Инвестициялық жобалар туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... . 5
1.1. Инвестициялық жобаның түсінігі,түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Инвестициялық жобаларды талдау формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.3. Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2. ЕЛІМІЗДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛАТЫН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРҒА ТАЛДАУ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1. «Агробизнес.2020» бағдарламасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2.2. Агроөнеркәсіп кешенінің жобаларына анализ жасау ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3. ЖШС « Тамир » инвестициялық жобасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДӘЛЕЛДЕУ ... ... 32
3.1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері ... 32
3.2. Инвестициялық жобаны экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... . 5
1.1. Инвестициялық жобаның түсінігі,түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Инвестициялық жобаларды талдау формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.3. Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2. ЕЛІМІЗДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛАТЫН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРҒА ТАЛДАУ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1. «Агробизнес.2020» бағдарламасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2.2. Агроөнеркәсіп кешенінің жобаларына анализ жасау ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3. ЖШС « Тамир » инвестициялық жобасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДӘЛЕЛДЕУ ... ... 32
3.1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері ... 32
3.2. Инвестициялық жобаны экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында инвестициялық жобаларды жасау және оларды жүзеге асыру. Жобаны жүзеге асырмас бұрын оның тиімділігін анықтау, экономикалық талдау және техникалық талдау жасау, бағалау әдістерін қарастыру. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау. Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша ағымдарын болжамдау.
Жобаларды әдет бойынша тактикалық және стратегиялық деп ажыратады. Соңғысының қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды, акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды, біріккен кәсіпорындарды құру) немесе өндіріс сипатының түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған өндіріске көшу) өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызады. Тактикалық жобалар, әдетте, шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын жоғарлатуымен және қонырғыларды жаңартуымен байланысты болады.Отандық тәжірибеде жоба түсінігі жаңа түсінік емес. Бұрынғы уақытта оның айырмашылығы кәсіпорынның дамуының негізгі бағыттарын заң бойынша осы кәсіпорыннан жоғары деңгейде тұрған экономикалық саланың анықтайтыны болып табылатын. Жаңа экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және жоғары басқару құрамы өз келешектерін, барлық стратегиялық және тактикалық мәселелерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық жобалау тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын сол бизнес идеясын іске асыра ала ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек. Талдаудың осы түрі инвестициялық жобаны әзірлеу мен оны талдаудың алдан ала кезеңінің мазмұнын құрайды.
Жобаларды әдет бойынша тактикалық және стратегиялық деп ажыратады. Соңғысының қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды, акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды, біріккен кәсіпорындарды құру) немесе өндіріс сипатының түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған өндіріске көшу) өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызады. Тактикалық жобалар, әдетте, шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын жоғарлатуымен және қонырғыларды жаңартуымен байланысты болады.Отандық тәжірибеде жоба түсінігі жаңа түсінік емес. Бұрынғы уақытта оның айырмашылығы кәсіпорынның дамуының негізгі бағыттарын заң бойынша осы кәсіпорыннан жоғары деңгейде тұрған экономикалық саланың анықтайтыны болып табылатын. Жаңа экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және жоғары басқару құрамы өз келешектерін, барлық стратегиялық және тактикалық мәселелерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық жобалау тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын сол бизнес идеясын іске асыра ала ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек. Талдаудың осы түрі инвестициялық жобаны әзірлеу мен оны талдаудың алдан ала кезеңінің мазмұнын құрайды.
1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы «18» ақпандағы № 151 қаулысымен бекітілген
2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 25 қарашадағы №1085 қаулысы
3. Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау. – Алматы: Заң әдебиеті, 2007.- 160 б.
4. Дүйсенбаев К.Ш. ж.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы / Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г.- Алматы: Экономика, 2001.- 330 б.
5. Сәбден О., Тоқсанбай С. Р. Қаржы – экономика сөздігі . – Алматы: Зияткер, 2007 – 640 б.
6. Қаржы-экономикалық сөздік / Ред. Басқарған Ә. Әбішев. – Алматы: Экономика, 2007. – 720 б.
2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 25 қарашадағы №1085 қаулысы
3. Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау. – Алматы: Заң әдебиеті, 2007.- 160 б.
4. Дүйсенбаев К.Ш. ж.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы / Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г.- Алматы: Экономика, 2001.- 330 б.
5. Сәбден О., Тоқсанбай С. Р. Қаржы – экономика сөздігі . – Алматы: Зияткер, 2007 – 640 б.
6. Қаржы-экономикалық сөздік / Ред. Басқарған Ә. Әбішев. – Алматы: Экономика, 2007. – 720 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... . 5
1.1. Инвестициялық жобаның 5
түсінігі,түрлері ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Инвестициялық жобаларды талдау 9
формалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1.3. Инвестициялық жобаларды бағалау 14
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2. ЕЛІМІЗДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛАТЫН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРҒА ТАЛДАУ
ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .2 1
.
2.1. Агробизнес-2020 бағдарламасын 21
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Агроөнеркәсіп кешенінің жобаларына анализ 26
жасау ... ... ... ... ... ... ... . ..
2.3. ЖШС Тамир инвестициялық жобасын 29
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДӘЛЕЛДЕУ ... ... 32
3.1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері ... 32
3.2. Инвестициялық жобаны экономикалық 36
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 40
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі таңда Қазақстан
Республикасында инвестициялық жобаларды жасау және оларды жүзеге асыру.
Жобаны жүзеге асырмас бұрын оның тиімділігін анықтау, экономикалық талдау
және техникалық талдау жасау, бағалау әдістерін қарастыру.
Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық жағдайына
талдау жасау. Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша ағымдарын
болжамдау.
Жобаларды әдет бойынша тактикалық және стратегиялық деп ажыратады.
Соңғысының қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды,
акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды, біріккен кәсіпорындарды құру) немесе
өндіріс сипатының түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған
өндіріске көшу) өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызады. Тактикалық
жобалар, әдетте, шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын
жоғарлатуымен және қонырғыларды жаңартуымен байланысты болады.Отандық
тәжірибеде жоба түсінігі жаңа түсінік емес. Бұрынғы уақытта оның
айырмашылығы кәсіпорынның дамуының негізгі бағыттарын заң бойынша осы
кәсіпорыннан жоғары деңгейде тұрған экономикалық саланың анықтайтыны болып
табылатын. Жаңа экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және
жоғары басқару құрамы өз келешектерін, барлық стратегиялық және тактикалық
мәселелерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық жобалау
тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес идеясын іске асыра ала ма деген сұрақ туады. Бұл
сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы
мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек.
Талдаудың осы түрі инвестициялық жобаны әзірлеу мен оны талдаудың алдан ала
кезеңінің мазмұнын құрайды.
Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне мыналар жатады:
- жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
- жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа, энергияға,
жұмыс күшіне қол жеткізуді және оның құнын;
- жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін
тексеру.
Техникалық талдауды, әдетте, кәсіпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргізеді. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан
басталады.Инвестициялық жобаның қаржылық талдау бөлімінде көлемді және
еңбек сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселені түпкілікті қарастыруға жекелеген
тауарлар арналады. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы
нұсқасы қарапайым тізбекке негізделген.
Инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын
сол бизнес-идеянысын іске асыра ала ма деген сауал туындайды. Бұл сұраққа
жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала
шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек.
Жобаның көптүрлілігіне қарамастан, оларды талдау әдетте кейбір жалпы
сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бағалайтын арнайы
бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек.
Жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның
түрі, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруі мүмкін және
жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.
Курстық жұмыстың басты мақсаты – жобалық талдаудың концептуалды
негіздерін ғылыми теориялық тұрғыдан зерделеу.
Осыдан келіп, курстық жұмысының негізгі міндеттері туындайды:
- Жобалық талдаудың техникалық қырларын анықтау;
-Жобаның қаржылық талдауын және экономикалык талдауын айқындау;
- Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері;
- Жобаны тәуекелді талдау арқылы сараптау.
Курстық жұмыстың объектісі – шаруашылық жүргізуші субъектілер;
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Заңдар жинағы,
статистикалық ақпарат көздері, мерзімді басылымдар, сонымен қатар шетелдік
және отандық әдебиеттер қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, соның ішінде 9 кесте
және
9 сурет.
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инвестициялық жобаның түсінігі, түрлері
Инвестициялар – біздің экономикамызда бұл жаңа термин болып
табылмайды. Орталықтанған жоспарлық жүйе кезінде тек "капиталдық салымдар"
деген түсінік қана қолданылды. Бұл түсінікте, негізгі қорлардың қайта
өндірісі және оларды жөңдеуге кеткен шығындар да еңгізіледі.
1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының (ҚР) Заңына сай
инвестицияларға (толықтырулар мен өзгертулер еңгізу арқылы) келесідей
анықтама берілді. "Инвестициялар – бұл, пайда алу мақсатында өндірістік
қызмет объектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың
барлық түрі, сонымен қатар:
- акциялар және өзге де коммерциялық ұйымдарға қатысу формалары;
- облигациялар және өзге де қарыздық міндеттемелер;
- қозғалатын, қозғалмайтын мүлік және мүліктік құқық, ұстау құқығы мен
тауарлардан басқа, импортталатын және өткізуге арналған, қайта өңделмейтін
мүліктер;
- интеллектуалдық қызметке, авторлық құқыққа, патентке, тауарлық
белгілерге, өндірістік үлгілерге, технологиялық процесстерге, ноу-хауға
құқық;
- лицензияға негізделген қызметтерді жүзеге асыру құқығы".
Инвестициялық жоба деген не?
Капиталдың ең маңызды белгісі - оның иесіне пайда әкелу мүмкіндігі.
Капиталды ұзақ мерзімде салу немесе инвестициялау – мұндай мүмкіндікті
пайдалану формаларының бірі.
Инвестор тарапынан алғанда инвестициялаудың мәні - ертеңгі күні
пайда алу үшін бүгінгі пайданы алудан бас тарту. Мұндай операциялар
банктермен ссуда беруге ұқсас келеді. Сәйкесінше, капиталды ұзақ мерзімге
салу туралы шешім қабылдау үшін екі негізгі болжамды белгілі бір дәрежеде
дәлелдейтін ақпарат болуы тиіс:
1) салынған қаражаттар толығымен өзін-өзі өтеуі тиіс;
2) бұл операция салдарынан пайда жоғары болу қажет, яғни тәуекелдерді
жабу үшін.
Инвестициялық жобалардың түрлері және мазмұны әр түрлі болуы мүмкін.
Яғни бұлар құрылыс жобаларынын мүлікті бағалауға дейін жоба сәйкес келмеуі
мүмкін.
Уақытша фактор – инвестициялық жобаны бағалауда негізгі рольді
атқарады. Бұл графикте 3 даму фазаларын атап айтуға болады. Осы кезеңдер
жобаның өмір сүру уақытын білдіреді.
Бірінші фаза. Кей жағдайларда толығыменен анықтала алмайды. Бұл
кезеңде оның техника-экономикалық жағдайлары талданады, маркетингтік
зерттеулер жүргізіледі, жабдықтаушылар таңдалынады, потенциалды
инвесторлармен тікелей жұмыс жүргізіледі.
Инвестицияны алдын-алу фазасының соңында инвестициялық жобаның бизнес-
жоспары болуы қажет. Жоғарыда аталып кеткендей, көп уақыт пен ақша
қаражаттарын талап етеді[3].
Келесі бөлім инвестииялауды білдіреді немесе жүзеге асыру фазасы. Бұл
фазаның басқалардан ерекшелігі – бұл дамуы кезінде алдағы фазалардын едәуір
мөлшерде шығындарды талап етеді.
Бұл бөлімде кәсіпорынның тұрақты активтері қалыптасады. Кейбір
шығындар (персоналды оқыту, тағы басқа) өнімнің өзіндік құнына енгізілуі
мүмкін.
Негізгі құралдың жұмыс істегенінен бастап, үшінші фаза,
эксплуатациялық фаза іске қосады. Бұл фазада өнімді өндіру басталуымен және
қызмет көрсетулермен сипатталады.
Халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары бизнес-жоспар ретінде
көрсетіледі, ол негізінен кәсіпорынның даму жоспарының құрылымдастырылған
сипаты болып табылады.Егер жоба инвестицияны тартумен байланысты болса,
онда ол инвестициялық жоба деп аталады. Жалпы түсінігі бойынша жоба – бұл
белгілі бір мақсатқа көзделетін кәсіпорынның іскерлігін жақсарту жайлы
арнайы ұсыныс.
Жобаларды әдетте тактикалық және стратегиялық деп бөледі. Стратегиялық
жобаның қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды,
акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды құру) немесе өндіріс сипатының
түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған өндіріске көшу)
өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызамыз. Тактикалық жобалар, әдетте,
шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын жоғарылатумен және
қондырғыларды жаңартуымен байланысты болады.
Қазақстанның тәжірибесінде жоба түсінігі жаңа ұғым емес. Жаңа
экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және жоғары басқару
құрамы өз келешектерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық
жобалау тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Инвестициялық жобалардың талдауы олардың жіктеулеріне негізделуі
қажет, оны біз 1-ші кестеден көре аламыз.
Инвестициялық жобаның негізгі бөлімдері:
1) Инвестициялық жобаның қысқаша сипаттамасы.
2) Жобаның негізгі идеясы.
3) Нарықты талдау және маркетинг тұжырымдамасы.
4) Инвестициялық жобаны орындау процесіне қажетті материалдық ресурс-
тардың көлемін негіздеу.
Жобаның орындалуының техникалық негізіне сипаттама.
Жобаның тұрған жері.
Басқаруды ұйымдастыру.
Қажетті еңбек ресурстары.
Жобаның орындалу кестесі.
Жобаны қаржымен қаржылануына сипаттама және оның тиімділігін бағалау.
Кесте-1. Инвестициялық жобаның жіктелуі.
Жіктелуі Түрлері
Қажетті инвестицияның көлемі Кіші жоба
бойынша: Мега жоба
Жобаны жүзеге асыру мерзімі Қысқа
бойынша: Орта
Ұзақ
Тәуекелге қатысты: Тәуекелді
Тәуекелсіз
Жобаның қатысушысы бойынша: Мемлекеттік
Біріккен
Шетел инвесторлар
Ақша ағымының типі бойынша: Жай
Жай емес
Жобалар арасындағы Тәуелсіз
қарым-қатынастары бойынша: Өзара бірін-бірі жоққа шығару
Орнын толтыру
Өзара әсер ету
Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлігінің
жалпы реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол цикл келесі
кезеңдерге ие:
Жобаның тұжырымдалуы – бұл кезеңде кәсіпорын жетекшілерінің жоғары
құрамы кәсіпорынның ағымдағы жағдайына талдау жасап, кәсіпорынның ары қарай
дамуының пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес идеясы
түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге
бағытталады. Бұл кезеңде идеяны жүзеге асыруға қатысты едәуір дәлелді
аргументтер болуы тиіс. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және
іске асырымды болса, онда даярлаудың соңғы кезеңінде олардың ішінен
неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір мезгілде бірнеше инвестициялық
жобалар әзірленеді.
Жобаны дайындау - жобаның бизнес-идеясы бірінші тексерілімнен
өткеннен кейін, оң немесе теріс деген нақты шешімді қабылдауға болғанға
дейін оны ары қарай дамыту керек. Бұл кезеңде жоба жоспарының барлық
бағыттарында – коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық,
институционалдық және тағы басқа – оны бірте-бірте нақтылау мен жетілдіру
талап етіледі. Жобаның жекелеген міндеттерін шешу үшін бастапқы
ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып табылады.
Жобаны сараптау - жобаны жүзеге асыру алдында оның білікті сараптамасы
– жобаның өмірлік циклына аса қажетті саты жүргізілу қажет. Егер жоба
негізінен стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын (несиелік,
тікелей) болса, онда инвестордың өзі сараптама жүргізеді, мысалы, болашақта
жобаны іске асыру процесінде ақшаның көп бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл
кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшаның кейбір бөлігін жұмсауы
мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны негізінен өз ақша құралдарының
көмегімен іске асыруды жоспарласа, онда жобаның негізгі жағдайларының
дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
Жобаны жүзеге асыру - бұл кезең бизнес-идеяның дамуынан бастап,
жобаның іске қосылу мезетіне дейін толық қамтиды. Мұнда қызметтің барлық
түрінің орындалуын қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар
мен шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы кіреді.
Нәтижелерді бағалау - бұл жобаның соңында, сондай-ақ жобаны орындау
процесі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет түрінің негізгі мақсаты жобаға
салынған идеялар мен олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы
нақты кері байланысты алу болып табылады[5].
Өнім шығаруды арттыру және қызмет көрсету нарығын кеңейту. Жобалардың
бұл түрі әдетте кәсіпорын басқармасының жоғарғы деңгейі қабылдайтын жауапты
шешімді талап етеді.
Жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту. Жобалардың бұл түрі
жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады және бизнестің
мәнінің өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобалардың осы түрлерін әзірлеген кезде
жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым сәтсіз жағдайларға алып келетінін атап
өткен жөн.
Экологиялық жүгі бар жобалар. Экологиялық жүгі бар жобалар өздерінің
табиғаты бойынша қоршаған ортаны ластауымен әрқашан байланысты
болғандықтан, талдаудың осы бөлігі барынша қиын болып табылады.
Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес жобалардың түрі. Мұндай
жобалар жаңа офис салу, жаңа автомобиль сатып алу және тағы басқаларды
қамтиды.
Жобаның көп түрлiлiгiне қapaмaстaн, оларды талдау әдетте кейбiр жалпы
сызбаға сәйкес келедi, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бaғалайтын арнайы
бөлiмшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелдi талдаумен аяқталуы керек. Сызбада қолданылатын жоба
қабылданбайды резолюциясы шарттық сипаттa болатынын атап өткен жөн.
Шыңдығында да жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар
жобаның түpi, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруi мүмкiн
және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.
Жобаны алдын-ала әзірлеу және талдау кезеңі: Болашақ инвестициялық
жобаның бизнес-идеясын тұжырымдаған соң,бұл идеяны кәсіпорын іс жүзінде
іске асыра алады ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін
кәсіпорынның қарасты экономика саласын анализдеу қажет. Мұндай анализ
инвестициялық жобаны алдын-ала әзірлеу және анализдеу мазмұнын құрайды.
Батыс елдерінің практикасында келесі критерийлерді қолданады:
- саланың кемелділігі;
- кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі (оның нарықтағы орны).
Жобаны алдын-ала анализдеу кезеңінің соңғы нәтижесі - көрсетілген
критерийлер бойынша нақты кәсіпорынның жағдайын белгілеу болып табылады,
яғни, кәсіпорынның қалыптамадағы нақты орнын көрсету.
Алдын-ала анализдеу кезеңі аса ұзақ болмауы тиіс, ал нәтижелер оның
алдындағы кезеңде шығарылады да, сапалы бағаларда негізделеді. Бұл кезең
кем дегенде мына екі себептермен қажет:
✓ стратегиялық инвестормен ары қарай жұмыс істегенде саланың
кемелдігі және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы
мәселелер міндетті түрде қарастырылады, сондықтан оған алдын-ала
дайын болу қажет;
✓ егер кәсіпорын менеджерлері анализдеуді қолға алмаса, оны
стратегиялық инвестордың өзі жасайды, ал оның нәтижелері қолайлы
болмауы мүмкін[4].
Кәсіпорын менеджерлерінің анализді мұқият, сапалы түрде жасауы
кәсіпорынның әрі қарай дамуына, өсуіне кепіл бола алады.
1.2 Инвестициялық жобаны талдау формалары
Жобаның коммерциялық орындалуын бағалау - инвестиция алдындағы зерттеу
жүргізуде қорытынды звеносы. Ол барлық өткен этаптардан алынған және
талдаудан өткен ақпараттарға негізделуі керек. Коммерциялық бағалау
инвестициялық жобаның интегралдық жағдайын көрсетуі қажет.
Жобалар қазіргі нарықта іске асырылатындықтан, жобада оның сипаттамасы
көрсетілуі тиіс. Маркетингтік талдау сондай-ақ өзінде тұтынушылар мен
бәсекелестердің талдауын қамтуы тиіс. Тұтынушылар талдауы тұтынушылар
қажеттіліктер, нарықтың патенциальді сегментін және сатып алу үрдісінің
сипаттамасын анықтауы тиіс. Бұл үшін жобаны әзірлеуші нарықты жан-жақты
зерттеп, нарықтық құрылым және оған әсер етуші институциональді шектеулер
аумағында негізгі бәсекелестердіталдайды. Маркетингтік талдау нәтижесінде
маркетингтік жоспар әзірленеді. Онда өнімді әзірлеу, бағалау оны базарға
өткізу және пайдалану стратегиялары көрсетіледі. Бұл маркетингтік қоспа
элементтері бірігіп, өнімнің нарықтағы қолайлы бәсекелестік жағдайын
қамтамасыз етеуі керек. Маркетингтік жоспар кәсіпорындағы басқа өнімдердің
болуын, сондай-ақ жұмыстың ұйымдастырушылық, қаржы, өндірістік және қамту
аспектілерін ескеруі тиіс. Маркетингтік жоспар аумағында бәсекелестер
реакциясын және оның жоспарының ары қарай орындалуына әсерін мүмкіндігінше
болжай алу керек.
Маркетингтік жоспарға сондай-ақ сұранысты болжау да енеді.
Инвестициялық жоспардың әзірленуі бойынша болжаудың анықтығын тексереді
және алынған нәтижені қалаған нақтылықпен салыстырады. Шешімді қабылдау
үрдісі анықталмағандық жағдайда жүзеге асса да, дұрыс болжау осы
анықталмағандықтың дәрежесін төмендете алады.
Инвестициялық жоспардың барлық маркетингтік аспектілерін қарастыру
мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі түсінікті бөлімдерін
анықтап көрейік. Маркетингтің барлық сұрақтарының толық тұйықталуы келесі
блоктарды атап көрсетуге мүмкіндік береді: нарық анализі, бәсекелестік орта
анализі, өнімнің маркетингтік жоспарын әзірлеу. Алдыңғы бөлімге
қолданылатын ақпараттың растығы қажетті шарт екендігін ескеру қажет[3].
Көп жағдайда кәсіпорында нашар маркетингтік талдау жіберілгендіктен,
ол кәсіпорын алып-сату операцияларға көптеген қаражат жұмсайды, ол әрине
қалаған пайда келтірмейді.
Техникалық талдау - инвестициялық жобаны техникалық талдау мiндетiне
мыналар жатады:
- Жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
- Жергiлiктi жaғдайларды талдау, оның iшiнде шикiзатқа, энергияға,
жұмыс күшiне қол жеткiзудi және оның құнын;
- Жобаның iскe асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін
тексеру;
Техникалық талдауды, әдетте, кәсiпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргiзедi. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады.Бұл кезде
келесі критерийлерді басшылыққа алған жөн:
1) технология алдын-ала таныс, яғни, стандартты болуы тиіс;
2) Технология шет ел қондырғысы мен шикізаттарына бағытталмауы тиіс.
Eгep өз технологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегi
схемалардың бiрi бойынша бiреуiмен шетелдiк технология мен қондырғыларды
тарту мүмкiндiгiне талдау жүргiзiледi:
- шетел фирмасымен бiрлескен кәсiпорын – бөлшектеп инвестицияландыру
және барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
- технологиялық ноу-хауды icке асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
- Turn-key - қондырғы сатып алу, зауыт салу, технологиялық процестi
қалыптастыру;
- Product-in-hand - turn-key + кәсiпорынның қажеттi дайын өнім
шығарғанға дейiн персоналды оқыту;
- өндiрic үшiн лицензиялар сатып алу;
Шетелдiк технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау
ережесi кейбiр альтернативтi технологияларды кешендiк тaлдayды және қандай
да бiр агрегаттaлған критерийдiң негiзiнде жақсы вариантты таңдауды
қарастырады.
Әлеуметтік талдау – мақсатты жоба жоспарының вариантын оны
пайдаланушылар үшін жарамдылығын анықтау. Талдау жүргізу нәтижесінде жоба
мен оны пайдаланушылар арасындағы өзара әрекет ету мүмкіншіліктерін
қамтамасыз ету.
Экологиялық талдау – қоршаған ортаның шеккен зияндарын бағалайды. Егер
экологиялық зиян орын алатын болса, оны тоқтату үшін қандай шаралар
қолданатынын қарастырады[6].
Қаржылық талдау - инвестициялық жобаның бұл бөлiмiнiң көлемдi және
еңбек сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселенi түпкiлiктi қарастыруға жекелеген
тараулар арналады. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенiн
қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлiмiнiң жалпы нұсқасы
қарапайым тiзбекке негiзделген:
1. Кәсiпорын қызметiнiң соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегi
қаржылық жағдайына талдау жасау.
2. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңiндегi кәсiпорынның
қаржылық жaғдайына талдау жасау.
Негiзгi өнiм өңдiрiсiнiң залaлсыздығынына талдау жасау.
4. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша
ағымдарын болжамдау.
5. Инвестициялық жобаның тиiмдiлiк бағасы.
Кәсiпорынның бұдан бұрынғы қызметi мен aғымдағы жағдайына қаржылық
талдау жасау әдетте кәсiпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиiмдiлiгiн,
несие қабiлеттiлiгiн, өтемпаздығын көpceтeтiн негiзгi қаржылық
коэффициенттерiнiң интерпритациясы мен есептеулерiне келтiрiледi. Әдетте
бұл қиындық туғызбайды. Қаржылық бөлiмде кәсiпорынның өткен жылдардағы
негiзгi қаржылық есебiн беру және негiзгi көрсеткiштердi салыстыру аса
қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшiн
дайындалса, онда қаржылық есептi беруiн инвесторды тартқан батыс
мемлекеттің форматтарына келтiру керек.
Жобаның қаржы бөлiмiнiң неғұрлым жауапкершiлiгi мол бөлiгi оның и
нвестициялық бөлiгi болып табылады, ол мыналарды қамтиды:
- жоба бойынша кәсiпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
- инвестициялық қажеттiлiктердiң қайнар көздерiн белгiлеу (және ары
қарайғы iзденiс);
- инвестициялық жобаны iскe асыру үшiн тартылған капиталдың құнын
бaғалау;
- жобаның iскe асуы есебiнен түceтiн пайда мен ақша ағымдарын болжау;
- жоба көрсеткiштерiнiң тиiмдiлiгiнiң бағасы;
Қаржылық талдаудың келесі әдістері бар:
Горизонтальді талдау әдісі – базалық мәліметтерді есеп беру
мәліметтермен салыстыруға негізделеді.
Вертикальді талдау әдісі – бірнеше көлемдік көрсеткіштерін бір
көрсеткішкеқатынасын есептеу. Бұл әдіс арқылы үлес салмақ есептеледі.
Факторлы талдау әдісі – егер бір көрсеткіш жеке көрсетілсе, онда сол
бір көрсеткішке көбейте және бөле отырып факторлы моделінің
мультипликаторын алуға болады.
Салыстырмалы талдау әдісі – кәсіпорынның алатын орнын анықтауда
қолданады.
Индекстік талдау әдісі – бұл уақыт пен кеңістікті қарастыратын
көрсеткіштін мәнін сипаттайды. Бұл талдау әдісі арқылы жалпы көрсеткіштін
өзгерісіне жеке факторлардың әсер ету деңгейін анықтауға болады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын келесі түрлер бойынша бөледі:
Мүліктік жағдайын бағалау – кәсіпорынның активтері мен құрылым
жағдайын сипаттайды.
Өтімділікті бағалау – яғни, активтік өтімділік (ақшаға айырбасталатын
қабілеті) және баланс өтімділігі (кәсіпорынның айналым активтерін
пайдалану арқылы қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша есеп айырысу
қабілеттілігі)
Қаржылық тұрақтылығын бағалау – кәсіпорынның өз меншігіндегі
қаражаттар есебінен қызмет ету мүмкіншілігі және оның сыртқы факторынан
тәуелсіздік деңгейін анықтаумен сипатталады.
Іскерлік белсенділікті бағалау – кәсіпорынның нәтижелігімен
сипатталады.
Рентабельділікті бағалау – бұл пайданың шығынға, өнім өндіру көлеміне,
актив көлеміне, активтер құрылымына қатынасын сипаттайды.
Экономикалық талдау - қаржылық талдаудың негiзгi cұрағы: жоба
кәсiпорын иелерінің (акционерлерi) байлығын көбейте ала ма? Бұл жоғарыда
көрсетiлгендей, ақша aғымдарын талдау арқылы жауап беруге болады.
Экономuкалық талдау жобаның мемлекеттік (ұлттық) байлығын ұлғайтуға әсер
eтyін бағалаудан тұрады.
Экономикалық талдаудың қажеттiгi неде? Егер нарық толығымен (идеалды)
epкiн болса, онда экономикалық талдау жүргiзудiң кepeгi жоқ, себебi
компанияның иелерiне не пайдалы болса, қалғандарға да сол пайдалы болып
табылады. Еркін нарықтың негiзгi белгiлерiн көрсетейiк:
- сатушылар мен сатып алушылар санының көп болуы;
- барлық өндiрiс факторлары (еңбек, капитал, материалдар ) мобильдi
болу керек;
- бағалар сатушылар мен сатып алушылардың қалауымен қалыптасады;
- нарыққа жаңа компаниялардың eнyiнe бөгеттер қойылмауы керек.
Осындай жaғдай алдыңғы қатарлы батыс елдерi үшiн де мiнсiз eкeнiн
мойындау керек. Шынында да, көп тауарлардың бaғасын мемлекет жасанды түрде
өзгертедi (көтередi немесе төмендетедi) және егер жобаның қаржылық үлесi
белгiлi болса да, экономикалық үлес өте сирек бaғаланады. Сoндықтан да ipi
инвестициялық жобалар үшiн олардың қаржылық тиiмдiлiгiнен гөpi,
экономикалық тиiмдiлiгi мен экономикалық тартымдылығын талдау қалыптасқан
(яғни жобаның ұлттық, басымдылық мiндеттерiне сәйкес дәрежесi).
Инвестициялық жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу келесi нұсқау
бойынша iскe асуы мүмкін.
1- қадам. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейдi.
Кесте – 2. Жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу
Мемлекеттiң мaқcaттapы
Мақсаттың салмағы
Қатты валютаның ағылуы
0,30
Қатты валютаның үнемделуi
0,20
Жергіліктi нарықта өнiмнiң көбеюi
0,15
Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету 0,20
Аумақтарды дамыту
0,15
Барлығы
1,00
2 – қaдaм. Альтернативтi жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшiн
сандық өлшемiн анықтайды (абсолюттi мәнде немесе жақсысына қарай пайыздық
қатынаста). Әр жоба үшін кешендiк (комплекстiк) критерийдiң салмақталған
мәнiн есептейдi:
3 - қaдaм. Үздiк вариантты таңдауы жалпыланған критерийдің максимум
критерийi бойынша жүргiзiледi.
Экономикалық тиiмдiлiк дайын өнiм мен ресурстардың мүмкін болатын
сатып алу құнымен, iшкi бaғамен (әлемдiк бaға ерекшеленетiн) және
мемлекeттiң айырықша ерекшелiгi болып табылатын және әлемдiк бaғалармен
және қағидалармен сәйкес келмейтiн (мысалы, басқа мемлекеттердiң
валютасымен жұмыс істey шарттары) тaғы басқа нәрселердi есепке ала отырып
бағаланады.
Экономикалық тиiмдiлiктi бaғалаудың iрiленген процедурасы мынaдай
түрге ие:
- қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
- экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың ( жаңа жiктелуiн
жасау;
- қаржылық мәндердi экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы және
iшкi нарық бaғасы мен шығыдардың үйлеспеуінe байланысты);
- ресурстарды қолдану және өнiмдер алу үшiн басқа мүмкіндiктердiң құнын
бaғалау;
- ішкi төлемдер бойынша барлық есептеулердi шығарып тастау (өйткенi
олар мемлекеттiң жалпы байлығын өзгертпейді);
- жыл сайынғы экономикалық құралдар aғымын инвестицияның бастапқы
көлемiмен салыстыру (бұл нәтиже болады)[5].
Taғы да айтып кетейiк, экономикалық талдау әдетте мемлекeттiң
тапсырысы бойынша жасалатын және ұлттық мaғыналы мiндеттi шешуге
бaғыттaлған ipi инвестициялық жобаларға жүргiзiледi. Егер кәсiпорын
инвестициялық жобаны өз бастамасы бойынша әзiрлеп, инвесторды өз бетiмен
тартса, онда бұл icтiң нәтижесiнде жобaға қатысушыларының жалпы ұтыcы
негiзделедi, ең алдымен жобaға қаржылық ресурстарын ұсынған заңды және жеке
тұлғалар үшiн. Және де, осы тұлғалардың санына мемлекет кipмece, онда
жобаның экономикалық талдауын жасамауға болады.
Институционалдық талдау - институционалдық талдау инвестициялық
жобаның ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкiмшiлiк тұрғыда есепке
алынуы мен сәттiлiкпен орындалу мүмкiндiгiн бaғалайды. Инвестициялық
жобаның осы бөлiмi сандық та, қаржылық та емес болып табылады. Оның негiзгi
мақсаты - инвестициялық жобамен бiрге жүретiн сыртқы және iшкi
факторларының жиынтығын бaғалау.
Iшкi факторларды бaғалау әдетте келесi нұсқау бойынша жүреді.
Өндiрiстiк менеджмент мүмкiндiгiн талдау.
Менеджменттiң нашар болуы кез келген, тiптi жақсы жобаны күйретуi
мүмкін екeнi белгiлi. Кәсiпорынның өндiрiстiк менеджментiн тaлдaғанда
келесi cұрaқтapғa көңiл бөлу керек:
- кәсiпорын менеджерлерiнiң тәжiрибесi мен бiлiктiлiгi;
- оларды жоба шеңберiнде ынталандыру (мысалы, пайдадан алатын үлесi);
- менеджерлердiң жобаның мақсаттары мен этикалық және мәдени
құндылықтарымен сыйысуы;
Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны iскe асыру үшiн тартылатын еңбек
ресурстары, жобаның iшiнде қолданылатын технологиялардың деңгейiне сәйкес
болуы керек.
Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның осы бөлiмi
неғұрлым қиын, өйткенi бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсiпорындарда
тәжiрибе толығымен жоқ. Кәсiпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым
жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсiпорында шешiм қабылдау процесi
қалай жүрiп жатқаны мен оларды орындаy жауапкершiлiгiнiң бөлiнуi қалай
жүзеге асып отырғанын талдау қажет.
Сыртқы факторларды талдaғанда негiзгi басымдылықтар келесi аспектiмен
шартталған:
Мемлекеттiк саясат, мұнда нақтырақ талдау үшiн келесi позициялар
бөлiнедi:
- тауарлар мен шикiзатты импорттау және экспорттау шарттары;
- шетелдiк инвесторлар үшiн құралдарды салу және тауарларды экспорттау
мүмкiндiктерi;
- еңбек туралы заңдар;
- қаржылық және банктiк реттеудiң негiзгi ережелерi;
- бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек
eтeтiн жобалар үшiн неғұрлым маңызды болады.
Мемлекеттiң мақұлдауы. Берiлген факторды мeмлекеттің экономикалық
масштабтарының маңызды мiндеттерiн шешуге бағытталған ipi инвестициялық
жобалар үшiн қарастыру қажет.
Тәуекелдi талдау - тәуекелдi талдаудың мәнi мынада. Жiберiлген
caпасына тәуелсiз болашақтың әрқашанда белгiciздiк элементi бар. Мысалы,
керектi мәлiметтердiң көп бөлiгi қаржылық талдау үшін (шығындар
элементтерi, бағалар, өнiмнiң сатылу көлемi және т.с.с.) белгiсiз болып
табылады. Болашақта болжаудың жақсы жaққа да, жаман жаққа (пайданың
төмендеуi) да өзгеруi мүмкін. Тәуекелдi талдау барлық өзгерiстердi, қай
жaғынa болса да, есепке алуды қажет етедi[6].
Жобаны iскe асыру процесiнде келесi элементтер өзгерiске ұшырауға
бейiм: шикiзат пен қосалқы бөлшектердiң құны, капиталдық шығындардың құны,
қызмет етудiң құны, сатудың құны, бaғаның құны және т.с.с. Нәтижесiнде
шығатын параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады, сонымен тәуекел тepic
пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең.
1.3 Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері
Уақыт параметірі ескерілуіне немесе ескерілмеуіне байланыссыз инвес-
тициялық қызметтерді зерттеуде қолданылатын критерилерді келесі екі топқа
бөлуге болады:
А) Дисконттауға негізделген
В) Есептеуге негізделген
Бірінші топтағы критерийлерге жатады: таза келтірілген құн (NPV), таза
терминалдық құн (NTV), инвестициялар рентабельділігінің индексі (PI),
пайданың ішкі нормасы (IRR), инвестицияның дисконтталған өтелу мерзімі
(DPP). Ал, екінші топқа келесі критерийлер жатады: инвестициялардың өтелу
мерзімі (PP), инвестициялардың тиімділік коэффициенті (ARR).
Енді, жоғарыдағы аталған инвестициялық жобаларды бағалау әдістерінің
критерийлерін ауқымырақ қарастырайық.
1.Таза келтірілген құнды есептеу әдісі
Бұл әдістің негізінде компания иелерінің басты мақсаттары жатыр, яғни
фирманың құндылығын көтеру, бұл оның нарықтық құнының сандық бағасын
көрсетеді. Алайда, инвестициялық жобалар бойынша шешімдерді қабылдау жиі
компания иелерімен емес, оның басқарма жұмысшыларымен ойластырылып іске
асады. Сондықтан бұл жерден көретініміз, меншік иелері мен басқарманың
мақсаттары бәсекелес, яғни ішкі фирмалық келіспеушіліктер ескерілмейді.
Бұл әдіс бастапқы инвестициялар көлемі (с) мен жоспарланған мерзімде
оның әкелетін дисконтталған таза ақша ағынына қатынасымен анықталады. Ақша
қаражаттарының ағыны уақыт бойынша бөлінетін болғандықтан, ол "r"
мөлшерлемесі бойынша дисконтталады. Ол инвестициялаған капиталға келетін
жыл сайынғы қайтару пайызынан туындайды және оны аналитик (инвестор) өз
бетінше тағайындайды.
Мысалы, мынандай болжам жасалынды, n жыл ағымында инвестиция (с)
жұмсалынады, ол бойынша жылдық табыс көлемі Р1,Р2, ... . Рn.. Дисконтталған
табыстардың жалпы жиналған мөлшері (PV) және таза келтірілген құн (NPV)
сәйкесінше келесі формулалармен есептелінетін болды:
(1)
(2)
Жоғарыда атап көрсетілгендей кез-келген компанияның барлық іс-әрекеті
мақсатқа жету үшін орындалады. Компания иелері тұрғысынан NPV критериіне
төмендегідей экономикалық түсінік беруге болады:
Егер NPV0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны төмендейді,
яғни компания иелері шығынға ұшырайды.
Егер NPV=0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны өзгеріссіз
қалады, яғни оның иелерінің қаржылық жағдайы бір қалыпта қалады.
Егер NPV0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны, сонымен
қатар иелерінің қаржылық жағдайы өседі.
NPV=0, болған жағдайды ауқымырақ қарайық. Бұл жағдайда, шын мәнінде,
компания иелерінің жағдайы өзгеріссіз қалады, алайда, алдында атап
өткенімдей, инвестициялық жобаларды басқарушы персонал жиі қабылдайды,
сонымен қатар бұл жағдайда менеджерлер өз таңдауына ие болады. Алайда,
NPV=0 тұжырымы оң нәтижеге де ие болады- жобаны іске асырғанда өндіріс
көлемі өседі, яғни компанияның ауқымы өседі[3].
Егер жоба инвестицияның бірден емес, m жыл аралығында қаржы
ресурстарының біртіндеп инвестициялануын көздесе, онда NPV-ді есептеу
формуласы төмендегі түрге келтіріледі:
(3)
Мұндағы, i-жоспарланатын инфляцияның орташа қарқыны.
Келтірілген формулалар арқылы есептеу өте қиын, сондықтан дисконттау
бағаларына негізделген бұл және басқада әдістерді қолдану үшін арнайы
қаржылық кестелер ойластырылған. Оларда күрделі пайыздардың, дисконтталатын
көбейткіштердің, дисконтталатын ақша бірлігінің және тағы сондай сияқты
мәндері, уақыт аралығы мен дисконттау мөлшерлемесінің мәніне байланысты
көрсетілген.
NPV есептеуде дисконттаудың тұрақты мөлшерлемесі (ставкасы)
қолданылады, алайда кейбір жағдайларда жылдарға байланысты жекелеген
мөлшерлемелердің мәндерін қолдану мүмкін, имитациялық есептеулер кезінде
дисконттаудың әртүрлі мөлшерлемелері қолданылса, онда біріншіден екі
формула қолдануға жатпайды, екіншіден, біркелкі дисконттау мөлшерлемесіне
қолданатын жоба, бұл жағдайда қолданылмауы мүмкін.
NPV көрсеткіші коммерциялық ұйымның қарастырылған жобаны қабылдаған
жағдайда экономикалық жағдайының өзгеруін болжамды бағалайды, ал бағалау,
жоба аяқталғанда жасалады,бірақ бүгінгі уақыт позициясынан, яғни жобаның
басынан. Бұл көрсеткіш уақыт аралығында өзгеріссіз болады, яғни әртүрлі
жобалардың NPV қосуға болатынын көрсетеді. Бұл өте маңызды ерекшелік осы
көрсеткішті қалғандардан бөліп, көрсететін және инвестициялық портфельдің
тиімділігін бағалауда басты көрсеткіш етіп қолдануға мүмкіндік береді.
2. Таза терминалдық құнды есептеу әдісі
NPV жобаның басында қажетті ақша ағынына негізделіп, яғни оның
негізінде дисконттау операциясы жатыр. Алайда, бұған кері, әрі ұқсас
операцияны қолдануға болады. Бұл жағдайда ақша ағынының элементтері жобаның
аяқталуында анықталады, бұл критерий өз кезегінде "таза терминалдық құн "
атауына ие болып, NTV белгісімен белгіленеді.
NTV критериін есептеу формуласы келесідей түрге ие:
(4)
NTV критерийі негізінде жобаны қабылдау жағдайлары, NPV жағдайындай.
Егер NTV'0, онда жобаны қабылдау керек.
Егер NTV0, онда жобаны қабылдау керек.
Егер NTV=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да..
NPV мен NTV критерилері бір-біріне қарама-қарсы.
(r,n) немесе (r,n) (5)
Бұл критерийлер бір-бірін толықтырып тұрады, яғни біреуімен таңдалған
жобаның нәтижелерін басқасы да береді.
3. Инвестиция рентабельділігінің индексін есептеу әдісі
Бұл әдіс NPV әдісі есептеулерінің жалғасы болып табылады.
Рентабельділік индексі (PI) келесі формуламен есептелінеді:
(6)
Көріп тұрғанымыздай, егер: PI0, онда жобаны қабылдау керек.
PI0, онда жобаны қабылдамау керек.
PI=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да.
Таза келтірілген тиімділікке қарағанда рентабельділік индексі шағын
көрсеткіш: ол шығынның бір бірлігіне келетін табыс деңгейін сипаттайды,
яғни салымдар тиімділігін-бұл көрсеткіш неғұрлым үлкен болса, онда осы
жобаға инвестицияланған әрбір теңгенің қайту деңгейі жоғары. Осыған
байланысты PI критериі NPV нәтижелері бірдей, ұқсас жобалардың арасынан
біреуін таңдауда (әсіресе, егер екі жобаның NPV нәтижелері бірдей, бірақ
қажетті инвестиция көлемдері әртүрлі, онда көріп тұрғанымыздай, олардың
қайсысының салымдар тиімділігі жоғары болса, сол тиімдірек болып келеді),
немесеNPVжиынтық нәтижесін максималдау мақсатымен инвестициялар портфелін
жинақтау кезінде, өте тиімді.
4. Инвестиция табыстылығының ішкі нормасын есептеу әдісі
Инвестиция табыстылығының ішкі нормасы ретінде (синонимі: ішкі
табыстылық) дисконттау ставкасының r мәнін түсінеді, бұл жағдайда
; бұл жағдайда
Басқа сөзбен айтқанда, егер IC=CFo деп белгілесек, онда IRR теңдіктен
шығады:
(7)
IRR критериінің табиғатын түсіну үшін графикалық әдісті қолданайық.
Онда:
(8)
Бұл функция бірнеше ерекшелігімен ерекшелінеді: кейбіреулері жай
сипатқа ие, яғни ақша ағынының түріне байланыссыз болады, ал басқалары
белгілі бір жағдайлар туындағанда ғана келеді, яғги ағындарға байланысты
болады.
Біріншіден, у=f(r) – түзу сызықты функция емес, төменде
байқайтынымыздай, бұл ерекшелік IRR критериін есептегенде үлкен қиындыққа
әкеледі.
Екіншіден, егер r=0 болса, онда (8) формуланың оң жағындағы мән
бастапқы ақша ағынының элеменнтерінің сомасына айналады, басқа сөзбен
айтқанда, NPV графигі дисконтталмайтын ақша ағынының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... . 5
1.1. Инвестициялық жобаның 5
түсінігі,түрлері ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Инвестициялық жобаларды талдау 9
формалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1.3. Инвестициялық жобаларды бағалау 14
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2. ЕЛІМІЗДЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛАТЫН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРҒА ТАЛДАУ
ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .2 1
.
2.1. Агробизнес-2020 бағдарламасын 21
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Агроөнеркәсіп кешенінің жобаларына анализ 26
жасау ... ... ... ... ... ... ... . ..
2.3. ЖШС Тамир инвестициялық жобасын 29
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДӘЛЕЛДЕУ ... ... 32
3.1. Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері ... 32
3.2. Инвестициялық жобаны экономикалық 36
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 40
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі таңда Қазақстан
Республикасында инвестициялық жобаларды жасау және оларды жүзеге асыру.
Жобаны жүзеге асырмас бұрын оның тиімділігін анықтау, экономикалық талдау
және техникалық талдау жасау, бағалау әдістерін қарастыру.
Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық жағдайына
талдау жасау. Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша ағымдарын
болжамдау.
Жобаларды әдет бойынша тактикалық және стратегиялық деп ажыратады.
Соңғысының қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды,
акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды, біріккен кәсіпорындарды құру) немесе
өндіріс сипатының түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған
өндіріске көшу) өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызады. Тактикалық
жобалар, әдетте, шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын
жоғарлатуымен және қонырғыларды жаңартуымен байланысты болады.Отандық
тәжірибеде жоба түсінігі жаңа түсінік емес. Бұрынғы уақытта оның
айырмашылығы кәсіпорынның дамуының негізгі бағыттарын заң бойынша осы
кәсіпорыннан жоғары деңгейде тұрған экономикалық саланың анықтайтыны болып
табылатын. Жаңа экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және
жоғары басқару құрамы өз келешектерін, барлық стратегиялық және тактикалық
мәселелерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық жобалау
тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес идеясын іске асыра ала ма деген сұрақ туады. Бұл
сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы
мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек.
Талдаудың осы түрі инвестициялық жобаны әзірлеу мен оны талдаудың алдан ала
кезеңінің мазмұнын құрайды.
Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне мыналар жатады:
- жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
- жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа, энергияға,
жұмыс күшіне қол жеткізуді және оның құнын;
- жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін
тексеру.
Техникалық талдауды, әдетте, кәсіпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргізеді. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан
басталады.Инвестициялық жобаның қаржылық талдау бөлімінде көлемді және
еңбек сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселені түпкілікті қарастыруға жекелеген
тауарлар арналады. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы
нұсқасы қарапайым тізбекке негізделген.
Инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын
сол бизнес-идеянысын іске асыра ала ма деген сауал туындайды. Бұл сұраққа
жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала
шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек.
Жобаның көптүрлілігіне қарамастан, оларды талдау әдетте кейбір жалпы
сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бағалайтын арнайы
бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек.
Жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның
түрі, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруі мүмкін және
жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.
Курстық жұмыстың басты мақсаты – жобалық талдаудың концептуалды
негіздерін ғылыми теориялық тұрғыдан зерделеу.
Осыдан келіп, курстық жұмысының негізгі міндеттері туындайды:
- Жобалық талдаудың техникалық қырларын анықтау;
-Жобаның қаржылық талдауын және экономикалык талдауын айқындау;
- Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері;
- Жобаны тәуекелді талдау арқылы сараптау.
Курстық жұмыстың объектісі – шаруашылық жүргізуші субъектілер;
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Заңдар жинағы,
статистикалық ақпарат көздері, мерзімді басылымдар, сонымен қатар шетелдік
және отандық әдебиеттер қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, соның ішінде 9 кесте
және
9 сурет.
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инвестициялық жобаның түсінігі, түрлері
Инвестициялар – біздің экономикамызда бұл жаңа термин болып
табылмайды. Орталықтанған жоспарлық жүйе кезінде тек "капиталдық салымдар"
деген түсінік қана қолданылды. Бұл түсінікте, негізгі қорлардың қайта
өндірісі және оларды жөңдеуге кеткен шығындар да еңгізіледі.
1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының (ҚР) Заңына сай
инвестицияларға (толықтырулар мен өзгертулер еңгізу арқылы) келесідей
анықтама берілді. "Инвестициялар – бұл, пайда алу мақсатында өндірістік
қызмет объектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың
барлық түрі, сонымен қатар:
- акциялар және өзге де коммерциялық ұйымдарға қатысу формалары;
- облигациялар және өзге де қарыздық міндеттемелер;
- қозғалатын, қозғалмайтын мүлік және мүліктік құқық, ұстау құқығы мен
тауарлардан басқа, импортталатын және өткізуге арналған, қайта өңделмейтін
мүліктер;
- интеллектуалдық қызметке, авторлық құқыққа, патентке, тауарлық
белгілерге, өндірістік үлгілерге, технологиялық процесстерге, ноу-хауға
құқық;
- лицензияға негізделген қызметтерді жүзеге асыру құқығы".
Инвестициялық жоба деген не?
Капиталдың ең маңызды белгісі - оның иесіне пайда әкелу мүмкіндігі.
Капиталды ұзақ мерзімде салу немесе инвестициялау – мұндай мүмкіндікті
пайдалану формаларының бірі.
Инвестор тарапынан алғанда инвестициялаудың мәні - ертеңгі күні
пайда алу үшін бүгінгі пайданы алудан бас тарту. Мұндай операциялар
банктермен ссуда беруге ұқсас келеді. Сәйкесінше, капиталды ұзақ мерзімге
салу туралы шешім қабылдау үшін екі негізгі болжамды белгілі бір дәрежеде
дәлелдейтін ақпарат болуы тиіс:
1) салынған қаражаттар толығымен өзін-өзі өтеуі тиіс;
2) бұл операция салдарынан пайда жоғары болу қажет, яғни тәуекелдерді
жабу үшін.
Инвестициялық жобалардың түрлері және мазмұны әр түрлі болуы мүмкін.
Яғни бұлар құрылыс жобаларынын мүлікті бағалауға дейін жоба сәйкес келмеуі
мүмкін.
Уақытша фактор – инвестициялық жобаны бағалауда негізгі рольді
атқарады. Бұл графикте 3 даму фазаларын атап айтуға болады. Осы кезеңдер
жобаның өмір сүру уақытын білдіреді.
Бірінші фаза. Кей жағдайларда толығыменен анықтала алмайды. Бұл
кезеңде оның техника-экономикалық жағдайлары талданады, маркетингтік
зерттеулер жүргізіледі, жабдықтаушылар таңдалынады, потенциалды
инвесторлармен тікелей жұмыс жүргізіледі.
Инвестицияны алдын-алу фазасының соңында инвестициялық жобаның бизнес-
жоспары болуы қажет. Жоғарыда аталып кеткендей, көп уақыт пен ақша
қаражаттарын талап етеді[3].
Келесі бөлім инвестииялауды білдіреді немесе жүзеге асыру фазасы. Бұл
фазаның басқалардан ерекшелігі – бұл дамуы кезінде алдағы фазалардын едәуір
мөлшерде шығындарды талап етеді.
Бұл бөлімде кәсіпорынның тұрақты активтері қалыптасады. Кейбір
шығындар (персоналды оқыту, тағы басқа) өнімнің өзіндік құнына енгізілуі
мүмкін.
Негізгі құралдың жұмыс істегенінен бастап, үшінші фаза,
эксплуатациялық фаза іске қосады. Бұл фазада өнімді өндіру басталуымен және
қызмет көрсетулермен сипатталады.
Халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары бизнес-жоспар ретінде
көрсетіледі, ол негізінен кәсіпорынның даму жоспарының құрылымдастырылған
сипаты болып табылады.Егер жоба инвестицияны тартумен байланысты болса,
онда ол инвестициялық жоба деп аталады. Жалпы түсінігі бойынша жоба – бұл
белгілі бір мақсатқа көзделетін кәсіпорынның іскерлігін жақсарту жайлы
арнайы ұсыныс.
Жобаларды әдетте тактикалық және стратегиялық деп бөледі. Стратегиялық
жобаның қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды,
акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды құру) немесе өндіріс сипатының
түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған өндіріске көшу)
өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызамыз. Тактикалық жобалар, әдетте,
шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын жоғарылатумен және
қондырғыларды жаңартуымен байланысты болады.
Қазақстанның тәжірибесінде жоба түсінігі жаңа ұғым емес. Жаңа
экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және жоғары басқару
құрамы өз келешектерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық
жобалау тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Инвестициялық жобалардың талдауы олардың жіктеулеріне негізделуі
қажет, оны біз 1-ші кестеден көре аламыз.
Инвестициялық жобаның негізгі бөлімдері:
1) Инвестициялық жобаның қысқаша сипаттамасы.
2) Жобаның негізгі идеясы.
3) Нарықты талдау және маркетинг тұжырымдамасы.
4) Инвестициялық жобаны орындау процесіне қажетті материалдық ресурс-
тардың көлемін негіздеу.
Жобаның орындалуының техникалық негізіне сипаттама.
Жобаның тұрған жері.
Басқаруды ұйымдастыру.
Қажетті еңбек ресурстары.
Жобаның орындалу кестесі.
Жобаны қаржымен қаржылануына сипаттама және оның тиімділігін бағалау.
Кесте-1. Инвестициялық жобаның жіктелуі.
Жіктелуі Түрлері
Қажетті инвестицияның көлемі Кіші жоба
бойынша: Мега жоба
Жобаны жүзеге асыру мерзімі Қысқа
бойынша: Орта
Ұзақ
Тәуекелге қатысты: Тәуекелді
Тәуекелсіз
Жобаның қатысушысы бойынша: Мемлекеттік
Біріккен
Шетел инвесторлар
Ақша ағымының типі бойынша: Жай
Жай емес
Жобалар арасындағы Тәуелсіз
қарым-қатынастары бойынша: Өзара бірін-бірі жоққа шығару
Орнын толтыру
Өзара әсер ету
Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлігінің
жалпы реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол цикл келесі
кезеңдерге ие:
Жобаның тұжырымдалуы – бұл кезеңде кәсіпорын жетекшілерінің жоғары
құрамы кәсіпорынның ағымдағы жағдайына талдау жасап, кәсіпорынның ары қарай
дамуының пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес идеясы
түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге
бағытталады. Бұл кезеңде идеяны жүзеге асыруға қатысты едәуір дәлелді
аргументтер болуы тиіс. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және
іске асырымды болса, онда даярлаудың соңғы кезеңінде олардың ішінен
неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір мезгілде бірнеше инвестициялық
жобалар әзірленеді.
Жобаны дайындау - жобаның бизнес-идеясы бірінші тексерілімнен
өткеннен кейін, оң немесе теріс деген нақты шешімді қабылдауға болғанға
дейін оны ары қарай дамыту керек. Бұл кезеңде жоба жоспарының барлық
бағыттарында – коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық,
институционалдық және тағы басқа – оны бірте-бірте нақтылау мен жетілдіру
талап етіледі. Жобаның жекелеген міндеттерін шешу үшін бастапқы
ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып табылады.
Жобаны сараптау - жобаны жүзеге асыру алдында оның білікті сараптамасы
– жобаның өмірлік циклына аса қажетті саты жүргізілу қажет. Егер жоба
негізінен стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын (несиелік,
тікелей) болса, онда инвестордың өзі сараптама жүргізеді, мысалы, болашақта
жобаны іске асыру процесінде ақшаның көп бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл
кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшаның кейбір бөлігін жұмсауы
мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны негізінен өз ақша құралдарының
көмегімен іске асыруды жоспарласа, онда жобаның негізгі жағдайларының
дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
Жобаны жүзеге асыру - бұл кезең бизнес-идеяның дамуынан бастап,
жобаның іске қосылу мезетіне дейін толық қамтиды. Мұнда қызметтің барлық
түрінің орындалуын қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар
мен шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы кіреді.
Нәтижелерді бағалау - бұл жобаның соңында, сондай-ақ жобаны орындау
процесі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет түрінің негізгі мақсаты жобаға
салынған идеялар мен олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы
нақты кері байланысты алу болып табылады[5].
Өнім шығаруды арттыру және қызмет көрсету нарығын кеңейту. Жобалардың
бұл түрі әдетте кәсіпорын басқармасының жоғарғы деңгейі қабылдайтын жауапты
шешімді талап етеді.
Жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту. Жобалардың бұл түрі
жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады және бизнестің
мәнінің өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобалардың осы түрлерін әзірлеген кезде
жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым сәтсіз жағдайларға алып келетінін атап
өткен жөн.
Экологиялық жүгі бар жобалар. Экологиялық жүгі бар жобалар өздерінің
табиғаты бойынша қоршаған ортаны ластауымен әрқашан байланысты
болғандықтан, талдаудың осы бөлігі барынша қиын болып табылады.
Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес жобалардың түрі. Мұндай
жобалар жаңа офис салу, жаңа автомобиль сатып алу және тағы басқаларды
қамтиды.
Жобаның көп түрлiлiгiне қapaмaстaн, оларды талдау әдетте кейбiр жалпы
сызбаға сәйкес келедi, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бaғалайтын арнайы
бөлiмшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелдi талдаумен аяқталуы керек. Сызбада қолданылатын жоба
қабылданбайды резолюциясы шарттық сипаттa болатынын атап өткен жөн.
Шыңдығында да жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар
жобаның түpi, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруi мүмкiн
және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.
Жобаны алдын-ала әзірлеу және талдау кезеңі: Болашақ инвестициялық
жобаның бизнес-идеясын тұжырымдаған соң,бұл идеяны кәсіпорын іс жүзінде
іске асыра алады ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін
кәсіпорынның қарасты экономика саласын анализдеу қажет. Мұндай анализ
инвестициялық жобаны алдын-ала әзірлеу және анализдеу мазмұнын құрайды.
Батыс елдерінің практикасында келесі критерийлерді қолданады:
- саланың кемелділігі;
- кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі (оның нарықтағы орны).
Жобаны алдын-ала анализдеу кезеңінің соңғы нәтижесі - көрсетілген
критерийлер бойынша нақты кәсіпорынның жағдайын белгілеу болып табылады,
яғни, кәсіпорынның қалыптамадағы нақты орнын көрсету.
Алдын-ала анализдеу кезеңі аса ұзақ болмауы тиіс, ал нәтижелер оның
алдындағы кезеңде шығарылады да, сапалы бағаларда негізделеді. Бұл кезең
кем дегенде мына екі себептермен қажет:
✓ стратегиялық инвестормен ары қарай жұмыс істегенде саланың
кемелдігі және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы
мәселелер міндетті түрде қарастырылады, сондықтан оған алдын-ала
дайын болу қажет;
✓ егер кәсіпорын менеджерлері анализдеуді қолға алмаса, оны
стратегиялық инвестордың өзі жасайды, ал оның нәтижелері қолайлы
болмауы мүмкін[4].
Кәсіпорын менеджерлерінің анализді мұқият, сапалы түрде жасауы
кәсіпорынның әрі қарай дамуына, өсуіне кепіл бола алады.
1.2 Инвестициялық жобаны талдау формалары
Жобаның коммерциялық орындалуын бағалау - инвестиция алдындағы зерттеу
жүргізуде қорытынды звеносы. Ол барлық өткен этаптардан алынған және
талдаудан өткен ақпараттарға негізделуі керек. Коммерциялық бағалау
инвестициялық жобаның интегралдық жағдайын көрсетуі қажет.
Жобалар қазіргі нарықта іске асырылатындықтан, жобада оның сипаттамасы
көрсетілуі тиіс. Маркетингтік талдау сондай-ақ өзінде тұтынушылар мен
бәсекелестердің талдауын қамтуы тиіс. Тұтынушылар талдауы тұтынушылар
қажеттіліктер, нарықтың патенциальді сегментін және сатып алу үрдісінің
сипаттамасын анықтауы тиіс. Бұл үшін жобаны әзірлеуші нарықты жан-жақты
зерттеп, нарықтық құрылым және оған әсер етуші институциональді шектеулер
аумағында негізгі бәсекелестердіталдайды. Маркетингтік талдау нәтижесінде
маркетингтік жоспар әзірленеді. Онда өнімді әзірлеу, бағалау оны базарға
өткізу және пайдалану стратегиялары көрсетіледі. Бұл маркетингтік қоспа
элементтері бірігіп, өнімнің нарықтағы қолайлы бәсекелестік жағдайын
қамтамасыз етеуі керек. Маркетингтік жоспар кәсіпорындағы басқа өнімдердің
болуын, сондай-ақ жұмыстың ұйымдастырушылық, қаржы, өндірістік және қамту
аспектілерін ескеруі тиіс. Маркетингтік жоспар аумағында бәсекелестер
реакциясын және оның жоспарының ары қарай орындалуына әсерін мүмкіндігінше
болжай алу керек.
Маркетингтік жоспарға сондай-ақ сұранысты болжау да енеді.
Инвестициялық жоспардың әзірленуі бойынша болжаудың анықтығын тексереді
және алынған нәтижені қалаған нақтылықпен салыстырады. Шешімді қабылдау
үрдісі анықталмағандық жағдайда жүзеге асса да, дұрыс болжау осы
анықталмағандықтың дәрежесін төмендете алады.
Инвестициялық жоспардың барлық маркетингтік аспектілерін қарастыру
мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі түсінікті бөлімдерін
анықтап көрейік. Маркетингтің барлық сұрақтарының толық тұйықталуы келесі
блоктарды атап көрсетуге мүмкіндік береді: нарық анализі, бәсекелестік орта
анализі, өнімнің маркетингтік жоспарын әзірлеу. Алдыңғы бөлімге
қолданылатын ақпараттың растығы қажетті шарт екендігін ескеру қажет[3].
Көп жағдайда кәсіпорында нашар маркетингтік талдау жіберілгендіктен,
ол кәсіпорын алып-сату операцияларға көптеген қаражат жұмсайды, ол әрине
қалаған пайда келтірмейді.
Техникалық талдау - инвестициялық жобаны техникалық талдау мiндетiне
мыналар жатады:
- Жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
- Жергiлiктi жaғдайларды талдау, оның iшiнде шикiзатқа, энергияға,
жұмыс күшiне қол жеткiзудi және оның құнын;
- Жобаның iскe асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін
тексеру;
Техникалық талдауды, әдетте, кәсiпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргiзедi. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады.Бұл кезде
келесі критерийлерді басшылыққа алған жөн:
1) технология алдын-ала таныс, яғни, стандартты болуы тиіс;
2) Технология шет ел қондырғысы мен шикізаттарына бағытталмауы тиіс.
Eгep өз технологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегi
схемалардың бiрi бойынша бiреуiмен шетелдiк технология мен қондырғыларды
тарту мүмкiндiгiне талдау жүргiзiледi:
- шетел фирмасымен бiрлескен кәсiпорын – бөлшектеп инвестицияландыру
және барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
- технологиялық ноу-хауды icке асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
- Turn-key - қондырғы сатып алу, зауыт салу, технологиялық процестi
қалыптастыру;
- Product-in-hand - turn-key + кәсiпорынның қажеттi дайын өнім
шығарғанға дейiн персоналды оқыту;
- өндiрic үшiн лицензиялар сатып алу;
Шетелдiк технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау
ережесi кейбiр альтернативтi технологияларды кешендiк тaлдayды және қандай
да бiр агрегаттaлған критерийдiң негiзiнде жақсы вариантты таңдауды
қарастырады.
Әлеуметтік талдау – мақсатты жоба жоспарының вариантын оны
пайдаланушылар үшін жарамдылығын анықтау. Талдау жүргізу нәтижесінде жоба
мен оны пайдаланушылар арасындағы өзара әрекет ету мүмкіншіліктерін
қамтамасыз ету.
Экологиялық талдау – қоршаған ортаның шеккен зияндарын бағалайды. Егер
экологиялық зиян орын алатын болса, оны тоқтату үшін қандай шаралар
қолданатынын қарастырады[6].
Қаржылық талдау - инвестициялық жобаның бұл бөлiмiнiң көлемдi және
еңбек сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселенi түпкiлiктi қарастыруға жекелеген
тараулар арналады. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенiн
қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлiмiнiң жалпы нұсқасы
қарапайым тiзбекке негiзделген:
1. Кәсiпорын қызметiнiң соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегi
қаржылық жағдайына талдау жасау.
2. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңiндегi кәсiпорынның
қаржылық жaғдайына талдау жасау.
Негiзгi өнiм өңдiрiсiнiң залaлсыздығынына талдау жасау.
4. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша
ағымдарын болжамдау.
5. Инвестициялық жобаның тиiмдiлiк бағасы.
Кәсiпорынның бұдан бұрынғы қызметi мен aғымдағы жағдайына қаржылық
талдау жасау әдетте кәсiпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиiмдiлiгiн,
несие қабiлеттiлiгiн, өтемпаздығын көpceтeтiн негiзгi қаржылық
коэффициенттерiнiң интерпритациясы мен есептеулерiне келтiрiледi. Әдетте
бұл қиындық туғызбайды. Қаржылық бөлiмде кәсiпорынның өткен жылдардағы
негiзгi қаржылық есебiн беру және негiзгi көрсеткiштердi салыстыру аса
қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшiн
дайындалса, онда қаржылық есептi беруiн инвесторды тартқан батыс
мемлекеттің форматтарына келтiру керек.
Жобаның қаржы бөлiмiнiң неғұрлым жауапкершiлiгi мол бөлiгi оның и
нвестициялық бөлiгi болып табылады, ол мыналарды қамтиды:
- жоба бойынша кәсiпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
- инвестициялық қажеттiлiктердiң қайнар көздерiн белгiлеу (және ары
қарайғы iзденiс);
- инвестициялық жобаны iскe асыру үшiн тартылған капиталдың құнын
бaғалау;
- жобаның iскe асуы есебiнен түceтiн пайда мен ақша ағымдарын болжау;
- жоба көрсеткiштерiнiң тиiмдiлiгiнiң бағасы;
Қаржылық талдаудың келесі әдістері бар:
Горизонтальді талдау әдісі – базалық мәліметтерді есеп беру
мәліметтермен салыстыруға негізделеді.
Вертикальді талдау әдісі – бірнеше көлемдік көрсеткіштерін бір
көрсеткішкеқатынасын есептеу. Бұл әдіс арқылы үлес салмақ есептеледі.
Факторлы талдау әдісі – егер бір көрсеткіш жеке көрсетілсе, онда сол
бір көрсеткішке көбейте және бөле отырып факторлы моделінің
мультипликаторын алуға болады.
Салыстырмалы талдау әдісі – кәсіпорынның алатын орнын анықтауда
қолданады.
Индекстік талдау әдісі – бұл уақыт пен кеңістікті қарастыратын
көрсеткіштін мәнін сипаттайды. Бұл талдау әдісі арқылы жалпы көрсеткіштін
өзгерісіне жеке факторлардың әсер ету деңгейін анықтауға болады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын келесі түрлер бойынша бөледі:
Мүліктік жағдайын бағалау – кәсіпорынның активтері мен құрылым
жағдайын сипаттайды.
Өтімділікті бағалау – яғни, активтік өтімділік (ақшаға айырбасталатын
қабілеті) және баланс өтімділігі (кәсіпорынның айналым активтерін
пайдалану арқылы қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша есеп айырысу
қабілеттілігі)
Қаржылық тұрақтылығын бағалау – кәсіпорынның өз меншігіндегі
қаражаттар есебінен қызмет ету мүмкіншілігі және оның сыртқы факторынан
тәуелсіздік деңгейін анықтаумен сипатталады.
Іскерлік белсенділікті бағалау – кәсіпорынның нәтижелігімен
сипатталады.
Рентабельділікті бағалау – бұл пайданың шығынға, өнім өндіру көлеміне,
актив көлеміне, активтер құрылымына қатынасын сипаттайды.
Экономикалық талдау - қаржылық талдаудың негiзгi cұрағы: жоба
кәсiпорын иелерінің (акционерлерi) байлығын көбейте ала ма? Бұл жоғарыда
көрсетiлгендей, ақша aғымдарын талдау арқылы жауап беруге болады.
Экономuкалық талдау жобаның мемлекеттік (ұлттық) байлығын ұлғайтуға әсер
eтyін бағалаудан тұрады.
Экономикалық талдаудың қажеттiгi неде? Егер нарық толығымен (идеалды)
epкiн болса, онда экономикалық талдау жүргiзудiң кepeгi жоқ, себебi
компанияның иелерiне не пайдалы болса, қалғандарға да сол пайдалы болып
табылады. Еркін нарықтың негiзгi белгiлерiн көрсетейiк:
- сатушылар мен сатып алушылар санының көп болуы;
- барлық өндiрiс факторлары (еңбек, капитал, материалдар ) мобильдi
болу керек;
- бағалар сатушылар мен сатып алушылардың қалауымен қалыптасады;
- нарыққа жаңа компаниялардың eнyiнe бөгеттер қойылмауы керек.
Осындай жaғдай алдыңғы қатарлы батыс елдерi үшiн де мiнсiз eкeнiн
мойындау керек. Шынында да, көп тауарлардың бaғасын мемлекет жасанды түрде
өзгертедi (көтередi немесе төмендетедi) және егер жобаның қаржылық үлесi
белгiлi болса да, экономикалық үлес өте сирек бaғаланады. Сoндықтан да ipi
инвестициялық жобалар үшiн олардың қаржылық тиiмдiлiгiнен гөpi,
экономикалық тиiмдiлiгi мен экономикалық тартымдылығын талдау қалыптасқан
(яғни жобаның ұлттық, басымдылық мiндеттерiне сәйкес дәрежесi).
Инвестициялық жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу келесi нұсқау
бойынша iскe асуы мүмкін.
1- қадам. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейдi.
Кесте – 2. Жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу
Мемлекеттiң мaқcaттapы
Мақсаттың салмағы
Қатты валютаның ағылуы
0,30
Қатты валютаның үнемделуi
0,20
Жергіліктi нарықта өнiмнiң көбеюi
0,15
Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету 0,20
Аумақтарды дамыту
0,15
Барлығы
1,00
2 – қaдaм. Альтернативтi жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшiн
сандық өлшемiн анықтайды (абсолюттi мәнде немесе жақсысына қарай пайыздық
қатынаста). Әр жоба үшін кешендiк (комплекстiк) критерийдiң салмақталған
мәнiн есептейдi:
3 - қaдaм. Үздiк вариантты таңдауы жалпыланған критерийдің максимум
критерийi бойынша жүргiзiледi.
Экономикалық тиiмдiлiк дайын өнiм мен ресурстардың мүмкін болатын
сатып алу құнымен, iшкi бaғамен (әлемдiк бaға ерекшеленетiн) және
мемлекeттiң айырықша ерекшелiгi болып табылатын және әлемдiк бaғалармен
және қағидалармен сәйкес келмейтiн (мысалы, басқа мемлекеттердiң
валютасымен жұмыс істey шарттары) тaғы басқа нәрселердi есепке ала отырып
бағаланады.
Экономикалық тиiмдiлiктi бaғалаудың iрiленген процедурасы мынaдай
түрге ие:
- қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
- экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың ( жаңа жiктелуiн
жасау;
- қаржылық мәндердi экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы және
iшкi нарық бaғасы мен шығыдардың үйлеспеуінe байланысты);
- ресурстарды қолдану және өнiмдер алу үшiн басқа мүмкіндiктердiң құнын
бaғалау;
- ішкi төлемдер бойынша барлық есептеулердi шығарып тастау (өйткенi
олар мемлекеттiң жалпы байлығын өзгертпейді);
- жыл сайынғы экономикалық құралдар aғымын инвестицияның бастапқы
көлемiмен салыстыру (бұл нәтиже болады)[5].
Taғы да айтып кетейiк, экономикалық талдау әдетте мемлекeттiң
тапсырысы бойынша жасалатын және ұлттық мaғыналы мiндеттi шешуге
бaғыттaлған ipi инвестициялық жобаларға жүргiзiледi. Егер кәсiпорын
инвестициялық жобаны өз бастамасы бойынша әзiрлеп, инвесторды өз бетiмен
тартса, онда бұл icтiң нәтижесiнде жобaға қатысушыларының жалпы ұтыcы
негiзделедi, ең алдымен жобaға қаржылық ресурстарын ұсынған заңды және жеке
тұлғалар үшiн. Және де, осы тұлғалардың санына мемлекет кipмece, онда
жобаның экономикалық талдауын жасамауға болады.
Институционалдық талдау - институционалдық талдау инвестициялық
жобаның ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкiмшiлiк тұрғыда есепке
алынуы мен сәттiлiкпен орындалу мүмкiндiгiн бaғалайды. Инвестициялық
жобаның осы бөлiмi сандық та, қаржылық та емес болып табылады. Оның негiзгi
мақсаты - инвестициялық жобамен бiрге жүретiн сыртқы және iшкi
факторларының жиынтығын бaғалау.
Iшкi факторларды бaғалау әдетте келесi нұсқау бойынша жүреді.
Өндiрiстiк менеджмент мүмкiндiгiн талдау.
Менеджменттiң нашар болуы кез келген, тiптi жақсы жобаны күйретуi
мүмкін екeнi белгiлi. Кәсiпорынның өндiрiстiк менеджментiн тaлдaғанда
келесi cұрaқтapғa көңiл бөлу керек:
- кәсiпорын менеджерлерiнiң тәжiрибесi мен бiлiктiлiгi;
- оларды жоба шеңберiнде ынталандыру (мысалы, пайдадан алатын үлесi);
- менеджерлердiң жобаның мақсаттары мен этикалық және мәдени
құндылықтарымен сыйысуы;
Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны iскe асыру үшiн тартылатын еңбек
ресурстары, жобаның iшiнде қолданылатын технологиялардың деңгейiне сәйкес
болуы керек.
Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның осы бөлiмi
неғұрлым қиын, өйткенi бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсiпорындарда
тәжiрибе толығымен жоқ. Кәсiпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым
жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсiпорында шешiм қабылдау процесi
қалай жүрiп жатқаны мен оларды орындаy жауапкершiлiгiнiң бөлiнуi қалай
жүзеге асып отырғанын талдау қажет.
Сыртқы факторларды талдaғанда негiзгi басымдылықтар келесi аспектiмен
шартталған:
Мемлекеттiк саясат, мұнда нақтырақ талдау үшiн келесi позициялар
бөлiнедi:
- тауарлар мен шикiзатты импорттау және экспорттау шарттары;
- шетелдiк инвесторлар үшiн құралдарды салу және тауарларды экспорттау
мүмкiндiктерi;
- еңбек туралы заңдар;
- қаржылық және банктiк реттеудiң негiзгi ережелерi;
- бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек
eтeтiн жобалар үшiн неғұрлым маңызды болады.
Мемлекеттiң мақұлдауы. Берiлген факторды мeмлекеттің экономикалық
масштабтарының маңызды мiндеттерiн шешуге бағытталған ipi инвестициялық
жобалар үшiн қарастыру қажет.
Тәуекелдi талдау - тәуекелдi талдаудың мәнi мынада. Жiберiлген
caпасына тәуелсiз болашақтың әрқашанда белгiciздiк элементi бар. Мысалы,
керектi мәлiметтердiң көп бөлiгi қаржылық талдау үшін (шығындар
элементтерi, бағалар, өнiмнiң сатылу көлемi және т.с.с.) белгiсiз болып
табылады. Болашақта болжаудың жақсы жaққа да, жаман жаққа (пайданың
төмендеуi) да өзгеруi мүмкін. Тәуекелдi талдау барлық өзгерiстердi, қай
жaғынa болса да, есепке алуды қажет етедi[6].
Жобаны iскe асыру процесiнде келесi элементтер өзгерiске ұшырауға
бейiм: шикiзат пен қосалқы бөлшектердiң құны, капиталдық шығындардың құны,
қызмет етудiң құны, сатудың құны, бaғаның құны және т.с.с. Нәтижесiнде
шығатын параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады, сонымен тәуекел тepic
пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең.
1.3 Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері
Уақыт параметірі ескерілуіне немесе ескерілмеуіне байланыссыз инвес-
тициялық қызметтерді зерттеуде қолданылатын критерилерді келесі екі топқа
бөлуге болады:
А) Дисконттауға негізделген
В) Есептеуге негізделген
Бірінші топтағы критерийлерге жатады: таза келтірілген құн (NPV), таза
терминалдық құн (NTV), инвестициялар рентабельділігінің индексі (PI),
пайданың ішкі нормасы (IRR), инвестицияның дисконтталған өтелу мерзімі
(DPP). Ал, екінші топқа келесі критерийлер жатады: инвестициялардың өтелу
мерзімі (PP), инвестициялардың тиімділік коэффициенті (ARR).
Енді, жоғарыдағы аталған инвестициялық жобаларды бағалау әдістерінің
критерийлерін ауқымырақ қарастырайық.
1.Таза келтірілген құнды есептеу әдісі
Бұл әдістің негізінде компания иелерінің басты мақсаттары жатыр, яғни
фирманың құндылығын көтеру, бұл оның нарықтық құнының сандық бағасын
көрсетеді. Алайда, инвестициялық жобалар бойынша шешімдерді қабылдау жиі
компания иелерімен емес, оның басқарма жұмысшыларымен ойластырылып іске
асады. Сондықтан бұл жерден көретініміз, меншік иелері мен басқарманың
мақсаттары бәсекелес, яғни ішкі фирмалық келіспеушіліктер ескерілмейді.
Бұл әдіс бастапқы инвестициялар көлемі (с) мен жоспарланған мерзімде
оның әкелетін дисконтталған таза ақша ағынына қатынасымен анықталады. Ақша
қаражаттарының ағыны уақыт бойынша бөлінетін болғандықтан, ол "r"
мөлшерлемесі бойынша дисконтталады. Ол инвестициялаған капиталға келетін
жыл сайынғы қайтару пайызынан туындайды және оны аналитик (инвестор) өз
бетінше тағайындайды.
Мысалы, мынандай болжам жасалынды, n жыл ағымында инвестиция (с)
жұмсалынады, ол бойынша жылдық табыс көлемі Р1,Р2, ... . Рn.. Дисконтталған
табыстардың жалпы жиналған мөлшері (PV) және таза келтірілген құн (NPV)
сәйкесінше келесі формулалармен есептелінетін болды:
(1)
(2)
Жоғарыда атап көрсетілгендей кез-келген компанияның барлық іс-әрекеті
мақсатқа жету үшін орындалады. Компания иелері тұрғысынан NPV критериіне
төмендегідей экономикалық түсінік беруге болады:
Егер NPV0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны төмендейді,
яғни компания иелері шығынға ұшырайды.
Егер NPV=0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны өзгеріссіз
қалады, яғни оның иелерінің қаржылық жағдайы бір қалыпта қалады.
Егер NPV0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны, сонымен
қатар иелерінің қаржылық жағдайы өседі.
NPV=0, болған жағдайды ауқымырақ қарайық. Бұл жағдайда, шын мәнінде,
компания иелерінің жағдайы өзгеріссіз қалады, алайда, алдында атап
өткенімдей, инвестициялық жобаларды басқарушы персонал жиі қабылдайды,
сонымен қатар бұл жағдайда менеджерлер өз таңдауына ие болады. Алайда,
NPV=0 тұжырымы оң нәтижеге де ие болады- жобаны іске асырғанда өндіріс
көлемі өседі, яғни компанияның ауқымы өседі[3].
Егер жоба инвестицияның бірден емес, m жыл аралығында қаржы
ресурстарының біртіндеп инвестициялануын көздесе, онда NPV-ді есептеу
формуласы төмендегі түрге келтіріледі:
(3)
Мұндағы, i-жоспарланатын инфляцияның орташа қарқыны.
Келтірілген формулалар арқылы есептеу өте қиын, сондықтан дисконттау
бағаларына негізделген бұл және басқада әдістерді қолдану үшін арнайы
қаржылық кестелер ойластырылған. Оларда күрделі пайыздардың, дисконтталатын
көбейткіштердің, дисконтталатын ақша бірлігінің және тағы сондай сияқты
мәндері, уақыт аралығы мен дисконттау мөлшерлемесінің мәніне байланысты
көрсетілген.
NPV есептеуде дисконттаудың тұрақты мөлшерлемесі (ставкасы)
қолданылады, алайда кейбір жағдайларда жылдарға байланысты жекелеген
мөлшерлемелердің мәндерін қолдану мүмкін, имитациялық есептеулер кезінде
дисконттаудың әртүрлі мөлшерлемелері қолданылса, онда біріншіден екі
формула қолдануға жатпайды, екіншіден, біркелкі дисконттау мөлшерлемесіне
қолданатын жоба, бұл жағдайда қолданылмауы мүмкін.
NPV көрсеткіші коммерциялық ұйымның қарастырылған жобаны қабылдаған
жағдайда экономикалық жағдайының өзгеруін болжамды бағалайды, ал бағалау,
жоба аяқталғанда жасалады,бірақ бүгінгі уақыт позициясынан, яғни жобаның
басынан. Бұл көрсеткіш уақыт аралығында өзгеріссіз болады, яғни әртүрлі
жобалардың NPV қосуға болатынын көрсетеді. Бұл өте маңызды ерекшелік осы
көрсеткішті қалғандардан бөліп, көрсететін және инвестициялық портфельдің
тиімділігін бағалауда басты көрсеткіш етіп қолдануға мүмкіндік береді.
2. Таза терминалдық құнды есептеу әдісі
NPV жобаның басында қажетті ақша ағынына негізделіп, яғни оның
негізінде дисконттау операциясы жатыр. Алайда, бұған кері, әрі ұқсас
операцияны қолдануға болады. Бұл жағдайда ақша ағынының элементтері жобаның
аяқталуында анықталады, бұл критерий өз кезегінде "таза терминалдық құн "
атауына ие болып, NTV белгісімен белгіленеді.
NTV критериін есептеу формуласы келесідей түрге ие:
(4)
NTV критерийі негізінде жобаны қабылдау жағдайлары, NPV жағдайындай.
Егер NTV'0, онда жобаны қабылдау керек.
Егер NTV0, онда жобаны қабылдау керек.
Егер NTV=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да..
NPV мен NTV критерилері бір-біріне қарама-қарсы.
(r,n) немесе (r,n) (5)
Бұл критерийлер бір-бірін толықтырып тұрады, яғни біреуімен таңдалған
жобаның нәтижелерін басқасы да береді.
3. Инвестиция рентабельділігінің индексін есептеу әдісі
Бұл әдіс NPV әдісі есептеулерінің жалғасы болып табылады.
Рентабельділік индексі (PI) келесі формуламен есептелінеді:
(6)
Көріп тұрғанымыздай, егер: PI0, онда жобаны қабылдау керек.
PI0, онда жобаны қабылдамау керек.
PI=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да.
Таза келтірілген тиімділікке қарағанда рентабельділік индексі шағын
көрсеткіш: ол шығынның бір бірлігіне келетін табыс деңгейін сипаттайды,
яғни салымдар тиімділігін-бұл көрсеткіш неғұрлым үлкен болса, онда осы
жобаға инвестицияланған әрбір теңгенің қайту деңгейі жоғары. Осыған
байланысты PI критериі NPV нәтижелері бірдей, ұқсас жобалардың арасынан
біреуін таңдауда (әсіресе, егер екі жобаның NPV нәтижелері бірдей, бірақ
қажетті инвестиция көлемдері әртүрлі, онда көріп тұрғанымыздай, олардың
қайсысының салымдар тиімділігі жоғары болса, сол тиімдірек болып келеді),
немесеNPVжиынтық нәтижесін максималдау мақсатымен инвестициялар портфелін
жинақтау кезінде, өте тиімді.
4. Инвестиция табыстылығының ішкі нормасын есептеу әдісі
Инвестиция табыстылығының ішкі нормасы ретінде (синонимі: ішкі
табыстылық) дисконттау ставкасының r мәнін түсінеді, бұл жағдайда
; бұл жағдайда
Басқа сөзбен айтқанда, егер IC=CFo деп белгілесек, онда IRR теңдіктен
шығады:
(7)
IRR критериінің табиғатын түсіну үшін графикалық әдісті қолданайық.
Онда:
(8)
Бұл функция бірнеше ерекшелігімен ерекшелінеді: кейбіреулері жай
сипатқа ие, яғни ақша ағынының түріне байланыссыз болады, ал басқалары
белгілі бір жағдайлар туындағанда ғана келеді, яғги ағындарға байланысты
болады.
Біріншіден, у=f(r) – түзу сызықты функция емес, төменде
байқайтынымыздай, бұл ерекшелік IRR критериін есептегенде үлкен қиындыққа
әкеледі.
Екіншіден, егер r=0 болса, онда (8) формуланың оң жағындағы мән
бастапқы ақша ағынының элеменнтерінің сомасына айналады, басқа сөзбен
айтқанда, NPV графигі дисконтталмайтын ақша ағынының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz