұлғаларды несиелеу бойынша анализ ... ... 28
3. ҚР ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
3.1. Заңды тұлғаларды несиелеудің даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2. Заңды тұлғаларды несиелеу механизмін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
1. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.1. Заңды тұлғаларды несиелеу мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Заңды тұлғаларды несиелеу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3. Шетел тәжірибесіндегі заңды тұлғаларды несиелеу ... ... ... ... ... ... ... 16
2. ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1. « Цеснабанк» АҚ несие қызметiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2.2. « Цеснабанк» АҚ заңды тұлғаларды несиелеу бойынша анализ ... ... 28
3. ҚР ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
3.1. Заңды тұлғаларды несиелеудің даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2. Заңды тұлғаларды несиелеу механизмін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банк жүйесі қызмет етуде. Бұл - экономика саласындағы жоғары деңгейдегі динамикалық түрде дамыған болып табылады. Коммерциялық банктер кейінгі жылдары өзін-өзі қатаң түрде байланыстыру және банктер арасындағы бәсекелестікке қарсы тұра алатындығын көрсете алды, оның ішінде заңды тұлғаларды несиелеуде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Мәселен, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің деректері бойынша банктердің экономикаға кредиттерінің көлемі 2011 жылы 15,7%-ға өсіп, 8 781,4 млрд. теңгеге (59,3 млрд. АҚШ долл.) жетті. Заңды тұлғаларға кредиттер бір жылда 17,5%-ға өсіп, 6 434,9 млрд. теңге болды, жеке тұлғаларға –2 346,4 млрд. теңгеге дейін 10,9%-ға өсті [ҚР Ұлттық банкінің деректері бойынша]. Осындай статистикалық мәліметтер алдағы тарауларда толық қарастырылған.
Сонымен қатар, қазіргі таңдағы банктер заңды тұлғаларды несиелеуде несиенің ауқымды қызмет түрлерін клиенттерге көрсетеді. Нарықтық экономикада банктердің несие қатынастары және нарық бәсекесі даму алды, ал ол болса жаңа талап қойып және қазіргі уақытқа сай әдістер мен шешу қолданымдарын пайдаланылады, қажет етеді және заңды тұлғаларды несиелеуде несиені ауқымды реттеу түрлерін клиенттерге ұсынады.
Елiмiздiң нарықтық қатынасқа өту жағдайында несие халық шаруашылығының дамуының негiзгi факторы болып табылады.
Осы орайда экономикалық өсуді қаржыландырудың маңызды факторларының бірі – банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту керек. Әр түрлі экономикалық секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз қызметін жандандыру үшін, айналым қаражаттарын және негізгі қорларын толықтыру үшін банктік несиені алады.
Сонымен қатар, қазіргі таңдағы банктер заңды тұлғаларды несиелеуде несиенің ауқымды қызмет түрлерін клиенттерге көрсетеді. Нарықтық экономикада банктердің несие қатынастары және нарық бәсекесі даму алды, ал ол болса жаңа талап қойып және қазіргі уақытқа сай әдістер мен шешу қолданымдарын пайдаланылады, қажет етеді және заңды тұлғаларды несиелеуде несиені ауқымды реттеу түрлерін клиенттерге ұсынады.
Елiмiздiң нарықтық қатынасқа өту жағдайында несие халық шаруашылығының дамуының негiзгi факторы болып табылады.
Осы орайда экономикалық өсуді қаржыландырудың маңызды факторларының бірі – банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту керек. Әр түрлі экономикалық секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз қызметін жандандыру үшін, айналым қаражаттарын және негізгі қорларын толықтыру үшін банктік несиені алады.
1. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2004-жылғы 19-наурыз // Егемен Қазақстан. – 2004, 20-наурыз.
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. – Алматы: Қазақ Университеті, 2000.
3. Лаврушин О.И. Банковское дело. – Москва: Финансы и статистика, 1999.
4. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
5. Банковское дело / Под редакцией Сейткасимова Г.С. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
6. Банковское дело / Под редакцией Колесникова В.И. – Москва: Финансы и статистика, 1995.
7. Нурсеит Н. Расширение банковского кредитования производства // АльПари. – 2002. - №6.
8. Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбелл. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – Москва-Санкт-Петербург, 1993.
9. Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 1998.
10. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. – Москва: Финансы и статистика, 1993.
11. ЕДБ-де тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық // Егемен Қазақстан. – 2004, 11-ақпан.
12. Стратегия индустриаьно-инновационного развития Республики Казахстан: проблемы и перспективы ее реализации: Материалы конференции / Под редакцией Елемесова Р.Е., Джумамбаева С.К. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
13. Хавьер М. Пиедра. Система кредитного бюро в Казахстане. Расширение доступа к кредитным ресурсам. Успех сбалансированного подхода // Банки Казахстана. – 2003.- №9.
14. Хамитова К.Н. Современные проблемы и перспективы краткосрочного кредитования в Казахстане // Банки Казахстана. – 2002. - №2.
15. Нурсеит Н., Нурсеитова Р. Текущее состояние развития и кредитования малого бизнеса // Экономика и статистика. – 2003 - №2.
16. Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков // Банки Казахстана. – 2002.- №7.
17. Халитова М. Система кредитования в условиях реформирования экономики Казахстана // Саясат. – 2003.- №7.
18. Симановский А.Ю. Резервы на возможные потери по ссудам: международный опыт и некоторые вопросы методологии // Деньги и кредит. – 2004.- №1.
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. – Алматы: Қазақ Университеті, 2000.
3. Лаврушин О.И. Банковское дело. – Москва: Финансы и статистика, 1999.
4. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
5. Банковское дело / Под редакцией Сейткасимова Г.С. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
6. Банковское дело / Под редакцией Колесникова В.И. – Москва: Финансы и статистика, 1995.
7. Нурсеит Н. Расширение банковского кредитования производства // АльПари. – 2002. - №6.
8. Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбелл. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – Москва-Санкт-Петербург, 1993.
9. Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 1998.
10. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. – Москва: Финансы и статистика, 1993.
11. ЕДБ-де тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық // Егемен Қазақстан. – 2004, 11-ақпан.
12. Стратегия индустриаьно-инновационного развития Республики Казахстан: проблемы и перспективы ее реализации: Материалы конференции / Под редакцией Елемесова Р.Е., Джумамбаева С.К. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
13. Хавьер М. Пиедра. Система кредитного бюро в Казахстане. Расширение доступа к кредитным ресурсам. Успех сбалансированного подхода // Банки Казахстана. – 2003.- №9.
14. Хамитова К.Н. Современные проблемы и перспективы краткосрочного кредитования в Казахстане // Банки Казахстана. – 2002. - №2.
15. Нурсеит Н., Нурсеитова Р. Текущее состояние развития и кредитования малого бизнеса // Экономика и статистика. – 2003 - №2.
16. Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков // Банки Казахстана. – 2002.- №7.
17. Халитова М. Система кредитования в условиях реформирования экономики Казахстана // Саясат. – 2003.- №7.
18. Симановский А.Ю. Резервы на возможные потери по ссудам: международный опыт и некоторые вопросы методологии // Деньги и кредит. – 2004.- №1.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1.Заңды тұлғаларды несиелеу 5
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.Заңды тұлғаларды несиелеу 10
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Шетел тәжірибесіндегі заңды тұлғаларды 16
несиелеу ... ... ... ... ... ... .. .
2. ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ
НЕСИЕЛЕУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.1. Цеснабанк АҚ несие қызметiн 21
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Цеснабанк АҚ заңды тұлғаларды несиелеу бойынша анализ ... ... 28
3. ҚР ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1.Заңды тұлғаларды несиелеудің даму 33
перспективасы ... ... ... ... ... . ... ...
3.2.Заңды тұлғаларды несиелеу механизмін 37
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 44
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында
екі деңгейлі банк жүйесі қызмет етуде. Бұл - экономика саласындағы жоғары
деңгейдегі динамикалық түрде дамыған болып табылады. Коммерциялық банктер
кейінгі жылдары өзін-өзі қатаң түрде байланыстыру және банктер арасындағы
бәсекелестікке қарсы тұра алатындығын көрсете алды, оның ішінде заңды
тұлғаларды несиелеуде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Мәселен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің деректері бойынша банктердің экономикаға
кредиттерінің көлемі 2011 жылы 15,7%-ға өсіп, 8 781,4 млрд. теңгеге (59,3
млрд. АҚШ долл.) жетті. Заңды тұлғаларға кредиттер бір жылда 17,5%-ға өсіп,
6 434,9 млрд. теңге болды, жеке тұлғаларға –2 346,4 млрд. теңгеге дейін
10,9%-ға өсті [ҚР Ұлттық банкінің деректері бойынша]. Осындай
статистикалық мәліметтер алдағы тарауларда толық қарастырылған.
Сонымен қатар, қазіргі таңдағы банктер заңды тұлғаларды несиелеуде
несиенің ауқымды қызмет түрлерін клиенттерге көрсетеді. Нарықтық
экономикада банктердің несие қатынастары және нарық бәсекесі даму алды, ал
ол болса жаңа талап қойып және қазіргі уақытқа сай әдістер мен шешу
қолданымдарын пайдаланылады, қажет етеді және заңды тұлғаларды несиелеуде
несиені ауқымды реттеу түрлерін клиенттерге ұсынады.
Елiмiздiң нарықтық қатынасқа өту жағдайында несие халық шаруашылығының
дамуының негiзгi факторы болып табылады.
Осы орайда экономикалық өсуді қаржыландырудың маңызды факторларының
бірі – банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту керек. Әр түрлі
экономикалық секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз қызметін
жандандыру үшін, айналым қаражаттарын және негізгі қорларын толықтыру үшін
банктік несиені алады.
Қазіргі кезде елімізде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеуді
көбейтуге өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі түрде қолданылады.
Бұл экономикадағы құрылымдық қайта құруды тежеп қана қоймай, банктік
секторлардың несиелік және валюталық тәуекелдерге ұшырау мүмкіндігін
күшейтетін банктік жүйе мен несиелеудің дамуына бірқатар теріс факторлардың
әсерімен байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт
өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы әлі де төмен болып отыр.
Сондықтан, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, елдегі шаруашылық
субьектілердің қаржылық жағдайының жақсаруы шартында несиелеуге байланысты
тежеуші факторларды жойып, оны кеңейту мәселесі алдыңғы қатарға шығады.
Осыған байланысты заңды тұлғаларды несиелеуді жетілдіру механизмін
қарастыру – қазіргі кездегі актуалды мәселелердің бірі болып табылады.
Яғни, несиелеуді кеңейтіп, оның дамуына жақсы жағдай жасай отырып, заңды
тұлғалардың қаржылық қажеттілігін қанағаттандырамыз. Ал, бұл экономикалық
өсуге, өз кезегінде, әсер етеді.
Жалпы алғанда, заңды тұлғаларды несиелеу кезінде шешімін күтіп тұрған
бірқатар қиындықтар бар. Атап айтсақ, біріншіден, талап етілетін құжаттарды
қарастырудағы кемшіліктер. Екіншіден, несие қабілеттілігін есептеулерді
жүзеге асырудағы жетіспеушіліктер. Үшіншіден, экономика салаларының тек
таңдамалы түрлерін несиелеп, кейбір аса қажетті салаларын олардың ұзақ
мерзімді қажет ететіндігінен несиелемеу т.с.с. Осындай кемшіліктерді түзеп,
несиелеу процесін жетілдіру керек.
Курстық жұмыстың мақсаты – заңды тұлғаларды несиелеу механизмін
қарастырып, ондағы жетілдірілуі тиіс жағдайларын анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- заңды тұлғаларды несиелеу мәнін, механизмін;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердегі заңды
тұлғаларды несиелеу тәртібін;
- заңды тұлғалардың несиелеуді жетілдіру жолдарын айқындау
болып табылады.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні – халық шаруашылығының дамуының негiзгi
факторы – несие, оның жүзеге асырылуы, заңды тұлғаларды несиелеу
механизмі, заңды тұлғаларды несиелеудің даму перспективалары.
Курстық жұмыстың объектісі – Цесна банк;
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Заңдар жинағы,
статистикалық ақпарат көздері, мерзімді басылымдар, сонымен қатар шетелдік
және отандық әдебиеттер қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиетте тізімінен тұрады, соның ішінде 10 кесте
және
8 сурет.
1. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Заңды тұлғаларды несиелеу мәні
Заңды тұлғаларды несиелеу қандай-да бір шаруашылық субьектілердің
қажеттіліктерін алуға мүмкіндік беретін ақшалай ресурстарды белгілі-бір
қағидалар мен шарттарға сәйкес беру болып табылады.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру несиелеу қағидаларын қатаң
сақтау негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің берілу процесі – бұл қоғамдағы экономикалық өзара байланыстарды
алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді. Сондықтан да, несиенің
экономикалық категория ретіндегі мәнін тереңдей ұғыну несиелеудің негізгі
қағидаларын анықтап білмейінше жеткіліксіз болып саналады. Несиелеуді
ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы;
• несиенің ақылылығы;
• несиенің қамтамасыз етілуі;
• несиенің сыйақылылығы;
Несиелеудің соңғы қағидасы шетелдік банктік тәжірибеде бірінші класты
қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мұндай жағдайда несие сыйақы ретінде
ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде, несиенің қандай
мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды.
Мерзімділік – бұл белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделетін несиенің ерекше бір белгісі. Бұл қағида несие берушінің қарыз
алушыға берген қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға
тиістігімен қорытындалады. Осыдан барып несиенің қайтарымдылық қағидасы
туындайды.
Несиенің қайтарымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретінде,
басқадай тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды.
Несиенің ақылылығы – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық – бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін
пайыз түрінде беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшін төлейтін
пайызын несиенің бағасы деп атайды.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі ескеретін басты
факторларына мыналарды жатқызуға болады:
• орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалар бойынша
белгіленетін пайыздың базалық мөлшері;
• банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
• өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа пайыз
мөлшері;
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы;
• несиеге деген сұраныс;
• несиенің сұралатын мерзімі мен түрі;
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.
Несиелеудің келесі бір қағидасы – берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл қағиданың пайда болуы несиенің экономикалық
категория ретінде шығуымен бірге келеді.
1980-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материалдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық бағалылықтарымен жүзеге
асырылып келді. Ал, бүгінгі күнгі несиенің қамтамасыз етілу формасы
ретінде: кепіл, кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері, тапсырма қолданылуда.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие болып табылады. Бірақ, кепілге берілген активтер қарыз
алушының иелігінде қалып, оның пайдалануында болады 2. 54-57 бет.
Қазіргі кезде банк өзінің 1-ші класты қарыз алушыларына қамтамасыз
етілмеген, яғни сенім немесе бланктік несие де береді.
Жалпы алғанда, несиелеудің мәнін мынадай 3 элемент арқылы ашуға болады:
1. субъект;
2. объект;
3. қамтамасыздандыру.
Осы үш элемент несиелік операциялардың, оның тиімділігінің түсінігін
анықтайды. Банктің несиелеудегі қызметі осылардың бірін-бірі толықтыруының
негізінде алға жылжиды. Ал, оларды біріктірмей, керісінше, ажыратсақ, бұл
банк ссудасының қайтарылмауына, барлық жүйенің құлдырауына әкеледі.
Несиелеу субъектісі әрекет қабілеттілігі бар, несиелік мәмілелерді
жасауға материалдық немесе басқа кепілдігі бар заңды немесе жеке тұлғалар
болып табылады. Оларды келесідей сыныптауға болады:
• мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар;
• кооперативтер;
• акционерлік қоғамдар;
• жеке еңбекпен шұғылданатын азаматтар, жалға берушілер;
• банктер;
• билік органдарын, біріккен кәсіпорындар, халықаралық бірлестіктер мен
ұйымдарды қоса алғанда басқа шаруашылықтар.
Субъектілер бойынша несиелерді бөлу несиелеу жүйесінде тағы бір сыныптама
түсінігін тудырады – несие түрлері бойынша бөлу. Ол экономикалық және
ұйымдастырушылық қатынаста белгілі-бір нақты несие мәмілесіне тән жиынтық
белгілерін көрсетеді. Несиелік мәміленің экономикалық белгілері – бұл
несиенің өзінің белгілері, олар бірегей болады. Ұйымдастырушылық белгілер
әрбір жеке жағдайларда әр түрлі болуы мүмкін. Осы салалық бағытталушылыққа
қарай өнеркәсіптік, сауда, банкаралық несиелерді бөлуге болады. АҚШ-та
ссудаларды сыныптаған кезде ауыл шаруашылық несиелерді бөледі 3. 221-222
бет.
Заңды тұлғаларға берілетін несие түрлері мыналар: лизингтік, ломбардтық,
овердрафт, овернайт, контокорренттік, факторингтік, форфейтингтік,
онкольдық, бланктік және т.б. Әрқайсысына түсінік беретін болсақ, лизингтік
несие өндіріске керекті құралдарды сатып алушыларға берілетін несие.
Ломбардтық несие – құнды заттарды, бағалы қағаздарды кепілге ала отырып
берілетін несие.
Овердрафт – банктің қысқа мерзімді өтімділігін қамтамасыз етуге арналған
бір күндік несие.
Овернайт – бір түнге берілетін несие түрі.
Контокоррентік – несиелік желі арқылы активті-пассивті шот бойынша
берілетін несие.
Факторингтік – жабдықтаушының дебиторлық қарызын ала отырып берілетін
несие. Ол қысқа мерзімге, 180 күнге дейін беріледі.
Форфейтингтік – экспортерға импортердің төлеуге тисті төлем талабын сатып
алуын білдіреді. Бұл тек халықаралық қатынаста вексель және чекті
пайдаланып жүзеге асырылады.
Онкольдық – банктің 1-ші класты клиенттеріне талап етуге дейін берілетін
несие.
Бланктік немесе сенім несиесі – қамтамасыздандырусыз берілетін несие
түрі.
Несиелеу объектісіне келетін болсақ, бұл – несиенің пайдалану заты, яғни
несиенің іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі, сондай-ақ, экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалардың сатып алатын
шикізаттары, материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық
операциялар, шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы
алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектілерінің құрылысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта қаруландыру,
кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу 4. 164-165 бет.
Ссудаларды қарыз алушыларға беру, әдетте, бұрын берілген ссудалар бойынша
мерзімі өтіп кеткен қарызының шартында жүзеге асырылады. Жеке жағдайларда,
егер қарыз алушылар ұзақ мерзім бойына қарызы болмаса және ол жақын уақытта
өтелетін болса, ссудалар банк басшыларының шешімімен берілуі мүмкін.
Несиелік механизм банктік қызметке байланысты заңдармен, банктердің
дербес несиелік саясаттарымен және экономиканың тиімділігін арттыру
міндеттерімен анықталады 4. 162бет.
Жалпы алғанда, жоғарыда айтылып кеткен несиелеу элементтерін (субъект,
объект, қамтамасыздандыру) бір-бірінен ажыратуға болмайды. Егер субъект
ретіндегі фирманың жоғары беделі болып, қамтамасыздандырусыз несие сұраса
немесе бұрын банктен ссуда алмаған фирма жақсы кепіл бере отырып несие
сұраса банк екі жағдайда қандай шешімге келеді? Банк үшін бір элементтің
ғана бар болуы жеткілікті ме, сол элемент қана абсолютті мәнде болып,
қалғандары тек теориялық мәнде жүруі дұрыс па?
Осындай сұрақтардың шеңберінде несиелеу жүйесінің тағы бір элементі
туындайды – бұл сенім. Ол несие түсінігінің өзінен пайда болады: латын
тілінен аударғанда credo сенемін дегенді білдіреді. Несиелеуде екі жақ
– несие беруші мен қарыз алушы қатысатыны белгілі. Олардың арасында
ссудаланатын құн қозғалысы жүреді.
Қазіргі несиелеу жүйесінде шаруашылық ұйымдардың меншікті және зайымдық
қаражаттар арасындағы шекті қатынасты белгілеуде мемлекет тарапынан қандай-
да бір әмір жүргізу жоқ. Шаруашылық ұйымдардың қызметтерінің коммерциялық
негізі, экономикалық тұрғыда олардың меншікті қаражаттарын зайымдық
қаражаттар үшін толық материалдық жауапкершілікте болуын жүктейді. Мұнда
зайымдық қаражаттар ретінде тек қана банктік несие емес, сол сияқты ақшалай
және тауарлай формасындағы шаруашылық аралық несие қарастырылады.
Кәсіпорындарға кімнің қаражатын және қанша көлемде зайымға алу туралы
өздері анықтауға құқық берілген, ал оларды пайдалану шарты келісім-шартта
анықталады.
Қазіргі несиелеу жүйесі банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі жағдайдың
бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы – ол уақытта несиелік мекемелер
өздеріне жоғарыдан берілген несиелік ресурстармен ғана жұмыс жасаған
болатын. Шынында да төменгі банктермен жинақталатын барлық ресурстар
КСРО Мемлекеттік банкі Басқармасында орталықтандырылған түрде
жинақталып, қайтадан сол орындарға несиелеу лимиті түрінде қайта беріліп
отырған. Сондай несиелеу шегінде сол немесе басқа аймақтың клиенттерін
несиелеген. Банк бөлімшелерінің ол уақыттарда қаражат жинақтауға деген
ешқандай да мүдделері болмаған және олардың активтері пассивтерінен
тәуелсіз болған. Қазіргі несиелеу жүйесі басқа негізде құрылған, яғни
берілетін несиелердің көлемі толығымен банктердің тартылған қаражаттарына
байланысты. Бұл берілетін несиелердің ауқымының, сонымен қатар несиелік
мекемеде қалыптасқан пайда мөлшерін көрсетеді.
Қазіргі несиелік механизм коммерциялық сипатқа ие. Осыған байланысты
сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді. Мұндай
жағдайда несиелеудің тек кәсіпорынның қосымша қаражатқа деген қажеттілігін
қанағаттандыру ғана маңызды емес, сонымен қатар несиелік мекеменің
рентабельділігін арттыру үшін де несиелеудің маңызы зор. Дәл осы тұста
коммерцияның арзанға сатып алып, қымбатқа сату принципі орын алады. Бұл,
әрине, клиенттердің несиелері мен депозиттеріне, сол сияқты банкаралық
несиеге де тиісті.
Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды бір белгісі оның келісім-шартқа
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу жүйесінде клиент пен банк
арасында қарыз алу барысында жасалатын келісім-шарттың экономикалық маңызы
төмен болғандықтан да, оны формальдық сипатта болды деп айтуға болады.
Кейіннен коммерциялық ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз
алушы арасында несиелік шартқа отырып, ол шарт несие берушінің де, қарыз
алушының да жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу жүйесінің келесі маңызды ерекшелігі –
бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі. Бұрынғы несиелеу
жүйесі объектіні несиелеуге ғана негізделгені бізге белгілі. Тауарлы-
материалдық құндылықтар қоры және өндірістік шығындардың болуы несиені
алуға құқық берді де, ссуданың қайтарылу барысына терең талдау
жүргізілмеді, клиент үшін жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына
автоматты түрде кепіл болады.
Жаңа несиелеу жүйесі дәтүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз етілу қағидалары, сол
сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі. Сонымен қатар олардың
бірқатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше жылдар
бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар категориялары өмір
сүріп, несиелеуде дифференциалданған режим қолданылған. Кәсіпорынды бағалау
негізіне олардың жоспарлы көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды.
Бүгінгі таңдағы қалыптасқан жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін
төмендетіп, клиенттің несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ, коммерциялық
банк қарыз алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта
ұйымдастыру және тарату туралы сұрақты қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер болды.
Тәжірибе көрсеткендей, ссудалардың тауарлы-материалдық құндылықтар
қалдығымен қамтамасыз етілуі олардың уақтылы қайтарылуына кепіл болмады.
Сондықтан да қамтамасыз етілмеген ссудаларды бұрынғы тәжірибеде
қалыптасуына байланысты түсіну банк тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару
тұрғысынан алғанда, толық кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді
несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу жүйесінің келесі бір ерекшелігіне банк несиелерін жоғары
дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады. Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік тәжірибедегідей біршама сенімді
формаларға сенім құқы, кепілдеме және кепіл-хат, жалпы алғанда сақтандыру
жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын несиелік механизм банкке
өзінің тәуелсіздігін нығайту, сонымен қатар несиелік тәуекелді төмендету
мүмкіндігін береді.
Жалпы, кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген жүйесі біршама дәрежеде
нарықтық қатынастарға сай келетін үлгі ретінде оларды бағалауға мүмкіндік
жасайды .
1.2. Заңды тұлғаларды несиелеу механизмі
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
техникалық қабаты ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және
несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда несиелеу механизмі
несиені пайдалану механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиені
ғылыми тұрғыда тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм тәжірибеде нақты
әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Қазіргі несиелеу механизмінің құрамы төмендегідей құрамдас бөліктерден
тұрады:
• несиелік әдістері және ссудалық шот түрлері;
• несиелік мәмілені құжаттау;
• несиенің мөлшерін белгілеу;
• несиені беру процедурасы;
• несиені қайтару тәртібі;
• несиелеу процесіне жасалатын бақылау;
• кепіл заттарын бағалау және іске асыру.
Несиелеу әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдерін білдіреді.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады :
• айналым бойынша несиелеу әдістері;
• қалдық бойынша несиелеу әдістері;
• айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Ссудаға деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие ссудаға деген қажеттілікті
туындататын тауарлы-материалды құндылықтар мен шығындар қалдықтарымен өзара
байланысқан. Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың
қалдықтарын есепке ала отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал
қажетті материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық
бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелеуде объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының нәтижесінде
айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде несиеге деген
қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде
берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Несиелеу әдістері несиені беру және қайтаруға арналған ссудалық шоттар
формаларын анықтауға негіз болады. Несиенің ұйымдастырылу қозғалысы
банктің клиентке ашқан ссудалық шотында көрсетіледі.
Ссудалық шот – клиенттің банктен олған несиесіне байланысты қарызы
көрсетілетін, яғни ссуданың берілуі мен қайтарылуы көрсетілетін шотты
білдіреді.
Ссудалық шоттың дебеті бойынша несиені беру көрсетілсе, қайтарылуы кредит
бойынша көрсетіледі. Ол келесі кестеде бейнеленген (1-кесте):
1-кесте. Ссудалық шот.
ДЕБЕТ КРЕДИТ
НЕСИЕНІ БЕРУ НЕСИЕНІ ҚАЙТАРУ
ССУДАЛЫҚ ШОТ ҚАЛДЫҒЫ
(несие бойынша қарыз)
Дереккөзі: 3. 125-бет
Несиенің берілуі мен өтелуі, қарыздың көрсетілуінің ортақ біртұтас
сызбасы барысында ссудалық шоттар өзара бөлінеді:
• ашылу мақсатына қарай;
• айналыммен өзара байланысы бойынша.
Ашылу мақсатына қарай ссудалық шоттар депозиттік-ссудалық болып келеді.
Мұндай жағдайда, клиент өзінің банктік депозитке салынған меншікті
қаражатын жұмсап қойған кезде ғана белгілі бір мөлшерде несие алуға хұқық
алады. Егер бұл шотта дебеттік қалдық шықса, онда ол депозиттік шоттан
ссудалық шотқа айналады.
Айналымы мен өзара байланысы бойынша ссудалық шоттардың үш типі болуы
мүмкін:
1. айналым-төлемдік;
2. қалдықты-компенсациялық;
3. айналым-қалдықтық.
Осы үш типі мәні жағынан несиелеудің үш әдісіне сәйкес келеді.
Айналым-төлемдік шотты ашу барысында клиент әр түрлі қажеттіліктерге
байланысты төлем құжаттарын: тауарлар мен қызметтер шотын, жалақыға
берілетін чектерді, берешек қарызды өтеуге, салықтар мен басқа да
төлемдерді аударуға байланысты төлем тапсырмаларын төлеуге мүмкіндік алады.
Клиент барлық төлемдерді төлеуде қалдықты-компенсациялық шотты пайдалана
алады. Клиенттің қанша несиелеу объектісі болса, сонша қалдықты-
компенсациялық шоты болуы мүмкін. Бұл ссудалық шот алдындағы екі ссудалық
шотқа қарағанда біршама қолайлы және көп техникалық рәсімделуді қажет
етеді, Сол сияқты несиенің белгілі бір мақсатқа берілуі қатаң қадағаланады.
Айналым-төлемдік ссудалық шоттың ерекше бір түрін контокорренттік шот
құрайды.
Контокоррент шоты – банктік тәжірибеде банктердің бірінші класты несиелік
және төмен қабылеті бар қарыз алушыларға несие беруде активті-пассивті
(есеп айырысу-ссудалық) шоттарды біріктіре отырып, пайдалануын білдіреді.
Бұл шот банк сенімінің ең жоғарғы формасын сипаттайды. Оның дебет жағы
бойынша клиенттік өндірістік қызметіне және пайданы бөлуіне байланысты
барлық төлемдер, ал кредитіне клиенттің есебіне түсетін түсімдер және басқа
да түсімдер есепке алынады. Бұл шоттың кредиттік қалдығы клиенттің сол
уақытта айналымда бар меншікті қаражатын, ал дебеттік қалдығы айналымға
банк несиесінің тартылғандығын, яғни ол бойынша пайыз төлеп отырғандығын
көрсетеді.
Қарыз алушыларды несиелеуге байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін
екінші деңгейлі банктер оларға ссудалық шоттар ашады: жай және арнайы.
Арнайы ссудалық шоттар шаруашылық ұйымның төлем айналымының үлкен бөлігін
несиенің көмегімен жүзеге асыратын жағдайда және несиеге деген үнемі
қажеттілікте болатын қарыз алушыларға ашылады. Қазіргі кезде арнайы
ссудалық шоттар бойынша тауарлар қорлары айналымына байланысты бөлшек және
көтерме сауда ұйымдары, сонымен қатар сату-жабдықтау ұйымдары несиеленеді.
Кәсіпорынға тек бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Бірақ та банк
кәсіпорындағы жекелеген қандай-да бір тауарлар, шаралары үстіне несиелеу
қажет деп санаса, онда оған жай ссудалық шоттар ашуға мүмкіндік береді. Жай
ссудалық шоттар бір рет ссудалар беру үшін ғана банктік тәжірибеде
қолданылады. Мұндай шоттар бойынша қарыздың өтелуі қарыз алушының
келісілген мерзімде мерзімді міндеттеме-тапсырмалар негізінде жүзеге
асырылады.
Егер қарыз алушы кәсіпорын бір уақытта бірнеше объектілер бойынша несиені
пайдаланса, онда оған бірнеше жай шоттар ашылуы мүмкін және ссудалар әр
түрлі шартпен, әр түрлі мерзімге және әр түрлі пайызбен беріледі. Мұндай
ерекше ссудаларды есепке алуда қарыз алушылардың алған ссудаларын уақтылы
өтеуіне банк тарапынан бақылау жүргізудің маңызы бар.
Несиелеу механизмінің екінші құрамдас бөлігі – несиелік мәмілені
құжаттау. Бастапқы кезде банк пен клиент арасында ауызша келісім жасалып,
оның соңы банкке несиелік ресурсқа сұралатын өтініштің жазбаша түрде
несиенің мақсатын көрсете отырып тапсырылуымен аяқталады. Банкте клиенттің
қаржылық жағдайын анықтауға және оның несиелік қабілетін бағалауға
мүмкіндік беретін материалдар болуы керек. Сондықтан да, банк клиенттен
оның қызметі жайлы соңғы екі-үш жылдағы жыл басына жасайтын кәсіпорынның
балансын, қажет болған жағдайларда таяу айдағы күнге жасалған балансын
талап етеді. Кәсіпорынның балансына қоса банкке пайда және зиян туралы,
ақшалай қаражаттар қозғалысы туралы есептерін береді. Клиенттің белгілі
мақсатқа несие алуға, оның қажетті мөлшерін, сыйақы мөлшерін және нақты
мерзімнен тұратын несиеге деген қажеттілікті негіздейтін техникалық-
экономикалық негіздемесі немесе бизнес жоспары болуы тиіс.
Банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын несиелік
мәміленің құқықтары мен міндеттерін белгілейтін маңызды құжат – несиелік
шарт жасалады. Онда екі жақтың экономикалық және заңи жауапкершіліктері
көрсетіледі. Елімізде қатаң белгіленген несиелік шарттың арнайы формасы
жоқ. Ал, ондай формалар Германия, Австрия сияқты елдердің тәжірибелерінде
кездеседі.
Несиелік шарттан басқа кепіл туралы келісім-шарт жасалады. Іс жүзінде,
егер кепіл несиелік мәмілеге қатысатын болса, онда міндетті түрде кепіл
туралы келісім-шарт жасалуға тиіс.Кейде ол нотариалды түрде куәландырылуы
да мүмкін.
Несиелеу процесі барысында клиент банкке басқа да құжаттарды (кепіл-хаты,
үшінші бір тұлғаның кепілдемесін, әр түрлі орындардан берілген анықтама
қағаздарды) тапсырады.
Несие банктің тиісті қызметкерінің жазбаша үкім шығару барысында
беріледі. Бұл қызметкер ретінде: банктің басшысы, оның орынбасары, несиелік
департамент бастығы, несиелік бөлім басшысы және банктің несиелік
офицерлерінің біреуі болуы мүмкін. Несиенің берілуі туралы үкім
клиенттердің шоттары бойынша есеп - айырысу және несиелік операцияларын
жүргізумен айналысатын бөлімге түседі. Онда клиенттің аты-жөні, несиенің
сомасы, несие беретін шоты көрсетіледі.
Жалпы, клиентке берілетін несиенің мөлшері көптеген жағдайларға
байланысты. Несиенің мөлшері несиелік келісім негізінде беріледі. Бұл
келісімде жазылған сома клиент үшін алуға тиісті ең жоғарғы соманы
білдіреді. Бұл сома өзінің мәні жағынан несиелеу лимиті болып табылады.
Несие мөлшері мыналарға:
• қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтыққа;
• несиенің қамтамасыз етуіне түскен тауарлы-материалды бағалылықтардың
нақты жинағына және олардың өтімділік дәрежесіне;
• маржа деңгейіне;
• тәуекел дәрежесі мен банктің клиентке сенім дәрежесіне;
• банктегі бар ресурс көлеміне байланысты.
Әр жекелеген жағдайларда бұл мөлшер қамтамасыз ету құнымен және банктің
клиентке деген сенім дәрежесіне байланысты анықталады.
Несиелеу механизмінің бір құрамдас бөлігі – несиені қайтару тәсілдері.
Оның бірегей жасалған үлгісі жоқ. Оның төмендегідей көптеген варианттары
болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы немесе қағазсыз, яғни байланыс
каналдары арқылы да жүзеге асырады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін
құжаттарға: клиенттің жазбаша үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың
бұйрықтары жатады.
Кепіл механизмі – кепіл туралы шартты дайындау, жасау және орындау
процесін білдіреді.
Кепіл механизмін іске асырудың негізгі кезеңдеріне жататындар: кепіл заты
мен түрін таңдау, кепіл затын бағалауды жүзеге асыру, кепіл туралы шарт
жасау және орындау, кепілді пайдалану.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
• тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық құндылықтар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлар-материалдық құндылықтар кепілі.
• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• сол банктегі депозиттер кепілі;
• жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
• жалгерлік құқық кепілі;
• авторлық құқық кепілі;
• жерге құқық кепілі.
Кепіл механизмінің негізгі элементіне кепіл затын бағалау жатады. Осыған
байланысты халықаралық тәжірибеде арнайы нұсқау жасалынған:
1. Кепіл заттары нарықтық құны бойынша бағаланады. Бұл ең жоғарғы
бағаны білдіреді және осы бағаға потенциалды сатып алушылар болуға
тиіс.
2. Мүлік үздіксіз қайта бағаланып отыруға тиіс.
3. Бағалауды арнайы біліктілігі бар мамандар жасауға тиіс.
4. Мүліктің бағаланатын құнына оған кеткен шығындар қосылуы тиіс.
5. Өнер шығармаларының антиквариаттың т.б. куәландырылуға тиіс.
6. Бағалау барысында оның жойылу құны мен сатуға кететін шығындарды
дұрыс анықтауға көңіл аудару қажет.
Несиелеу механизмінің құрамдас элементі – несиені беру процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Жалпы, несиелік процесті келесі сызбамен
көрсетуге болады (1-сурет):
Несиелік комитетке дайындау
Несиелік
қабілетін
талдау
ия
жоқ
Несиелік
комитет
Несиелік процесс
Несиені
қайтару
Төлемдер.
Мониторинг.
Мерзімі өткен
төлем.
1-ші өтініш
2-ші өтініш
1-сурет . Банктердегі несиелік процесс.
Несие беру процесінің 1-кезеңінде банкке келіп түскен несиеге деген
өтінішті қарайды. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы
негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар
қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
2-кезеңінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау кезінде қарыз
алушының алған ссудасы бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару
қабілеті талданады.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның
атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
2. қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға
дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерін орындауын білдіреді;
3. табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері,
тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеу процесінің 3-кезеңінде несиелік келісім-шарт жасалады. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт
негізінде шешеді.Оның мазмұнын жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде
отандық банктер оның типтік формаларын пайдаланады. Несиелік келісім-шартта
несиелеу мақсаты, обьектісі, оның мөлшері, ссуданы беру мерзімі және
қайтару шарттары; қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы
мөлшерлемесі; қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу
мерзімдері және несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
4-кезеңде нақты несиені беру кезеңі жүзеге асырылады. Бұл кезең ссудалық
шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру тәсілін
анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Соңғы 5-кезеңде несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау
жасалады. Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар
формасына, банк қаражаттарын пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы роліне байланысты. Жай шоттар бойынша банкке қарызы
есеп-айырысу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен
қайтарылса, арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарызы тікелей осы шотқа
келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу
барысындағы тәуекел көзі болып табылады.
1.3. Шетел тәжірибесіндегі заңды тұлғаларды несиелеу
Дамыған елдердің банктеріндегі несиелеу тәжірибесін қарастыра келе,
еліміздегі банктік жүйенің несиелеудегі қызметінің төмен деңгейін
көруімізге болады.
Дамыған елдердегі банктік несиелеу механизмін қарастырсақ, Францияда банк
клиентке нақты ақша сомасын бере отырып несие береді немесе оны беруге сөз
беру арқылы несие беруі мүмкін. Бірінші жағдайда толық мағынадағы несие
болса (баланста көрсетілетін), екінші жағдайда банктік қолмен
куәландырылған банк міндеттемесі ретінде болады (баланстан тыс есепке
алынады). Толық мағынадағы несиелер үш түрлі тәсілмен берілуі мүмкін:
коммерциялық құжаттарды есепке алу түрінде, қаржылық құжаттарды есепке алу
және кассалық несие. Банктің қолымен куәландырылған несиеге банктік кепіл
немесе акцепттерді, сондай-ақ несиенің қолданылмаған бөлігін жатқызады.
Францияда заңды тұлғаларды несиелеу кезінде белгілі-бір обьектімен
байланысты несие (коммерциялық қарыздық міндеттемелер, сыртқы сауда
операциялары, мемлекетті жабдықтау, қосалқы бөлшектер) түрлерін бөледі, ал
обьектімен байланысты емес несиелер тек қосымша роль ойнайды.
Қарыздық міндеттемелерге берілетін несие вексельдерді есепке алу
формасында берілуі мүмін. Бұл жағдайда банк екі кепілге ие болады: вексель
бойынша қарыз адамның қолы түрінде және осы вексельді есеспке алуға берген
кредиттер түрінде.Ал, қосалқы бөлшектерге берілетін несие бойынша
кәсіпорындағы дайын өнім қорлары өсіп кеткен жағдайда олардың қолма-қол
ақшаға сұранысын қанағаттандыру несиесі немесе маусымдық несие береді .
Германияда басқа елдерде сияқты несиелік операциялар негізгі орынды
алады. Бұл елде сыртқы сауданың дамуымен рамбурстық несие кеңінен
қолданылады. Ол шикізатты әкелу мен жартылай және дайын өнімдерді шығару
кезінде қолданылып, коноссамент кепілі формасында жүреді. Кейде бұл несие
сатып алушының тауарды еркін басқару құқын сақтап қалуы шартында беріледі.
Ол, әрине, бірінші класты қарыз алушыларға беріледі. Сондай-ақ, Германия
мемлекеттік қорларының, қалалық зайым облигациялары, темір жол акциялары
мен облигацияларын кепілдікке ала отырып несие береді. Неғұрлым тиімді
банктер қамтамасыздандырылғанмен бірге бланктік несие де береді. Өтелген
және өтелмеген несиелер екі жақты берілуі мүмкін. Қарыз алушы не банктен
ақша алады, не вексельді акцепттеуіне болады. Соңғысында қарыз алушы ақша
алу үшін басқа банкте вексельді есепке алады. Мұндай несиенің ерекше түрі
авальды несие болып табылады. Мемлекеттік жабдықтау, салық органдары
алдында алымдарды кейінге қалдыру туралы сұрау кезінде заңды тұлғалар өз
міндеттемелерін орындауға кепіл беруі керек.
АҚШ-та да халықаралық тәжірибедегі несиелер беріледі. Бұл елде
коммерциялық банктер беретін ссудалардың ішінде мөлшері және мәні бойынша
неғұрлым маңызды ссуда категориясы сауда-өнеркәсіптік кәсіпорындарына
берілетін ссуда болып табылады. Ол барлық берілген ссудалардың үштен бірін
құрайды. Коммерциялық және өнеркәсіптік ссудалардың көп бөлігі тауарлы-
материалдық құндылықтарды сатып алу үшін қолданылады, ал олардың мерзімі 1
жыл және одан аз болып табылады. Сондай-ақ, олардың арасында он жылға
дейінгі мерзімге берілетіндері де бар. Олар , әдетте, машина құрал-
жабдықтарын сатып алуға арналған. Сауда-өнеркәсіптік ссудалар тауарлы-
материалды запастармен, құрал-жабдықтармен, кәсіпорынның өзінің құнымен
қамтамасыздандырылуы мүмкін.
Жалпы, ірі шетел банктерінде несие процесін ұйымдастыруды несие бөлімі
жүзеге асырады. Несиелік талдау бөлімі барлық несиелеу үрдісін
жүйелендіріп, қолдап отырады. Ссудалық функция мен несиелік талдауды бөлу
несиелік бөлімдер өзінің тікелей жұмысына толығымен жұмыла алатындығын
көрсетеді. Кішігірім банктерде және кейбір банк филиалдарында несиелік
талдау несиелік қызметкер міндетіне кіреді. Екінші жағынан, екі бөлімді
бөлу несиелік талдаудың неғұрлым жоғары деңгейлі обьективтілігіне және
несиелік келісім-шартты неғұрлым ойластырып бекітуге ықпал етеді 10. 137
бет.
Несиелеу процесінің алғашқы кезеңінде несиелік өтінішті қарап, содан соң
қарыз алушының несиелік қабылетін талдайтыны белгілі. Осыған байланысты
шетелде клиенттердің несиелік қабылеті туралы ақпараттар жинауға
маманданған және олар туралы анықтамалар беретін арнайы фирмалар немесе
агенттіктер жұмыс жасайды. Бұл тәуелсіз ұйымдар банктерге келісім-шарт
негізінде қызмет көрсетеді. Мысалға, фирма Дан энд Брэд форд 3 млн. жуық
АҚШ-тың, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап, жалпы
ұлттық және аймақтық анықтамаларды жариялайды.
Несиелеу – бұл активтік операциялардың маңызды бағыттары болып табылса,
несиелік портфель банк активтерінің үштен бірі немесе жартысына дейінгі
мөлшерде құралады.
Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін
факторларға жасалған талдау батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды жасауға
мүмкіндік береді: дүниежүзілік банктердің мәліметтеріне сәйкес несиелер
бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебі 67% ішкі факторлар, ал 33%
сыртқы факторлар үлесі келеді (2-кесте).
2-кесте. Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар
(%-да)
Ішкі факторлар 67% Сыртқы факторлар 33%
Қамтамасыз етудің 22 Компанияның 12
жетіспеушілігі. банкроттығы.
Несиеге деген өтінішті оқып 21 Кредиторлық қарызды 11
үйрену барысында ақпаратты қайтаруын талап етуі.
дұрыс бағалауы.
Алдын ала ескерту белгісіне 18 ЖұмыссыздықЖанұя 6
кеш көңіл бөлуі және мәселелері.
операциялық бақылаудың
әлсіздігі.
Қамтамасыз етілудің 5 ҰрлықАлдау. 4
сапасының нашарлығы.
*көзі: С.Б. Мақыш. Коммерциялық банктер операциялары, Алматы, 2003ж.
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар
қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес.
Банктің кез келген қарыз алушысы мұндай факторларды басынан кешуі мүмкін.
Сондықтан, қарыз алушының несиелік қабылетін талдай отырып, банк
қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын анықтап білуге тиіс.
Банкроттықтың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді
басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайындағы өзгерістер мен
бәсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни
ресурстарының жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік
капиталдың жетіспеушілігі және зайымдық қаражаттардың үлесінің жоғарылығы
жатады.
Несиелік тәуекел несиелік портфель сапасына тікелей байланысты. Несиелік
портфель – несие беру бойынша банк қызметінің нәтижесі. Нақты
ұйымдастырылған несиелік процесс несиелік тәуекелді минимизациялауға
әкеледі. Қарыз алушылардың қаржылық көрсеткіштеріне, несиені қамтамасыз ету
құнына барлық құжаттардың дұрыстығына қарай несиелер келесідей бөлінеді:
1. төмен тәуекелі бар несиелер (сыныпталмайтын);
2. жоғары тәуекелі бар несиелер;
3. шекті тәуекелі бар несиелер;
4. ережеден тыс берілген несиелер (стандартты емес) 10.96-97бет.
Әр тәуекел кластарына өтелмеген тәуекелдер үшін өтелмеген несиелердің
өзіндік үлесі белгіленеді.
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете
бағалау несиелік тәуекелді төмендетудегі басты шара болып табылады.
Несиелердің қайтарылмауынан зиян шегу - кез келген банк қызметінің
негативті жағы. Оларды толық жою мүмкін емес, бірақ ең төменгі мөлшерге
жеткізуге болады. Американдық коммерциялық банктерде проблемалық
несиелердің пайда болу себептерін айқындауға көмектесетін, сол сияқты
олардың пайда болуын болжайтын толық жүйе жұмыс жасайды. Бұл жүйеге сәйкес
күмәнді несиелердің пайда болуына әсер ететін банкке байланысты және
байланысты емес факторлар келтіріледі. Бірінші факторларға несиелік
процеспен байланысты, яғни несиелік өтінішке, несиелік құжаттарға және т.б,
жасалатын талдауды қамтитын барлық аспектілері жатады. Екінші факторларға
қолайсыз экономикалық жағдай және төтенше оқиғалар жатады 4. 204бет.
Несиелік қабілетін талдағаннан кейін несиелік келісім-шарт жасалады.
Несиелік келісім – шарт мазмұнын қарастыру олардың көлемді болып келуін
көрсетеді. Кейбір несиелік келісім- шарттар 20 бетке дейін болады. Бұл
олардағы шарттардың кеңдігін көрсетеді. Мысалы, АҚШ-тың бір банкінде ұзақ
мерзімді несиеге немесе несиелік линия ашу негізінде ағымдағы
қажеттіліктерге берілетін несиелерге қатысты неғұрлым ашық формада
құрылатын несиелік келісім- шарт бар. Егер несие 30 күнге дейін берілсе,
не қысқартылған келісім- шарт, не қарыздық міндеттеме қолданылады.
Германияда бір жүйенің банктері үшін ( жеке, жинақтаушы т.б.) бірдей
несиелік шарттар белгіленген. Заңдармен қатар олар несиелік операциялардың
хұқықтық негізін құрады. Ортақ несиелік шарт белгілеу- банктердің
тәуекелден қорғану шараларының бірі. Ортақ несиелік шарттар банк
клиенттеріне жеткізіледі. Несиелік келісім – шарттарда олар қайталанбайды,
бірақ қарыз алушының олармен келісімін нақтылацтын пункт жазылады. Олардың
толық мәтіні несиелік келісім-шарт бланкісінің келесі бетінде беріледі.
Германияда несиелік келісім-шарттар бір түрге келтірілген. Олар кесте
макеттері түрінде типографиялық формада көрсетілген, ал қатардағы бөлімдер
қысқартылып толтырылады 3.299-301бет. Несиелік келісім-шарт жасалып,
ссуда берілгеннен кейін соңғы кезеңде несиенің қайтарылуын бақылайды. Заңды
тұлғаның өтімділігі, қаржылық құрылымы, рентабельділігі тұрақты талдау
обьектісі болуға тиіс. Әсіресе, несие қабілеттілігінің аспектілерін талдау
кезінде айқындалған әлсіз жерлері үздіксіз талданып отырғаны жөн. Несиелік
келісім-шартқа сәйкес несие құрылымы қиындықтар туындаған жағдайда теріс
салдарын жоюға мүмкіндік болатындай анықталуы керек. Яғни, мониторингте
қолданылатын құралдардың ішінде несиелік келісім-шарт негізгі құрал болып
табылады. АҚШ-ның банктеріндегі несиелік мониторингтің маңызды элементі
сенімді ақпарат жинап, оны талдап отыру болып табылады. Келесі суреттен
несиелік мониторингтік процесінің алгоритмі көрсетілген ( 2-сурет).
Мәліметтерді жинау
Несие қабылеттілігі элементтерін талдау
Өзгеріссіз
Несиелік рейтингті
тексеру
Түзету
шараларын
өткізу
2-сурет. Несиелік мониторинг процесі
Негізінен, банктегі жоғарғы буын басшыларының бірін несиелік мониторинг
үшін жауапты еткен жөн. Бұл функция, әсіресе кіші банктерде банктік
қызметін басқа бағыттарының мониторингі қызметімен біріктірілуі мүмкін
10.147-148. бет. АҚШ конгресі тұтынушылары пайыздық төлемдердің мөлшері
және басқа да төлемдер туралы толық ақпараттандыруға қол жеткізу мақсатында
несиелеу аясында дәйекті ақпарат туралы бірқатар заңдар қабылдаған. Сонымен
қатар, несиені орналастырудағы мүмкін болатын теңсіздікті жою, несиені өтеу
кезіндегі қателерді түзеуді заңдастыруды енгізу үшін де заңдар қабылданған
.
2. ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУ
2.1. Цеснабанк АҚ несие қызметiн ұйымдастыру
Цеснабанк АҚ 1992 жылы 17 қаңтарда қаланды. Цеснабанк АҚ несиелiк
операцияларының динамикасын талдамас бұрын, оның тарихына жүгінейік.
1993 жыл. Алматы мен Қостанай қалаларында филиалдар ашылды.
1996 жыл. Орталық Азия — Америкалық кәсіпкерлікті қолдау қорымен
(Азиялық кредиттік компания) шағын және орта бизнесті қаржыландыру жөнінде
келісім жасалды.
1998 жыл. Азия даму банкінің ауыл шаруашылық секторы үшін және
Еуропалық қайта құру және даму банкінің шағын және орта бизнесті дамытуға
арналған кредиттік желілері ашылды және Дүниежүзілік банкпен Ауыл
шаруашылығын жекешелендіруден кейін қолдау жөнінде келісімге қол қойылды.
2003 жыл. Ауыл шаруашылық министрлігі жүргізген мониторинг нәтижелері
бойынша Банк Дүниежүзілік банктің кредиттік желісін іске асыруға қатысушы
банктердің арасында үздік деп танылды.
Қазақстандық қор биржасының Биржалық кеңесінің шешімімен банк акциялары
КАSЕ-нің А санатты бағалы қағаздарының ресми тізіміне енгізілді.
2008 жыл. Банк шағын және орта кәсіпкерлікті қолдауға ақша қаражатын
бөлу бойынша Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту (ШОКД) бағдарламасына
қатысты.
2010 жыл. Банк сомасы 125 млн. АҚШ доллары болатын 3 жылдық
еврооблигация шығарылымын жоспарлы өтеуді жүзеге асырды.
Банкке корреспонденттік қатынастар мен жоғары төлемдік сапа саласындағы
жетістіктері үшін жетекші әлемдік қаржы институттарының, Citigroup және
Commerzbank AG-тың наградалары берілді.
Банк қазіргі заманғы байланыс-орталықты енгізу жөніндегі жобаны
аяқтады.
Банк SAP ERP-ді енгізуді аяқтады.
Банк Цесна Гарант ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1.Заңды тұлғаларды несиелеу 5
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.Заңды тұлғаларды несиелеу 10
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Шетел тәжірибесіндегі заңды тұлғаларды 16
несиелеу ... ... ... ... ... ... .. .
2. ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ
НЕСИЕЛЕУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.1. Цеснабанк АҚ несие қызметiн 21
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Цеснабанк АҚ заңды тұлғаларды несиелеу бойынша анализ ... ... 28
3. ҚР ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1.Заңды тұлғаларды несиелеудің даму 33
перспективасы ... ... ... ... ... . ... ...
3.2.Заңды тұлғаларды несиелеу механизмін 37
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 44
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында
екі деңгейлі банк жүйесі қызмет етуде. Бұл - экономика саласындағы жоғары
деңгейдегі динамикалық түрде дамыған болып табылады. Коммерциялық банктер
кейінгі жылдары өзін-өзі қатаң түрде байланыстыру және банктер арасындағы
бәсекелестікке қарсы тұра алатындығын көрсете алды, оның ішінде заңды
тұлғаларды несиелеуде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Мәселен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің деректері бойынша банктердің экономикаға
кредиттерінің көлемі 2011 жылы 15,7%-ға өсіп, 8 781,4 млрд. теңгеге (59,3
млрд. АҚШ долл.) жетті. Заңды тұлғаларға кредиттер бір жылда 17,5%-ға өсіп,
6 434,9 млрд. теңге болды, жеке тұлғаларға –2 346,4 млрд. теңгеге дейін
10,9%-ға өсті [ҚР Ұлттық банкінің деректері бойынша]. Осындай
статистикалық мәліметтер алдағы тарауларда толық қарастырылған.
Сонымен қатар, қазіргі таңдағы банктер заңды тұлғаларды несиелеуде
несиенің ауқымды қызмет түрлерін клиенттерге көрсетеді. Нарықтық
экономикада банктердің несие қатынастары және нарық бәсекесі даму алды, ал
ол болса жаңа талап қойып және қазіргі уақытқа сай әдістер мен шешу
қолданымдарын пайдаланылады, қажет етеді және заңды тұлғаларды несиелеуде
несиені ауқымды реттеу түрлерін клиенттерге ұсынады.
Елiмiздiң нарықтық қатынасқа өту жағдайында несие халық шаруашылығының
дамуының негiзгi факторы болып табылады.
Осы орайда экономикалық өсуді қаржыландырудың маңызды факторларының
бірі – банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту керек. Әр түрлі
экономикалық секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз қызметін
жандандыру үшін, айналым қаражаттарын және негізгі қорларын толықтыру үшін
банктік несиені алады.
Қазіргі кезде елімізде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеуді
көбейтуге өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі түрде қолданылады.
Бұл экономикадағы құрылымдық қайта құруды тежеп қана қоймай, банктік
секторлардың несиелік және валюталық тәуекелдерге ұшырау мүмкіндігін
күшейтетін банктік жүйе мен несиелеудің дамуына бірқатар теріс факторлардың
әсерімен байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт
өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы әлі де төмен болып отыр.
Сондықтан, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, елдегі шаруашылық
субьектілердің қаржылық жағдайының жақсаруы шартында несиелеуге байланысты
тежеуші факторларды жойып, оны кеңейту мәселесі алдыңғы қатарға шығады.
Осыған байланысты заңды тұлғаларды несиелеуді жетілдіру механизмін
қарастыру – қазіргі кездегі актуалды мәселелердің бірі болып табылады.
Яғни, несиелеуді кеңейтіп, оның дамуына жақсы жағдай жасай отырып, заңды
тұлғалардың қаржылық қажеттілігін қанағаттандырамыз. Ал, бұл экономикалық
өсуге, өз кезегінде, әсер етеді.
Жалпы алғанда, заңды тұлғаларды несиелеу кезінде шешімін күтіп тұрған
бірқатар қиындықтар бар. Атап айтсақ, біріншіден, талап етілетін құжаттарды
қарастырудағы кемшіліктер. Екіншіден, несие қабілеттілігін есептеулерді
жүзеге асырудағы жетіспеушіліктер. Үшіншіден, экономика салаларының тек
таңдамалы түрлерін несиелеп, кейбір аса қажетті салаларын олардың ұзақ
мерзімді қажет ететіндігінен несиелемеу т.с.с. Осындай кемшіліктерді түзеп,
несиелеу процесін жетілдіру керек.
Курстық жұмыстың мақсаты – заңды тұлғаларды несиелеу механизмін
қарастырып, ондағы жетілдірілуі тиіс жағдайларын анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- заңды тұлғаларды несиелеу мәнін, механизмін;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердегі заңды
тұлғаларды несиелеу тәртібін;
- заңды тұлғалардың несиелеуді жетілдіру жолдарын айқындау
болып табылады.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні – халық шаруашылығының дамуының негiзгi
факторы – несие, оның жүзеге асырылуы, заңды тұлғаларды несиелеу
механизмі, заңды тұлғаларды несиелеудің даму перспективалары.
Курстық жұмыстың объектісі – Цесна банк;
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Заңдар жинағы,
статистикалық ақпарат көздері, мерзімді басылымдар, сонымен қатар шетелдік
және отандық әдебиеттер қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиетте тізімінен тұрады, соның ішінде 10 кесте
және
8 сурет.
1. ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Заңды тұлғаларды несиелеу мәні
Заңды тұлғаларды несиелеу қандай-да бір шаруашылық субьектілердің
қажеттіліктерін алуға мүмкіндік беретін ақшалай ресурстарды белгілі-бір
қағидалар мен шарттарға сәйкес беру болып табылады.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру несиелеу қағидаларын қатаң
сақтау негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің берілу процесі – бұл қоғамдағы экономикалық өзара байланыстарды
алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді. Сондықтан да, несиенің
экономикалық категория ретіндегі мәнін тереңдей ұғыну несиелеудің негізгі
қағидаларын анықтап білмейінше жеткіліксіз болып саналады. Несиелеуді
ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы;
• несиенің ақылылығы;
• несиенің қамтамасыз етілуі;
• несиенің сыйақылылығы;
Несиелеудің соңғы қағидасы шетелдік банктік тәжірибеде бірінші класты
қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мұндай жағдайда несие сыйақы ретінде
ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде, несиенің қандай
мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды.
Мерзімділік – бұл белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделетін несиенің ерекше бір белгісі. Бұл қағида несие берушінің қарыз
алушыға берген қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға
тиістігімен қорытындалады. Осыдан барып несиенің қайтарымдылық қағидасы
туындайды.
Несиенің қайтарымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретінде,
басқадай тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды.
Несиенің ақылылығы – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық – бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін
пайыз түрінде беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшін төлейтін
пайызын несиенің бағасы деп атайды.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі ескеретін басты
факторларына мыналарды жатқызуға болады:
• орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалар бойынша
белгіленетін пайыздың базалық мөлшері;
• банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
• өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа пайыз
мөлшері;
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы;
• несиеге деген сұраныс;
• несиенің сұралатын мерзімі мен түрі;
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.
Несиелеудің келесі бір қағидасы – берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл қағиданың пайда болуы несиенің экономикалық
категория ретінде шығуымен бірге келеді.
1980-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материалдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық бағалылықтарымен жүзеге
асырылып келді. Ал, бүгінгі күнгі несиенің қамтамасыз етілу формасы
ретінде: кепіл, кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері, тапсырма қолданылуда.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие болып табылады. Бірақ, кепілге берілген активтер қарыз
алушының иелігінде қалып, оның пайдалануында болады 2. 54-57 бет.
Қазіргі кезде банк өзінің 1-ші класты қарыз алушыларына қамтамасыз
етілмеген, яғни сенім немесе бланктік несие де береді.
Жалпы алғанда, несиелеудің мәнін мынадай 3 элемент арқылы ашуға болады:
1. субъект;
2. объект;
3. қамтамасыздандыру.
Осы үш элемент несиелік операциялардың, оның тиімділігінің түсінігін
анықтайды. Банктің несиелеудегі қызметі осылардың бірін-бірі толықтыруының
негізінде алға жылжиды. Ал, оларды біріктірмей, керісінше, ажыратсақ, бұл
банк ссудасының қайтарылмауына, барлық жүйенің құлдырауына әкеледі.
Несиелеу субъектісі әрекет қабілеттілігі бар, несиелік мәмілелерді
жасауға материалдық немесе басқа кепілдігі бар заңды немесе жеке тұлғалар
болып табылады. Оларды келесідей сыныптауға болады:
• мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар;
• кооперативтер;
• акционерлік қоғамдар;
• жеке еңбекпен шұғылданатын азаматтар, жалға берушілер;
• банктер;
• билік органдарын, біріккен кәсіпорындар, халықаралық бірлестіктер мен
ұйымдарды қоса алғанда басқа шаруашылықтар.
Субъектілер бойынша несиелерді бөлу несиелеу жүйесінде тағы бір сыныптама
түсінігін тудырады – несие түрлері бойынша бөлу. Ол экономикалық және
ұйымдастырушылық қатынаста белгілі-бір нақты несие мәмілесіне тән жиынтық
белгілерін көрсетеді. Несиелік мәміленің экономикалық белгілері – бұл
несиенің өзінің белгілері, олар бірегей болады. Ұйымдастырушылық белгілер
әрбір жеке жағдайларда әр түрлі болуы мүмкін. Осы салалық бағытталушылыққа
қарай өнеркәсіптік, сауда, банкаралық несиелерді бөлуге болады. АҚШ-та
ссудаларды сыныптаған кезде ауыл шаруашылық несиелерді бөледі 3. 221-222
бет.
Заңды тұлғаларға берілетін несие түрлері мыналар: лизингтік, ломбардтық,
овердрафт, овернайт, контокорренттік, факторингтік, форфейтингтік,
онкольдық, бланктік және т.б. Әрқайсысына түсінік беретін болсақ, лизингтік
несие өндіріске керекті құралдарды сатып алушыларға берілетін несие.
Ломбардтық несие – құнды заттарды, бағалы қағаздарды кепілге ала отырып
берілетін несие.
Овердрафт – банктің қысқа мерзімді өтімділігін қамтамасыз етуге арналған
бір күндік несие.
Овернайт – бір түнге берілетін несие түрі.
Контокоррентік – несиелік желі арқылы активті-пассивті шот бойынша
берілетін несие.
Факторингтік – жабдықтаушының дебиторлық қарызын ала отырып берілетін
несие. Ол қысқа мерзімге, 180 күнге дейін беріледі.
Форфейтингтік – экспортерға импортердің төлеуге тисті төлем талабын сатып
алуын білдіреді. Бұл тек халықаралық қатынаста вексель және чекті
пайдаланып жүзеге асырылады.
Онкольдық – банктің 1-ші класты клиенттеріне талап етуге дейін берілетін
несие.
Бланктік немесе сенім несиесі – қамтамасыздандырусыз берілетін несие
түрі.
Несиелеу объектісіне келетін болсақ, бұл – несиенің пайдалану заты, яғни
несиенің іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі, сондай-ақ, экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалардың сатып алатын
шикізаттары, материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық
операциялар, шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы
алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектілерінің құрылысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта қаруландыру,
кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу 4. 164-165 бет.
Ссудаларды қарыз алушыларға беру, әдетте, бұрын берілген ссудалар бойынша
мерзімі өтіп кеткен қарызының шартында жүзеге асырылады. Жеке жағдайларда,
егер қарыз алушылар ұзақ мерзім бойына қарызы болмаса және ол жақын уақытта
өтелетін болса, ссудалар банк басшыларының шешімімен берілуі мүмкін.
Несиелік механизм банктік қызметке байланысты заңдармен, банктердің
дербес несиелік саясаттарымен және экономиканың тиімділігін арттыру
міндеттерімен анықталады 4. 162бет.
Жалпы алғанда, жоғарыда айтылып кеткен несиелеу элементтерін (субъект,
объект, қамтамасыздандыру) бір-бірінен ажыратуға болмайды. Егер субъект
ретіндегі фирманың жоғары беделі болып, қамтамасыздандырусыз несие сұраса
немесе бұрын банктен ссуда алмаған фирма жақсы кепіл бере отырып несие
сұраса банк екі жағдайда қандай шешімге келеді? Банк үшін бір элементтің
ғана бар болуы жеткілікті ме, сол элемент қана абсолютті мәнде болып,
қалғандары тек теориялық мәнде жүруі дұрыс па?
Осындай сұрақтардың шеңберінде несиелеу жүйесінің тағы бір элементі
туындайды – бұл сенім. Ол несие түсінігінің өзінен пайда болады: латын
тілінен аударғанда credo сенемін дегенді білдіреді. Несиелеуде екі жақ
– несие беруші мен қарыз алушы қатысатыны белгілі. Олардың арасында
ссудаланатын құн қозғалысы жүреді.
Қазіргі несиелеу жүйесінде шаруашылық ұйымдардың меншікті және зайымдық
қаражаттар арасындағы шекті қатынасты белгілеуде мемлекет тарапынан қандай-
да бір әмір жүргізу жоқ. Шаруашылық ұйымдардың қызметтерінің коммерциялық
негізі, экономикалық тұрғыда олардың меншікті қаражаттарын зайымдық
қаражаттар үшін толық материалдық жауапкершілікте болуын жүктейді. Мұнда
зайымдық қаражаттар ретінде тек қана банктік несие емес, сол сияқты ақшалай
және тауарлай формасындағы шаруашылық аралық несие қарастырылады.
Кәсіпорындарға кімнің қаражатын және қанша көлемде зайымға алу туралы
өздері анықтауға құқық берілген, ал оларды пайдалану шарты келісім-шартта
анықталады.
Қазіргі несиелеу жүйесі банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі жағдайдың
бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы – ол уақытта несиелік мекемелер
өздеріне жоғарыдан берілген несиелік ресурстармен ғана жұмыс жасаған
болатын. Шынында да төменгі банктермен жинақталатын барлық ресурстар
КСРО Мемлекеттік банкі Басқармасында орталықтандырылған түрде
жинақталып, қайтадан сол орындарға несиелеу лимиті түрінде қайта беріліп
отырған. Сондай несиелеу шегінде сол немесе басқа аймақтың клиенттерін
несиелеген. Банк бөлімшелерінің ол уақыттарда қаражат жинақтауға деген
ешқандай да мүдделері болмаған және олардың активтері пассивтерінен
тәуелсіз болған. Қазіргі несиелеу жүйесі басқа негізде құрылған, яғни
берілетін несиелердің көлемі толығымен банктердің тартылған қаражаттарына
байланысты. Бұл берілетін несиелердің ауқымының, сонымен қатар несиелік
мекемеде қалыптасқан пайда мөлшерін көрсетеді.
Қазіргі несиелік механизм коммерциялық сипатқа ие. Осыған байланысты
сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді. Мұндай
жағдайда несиелеудің тек кәсіпорынның қосымша қаражатқа деген қажеттілігін
қанағаттандыру ғана маңызды емес, сонымен қатар несиелік мекеменің
рентабельділігін арттыру үшін де несиелеудің маңызы зор. Дәл осы тұста
коммерцияның арзанға сатып алып, қымбатқа сату принципі орын алады. Бұл,
әрине, клиенттердің несиелері мен депозиттеріне, сол сияқты банкаралық
несиеге де тиісті.
Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды бір белгісі оның келісім-шартқа
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу жүйесінде клиент пен банк
арасында қарыз алу барысында жасалатын келісім-шарттың экономикалық маңызы
төмен болғандықтан да, оны формальдық сипатта болды деп айтуға болады.
Кейіннен коммерциялық ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз
алушы арасында несиелік шартқа отырып, ол шарт несие берушінің де, қарыз
алушының да жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу жүйесінің келесі маңызды ерекшелігі –
бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі. Бұрынғы несиелеу
жүйесі объектіні несиелеуге ғана негізделгені бізге белгілі. Тауарлы-
материалдық құндылықтар қоры және өндірістік шығындардың болуы несиені
алуға құқық берді де, ссуданың қайтарылу барысына терең талдау
жүргізілмеді, клиент үшін жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына
автоматты түрде кепіл болады.
Жаңа несиелеу жүйесі дәтүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз етілу қағидалары, сол
сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі. Сонымен қатар олардың
бірқатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше жылдар
бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар категориялары өмір
сүріп, несиелеуде дифференциалданған режим қолданылған. Кәсіпорынды бағалау
негізіне олардың жоспарлы көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды.
Бүгінгі таңдағы қалыптасқан жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін
төмендетіп, клиенттің несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ, коммерциялық
банк қарыз алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта
ұйымдастыру және тарату туралы сұрақты қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер болды.
Тәжірибе көрсеткендей, ссудалардың тауарлы-материалдық құндылықтар
қалдығымен қамтамасыз етілуі олардың уақтылы қайтарылуына кепіл болмады.
Сондықтан да қамтамасыз етілмеген ссудаларды бұрынғы тәжірибеде
қалыптасуына байланысты түсіну банк тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару
тұрғысынан алғанда, толық кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді
несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу жүйесінің келесі бір ерекшелігіне банк несиелерін жоғары
дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады. Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік тәжірибедегідей біршама сенімді
формаларға сенім құқы, кепілдеме және кепіл-хат, жалпы алғанда сақтандыру
жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын несиелік механизм банкке
өзінің тәуелсіздігін нығайту, сонымен қатар несиелік тәуекелді төмендету
мүмкіндігін береді.
Жалпы, кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген жүйесі біршама дәрежеде
нарықтық қатынастарға сай келетін үлгі ретінде оларды бағалауға мүмкіндік
жасайды .
1.2. Заңды тұлғаларды несиелеу механизмі
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
техникалық қабаты ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және
несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда несиелеу механизмі
несиені пайдалану механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиені
ғылыми тұрғыда тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм тәжірибеде нақты
әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Қазіргі несиелеу механизмінің құрамы төмендегідей құрамдас бөліктерден
тұрады:
• несиелік әдістері және ссудалық шот түрлері;
• несиелік мәмілені құжаттау;
• несиенің мөлшерін белгілеу;
• несиені беру процедурасы;
• несиені қайтару тәртібі;
• несиелеу процесіне жасалатын бақылау;
• кепіл заттарын бағалау және іске асыру.
Несиелеу әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдерін білдіреді.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады :
• айналым бойынша несиелеу әдістері;
• қалдық бойынша несиелеу әдістері;
• айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Ссудаға деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие ссудаға деген қажеттілікті
туындататын тауарлы-материалды құндылықтар мен шығындар қалдықтарымен өзара
байланысқан. Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың
қалдықтарын есепке ала отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал
қажетті материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық
бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелеуде объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының нәтижесінде
айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде несиеге деген
қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде
берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Несиелеу әдістері несиені беру және қайтаруға арналған ссудалық шоттар
формаларын анықтауға негіз болады. Несиенің ұйымдастырылу қозғалысы
банктің клиентке ашқан ссудалық шотында көрсетіледі.
Ссудалық шот – клиенттің банктен олған несиесіне байланысты қарызы
көрсетілетін, яғни ссуданың берілуі мен қайтарылуы көрсетілетін шотты
білдіреді.
Ссудалық шоттың дебеті бойынша несиені беру көрсетілсе, қайтарылуы кредит
бойынша көрсетіледі. Ол келесі кестеде бейнеленген (1-кесте):
1-кесте. Ссудалық шот.
ДЕБЕТ КРЕДИТ
НЕСИЕНІ БЕРУ НЕСИЕНІ ҚАЙТАРУ
ССУДАЛЫҚ ШОТ ҚАЛДЫҒЫ
(несие бойынша қарыз)
Дереккөзі: 3. 125-бет
Несиенің берілуі мен өтелуі, қарыздың көрсетілуінің ортақ біртұтас
сызбасы барысында ссудалық шоттар өзара бөлінеді:
• ашылу мақсатына қарай;
• айналыммен өзара байланысы бойынша.
Ашылу мақсатына қарай ссудалық шоттар депозиттік-ссудалық болып келеді.
Мұндай жағдайда, клиент өзінің банктік депозитке салынған меншікті
қаражатын жұмсап қойған кезде ғана белгілі бір мөлшерде несие алуға хұқық
алады. Егер бұл шотта дебеттік қалдық шықса, онда ол депозиттік шоттан
ссудалық шотқа айналады.
Айналымы мен өзара байланысы бойынша ссудалық шоттардың үш типі болуы
мүмкін:
1. айналым-төлемдік;
2. қалдықты-компенсациялық;
3. айналым-қалдықтық.
Осы үш типі мәні жағынан несиелеудің үш әдісіне сәйкес келеді.
Айналым-төлемдік шотты ашу барысында клиент әр түрлі қажеттіліктерге
байланысты төлем құжаттарын: тауарлар мен қызметтер шотын, жалақыға
берілетін чектерді, берешек қарызды өтеуге, салықтар мен басқа да
төлемдерді аударуға байланысты төлем тапсырмаларын төлеуге мүмкіндік алады.
Клиент барлық төлемдерді төлеуде қалдықты-компенсациялық шотты пайдалана
алады. Клиенттің қанша несиелеу объектісі болса, сонша қалдықты-
компенсациялық шоты болуы мүмкін. Бұл ссудалық шот алдындағы екі ссудалық
шотқа қарағанда біршама қолайлы және көп техникалық рәсімделуді қажет
етеді, Сол сияқты несиенің белгілі бір мақсатқа берілуі қатаң қадағаланады.
Айналым-төлемдік ссудалық шоттың ерекше бір түрін контокорренттік шот
құрайды.
Контокоррент шоты – банктік тәжірибеде банктердің бірінші класты несиелік
және төмен қабылеті бар қарыз алушыларға несие беруде активті-пассивті
(есеп айырысу-ссудалық) шоттарды біріктіре отырып, пайдалануын білдіреді.
Бұл шот банк сенімінің ең жоғарғы формасын сипаттайды. Оның дебет жағы
бойынша клиенттік өндірістік қызметіне және пайданы бөлуіне байланысты
барлық төлемдер, ал кредитіне клиенттің есебіне түсетін түсімдер және басқа
да түсімдер есепке алынады. Бұл шоттың кредиттік қалдығы клиенттің сол
уақытта айналымда бар меншікті қаражатын, ал дебеттік қалдығы айналымға
банк несиесінің тартылғандығын, яғни ол бойынша пайыз төлеп отырғандығын
көрсетеді.
Қарыз алушыларды несиелеуге байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін
екінші деңгейлі банктер оларға ссудалық шоттар ашады: жай және арнайы.
Арнайы ссудалық шоттар шаруашылық ұйымның төлем айналымының үлкен бөлігін
несиенің көмегімен жүзеге асыратын жағдайда және несиеге деген үнемі
қажеттілікте болатын қарыз алушыларға ашылады. Қазіргі кезде арнайы
ссудалық шоттар бойынша тауарлар қорлары айналымына байланысты бөлшек және
көтерме сауда ұйымдары, сонымен қатар сату-жабдықтау ұйымдары несиеленеді.
Кәсіпорынға тек бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Бірақ та банк
кәсіпорындағы жекелеген қандай-да бір тауарлар, шаралары үстіне несиелеу
қажет деп санаса, онда оған жай ссудалық шоттар ашуға мүмкіндік береді. Жай
ссудалық шоттар бір рет ссудалар беру үшін ғана банктік тәжірибеде
қолданылады. Мұндай шоттар бойынша қарыздың өтелуі қарыз алушының
келісілген мерзімде мерзімді міндеттеме-тапсырмалар негізінде жүзеге
асырылады.
Егер қарыз алушы кәсіпорын бір уақытта бірнеше объектілер бойынша несиені
пайдаланса, онда оған бірнеше жай шоттар ашылуы мүмкін және ссудалар әр
түрлі шартпен, әр түрлі мерзімге және әр түрлі пайызбен беріледі. Мұндай
ерекше ссудаларды есепке алуда қарыз алушылардың алған ссудаларын уақтылы
өтеуіне банк тарапынан бақылау жүргізудің маңызы бар.
Несиелеу механизмінің екінші құрамдас бөлігі – несиелік мәмілені
құжаттау. Бастапқы кезде банк пен клиент арасында ауызша келісім жасалып,
оның соңы банкке несиелік ресурсқа сұралатын өтініштің жазбаша түрде
несиенің мақсатын көрсете отырып тапсырылуымен аяқталады. Банкте клиенттің
қаржылық жағдайын анықтауға және оның несиелік қабілетін бағалауға
мүмкіндік беретін материалдар болуы керек. Сондықтан да, банк клиенттен
оның қызметі жайлы соңғы екі-үш жылдағы жыл басына жасайтын кәсіпорынның
балансын, қажет болған жағдайларда таяу айдағы күнге жасалған балансын
талап етеді. Кәсіпорынның балансына қоса банкке пайда және зиян туралы,
ақшалай қаражаттар қозғалысы туралы есептерін береді. Клиенттің белгілі
мақсатқа несие алуға, оның қажетті мөлшерін, сыйақы мөлшерін және нақты
мерзімнен тұратын несиеге деген қажеттілікті негіздейтін техникалық-
экономикалық негіздемесі немесе бизнес жоспары болуы тиіс.
Банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын несиелік
мәміленің құқықтары мен міндеттерін белгілейтін маңызды құжат – несиелік
шарт жасалады. Онда екі жақтың экономикалық және заңи жауапкершіліктері
көрсетіледі. Елімізде қатаң белгіленген несиелік шарттың арнайы формасы
жоқ. Ал, ондай формалар Германия, Австрия сияқты елдердің тәжірибелерінде
кездеседі.
Несиелік шарттан басқа кепіл туралы келісім-шарт жасалады. Іс жүзінде,
егер кепіл несиелік мәмілеге қатысатын болса, онда міндетті түрде кепіл
туралы келісім-шарт жасалуға тиіс.Кейде ол нотариалды түрде куәландырылуы
да мүмкін.
Несиелеу процесі барысында клиент банкке басқа да құжаттарды (кепіл-хаты,
үшінші бір тұлғаның кепілдемесін, әр түрлі орындардан берілген анықтама
қағаздарды) тапсырады.
Несие банктің тиісті қызметкерінің жазбаша үкім шығару барысында
беріледі. Бұл қызметкер ретінде: банктің басшысы, оның орынбасары, несиелік
департамент бастығы, несиелік бөлім басшысы және банктің несиелік
офицерлерінің біреуі болуы мүмкін. Несиенің берілуі туралы үкім
клиенттердің шоттары бойынша есеп - айырысу және несиелік операцияларын
жүргізумен айналысатын бөлімге түседі. Онда клиенттің аты-жөні, несиенің
сомасы, несие беретін шоты көрсетіледі.
Жалпы, клиентке берілетін несиенің мөлшері көптеген жағдайларға
байланысты. Несиенің мөлшері несиелік келісім негізінде беріледі. Бұл
келісімде жазылған сома клиент үшін алуға тиісті ең жоғарғы соманы
білдіреді. Бұл сома өзінің мәні жағынан несиелеу лимиті болып табылады.
Несие мөлшері мыналарға:
• қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтыққа;
• несиенің қамтамасыз етуіне түскен тауарлы-материалды бағалылықтардың
нақты жинағына және олардың өтімділік дәрежесіне;
• маржа деңгейіне;
• тәуекел дәрежесі мен банктің клиентке сенім дәрежесіне;
• банктегі бар ресурс көлеміне байланысты.
Әр жекелеген жағдайларда бұл мөлшер қамтамасыз ету құнымен және банктің
клиентке деген сенім дәрежесіне байланысты анықталады.
Несиелеу механизмінің бір құрамдас бөлігі – несиені қайтару тәсілдері.
Оның бірегей жасалған үлгісі жоқ. Оның төмендегідей көптеген варианттары
болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы немесе қағазсыз, яғни байланыс
каналдары арқылы да жүзеге асырады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін
құжаттарға: клиенттің жазбаша үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың
бұйрықтары жатады.
Кепіл механизмі – кепіл туралы шартты дайындау, жасау және орындау
процесін білдіреді.
Кепіл механизмін іске асырудың негізгі кезеңдеріне жататындар: кепіл заты
мен түрін таңдау, кепіл затын бағалауды жүзеге асыру, кепіл туралы шарт
жасау және орындау, кепілді пайдалану.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
• тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық құндылықтар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлар-материалдық құндылықтар кепілі.
• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• сол банктегі депозиттер кепілі;
• жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
• жалгерлік құқық кепілі;
• авторлық құқық кепілі;
• жерге құқық кепілі.
Кепіл механизмінің негізгі элементіне кепіл затын бағалау жатады. Осыған
байланысты халықаралық тәжірибеде арнайы нұсқау жасалынған:
1. Кепіл заттары нарықтық құны бойынша бағаланады. Бұл ең жоғарғы
бағаны білдіреді және осы бағаға потенциалды сатып алушылар болуға
тиіс.
2. Мүлік үздіксіз қайта бағаланып отыруға тиіс.
3. Бағалауды арнайы біліктілігі бар мамандар жасауға тиіс.
4. Мүліктің бағаланатын құнына оған кеткен шығындар қосылуы тиіс.
5. Өнер шығармаларының антиквариаттың т.б. куәландырылуға тиіс.
6. Бағалау барысында оның жойылу құны мен сатуға кететін шығындарды
дұрыс анықтауға көңіл аудару қажет.
Несиелеу механизмінің құрамдас элементі – несиені беру процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Жалпы, несиелік процесті келесі сызбамен
көрсетуге болады (1-сурет):
Несиелік комитетке дайындау
Несиелік
қабілетін
талдау
ия
жоқ
Несиелік
комитет
Несиелік процесс
Несиені
қайтару
Төлемдер.
Мониторинг.
Мерзімі өткен
төлем.
1-ші өтініш
2-ші өтініш
1-сурет . Банктердегі несиелік процесс.
Несие беру процесінің 1-кезеңінде банкке келіп түскен несиеге деген
өтінішті қарайды. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы
негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар
қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
2-кезеңінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау кезінде қарыз
алушының алған ссудасы бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару
қабілеті талданады.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның
атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
2. қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға
дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерін орындауын білдіреді;
3. табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері,
тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеу процесінің 3-кезеңінде несиелік келісім-шарт жасалады. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт
негізінде шешеді.Оның мазмұнын жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде
отандық банктер оның типтік формаларын пайдаланады. Несиелік келісім-шартта
несиелеу мақсаты, обьектісі, оның мөлшері, ссуданы беру мерзімі және
қайтару шарттары; қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы
мөлшерлемесі; қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу
мерзімдері және несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
4-кезеңде нақты несиені беру кезеңі жүзеге асырылады. Бұл кезең ссудалық
шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру тәсілін
анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Соңғы 5-кезеңде несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау
жасалады. Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар
формасына, банк қаражаттарын пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы роліне байланысты. Жай шоттар бойынша банкке қарызы
есеп-айырысу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен
қайтарылса, арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарызы тікелей осы шотқа
келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу
барысындағы тәуекел көзі болып табылады.
1.3. Шетел тәжірибесіндегі заңды тұлғаларды несиелеу
Дамыған елдердің банктеріндегі несиелеу тәжірибесін қарастыра келе,
еліміздегі банктік жүйенің несиелеудегі қызметінің төмен деңгейін
көруімізге болады.
Дамыған елдердегі банктік несиелеу механизмін қарастырсақ, Францияда банк
клиентке нақты ақша сомасын бере отырып несие береді немесе оны беруге сөз
беру арқылы несие беруі мүмкін. Бірінші жағдайда толық мағынадағы несие
болса (баланста көрсетілетін), екінші жағдайда банктік қолмен
куәландырылған банк міндеттемесі ретінде болады (баланстан тыс есепке
алынады). Толық мағынадағы несиелер үш түрлі тәсілмен берілуі мүмкін:
коммерциялық құжаттарды есепке алу түрінде, қаржылық құжаттарды есепке алу
және кассалық несие. Банктің қолымен куәландырылған несиеге банктік кепіл
немесе акцепттерді, сондай-ақ несиенің қолданылмаған бөлігін жатқызады.
Францияда заңды тұлғаларды несиелеу кезінде белгілі-бір обьектімен
байланысты несие (коммерциялық қарыздық міндеттемелер, сыртқы сауда
операциялары, мемлекетті жабдықтау, қосалқы бөлшектер) түрлерін бөледі, ал
обьектімен байланысты емес несиелер тек қосымша роль ойнайды.
Қарыздық міндеттемелерге берілетін несие вексельдерді есепке алу
формасында берілуі мүмін. Бұл жағдайда банк екі кепілге ие болады: вексель
бойынша қарыз адамның қолы түрінде және осы вексельді есеспке алуға берген
кредиттер түрінде.Ал, қосалқы бөлшектерге берілетін несие бойынша
кәсіпорындағы дайын өнім қорлары өсіп кеткен жағдайда олардың қолма-қол
ақшаға сұранысын қанағаттандыру несиесі немесе маусымдық несие береді .
Германияда басқа елдерде сияқты несиелік операциялар негізгі орынды
алады. Бұл елде сыртқы сауданың дамуымен рамбурстық несие кеңінен
қолданылады. Ол шикізатты әкелу мен жартылай және дайын өнімдерді шығару
кезінде қолданылып, коноссамент кепілі формасында жүреді. Кейде бұл несие
сатып алушының тауарды еркін басқару құқын сақтап қалуы шартында беріледі.
Ол, әрине, бірінші класты қарыз алушыларға беріледі. Сондай-ақ, Германия
мемлекеттік қорларының, қалалық зайым облигациялары, темір жол акциялары
мен облигацияларын кепілдікке ала отырып несие береді. Неғұрлым тиімді
банктер қамтамасыздандырылғанмен бірге бланктік несие де береді. Өтелген
және өтелмеген несиелер екі жақты берілуі мүмкін. Қарыз алушы не банктен
ақша алады, не вексельді акцепттеуіне болады. Соңғысында қарыз алушы ақша
алу үшін басқа банкте вексельді есепке алады. Мұндай несиенің ерекше түрі
авальды несие болып табылады. Мемлекеттік жабдықтау, салық органдары
алдында алымдарды кейінге қалдыру туралы сұрау кезінде заңды тұлғалар өз
міндеттемелерін орындауға кепіл беруі керек.
АҚШ-та да халықаралық тәжірибедегі несиелер беріледі. Бұл елде
коммерциялық банктер беретін ссудалардың ішінде мөлшері және мәні бойынша
неғұрлым маңызды ссуда категориясы сауда-өнеркәсіптік кәсіпорындарына
берілетін ссуда болып табылады. Ол барлық берілген ссудалардың үштен бірін
құрайды. Коммерциялық және өнеркәсіптік ссудалардың көп бөлігі тауарлы-
материалдық құндылықтарды сатып алу үшін қолданылады, ал олардың мерзімі 1
жыл және одан аз болып табылады. Сондай-ақ, олардың арасында он жылға
дейінгі мерзімге берілетіндері де бар. Олар , әдетте, машина құрал-
жабдықтарын сатып алуға арналған. Сауда-өнеркәсіптік ссудалар тауарлы-
материалды запастармен, құрал-жабдықтармен, кәсіпорынның өзінің құнымен
қамтамасыздандырылуы мүмкін.
Жалпы, ірі шетел банктерінде несие процесін ұйымдастыруды несие бөлімі
жүзеге асырады. Несиелік талдау бөлімі барлық несиелеу үрдісін
жүйелендіріп, қолдап отырады. Ссудалық функция мен несиелік талдауды бөлу
несиелік бөлімдер өзінің тікелей жұмысына толығымен жұмыла алатындығын
көрсетеді. Кішігірім банктерде және кейбір банк филиалдарында несиелік
талдау несиелік қызметкер міндетіне кіреді. Екінші жағынан, екі бөлімді
бөлу несиелік талдаудың неғұрлым жоғары деңгейлі обьективтілігіне және
несиелік келісім-шартты неғұрлым ойластырып бекітуге ықпал етеді 10. 137
бет.
Несиелеу процесінің алғашқы кезеңінде несиелік өтінішті қарап, содан соң
қарыз алушының несиелік қабылетін талдайтыны белгілі. Осыған байланысты
шетелде клиенттердің несиелік қабылеті туралы ақпараттар жинауға
маманданған және олар туралы анықтамалар беретін арнайы фирмалар немесе
агенттіктер жұмыс жасайды. Бұл тәуелсіз ұйымдар банктерге келісім-шарт
негізінде қызмет көрсетеді. Мысалға, фирма Дан энд Брэд форд 3 млн. жуық
АҚШ-тың, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап, жалпы
ұлттық және аймақтық анықтамаларды жариялайды.
Несиелеу – бұл активтік операциялардың маңызды бағыттары болып табылса,
несиелік портфель банк активтерінің үштен бірі немесе жартысына дейінгі
мөлшерде құралады.
Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін
факторларға жасалған талдау батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды жасауға
мүмкіндік береді: дүниежүзілік банктердің мәліметтеріне сәйкес несиелер
бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебі 67% ішкі факторлар, ал 33%
сыртқы факторлар үлесі келеді (2-кесте).
2-кесте. Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар
(%-да)
Ішкі факторлар 67% Сыртқы факторлар 33%
Қамтамасыз етудің 22 Компанияның 12
жетіспеушілігі. банкроттығы.
Несиеге деген өтінішті оқып 21 Кредиторлық қарызды 11
үйрену барысында ақпаратты қайтаруын талап етуі.
дұрыс бағалауы.
Алдын ала ескерту белгісіне 18 ЖұмыссыздықЖанұя 6
кеш көңіл бөлуі және мәселелері.
операциялық бақылаудың
әлсіздігі.
Қамтамасыз етілудің 5 ҰрлықАлдау. 4
сапасының нашарлығы.
*көзі: С.Б. Мақыш. Коммерциялық банктер операциялары, Алматы, 2003ж.
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар
қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес.
Банктің кез келген қарыз алушысы мұндай факторларды басынан кешуі мүмкін.
Сондықтан, қарыз алушының несиелік қабылетін талдай отырып, банк
қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын анықтап білуге тиіс.
Банкроттықтың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді
басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайындағы өзгерістер мен
бәсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни
ресурстарының жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік
капиталдың жетіспеушілігі және зайымдық қаражаттардың үлесінің жоғарылығы
жатады.
Несиелік тәуекел несиелік портфель сапасына тікелей байланысты. Несиелік
портфель – несие беру бойынша банк қызметінің нәтижесі. Нақты
ұйымдастырылған несиелік процесс несиелік тәуекелді минимизациялауға
әкеледі. Қарыз алушылардың қаржылық көрсеткіштеріне, несиені қамтамасыз ету
құнына барлық құжаттардың дұрыстығына қарай несиелер келесідей бөлінеді:
1. төмен тәуекелі бар несиелер (сыныпталмайтын);
2. жоғары тәуекелі бар несиелер;
3. шекті тәуекелі бар несиелер;
4. ережеден тыс берілген несиелер (стандартты емес) 10.96-97бет.
Әр тәуекел кластарына өтелмеген тәуекелдер үшін өтелмеген несиелердің
өзіндік үлесі белгіленеді.
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете
бағалау несиелік тәуекелді төмендетудегі басты шара болып табылады.
Несиелердің қайтарылмауынан зиян шегу - кез келген банк қызметінің
негативті жағы. Оларды толық жою мүмкін емес, бірақ ең төменгі мөлшерге
жеткізуге болады. Американдық коммерциялық банктерде проблемалық
несиелердің пайда болу себептерін айқындауға көмектесетін, сол сияқты
олардың пайда болуын болжайтын толық жүйе жұмыс жасайды. Бұл жүйеге сәйкес
күмәнді несиелердің пайда болуына әсер ететін банкке байланысты және
байланысты емес факторлар келтіріледі. Бірінші факторларға несиелік
процеспен байланысты, яғни несиелік өтінішке, несиелік құжаттарға және т.б,
жасалатын талдауды қамтитын барлық аспектілері жатады. Екінші факторларға
қолайсыз экономикалық жағдай және төтенше оқиғалар жатады 4. 204бет.
Несиелік қабілетін талдағаннан кейін несиелік келісім-шарт жасалады.
Несиелік келісім – шарт мазмұнын қарастыру олардың көлемді болып келуін
көрсетеді. Кейбір несиелік келісім- шарттар 20 бетке дейін болады. Бұл
олардағы шарттардың кеңдігін көрсетеді. Мысалы, АҚШ-тың бір банкінде ұзақ
мерзімді несиеге немесе несиелік линия ашу негізінде ағымдағы
қажеттіліктерге берілетін несиелерге қатысты неғұрлым ашық формада
құрылатын несиелік келісім- шарт бар. Егер несие 30 күнге дейін берілсе,
не қысқартылған келісім- шарт, не қарыздық міндеттеме қолданылады.
Германияда бір жүйенің банктері үшін ( жеке, жинақтаушы т.б.) бірдей
несиелік шарттар белгіленген. Заңдармен қатар олар несиелік операциялардың
хұқықтық негізін құрады. Ортақ несиелік шарт белгілеу- банктердің
тәуекелден қорғану шараларының бірі. Ортақ несиелік шарттар банк
клиенттеріне жеткізіледі. Несиелік келісім – шарттарда олар қайталанбайды,
бірақ қарыз алушының олармен келісімін нақтылацтын пункт жазылады. Олардың
толық мәтіні несиелік келісім-шарт бланкісінің келесі бетінде беріледі.
Германияда несиелік келісім-шарттар бір түрге келтірілген. Олар кесте
макеттері түрінде типографиялық формада көрсетілген, ал қатардағы бөлімдер
қысқартылып толтырылады 3.299-301бет. Несиелік келісім-шарт жасалып,
ссуда берілгеннен кейін соңғы кезеңде несиенің қайтарылуын бақылайды. Заңды
тұлғаның өтімділігі, қаржылық құрылымы, рентабельділігі тұрақты талдау
обьектісі болуға тиіс. Әсіресе, несие қабілеттілігінің аспектілерін талдау
кезінде айқындалған әлсіз жерлері үздіксіз талданып отырғаны жөн. Несиелік
келісім-шартқа сәйкес несие құрылымы қиындықтар туындаған жағдайда теріс
салдарын жоюға мүмкіндік болатындай анықталуы керек. Яғни, мониторингте
қолданылатын құралдардың ішінде несиелік келісім-шарт негізгі құрал болып
табылады. АҚШ-ның банктеріндегі несиелік мониторингтің маңызды элементі
сенімді ақпарат жинап, оны талдап отыру болып табылады. Келесі суреттен
несиелік мониторингтік процесінің алгоритмі көрсетілген ( 2-сурет).
Мәліметтерді жинау
Несие қабылеттілігі элементтерін талдау
Өзгеріссіз
Несиелік рейтингті
тексеру
Түзету
шараларын
өткізу
2-сурет. Несиелік мониторинг процесі
Негізінен, банктегі жоғарғы буын басшыларының бірін несиелік мониторинг
үшін жауапты еткен жөн. Бұл функция, әсіресе кіші банктерде банктік
қызметін басқа бағыттарының мониторингі қызметімен біріктірілуі мүмкін
10.147-148. бет. АҚШ конгресі тұтынушылары пайыздық төлемдердің мөлшері
және басқа да төлемдер туралы толық ақпараттандыруға қол жеткізу мақсатында
несиелеу аясында дәйекті ақпарат туралы бірқатар заңдар қабылдаған. Сонымен
қатар, несиені орналастырудағы мүмкін болатын теңсіздікті жою, несиені өтеу
кезіндегі қателерді түзеуді заңдастыруды енгізу үшін де заңдар қабылданған
.
2. ҚР БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ НЕСИЕЛЕУ
2.1. Цеснабанк АҚ несие қызметiн ұйымдастыру
Цеснабанк АҚ 1992 жылы 17 қаңтарда қаланды. Цеснабанк АҚ несиелiк
операцияларының динамикасын талдамас бұрын, оның тарихына жүгінейік.
1993 жыл. Алматы мен Қостанай қалаларында филиалдар ашылды.
1996 жыл. Орталық Азия — Америкалық кәсіпкерлікті қолдау қорымен
(Азиялық кредиттік компания) шағын және орта бизнесті қаржыландыру жөнінде
келісім жасалды.
1998 жыл. Азия даму банкінің ауыл шаруашылық секторы үшін және
Еуропалық қайта құру және даму банкінің шағын және орта бизнесті дамытуға
арналған кредиттік желілері ашылды және Дүниежүзілік банкпен Ауыл
шаруашылығын жекешелендіруден кейін қолдау жөнінде келісімге қол қойылды.
2003 жыл. Ауыл шаруашылық министрлігі жүргізген мониторинг нәтижелері
бойынша Банк Дүниежүзілік банктің кредиттік желісін іске асыруға қатысушы
банктердің арасында үздік деп танылды.
Қазақстандық қор биржасының Биржалық кеңесінің шешімімен банк акциялары
КАSЕ-нің А санатты бағалы қағаздарының ресми тізіміне енгізілді.
2008 жыл. Банк шағын және орта кәсіпкерлікті қолдауға ақша қаражатын
бөлу бойынша Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту (ШОКД) бағдарламасына
қатысты.
2010 жыл. Банк сомасы 125 млн. АҚШ доллары болатын 3 жылдық
еврооблигация шығарылымын жоспарлы өтеуді жүзеге асырды.
Банкке корреспонденттік қатынастар мен жоғары төлемдік сапа саласындағы
жетістіктері үшін жетекші әлемдік қаржы институттарының, Citigroup және
Commerzbank AG-тың наградалары берілді.
Банк қазіргі заманғы байланыс-орталықты енгізу жөніндегі жобаны
аяқтады.
Банк SAP ERP-ді енгізуді аяқтады.
Банк Цесна Гарант ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz