Өндірістік қалдықтар
1. Өндірістің өсуі, шикізаттың қолданылуы және қалдықтың жинақталуы.
2. Кең қолданысты халықшаруашлық белгілеудегі өнімдер мен материалдарды алумен және бағалы құралдарды алумен өндірістік өнімдер мен өндірістік қалдықтарды қайта өңдеудің қалдықсыз ресурсқорғау технологиясын жасау.
3. Жағармайлық элементтер.
4. Көмір алудағы қалдықтар, ТЭЦ күлі, шлак күлі, мұнай өндірісіндегі қалдықтарды тасмалдау және қайта өңдеу әдістері.
5. Силикат материалдарын және өнімдерін алу үшін химиялық өндірістегі, түсті,қара металлургиядағы шлактары өңдеу мен пайдалану
6. Қалдықсыз технологияның пайда болуының экологиялық және экономикалық технологиясы. Қоршаған ортаны ластаушылармен энергетикалық және шикізаттың жоғалту корреляциясы.
7. Өндірісте шикізатты қолданудың максимальды коэффиценті мен энергияны сақтау түрлерін таңдау мәселелері.
8.Қалдықсыз өндірістер жасаудың негізгі қағидалары және оларға қойылатын талаптар. Өңделген өнімдер мен металлургиялық шылактар, кенөндіру саласы қалдықтарының физико . химиялық ерекшеліктері
9.Тау . кен өндірісінің қалдықтарын өндеудің қазіргі заманғы қалдықсыз және комплексті әдістері. Қалықтарды рационалды қолдану.
10.Таулы . қазба өнеркәсібіндегі қалдықсыз өндірісті жүзеге асыру.
11.Металлургиялық қалдықтарды комплексті қалдықсыз
қайта өңдеудің қазіргі әдістері
12.Өндірістік қалдықтарды бейорганикалық заттар, цементтер, гипстік тұтқыр материалдар, керамикалық бұйымдар, жылуизоляционды материалдар, шлакобетондар өндірісінде шикізаттық компоненттер мен шихта ретінде қолдану.
13.Минералдардың және т.б. материалдардың минералды шикізатын өнеркәсіптік қалдықтармен толық немесе бөлшектей алмасуымен өндірісінің карьерсіз технологиямын өңдеу.
2. Кең қолданысты халықшаруашлық белгілеудегі өнімдер мен материалдарды алумен және бағалы құралдарды алумен өндірістік өнімдер мен өндірістік қалдықтарды қайта өңдеудің қалдықсыз ресурсқорғау технологиясын жасау.
3. Жағармайлық элементтер.
4. Көмір алудағы қалдықтар, ТЭЦ күлі, шлак күлі, мұнай өндірісіндегі қалдықтарды тасмалдау және қайта өңдеу әдістері.
5. Силикат материалдарын және өнімдерін алу үшін химиялық өндірістегі, түсті,қара металлургиядағы шлактары өңдеу мен пайдалану
6. Қалдықсыз технологияның пайда болуының экологиялық және экономикалық технологиясы. Қоршаған ортаны ластаушылармен энергетикалық және шикізаттың жоғалту корреляциясы.
7. Өндірісте шикізатты қолданудың максимальды коэффиценті мен энергияны сақтау түрлерін таңдау мәселелері.
8.Қалдықсыз өндірістер жасаудың негізгі қағидалары және оларға қойылатын талаптар. Өңделген өнімдер мен металлургиялық шылактар, кенөндіру саласы қалдықтарының физико . химиялық ерекшеліктері
9.Тау . кен өндірісінің қалдықтарын өндеудің қазіргі заманғы қалдықсыз және комплексті әдістері. Қалықтарды рационалды қолдану.
10.Таулы . қазба өнеркәсібіндегі қалдықсыз өндірісті жүзеге асыру.
11.Металлургиялық қалдықтарды комплексті қалдықсыз
қайта өңдеудің қазіргі әдістері
12.Өндірістік қалдықтарды бейорганикалық заттар, цементтер, гипстік тұтқыр материалдар, керамикалық бұйымдар, жылуизоляционды материалдар, шлакобетондар өндірісінде шикізаттық компоненттер мен шихта ретінде қолдану.
13.Минералдардың және т.б. материалдардың минералды шикізатын өнеркәсіптік қалдықтармен толық немесе бөлшектей алмасуымен өндірісінің карьерсіз технологиямын өңдеу.
Ғылыми-техникалық прогресстің ерекшелігі болып халықтық өндірістің көлемінің өсуі табылады. Өндірістіңөсуінің нәтижесі шаруашылық айналымға табиғи ресурстарды көптеп қолдану немесе қолданысқа еңгізу. Бірақ-та олардың рациональды өсу дәрежесі жалпы алғанда төмен. Жылына 10млрд т миниральды және тура сол мөлшерде органикалық шикізат азық-түліктері қолданылады. Пайдалы қазбаларды өңдеу мен утилизациялау олардың қордарын анықтауға қарағанда тезірек жүреді. ТМД елдерінде өндірістердің 70пайызы шикізат, материал, жағармай мен энергияның қазылуына, жұмсалуына кетеді. Сонымен қатар өндіріс шикізатының 10-99пайызына дейін қалдыққа айналады, ал ол сулар мен атмосфераға тасталып жерді ластайды.
Минералды шикізаттарды өте көп мөлшерде қолдану көп көлемді қалдықтардың жиналуына әкеліп соғады, ал олардың жою мен алдын-алу экономикалық тиімсіздікке әкеледі. Әлемде жылдан жылға өнеркәсіптік өндіріс өсіп келеді және осыған пропорциональды қалдық көлеміде өседі, ол қалдықты 8-10жыл арасында 2 есе өсірді. АҚШ-та жылына шығатын қатты қалдықтың мөлшері 3,5млрд т құрайды, ол әрбір адамға шаққанда 50кг.
Көп жағдайда интенсивті қолданысқа ие энергетикалық ресурстар болып табылады. Адамзаттың қалыптытасқанынан бері жағармайдың 90 млрд т қолданылған.
Минералды шикізаттарды өте көп мөлшерде қолдану көп көлемді қалдықтардың жиналуына әкеліп соғады, ал олардың жою мен алдын-алу экономикалық тиімсіздікке әкеледі. Әлемде жылдан жылға өнеркәсіптік өндіріс өсіп келеді және осыған пропорциональды қалдық көлеміде өседі, ол қалдықты 8-10жыл арасында 2 есе өсірді. АҚШ-та жылына шығатын қатты қалдықтың мөлшері 3,5млрд т құрайды, ол әрбір адамға шаққанда 50кг.
Көп жағдайда интенсивті қолданысқа ие энергетикалық ресурстар болып табылады. Адамзаттың қалыптытасқанынан бері жағармайдың 90 млрд т қолданылған.
1. Протасов В.Ф., Молчанов А.В. «Экология, здоровье и природопользование в России» - М., «Финансы и статистика», 1995.
2. «Химия и научно-технический прогресс» И.Н.Семёнов, А.С. Максимов, А.А.Макареня.
3. Кикава О.Ш. и др. «Строительные материалы из отходов производства» - «Экология и промышленность России», 12, 1997.
4. Журналы «Нефтепереработка и нефтехимия» 2000г. №№ 1,2.
5. Алексеенко В.А. Экологическая геохимия: Учебник. – М.:, Логос, 2000. – 627с.
6. Керемкулов В.А. Экологические проблемы Казахстана // Экология и устойчивое развитие: Матер. Междунар. Научн.-практ. конф. Т.1. – Петропавловск, 1998. – С.5
7. Каражанов К.Д., Аханов Ж.У., Асанбаев И.К., Фаизов К.Ш. Проблемы экологии почв Казахстьана // Состояние и рациональное использование почв Республики Казахстан: Сб. – Алматы: Изд-во ин-та почвоведения им. У.У.Успанова МОН РК, 1998.
8. Лозановский И.Н., Орлов Д.С., Саков И.Н. Экология и охрана биосферы от химических загрязнении. Учебное пособие – М: Мир,1997. – 234 с.
9. Панин М.С. Экология Казахстана / Учебник для экол. и биол. специальностей ВУЗов. – Семипалатинск: Семипалатинский государственный институт, 2005. – 548 с.
10. Программа «Рациональное использование и охрана природных ресурсов Восточно-Казахстанской области» (на 2002-2005гг.) // Экологическое состояние окружающей среды Республики Казахстан и меры по её улучшению: Гос. Докл., 1995-2000 гг. Алматы, 2000.
2. «Химия и научно-технический прогресс» И.Н.Семёнов, А.С. Максимов, А.А.Макареня.
3. Кикава О.Ш. и др. «Строительные материалы из отходов производства» - «Экология и промышленность России», 12, 1997.
4. Журналы «Нефтепереработка и нефтехимия» 2000г. №№ 1,2.
5. Алексеенко В.А. Экологическая геохимия: Учебник. – М.:, Логос, 2000. – 627с.
6. Керемкулов В.А. Экологические проблемы Казахстана // Экология и устойчивое развитие: Матер. Междунар. Научн.-практ. конф. Т.1. – Петропавловск, 1998. – С.5
7. Каражанов К.Д., Аханов Ж.У., Асанбаев И.К., Фаизов К.Ш. Проблемы экологии почв Казахстьана // Состояние и рациональное использование почв Республики Казахстан: Сб. – Алматы: Изд-во ин-та почвоведения им. У.У.Успанова МОН РК, 1998.
8. Лозановский И.Н., Орлов Д.С., Саков И.Н. Экология и охрана биосферы от химических загрязнении. Учебное пособие – М: Мир,1997. – 234 с.
9. Панин М.С. Экология Казахстана / Учебник для экол. и биол. специальностей ВУЗов. – Семипалатинск: Семипалатинский государственный институт, 2005. – 548 с.
10. Программа «Рациональное использование и охрана природных ресурсов Восточно-Казахстанской области» (на 2002-2005гг.) // Экологическое состояние окружающей среды Республики Казахстан и меры по её улучшению: Гос. Докл., 1995-2000 гг. Алматы, 2000.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
1. Өндірістің өсуі, шикізаттың қолданылуы және қалдықтың жинақталуы.
2. Кең қолданысты халықшаруашлық белгілеудегі өнімдер мен материалдарды
алумен және бағалы құралдарды алумен өндірістік өнімдер мен өндірістік
қалдықтарды қайта өңдеудің қалдықсыз ресурсқорғау технологиясын жасау.
3. Жағармайлық элементтер.
4. Көмір алудағы қалдықтар, ТЭЦ күлі, шлак күлі, мұнай өндірісіндегі
қалдықтарды тасмалдау және қайта өңдеу әдістері.
5. Силикат материалдарын және өнімдерін алу үшін химиялық өндірістегі,
түсті,қара металлургиядағы шлактары өңдеу мен пайдалану
6. Қалдықсыз технологияның пайда болуының экологиялық және экономикалық
технологиясы. Қоршаған ортаны ластаушылармен энергетикалық және шикізаттың
жоғалту корреляциясы.
7. Өндірісте шикізатты қолданудың максимальды коэффиценті мен энергияны
сақтау түрлерін таңдау мәселелері.
8.Қалдықсыз өндірістер жасаудың негізгі қағидалары және оларға қойылатын
талаптар. Өңделген өнімдер мен металлургиялық шылактар, кенөндіру саласы
қалдықтарының физико – химиялық ерекшеліктері
9.Тау – кен өндірісінің қалдықтарын өндеудің қазіргі заманғы қалдықсыз және
комплексті әдістері. Қалықтарды рационалды қолдану.
10.Таулы – қазба өнеркәсібіндегі қалдықсыз өндірісті жүзеге асыру.
11.Металлургиялық қалдықтарды комплексті қалдықсыз
қайта өңдеудің қазіргі әдістері
12.Өндірістік қалдықтарды бейорганикалық заттар, цементтер, гипстік тұтқыр
материалдар, керамикалық бұйымдар, жылуизоляционды материалдар,
шлакобетондар өндірісінде шикізаттық компоненттер мен шихта ретінде
қолдану.
13.Минералдардың және т.б. материалдардың минералды шикізатын өнеркәсіптік
қалдықтармен толық немесе бөлшектей алмасуымен өндірісінің карьерсіз
технологиямын өңдеу.
Өндірістің өсуі, шикізаттың қолданылуы және қалдықтың жинақталуы.
Ғылыми-техникалық прогресстің ерекшелігі болып халықтық өндірістің
көлемінің өсуі табылады. Өндірістіңөсуінің нәтижесі шаруашылық айналымға
табиғи ресурстарды көптеп қолдану немесе қолданысқа еңгізу. Бірақ-та
олардың рациональды өсу дәрежесі жалпы алғанда төмен. Жылына 10млрд т
миниральды және тура сол мөлшерде органикалық шикізат азық-түліктері
қолданылады. Пайдалы қазбаларды өңдеу мен утилизациялау олардың қордарын
анықтауға қарағанда тезірек жүреді. ТМД елдерінде өндірістердің 70пайызы
шикізат, материал, жағармай мен энергияның қазылуына, жұмсалуына кетеді.
Сонымен қатар өндіріс шикізатының 10-99пайызына дейін қалдыққа айналады, ал
ол сулар мен атмосфераға тасталып жерді ластайды.
Минералды шикізаттарды өте көп мөлшерде қолдану көп көлемді
қалдықтардың жиналуына әкеліп соғады, ал олардың жою мен алдын-алу
экономикалық тиімсіздікке әкеледі. Әлемде жылдан жылға өнеркәсіптік өндіріс
өсіп келеді және осыған пропорциональды қалдық көлеміде өседі, ол қалдықты
8-10жыл арасында 2 есе өсірді. АҚШ-та жылына шығатын қатты қалдықтың
мөлшері 3,5млрд т құрайды, ол әрбір адамға шаққанда 50кг.
Көп жағдайда интенсивті қолданысқа ие энергетикалық ресурстар болып
табылады. Адамзаттың қалыптытасқанынан бері жағармайдың 90 млрд т
қолданылған.
Минералды шикізаттарды қолдану (5-6пайыз жылына) әлемде соншалықты
көп, ал оны физикалық көлемде қалыпты келтіруге 30 жыл керек, ол қазылып
алынатын жағармай тіпті одан да көп. Осы шикізаттарды шексіз көп пайдалану
оларды қайта қалпына келтіруде өте көпшығын әкеледі.Шикізатпен жағармайды
қазып алу кезіндегі көбейіп келе жатқан қалдық мөлшері қоршаған ортаны және
оларды алушы жерлерді одан әрі кірлетіп жатыр. Жылдан жылға өсіп келе
жатқан қалдық массасы қоршаңан ортамен табиғи ландшафттардың сапасын
азайтушы бірден-бір фактор.
Өндірістің неготивті әсері табиғаттың негізгі бөліктерімен жалпы
биосфераны ластайды. Ол табиғи ресурстарды алу мен өңдеу кезіндегі
қалдықтың бөлінуі болып табылады. Өндіріс пен өндіруші қалдықтар –
антропогенді ластаушы көздері болып табылады, тек қана қоршаған ортаны
емес, ол глобальды масштабта шығатын қалдықтардың қолдану коэффицентінің
көбеюі.
Мысалы, СССР-да түсті металлургияда табиғи породаларды жылына 2 млрд
т дейін қолданған, ал ол товарлы продукцияның 1пайызы, ал Ресей
Федерациясында ол нәтиже басқаша, өнімнің 90-95пайызы қалдыққа жіберіледі
немесе 80млрд т -120 млрд т улы заттар өндірісінің қазба көзі болып
табылады, оның жылдық өсу мөлшері 10млрд т немесе 9-10пайыз болса,
қалдықтан алынатын көлемдік мөлшері 250000 га жер. Қалдықты шығарытын
негізгі көз болып тау-кен өндірісі, химиялық, металлургиялық, жағармай-
энергетикалық өндірістер табылады.
Қалдықтар туралы негізгі түсінік.
Жалпы алғанда қалдық деп- адамдар шаруашылықта, транспортта,
өндірісте қолданбайтын , бірақ өз құрамына байланысты шикізат ретінде
шаруашылық салаларына қалпына келтіріле алатын затты атайды.
Өндіріс қалдықтары деп- өнімдерді дайындау кезінде өзінің физикалық
құрамын толықтай немесе бөлшектермен жойған жартылай фабрикат, шикізат,
материал қалдықтарын айтамыз. Өндірістің жұмысы кезінде қазба байлықтарын
алу мен байыту, шикізатты физико-химиялық өңдеудегі шикізаттар өндіріс
қалдықтары болып есептеледі. Өңделген қалдықтар- олар ары қарай
өңделмейтін, керексіз, істен шыққан инструменттер, шаруашылық құралдары,
машиналар түрлері және т.б болып табылады.
Қолдану жағдайына қарай оларды: утилизацияланатын және
утилизацияланбайтын қалдықтар деп бөледі. Біріншісіне шаруашылық
айналымындағы технологиялық өнім, ал екіншісіне қазіргі уақытта жоқ
қалдықтар жатады.
Өндіріс қалдықтарының классификациясы.
Өндіріс қалдықтары көбінесе химиялық біркелкі емес, күрделі
поликомпонетті заттар болып табылады, олар химия-физикалық құрамының
әртүрлілігімен қатар, улы, химиялық, биологиялық, коррозионды, отқа және
жарылғаш қауіпті болып табылады. Қалдықтардың классификациясы мынандай
түрлері болады: химиялық табиғатына, пайда болу технологиялысына және ары
қарай қалпына келетінлігіне байланысты бөлінеді. Біздің елімізде улы заттар
қауіптілігіне байланысты, сақталуы мен қалпына келтіруіліне байланысты 4
классқа бөлінеді:
1. Өте қауіпті қалдықтар. Ол қалдықтарға сынап пен оның қосылыстары,
сулем, хромқышқылды және цианистті калий,сурьма қосылыстары оның ішінде
үшхлорлы сурьма, бенз-а-пирен және т.б.
Сынап қосылыстарының улылығы сынап ионының әсерінен болады. Ағзаға сынап
ионды емес формада енеді. Сосынол ақуыз молекулаларымен қанда қосылып,
нәтижесінде ондай күшті болмасада мықтылаукомплекс- металлопротеидтер
түзеді. Ағзалық орталық жүйке жуйесінің жұмысы бұзылып, мидағы процесстер
жұмыстарының бұзылуна әкеледі. Сынап қоспалары жануарларға өте улы құраммен
улану кезінде тәбеттің жоқтығы , су тапшылығы, құсу, жалпы әлсіздік , үштің
өтуіне,көздерінің сулануы тіпті дірілге, аяқ-астынан өлімге де әкелуі
мүмкін. Ал тірі қалғанын өзінде 1-2сағат ішіндеасқазанның бұзылуына, күннен
соң бүйректің зақымдануына әкеліп соғады.
Адамда сулем мен сынап тұздарымен уланғанда- басы ауырады, тістері
зақымдалады, стомотит болады, кейде температурасы көтеріледі, ауыр
жағдайларда – бүйрек нефроз болып, 5-6 күннен соң өлімге әкеледі. Ал жеңіл
жағдайларда- тәбеттің жоғалуы,құсу, кейде қан құсу, жүрегі айну, асқазан
язвасы болады.Басына кіші дәрет бөлінбеуі байқалып, сосын мүлдем жүрмей
қалуы мүмкін.Хроникалық улану кезінде адамда, сондай-ақ жануарларда жүйке-
жүйесі зақымдалып, мидың үлкен жарты шары жұмыс істемей қалуы мүмкін.
Тубуркулезбен ауырған адамдар арасында өлім жиірек кездеседі.
Жалпы ағзаға калий цинаиді мен цианид әсері тыныс алу жолдарынбұзып,
оттегін табады. Адам үшін калий цианиді улкен өлімдік зонасы-0,12г кейде
одан да аз болуы мүмкін.
Сурьманың қосылыстары өкпе, тыныс алу жолдарының , терінің бұзылуына
әкеледі. Ал қатты улануда ол зат алмасуға әсер етіп жүйке-жүйесі мен
жүрекке әсер береді. Сурьма 3хлор қыщқылы мен тұз қышқылы гидролизі
кезінде ағзаға тыныс алу жолдарының жұмысының бұзылуына әкеліп соғады. Ол
көзді бұзады, жүректі айнытады, құсуға, іш өтуге, әлсіздіке, кіші дәретке
бара алмауға әкеледі, нәтижесінде жүрек ілсіздігі ал ол өлімге әкеледі.
Бенз-а-пирен- канцерогенді қосылыс ,ол таскөмір (1,5-2пайыз),
таскөмірлі смола (0,001-1пайыз), сланецті майлар, мұнай өнімдерінің,
пиролиз заттары мен торф өндірісі нәтижесінде алынады. Бенз-а-пирен адам
мен жануарлар ағзаларында канцерогенді активтілікке ие. Сонымен қатар
әртүрлі ағзаларда рак ісіктерінде де әкелед , олар: тыныс жолдары, асқазан,
сүт бездері және т.б канцерогенді ағзаға әсері жасуша элементтері мен
әрекеттесу нәтижесінде болады. Мынандай гипотезаларда бар: олар өздігінен
жеке рөл атқармай, аногенді вирустарға жағдай жасайды. Атмосфералық ауада
бензапирен ПДК-сы 0,01мкгм3.
2. Жоғары-қауіпті қалдықтар.Бұл қалдықтар мыс хлорлары, мыс сульфаты,
қымыздық қышқылды мыс, үшокисьті сурьма мен қорғасын қосылыстарынан
тұратын болып табылады.
Қорғасын –барлық тіріге оның ішінде жүйке жүйесіне, қанға, қан
тамырларына аз мөлшерде эндоприндік және асқорту жүйелеріне аз мөлшерде
әсер етуші у. Ақуыз синтезіне активті әсер етеді, жасуша мен гендік
аппараттардың энергетикалық балансы мен ферментті процесстердің жұмысына
қанды жүйеде эритроциттер зақымдалуына зат алмасуға әсер етеді.
Мыс ағза құрамында органикалық комплексті қосылыс түзіп қан айналым
жұмысына үлкен әсер етеді. Ол кезде маңызды рольді мыс ионы мен SH-
группалары арасындағы реакция ең улы болып табылады. Мыс пен ақуыз
жасушаларының реакциясы тынысы алу жолдары мен асқазан трактаталарының
жұмысын бұзады.
Мыс сульфаты жануарлардың асқазанына түсуі оларда анемия, асқазан
язвасын, бүйрек жұмысының бұзылуына, бауыр ауруларына әкеліп, аяғында
өлімге ұшыратады. Олармен тыныс алатын болса, онда жоғары тыныс алу жүйесі
мен асқазан, орталық жүйке жүйесінің жұмысы бұзылады.
3. Әдейі немесе өте қауіпті қалдықтар.Оларға қорғасын оксидтері, никель
хлориді, төртхлорлы көміртек қалдықтары жатады.
Никель хлоридімен уланған кезде қозу пайда болады, терінің қызаруы,
іштің өту процесстері жүреді. Көп уақыт қатынаста болу эритроцит санын
азайтып,көп жануарларда ол өте ауыр аурулы болып өтеді.
4.Қауіптілігі аз қалдықтар. Олар құрамында магний сульфаты, фосфаттар,
мырыш қосылыстары қалдықтары, ол қалдықтар пайдалы қазбалармен байытылған.
Магний SH-группасының ағзаның ішкі мүшелерінде өзгеріске әкеледі,
нукелинді алмасуды бұзады. Адамдарда танау жұмыстары бұзылып, шаштары
түседі. Магний сульфаты теріге әсері дермотологиялық ауруларға әкеледі.
Кең қолданысты халықшаруашлық белгілеудегі өнімдер мен материалдарды
алумен және бағалы құралдарды алумен өндірістік өнімдер мен өндірістік
қалдықтарды қайта өңдеудің қалдықсыз ресурсқорғау технологиясын жасау
Қазіргі өндірістің масштабтылығымен және өсу қарқынымен дамуы бойынша
аз және қалдықсыз технологияларды ендіру мен өңдеу мәлелері үлкен
өзектілікке ие болуда. Елдер қатарында оларды жылдам шешу қоршаған ортаны
қорғау мен табиғи ресурстарды рационалды қолданудың стратегиялық бағыты
сиякты қарастырылады.
Көптеген фирмаларда, әсіресе ірі зауыттарда (мыс, темірбетон
өндірісінде) қажет материалдарды, энергияны, отын үнемділігі, шығындар
азайту және рентабелділікті жоғарлату үшін қажет ететін орасан зор ресурс
шығындары жүреді. Ондай кәсіпорындарда мәселердің бірі ресурсқорғайтын
технологиясы енгізілген болуы керек.
Кез – келген өндірістің дамуына қағидалы жаңа қарым – қатынасты және
қалдықсыз технологияны құру.
Еуропалық экономикалық комиссия БҰҰ декларациясына (1979) сәйкес
қалдықсыз технология ұғымы – адам қажетінің жақтауларында табиғи
ресурстарды көбірек рационалды қолдануды және қоршаған ортаны қорғауды
қамтитын құралдар мен әдістерді, білімдерді, тәжірибелі қолдану.
1984ж БҰҰ комиссиясы бұл ұғымның ең нақтылы анықтамасын қабылдады:
қалдықсыз технология шикізаттың барлығы және энергия көбірек
рационалды және айналымда кешенді қолданылатын, өнімді өндіру әдісі:
өндірісте шикізат ресурстарының екінші ресурстарын қолдану, қоршаған ортаға
кезкелген әсет оның қалыпты көрсетуін бұзбайды.
Бұл анықтама абсолютті қабылдануы керек, яғни өндіріс қалдықсыз болуы
мүмкін деп оайламау керек. Абсолютті қалдықсыз өндірісті елестету мүмкін
емес, ондай табиғатта жоқ, ол термодинамиканың екінші бастамасына қарсы
келеді (термодинамиканың екінші бастамасы екінші текті мәнгі қозғалтқыш,
жылудың бір көзінің салқындауы есебінен жұмысты аяқтайтын кезеңді қызмет
ететін құрылғыны жасаудың мүмкін еместігі туралы тәжірибеден алынған
дәлелдеме). Бірақ қалдықтар табиғи жүйелердің қалыпты қызмет көрсетуін
бұзбауы керек. Басқаша айытқанда, табиғаттағы бұзылмаған күйдің
критерийлерін өңдеуі қажет. Қалдықсыз өндірісті жасау өте күрделі және
ұзақ үрдіске жатады, аралық кезеңі азқалдықты өндіріс болып табылады.
Азқалдықты өндіріс қоршаған ортаға нәтижесі әсер еткенде санитарлы –
гигиеналық нормаларда рұқсат етілген деңгейді, яғни ПДК аспайтын өндіріс
болып табылады. Техникалық, экономикалық, ұйымдастырылатын, т.б.себептері
бойынша материалдар мен шикізаттар бөлігі қалдықтарға өтіп, ұзақ сақтауға
немесе көмуге жіберіледі. Ғылыми – техникалық прогрестің қазіргі даму
кезеңінде бұл көбірек шынайы.
Қалдықсыз өндірісті жасаудың жалпы қағидасы оны ұйымдастырудың
рационалдығ болып табылады. Мұнда анықтаушы болып табылатындары шикізаттың
барлық құрамдарын дұрыс қолдану, өндірістің энерго, материал
еңбексиымдылығын максималды азайту және экологиялық негізделген шикізаттық
және энергетикалық жаңа технологияларды іздестіру, бұл қоршаған ортаға
теріс әсері мен ауылшаруашылығының аралас салаларын қоса алғанда зиянды
әсерінің төмендеуі көп байланысты болады. Бұл жағдайда соңғы мақсат
энерготехникалық, экономикалық, экологиялық параметрлер бойынша біруықытта
өндіріс оптимизациясы болып табылады. Бұл мақсатқа жетудің негізгі жолы
өндірістер мен қазіргі технологиялық үрдістерді жетілдіру және жаңаларын
өңдеу болып табылады. Қалдықсыз өндірісті ұйымдастыруға осындай қадамды
мысалдардың бірі күкірт қышқылы өндірісінің қалдығы пиритті огароктар
утилизациясы болып табылады. Қазіргі уықытта пиритті ограктар толықтай
цемент өндірісіне кетеді. Бірақ пиритту ограктардың құнды құралдары – мыс,
күміс, алытын, темір қолданылмайды. Сол уақытта мысты, асыл металдарды
алумен және темірді кезекті қолданумен пиритті ограктарды қайта өңдеудің
(мысалы, хлоридті) экономикалық тиімді технологиясы ұсынылған.
Табиғи ресурстарды рационалды меңгерумен және қоршаған ортаны
қорғаумен байланысты жұмыстардың барлық байланысында аз және қалдықсыз
өндірісті жасаудың басты бағыттарын көрсету қажет. Оларға жататындар
шикізатты және энергетикалық ресурстарды кешенді қолдану; сәйкесті
жабдықтар мен өндірістерді және технологиялық үрдістерді жетілдіру және
қағидалы жаңаларын өңдеу; су және газ айналымды циклдерді өндіру (газ, су
тазалау әдістері базасында); басқаларға шикізат ретінде бір өндірістердің
қалдықтарын қолдана отырып, өндіріс кооперациясы, қалдықсыз аймақты
өндірістік кешендер жасау.
Өнеркәсіптің жеке салаларында қалдықсыз және аз қалдықты
технологияларды өңдеулер мен кейбір бағыттар бар.
1. Энергетика. Энергетикада газды қалдықтарды азот пен күкірт
оксидтерінен тазалау бойынша өңдеулерді ендіру, қалдықты газдарда
ластайтын заттар құрамын төмендетуге көмектесетін, қайнаған қабатта
жағу сияқты, отын жағудың жаңа әдістерін кең қолдануға қол жеткізу,
бұл кезде түзілген күлді құрылыс материалдар өндірісінде т.б.
өндірістерде шикізат ретінде тиімді қолдану керек.
2. Тау өнеркәсібі. Тау өнеркәсібінде пайдалы қазбаларды алудың ашық
және жерасты әдістерінде қалдықтарды толық утилизациялаудың
өңделген технологияларын енгізу қажет; пайдалы қазбалардың алу
жерлерін өңдеудің геотехникалық әдістерін кең қолдану керек; алу
жерінде табиғи шикізатты қайта өңдеу мен байытудың қалдықсыз
әдістерін қолданып ресурстарды қайта өңдеудің гидрометаллургиялық
әдістерін кең қолдану қажет.
3. Металлургия. Қара және түсті металлургияда жаңа кәсіпорындарды
жасауда және қайта жасауда рудалық шикізатты экономды, рационалды
қолдануды қамтитын қалдықсыз, азқалдықты технологиялық үрдістерді
ендіру қаже; қайта өңдеуге газ тәрізді, сұйық, қатты қалдықтарды
тарату, құбыр суларымен және қалдық газдармен зиянды заттардың
қалдықтарын жіберуді төмендету; ферро балқымалы және доминалы
шлактардың барлығын толық көлемде қайта өңдеу, сондай – ақ түсті
металургия шылактары мен болат балқымалы шылактарды қайта өңдеу
масштабтарын мәнді ұлғайту; сусыз технологиялық үрдістер мен сумен
қамтудың құбыр су жүйелерін ендіру ары дамыту жолдарымен құбыр
суларын азайту және болған су шығындарын шұғыл қысқарту; қоршаған
ортаның ластауының әртүрлі параметрлерін бақылау аппараттарын,
жоғары тиімді тазалау жабдықтарын металлургиялық кәсіпорындарда кең
ендіру және өңдеу.
4. Химиялық және мұнай өңдеу өнеркәсібі. Химиялық және мұнай өңдеу
өнеркәсіптерінде ірі масштабтарда технологиялық үрдістерде
қолданылуы керек; ауа, азот пен оттегіні қолданып қалпына келтіру
мен тотығу; газды және сұйықты қоспаларды бөлудің мембраналық
технологиясын, электрохимиялық әдістері; радиациялық, ултракүлгін,
электримпулисті және плазмалық интенсификациялы химиялық реакциялар
әдістері; органикалық өнімдер қалдықтарын алынған биогаз өндірісін
қоса алғанда биотехнология.
Жағармайлық элементтер
Жағармайлық элементтер – гальваникалық элеметтерге ұқсайтын қондырғы,
тек бір апйырмашылығы электрохимиялық реакцияға арналған заттар сырттан
келеді.
Жағармайлық элементтер - (80%) химиялық энергияны электрлік энергияға
айналдыратын электрохимиялық қондырғы.
Жағармайлық элемент – көміртекке бай отыннан электрохимиялық реакция
арқылы тұрақты ток және жылу шығаратын қондырғы.
Теориялық химиялық реакциямен табылған ПӘК теориялықтан 100% көп
болуы мүмкін, ол дегеніміз жұмысқа қоршаған ортаның жылуда айнала алады.
Жағармайлық элементтер тұйық циклде жұмыс істемейді, сондықтан реагирлеуші
заттар қайта бастапқы қалпына келмейді. Химиялық реакция кезінде электрлік
энергияға реагенттердің жылуы емес, олардың ішкі энергиясы және аздаған
мөлшерде сыртқы ортаның жылуы айналады.
Жағармайлық элементтер электр энергиясын гальваникалық немесе
аккумулятор батарейкалары секілді сақтай алмайды, бірақ электрлік жүйе жоқ
жерде, тұрақсыз энергия көздерін (күн, жел) қолдануда олар
электролизерлермен, компрессорлармен және жағармай сақтайтын ыдыстармен
(балон және т.б.) бірігіп энергия сақтау қондырғысына айналады. Бұндай
қондырғының жалпы ПӘК 30-40% болады.
Жағармайлық элементтің батареяға ұқсастығы, химиялық реакция негізінде
тұрақты ток шығаруында. Тағы да батарея сияқты жағармайлық элементте анод,
катод және электролит болады. Жағармайлық элементтер оның жағармай және ауа
қоры таусылғанша тұрақты электр энергиясын шығара алады. Жұмыс істеп тұрған
жағармайлық элементті сипаттайтын термин – бұл элементтер жүйесі, себебі
толыққанды жұмыс істеу үшін бұл жүйеде тағы қосымша көмекші жүйелер болу
керек.
Жағармайлық элементтер жоғары эффективті және бу – газдарды,
көмірқышқыл газын, метанды және азот оксидін көп мөлшерде шығармайды.
Жағармайлық элементтердің жалғыз ғана шығаратыны бу күйіндегі су және
аздаған мөлшерде көмірқышқыл газы. Егер отын ретінде таза сутегі
өолданылса, онда көмірқышқыл газы мүлдем бөлінбейді.
Жағармайлық элементтердің жұмыс істеу принциптері.
Жағармайлық элементтер катод, анод және электролит қолданып
электрохимиялық реакция арқасында электр энергиясын және жылу шығарады.
Анод пен катод элетролит арқылы бөлініп тұрады. Анодқа сутегі, катодқа
оттегі түскеннен кейін химиялық реакция жүреді. Осы кезде электрлік ток,
жылу және су ргенерацияланады. Анодтың катализаторында молекулярлы сутегі
диссицирленеді және электрондарын жоғалтады. Сутек иондары электролит
арқылы катодқа жеткізіледі, сол кезде электрондар электролитпен өткізіліп
ішкі электр пешіне барады. Ол энергия қондырғыны қоректендіруге арналуы
мүмкін. Катод катализаторында оттегі молекуласы электронмен және келген
протонмен қосылып су түзеді.
Жағармайлық элементтердің түрлері.
Жағармайлық элементтер жоғары температуралы және төменгі температуралы
болып екіге бөлінеді. Төменгі температуралы жағармайлы элементтерге отын
ретінде таза сутегі қажет, ал жоғары температулы элементтерге таза сутегі
қажет емес.
Көмір алудағы қалдықтар, ТЭЦ күлі, шлак күлі, мұнай өндірісіндегі
қалдықтарды тасмалдау және қайта өңдеу әдістері.
Көмiр күлдерi және күйiндiлер атмосфераның ластағыштары тiзiмiн басқарады.
Әрине, күлдi шлак қалдықтардың(КШҚ) жинауында көптеген қиындықтар пайда
болады.
Ең алдымен, шлаккүлдер үйінділерінің толып кету есебінен барлық жаңа
алаңдар бөлінеді, ол жерлердің айналымнан бөгеттеніп кетуіне әкеледі немесе
қоршауды бөгеттер өсiп жетiлдiредi, бұл да пульпа жоюшы аппаратты
модернизациялауда қиындықтар тудырады.
Станциялардың көпшiлiгiнiң жасын есепке ала келе (жобадағы кезеңге
карамастан эксплуатацияланатын шлаккүлдер үйінділері) жоғарыда аталған
мәселелер сирек емес деуге болады. Онымен қоса жиналып калған шлаккүлді
қалдықтар қоршаған орта спасына кері әсер етеді. Ауыр металлдар биохимиялық
айналымдарға жеңіл қосылады да, ауа және су бассейндарының ластануы жүреді,
топырақтардың химия - минералогиялық құрамы өзгереді. Күл үйінділерінің
шашырауы жақын аумақтың қоршаған ортасын ластайды, адамдардың денсаулығына
және ауылшаруашылық өнімдеріне кері әсер етеді.
Көмірді жаққаннан түзілетін күл мен шлакты қолдану мәселесі алғашқы жылу
электростанциялары салынған соң бірден пайда болды.
Үлкен тоннажды өңдеу мен кул мен шлакты қолдануда алғашқы күрделі
зерттеулер 1920 жж ортасында болған. Алайда, оларды кең түрде қолдану
1970 жылдардың ортасында басталған.Біраз уақыттан соң әртүрлі өндірістерде
калдықтар классификаторы іске қослған болатын. Оны еңгізу нәтижесінде КШҚ
ЖЭС улы қалдықтарға жатқызылған, ол энергетиктер мен экологтердiң
арасындағы айтыска әкелді.
КШҚ жоғары температурада өңделген қалдықты сонымен қатар сазбалшықты өнім
болып табылғандықтан, улы қалдықтарға жатпайтындығы белгілі. Оған
кірмейтіндері тек ауыр металлдардың және басқ да микроэлементтердің жоғары
концентрациясына ие қалдықтар болып табылады.
КШҚ тазарту мәселесімен көптеген мемлекеттер соқтығысып жатыр оның ішінде
европалықтар да бар.
КШҚ тазартудың әдістерін анализдей келе келесідей бағыттарды көрсетуге
болады:
- iстеп шығарылған көмiр карьерлерiнiң келесi тасымалдаумен және
толтыруымен күл күйiндi төгетiн жерден КШҚ алу;
- КШҚ құрылыста қолдану (КШҚ-ны осы бағытта қолдану жақсы зерттелген
және кең қолданысқа ие);
- КШҚ-ны топырақты қышқылдансыздырғыш ретінде ауылшаруашылығында
қолдану;
- КШҚ-дан жеке элементтерді бөліп алу;
Осылайша, КШҚ тазарту әдістерінің түрлілігімен және кең масштабтылығы
белгілі. Алайда, КШҚ тазартуда технологияны кеңінен еңгізбес бұрын
қоғамның және ең алдымен өкiметтін жылу электростанцияларында көмiрдiң
өртеуiнiң өнiмдерiне қатынасын өзгерту керек.
Егер өнеркәсiптiк өнiм, тауар өткiзiлетiн шикiзаттың күлдi зиянды
қалдықтардың лауазымын шығарудан лауазымға, онда шараның теплоэнергетиктерi
үшiн мәжбүр, шығынды айналдырыладыдан қалыпты, күсет бол технологиялық
үдерiске оның ұстауы - экологиямен және экономиканың аралығында жуықтама
қайшылықты жоғалтады.
Өндірістік қалдықтарды іске асыруда заңды базалардың жоқтығынан
қалыптасқан жағдай ушыға түседі. Бұл бағытта бар аздаған нормативті
құжаттар КШҚ толық тазалау циклын көрсетпейді, ал кейбір жағдайларда бір-
біріне қарама –қарсы болып келеді. Жоғарыда айтылған жағдайды ескере келе
КШҚ-ның нарықта тауарлы өнім ретінде ілгерілеу алгоритмін жасау керек
(оның біркелкі формалауымен коса). Мысал ретінде ОАО Иркутскэнерго мен
Томск политехникалық университетінің кейбір кафедраларының тәжірибесін
қарауға болады.
Алдымен КШҚ-ның жылу электростанциясының өніміне айналуы сәйкес
паспорттың экологиялық инстанциясыларында берілген материалға байланысты.
Паспортта химиялық құрам, физико – химиялық және т. б қасиеттер
көрсетілген. Паспортты құруда өнімдердің көптеген факторларға тәуелділігін
ескеру керек, олар: жағылатын көмір түрі, жағу түрі, оттық тәртіп,
қазандық агрегаттың жүктемесi, кулаулағыш қондырғылардың түрі және т.б.
Осылайша нәтижесінде жоғарыда көретілген жағдайлар мен олардың сан түрлі
сәйкестіктерінен өнімдердің тәуелділік сипаттарын құруға мүмкіндік беретін
кеңауқымды зерттеулер жасау керек.
Өнім касиеттерінің идентификациясы онымен қоса толық топтармен сәйкес болу
керек. Мысалы, таскөмір күлін бетонға қоспа ретінде қолдануда оның
қасиетін жаңа салынған бетонға, қатып калған, бетонның сыртқы түріне,
бетон өндірісіне және бетонмен жұмыс істеуге қатысты және де қоршаған
ортамен рентабельдігі және сәйкестігіне қатысты анықтау керек.
Сонымен қоса заттың (химиялық, физикалық, минералогиялық) қасиетін,
материалдың конструктивті қасиеттерін (пісіру кезіндегі жоғалтулар,
бөлшектердің таралуы, тығыздық), спецификалық қасиеттерін ( бетон
қасиетіне әсері: толу эффектілері, тасымалдаушы эффектілер т.б) және
қолданушы тиімділіктерін (уакытты қысқарту, кауіпсіздікті жоғарылату және
т.б) ажырата білу керек.
Экологиялық мәселелер кеңес энергетикасының әртүрлі даму кезеңдерінде
шешілген. Қазіргі кезде энергетиканы дамыту концепциясы қайта қарау қажет,
кейбір жаңадан пайда болған экологиялық сұраныстар және социалді-
экономикалық жағдайларға байланысты. Қоршаған ортаны қорғау жаңа
концепциясы
Табиғи ортаның ары қарай азып-тозуын сақтап қалуды мақсатпен экологиялық
шектеулердi әлеуметтiк және қоғамның экономикалық қажеттiктерiнiң ақылды
ымыраласу тиесiлi айналадағы ортаны қорғаулары қазiргi тұжырымдама,
дүниелiк бiрлестiктiң елдерi ендi қазiр мемлекеттiк саясат болып
қалыптасады.
Энергоресурстардың классификациясы.
Технологиялық процесстерде энергия мен материалдарды қолдануда
толығымен жұмсалмайды. Тура және жанама түрде дайын өнім шығару немесе
шығару шарттарына жарамсыз болып қалған энергия бөлігін энергетикалық
қалдықтар деп атайды. Энергетикалық қалдықтар энергия әртүрлілігіне яғни
техникалық аппаратқа түскен энергия мен қажетті қолданыстағы энергияға
тең.
Жалпы энергетикалық қалдықтарды үш түрге бөледі:
• Технологиялық агрегатта немесе қондырғыда шартты түрде болатын
жоғалулар;
• Регенерация немесе рецикуляцияға байланысты технологиялық қондырғыға
қайта оралатын ішкі қолданыстағы энергетикалық қалдықтар;
• Өзіндік екіншілік энергетикалық ресурстарды белгілейтін ішкі
қолданыстағы энергетикалық қалдықтар (ЕЭР).
Энергетикалық қалдықтардың көзі болып табылатын пайдалы технологиялық
агрегат немесе қондырғы агрегат көзі немесе қондырғысы – ЕЭР көзі деп
аталады.
Энергетикалық потенциял төмендеуі нәтижесінде энергия
тасмалдағыштарды қайта өңдеу (су буы, ыстық немесе суық су, электроэнергия,
механикалық жұмыстар) утилизациялық қондырғыда іске асады.
Әлемдік тәжірибе жинақтау барысында энергия жинақтау шығыны
біріншілік энергияны өндіруге қарағанда 3-5 есе кем екені анықталды. ҚР-ғы
ішкі өнімнің меншікті энергия сиымдылығы орташа есеппен дамыған өндірістік
елдермен салыстырғанда төрт есе жоғары болып табылады. Бул бағыт
көрсеткіштерінің төмендеуі техногенді қалдықтарды қолданумен анықталады.
Техногенді қалдықтар доменді шлактар, күл шлакты қалдықтар (ЗШО) ЖЭС,
бұның бәрі энергетикалық консервілер. Оларға консервіленгендер: сұйық-
отты шлак ерітінділерін, жылу энергиясы, активті күлдің химиялық пуццоланды
гидратационды энергиясы угіту мен сындырудың механоактивационды энергиясы;
тау байыту жүмыстарыеа жұмсалған және күлді залалсыздандыру және құрғату
энергиясы яғни ЖЭС-тағы электрофильтрлерде. Жоғарыда корсетілген
консервіленген және шығыны, қайтымды жағдайда құрылыс материалдар өндіріс
технологиясында қолданылады.
Қалдықтарды қайта өңдеп, қолдану кең дамыған. 1№ қалдықты қайта
өңдесе, минералды- шикізат комплекстерін капиталды шығынын 2№-ке азайтады.
ЕЭР келесі бағыттарда қолданылады:
• Жанармайлық- қайта өңдеуге жарамсыз жаңғыш қалдықтарды жанармай
ретінде қолдану
• Жылулық- пештер мен котелдарда негізгі және аралық өнімдерде
ыстық сумен өңделген жылу, бу және ЕЭР қысымының жылуын қолдану
• Күштік- ЕЭР-ге байланысты өңделетін механикалық және электрлік
энергияны қолдану
• Комбинирленген- жылу өндіру үшін электрлік немесе механикалық
энергия
Энергетикада жанармайды жағудың жана әдістерін кеңінен қолданған жөн.
Мысалы, қайнау қабатындағы жану, шаң тазартқыш қондырғылардың
эксплуатациясы.
Қалдықсыз технология- қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ететін,
табиғи ресурстар мен өндірістегі энергияны кеңінен қолдану технологясы.
Қалдықсыз технология- өндірістік мекеменің негізгі принципі, жабық
циклда шикізат пен энергияны қолдану. Жабық цикл: біріншілік шикізат-
өндіріс- тұтыну- екіншілік шикізат.
Энергетикадағы қалдықсыз технология.
Қатты және сұйық жанармайлар жағу кезінде толығымен пайдаланылмайды,
сонымен қатар зиянды өнімдер түзеді. Қайнау қабатында жанармайды жағу
әдістемесі бар, ол тиімді және экологиялық қауіпсіз. Газдың зиянды
қоспаларын күкірт және азот оксидтерін тазартып отыру керек, ал фильтрация
нәтижесінде түзілген күлді құрылыстық материалды өндіруде қолданады және
т.б.
Силикат материалдарын және өнімдерін алу үшін химиялық өндірістегі,
түсті,қара металлургиядағы шлактары өңдеу мен пайдалану.
Шлактар-бастапқы материалдар (отын,руда, балқыма, газды
орта)құралдарындағы жоғарытемпературалық өзара әрекеттерінің өнімдері.
Олардың химиялық құрамы мен құрылымы бос жыныс құрамына, балқытылатын
металл түріне, металлургиялық үрдіс ерекшеліктеріне, салқындату шарттарына
және т.б. байланысты өзгереді.
Шлактар келесі үрдістер нәтижесінде алынуы мүмкін: алюмитермиялық
үрдістерде және отынның төменколориялы түрлерін жаққанда балқыма түзусіз;
отын жағу үрдісінде бастапқы құрамдарды бөлшектей балқытуда; бастапқы
құрамдарды толық балқытуда (метааллургиялық үрдістердің көбінде).
Өнеркәсіптік қалдықтар мәселесін көбірек тиімді шешу қалдықсыз
технологияны енгізу болып табылады. Қалдықсыз өндірісті жасау шикізаттың
көп қолданылуын қамтитын тұйық айналысты жүйелерді өңдеу, технологиялық
үрдістердің қағидалы өзгеруі есебінен жүзеге асады.
Өнеркәсіптік қалдықтарды тұтынушы салалардан көбірек сыйымды құрылыс
материалдарының өнеркәсібі болып табылады. Өнеркәсіптік қалдықтарды
пайдаланы шикізат рерурстарында құрылыс қажетін 40%-ға дейін жабуға
мүмкіндік беретіні анықталған. Өнеркәсіптік қалдықтарды қолданы табиғи
шикізаттан өндіруге қарағанда құрылыс материалдарын жасауға кететін
шығындарды 10-30% төмендетуге мүмкіндік береді,капиталды салымдар
үнемділігі 35-50%-ға жетеді.
Шлактар мен күлдер негізіндегі байланыстырушы материалдар
Қатты отынды жаққанда және металдар алғанда қалдықтардың негізгі
массасы шлактар мен күлдер түрінде түзіледі. Шлактар мен күлдерден басқа
металл өндірісінде шламдар дисперсті бөлшектердің су суспензиялары түрінде
қалдықтар үлкен мөлшерде түзіледі.
Құрылыс материалдарын өндіруде құнды және кең тараған материалды
шикізат жанатын жыныстар және көмір байыту қалдықтары, рудаларды байыту
қалдақтары және болып табылады.
Байланыстыру материалдарын өндіру шлактар қолданудың ең тиімді
облыстарына жатады. Шлакты байланыстыруды келесі негізгі топтарға бөлуге
болады:шлакопортландцементтер,сульф атты-шлакты, әкті-шлакты, шлакты-сілтілі
тұтқырлаушылар.
Шлактар мен күлдерді мінді түрде дайын шикізат сияқты қарастыруға
болады. Оның қүұрамында кальций оксиді (СаО) әртүрлі химиялық қосылыстарда
байланысқан, соның ішінде цементті клинкер минералдарының бірі-екікальцийлі
силикат түрінде де. Шлактар мен күлдерді қолданғанда шикізат қоспасын
дайындаудың жоғары деңгейі отын үнемділігі мен пештер өндірушілігін
жоғарлатуды қамтиды. Саз балшықты доменді шлакпен ауыстыру әкті құрам
мазмұнын 20%-ға төмендетуге, клинкердің құрғақ өндірісінде отын мен
шикізаттың үлестік шығынын 10-15%-ға азайтуға, пештер өндірушілігін 15%
жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Азтемірлі шлактарды доменді және феррохромды қолданумен және
балқытудың қалпына келтіретін шарттарын жасаумен электрпештерде ақ
цементтер алады. Феррохромды шлактар негізінде металды хром тотығуымен
балқымада клинкерлер алуға болады, оны қолданғанда цементтер тегіс және
тұрақты реңкті болады.
Әкті-шлакты және әкті-күлді цементтер-әк пен ЖЭС әкетудің доменді
түйіршіктелген шлактың немесе күлдің бірге үгітуімен алынатын гидравликалық
байланыстырушы заттары. Оларды М 200-ден көп емес таңбалы құрылыс
ерітінділерін жасауға қолданады. Қамту мерзімдерін реттеу және басқа
қасиеттерін жақсарту үшін оларды жасауда 5% дейін гипсті тас енгізіледі. Әк
құрамы 10-30% құрайды.
Байланыстырушы құрамына кіретін сілті құрамдары аязға қарсы қосымша
ролін атқарады, сондықтан шлаксілтілі байланыстырушылар теріс
температураларда жеткілікті түрде қарқынды қатаяды.
Шлаккүлді қалдықтардан толтырушылар
Шлакты және күлді қалдықтар ауыр және жеңіл бос тесікті бетон
толытушылар өндірісі үшін бай шикізат базасы болып табылады. Металлургиялық
шлактар негізіндегі толтырушылардың негізгі түрлері-шлакты қиыршық тас пен
шлакты пемза.
Тығыз табиғи тасты материалдарды ұсақтау өнімінің физико-механикалық
қасиеттеріне беріспейтін бетонды ауыр толтырушылардың тиімді түрлеріне
құйылған шлакты қиыршық тас жатады. Құйылған шлакты қиыршық тас жоғары аяз
және ыстыққа төзімділікпен және үйкелуге кедергімен сипатталады.
Шлактар мен күлдер негізінде балқыған және жасанды
тас материалдары
Бетондар мен толтырушылар байланыстырушылар өндірісімен қатар күлді,
металлургиялық және отынды шлактарлы өңдеудің негізгі бағыттарына,
негіздерінде силикатты кірпішті және күл керамикасын, шлакоситалдары және
құйылған материалдарды, шлакты мақтаны алу жатады.
Шлакты мақта-минералды мақтаның әртүрлілігі, құрылысты-техникалық
қасиеттері бойынша, шығарылым көлемі бойынша жылушектеу материалдары
арасында жетекші орынға ие. Минералды мақта өндірісінде домналық шлактар
көп қолданысқа иеленеді.
Металлургиялық және отынды шлактар балқымасынан әртүрлі өнімдер
құяды:өнеркәсіп ғимараттарының едендерін және жолдарды төсеуге арналған
тастар, тюбингтер, бордюр тасы, коррозияға қарсы плиткалар,құбырлар.
Шлакоситалдар-шыныкристалды материалдардың әртүрлілігі, шынылардың
бағытталған кристалдануынан алынады. Басқа ситалдардан ерекшелігі тас көмір
жанған кұлдер,қара және түсті металлургия шлактары шикізат материалдары
болып табылады. Олар жоғары беріктілікке ие құрылымдық және жөндеу
меатериалдары ретінде құрылыста кеө қолданылады.
Шлакоситалдар құрылыста кең қолданылып отыр. Парақты шлакоситалл
плиталарымен цоколдар мен ғимарат фасадтарын жабады, ішкі қабырғалармен
кедергілерді жөндейді, олардан шатыр мен балкондар қоршауын жасайды.
Шлакоситалл-ғимараттың сатыларына, терез жақтауларына т.б. құрылымдық
элементтеріне тиімді материал. Жоғары ескіруге төзімділік және химиялық
тұрақтылық, химиялық тау-кен және т.б. өнеркәсіп салаларында құрылыс
құрылымдары мен аппаратураны қорғауға шлакоситалдарды табысты қолдануға жол
береді.
ЖЭС күл шлакты қалдықтары күл керамикасын жасауға негізгі
шиізат,балшықты жыныстар негізінде керамикалық өнімдер өндірісінде
отынқұрамды қоспалар ретінде қызмет көрсете алады. Қабырғалы керамикалық
өнімдер өндірісінде қоспа ретінде отынды күлдер мен шлактар ең көп
қолданылады.
Күл керамикасын 60-80% зол-қалдық, 10-20% балшық т.б. қоспалардан
тұратын массадан престелген өнім ретінде шығарады. Күл керамикасы тұрақты
беріктілік пен жоғары аязға төзімділікке ие болып, тек қабырға материалы
ретінде ғана қызмет көрсетіп қоймайды. Ол жоғары қышқылға төзімділікке және
төмен үйкелістікке ие, бұл одан тротуарлы және жол төсемдерін және жоғары
мерзімділікке ие өнімдірді жасауға мүмкіндік береді.
Жол құрылыс және шектеулі материалдардағы
күлдер мен шлактар
Отын күлдері мен шлактардың ірі тонналық тұтынушысы жол құрылысы, онда
күлдер мен күлшлак қоспаларын негіздердің төменгі қабаттарын және
жайылатынын орнатуға, жол цементті бетондардағы өоспалар сияқты асфальтты
бетондар мен ерітінділерде минералды ұнтақ секілді, әк пен цементтен
топырақты тұрақтандырғанда байланыстырушыны бөлшектей араласьыру ретінде
қолданады.
Көмірлер мен жанатын сланцтер жанғанда алынған күлдер шатыр және
гидроизоляциялы ластик ретінде қолданылады. Жол құрылысында күлшлак
қоспаларын бекітілмеген және бекітілген түрде пайдаланады. Бекітілмеген
күлшлакты қоспаларды негізінен облыстық және жергілікті белгіленген жолдар
негіздерінің жайылатын және төменгі қабаттарын орнатуға материал ретінде
қолданады. 16% көп емес шаңды күл құрамында оларды битумды немесе қарапайым
эмульсиямен беткі өңдеуге ұшырайтын топырақты жабындыларды жақсарту үшін
қолданады. Жолдардың құрылымдық қабаттарын 25-30%-дан көп емес күл
құрамымен күлшлак қоспаларынан жасауға болады.
Қалдықсыз технологияның пайда болуының экологиялық және
экономикалық технологиясы. Қоршаған ортаны ластаушылармен энергетикалық
және шикізаттың жоғалту корреляциясы.
Қалдықсыз технологияның пайда болуының жалпы принцптері: өндіріс дамуының
заманауый сатысында өндірісте сақталған күйінде сақтау мұмкін емес.
Заманауый сатыда өндірісті кері жоспарлау керек, жаңа процестерді шығарып,
жоғары дәрежелі инжеперлі экология экономикалық болмысы бар оптимальді
режимде кәсіпорынды эксплуотациялау керек. Басты мәселе қалдықсыз және аз
қалдықты технологияны қолдау болып табылады. Негізгі критерии технологиялық
процестерде қалдықсыз тнхнология болып табылады.
1. Экологиялық критерилер
1. Шикізатты алу ұшән кеткен табиғи ресурстың шектелу шығымы.
2. Қатты қалдықтың шектелуі сыны және шектеуші қатыспай қалуы
3. Қатты қалдықтарды қолданудың квалифиционды мүмкіндігі
4. Сұйық және газаралас қалдықтардың көп бөлігінің қатвспай қалуы
5. Сұйық және газды ағындарда технологиялық циклдердің тұйықталу мүмкіндігі
6. Екіншілік энергоресурс және су ресурстарын және су мен энергияны
қолданудың шекті қолданылуы.
7. Процестердің жоғары селективтігі және еңбек бөлінгіштігі копкомпонентті
реакция өнімдерінің қатыспай қалуы. Егер осы талаптар сақталмаса
нәтижесінде кұрделі қоспа пайда болады. Осы жағыдай жартылай кокстеу және
оның варианты отынның энертехнологиялық өңдеу процесінің дамуын баяулатады.
8. Қоспаны өңдеудің мүмкіндігі қайта өңдеу нәтижесінде қоданыс табатын
техникалық процесте өнім алынады. Осы процестерде мөлшерлі кәзіргі таңда
жоғары температуралық кокстеу және мұнай өңдеу болады.
9. Комбинирленген технологиялық процестің мүмкіндігі шикізаттың және
энергетикалық ресурстардың рационалды көрсеткіші болвп табылады. Бұл
жағдайда коксті қолдануда, коксті пісіруде арнайы қондырғы орнатудың қажеті
жоқ.Сонымен қоса мұндай арнайы қондырғыда алдын ала 1300- 1400◦C дейін
салқындатылған кокс қолдануға тура келеді, ал комбинирленген қондырғыда
коксті 1100-1200◦C – та қыздыру керек. Осы температурада көп бөлігі
үнемделеді.
10 .Жұмыстағы қауірсіздік және сенімділік. Жоспарда жоқ жағдайларда
токсикалық заттардың көп бөлігінің лақтырылуы болғанда қажетті шамадан
концентрация жоғарылап кетеді. Сондықтан қондырғы жұмыста сенімді болу
керек. Ол резерфті жүйе және сыйымдылықта барлық авариялық лақтыруларда
жеткілікті қамтамасыз етерлік болу керек.
11. Көптеген мекемелердің тәжрибесі барлық жағдайда олардың экологиялық
процестерінің процес оптимизациясында жоғарылауын ткөрсетеді. Бұл мүмкіндік
өндірістердің технологиялық және компонентті шешімдерінде қатыспай қалады.
12. Азоперациялық тәртіп бойынша лақтырулардың ассортименттік және санын
өндіріс қалдвғын азайтады.
2. тұрақты технологияны енгізу.
Республиканың тұрақты дамуын қаитаиасыз ету үшін технологиялық потенциал
тұрақты, экологиялық таза және өндірістің экономикалық эфективтілігі
технологияда және ауыл шаруашылығында, энергетикада, транспортта және қала
басқаруда құрылады.
Мұндай технологиялар кешенді жүйеге рентабельді және қоршаған ортаға
қауіпсіз өндірістік схемаға жатады, оған сонымен қатар ақпараттық және
коммуникативті орнатудың жаңа механизмі (экологиялық маркетинг және
менеджмент, сақтандыру, табиғатты қорғаудың рационалды және т.б.) жатады.
Қазақстанның индустриясының перспективті дамуының тапсырмасына өндісістегі
технология стратегиялық бағыттағы кешендер, аз қалдықты ресурс және энергия
эфкетифтілігі, сонымен қоса өндірістік жүйенің максималды жабықтығы жатады.
Тұрақты технологиялық модель қарапайым өндірістік схемада сериалы
өндірістен жоғары жылдамдығымен, экономикалық эфективтілігімен,
орталықтанған басқару және стандарттау, қоршаған ортамен
қарымөқатынастармен ажыратылады.
3. Жаңалатылған қорды және альтернативті энергия көздерін эффективті және
рационалднуы қолдану.
Қазақстан Респубилкасында су ресурстарын және альтернативті энергия
көздерін тиімді қолданужолы бар:
- су, жер, орман, балық,өсімдікті және жануарлы ресурстарды және
жаңаланған энергия көздерін қолдануда заманауый технологияны қолдануды
енгізу.
- Гидроэнерготехникалық ресурстарды, күн түсетін аймақтарды және басқа
жаңаланған ресурстарды және альтернативті энергия көздерін рационалды
қолдану.
Өндірісте шикізатты қолданудың максимальды коэффиценті мен энергияны сақтау
түрлерін таңдау мәселелері.
Қазіргі кезде нарықтағы үлкен өндірістік компаниялар
энергоресурстардың негізгі қолданушылары болып табылады. Себебі олардың
есебінде мемлекеттің қолданатын энергиясының 50пайызы жатады.Өндірісте
энергоресурстарды қолданудың орташа коэффиценті шамамен 30пайыз. Ол
энергияны сақтаудың өте үлкен потенциалына куәлік етеді.
Энергоресурстардвы үнемді пайдаланудың бірінші маңызды қадамы болып
оны қолдануды қатаң бақылауға алу табылады. Энергияны жұмсауды дұрыс
ұйымдастыра білудің өзі энергоресурстарды 5-10пайызға дейін үнемді
пайдалануға, қосымша көмектер аз мүмкіндік береді. Олардың ішінде ең жаксы
нәтиже беретіні энерго орталықтардың ұйымдастырылуы. Энергоресурстарды
рационалды бақылауға келесі жолдармен жетеді:
▪ Энергияны азайтуды бақылап отыратын органдардың тексеруді детальды
түрде жүргізуі арқылы.
▪ Энергияны эффективті режим жұмысына ауыстыру және оны көп уақыт
аралығында сақтап тұру.
▪ Энергияны сақтаушы іс-шаралардың эффективті табиғи (ГДж, кВтсағ және
т.б) және ақшалай қатаң бағалау.
Өндірістің қолданатын конструкцияларына, аппараттарына және оның
жұмыс істеу ерекшеліктеріне қарамастан энергияны сақтау барлық өндірістерде
ұқсас болып келеді. Олар келеседей группалы категорияларға бөлінуі мүмкін:
1. Техникалық және эксплуатациялық қызмет көрсету стратегиясы;
2. Құрылғылардың модернизациясы мен технологиялық процесстердің
стартегиясы;
3. Қолданылатын құрылғыларды жаңарақ , энергияны аздау жұмсайтын немесе
жаңа технологиялы түріне ауыстыру стратегиясы.
Осы 1,2,3 сияқты түрлері болады.
Адам баласыының кез-келген шаруашылық әрекеті әр түрлі қалдықтармен
биосфераны ластайды, бұл халықтың денсаулығы мен өміріне, флора мен фауна
түрлерінің қысқаруына, қоршаған ортадағы тепе-теңдікке қауіп-қатер
тудырады. Кең үйінділерін, өнеркәсіп тастандыларын, қоқыстарды, қала шөп-
шаламдарын тек қоршаған ортаны бұзатын ластағыштар деп санауға болмайды,
олар құнды шикізат көздеріне жатады. Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың
даму деңгейіне сәйкес әбден жетілдірілген технологияның жоқтығына
байланысты, оларды өндеп құнды өнімдер алу әзірше жолға қойылмаған,
сондықтан бұларды сақтауға, жоюға, тасуға, көмуге, зиянсыз түрде
айналдыруға көптеген қаражат, энергия, уақыт жұмсалып отыр.Қалдықтар
шығаратын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауыл-шаруашылығы, үй-жай шаруашылығы
жатады.
Екінші реттік энергоресурстарды тиімді пайдаланудың халықшаруашылық маңызы
өте зор. Екінші реттік энергоресурстар дегеніміз тікелей тап осы өндірістің
өнімдерінің, қалдықтарының, жанама жөне аралык өнімдерінің энергетикалық
потенциалдары. Екінші реттік энергоресурстар 3 топқа бөлінеді:
1)жанғыштар (Н2, СН4, СО, пеш газдары, май, шайыр целлюлоза және
т. б.);
2) жылу (бөлінген газдардыкі, өнімдердікі, жанама өнімдердікі,
суытылатын судыкі, экзотермиялык реакциялардыкі);
3) технологиялық аппараттардан шығатын газ бсн сұйықтықтардың қысымы.
Екінші реттік энергоресурстар химиялық өндірістің азот күкірт, фосфор, хлор
қосылыстарын, соданы шығаратын және мұнай-химия салаларыңда пайдаланылады.
Жанғыштар қазандыктарда отын ретінде қолданылады. Бөлінген жылу калдықтарды
өндейтін кондырғыларда, жылу айырбастағыштарда кейбір заттарды кыздыруға
қолданылады, осы жағдайлармен жылуды тұтыну қажеттілігін төмендетуге
болады. Қысым утилизациялык турбиналарда компрессорларды, насостарды,
желдеткіштерді жүмыс істетуге қолданылады және электроэнергия алуға
пайдаланылады.
Екінші реттік энергетикалық ресурстарды жүзеге асыру жылу мен энергияны
үнемдеумен қатар, атмосфераға бөлінетін жылу мөлшерін азайтып, қоршаған
ортаны қорғауға себебін тигізеді.
Череповец мсталлургиялық комбинатына карасты зауыттың жылу электр
орталығында барлық казандықтар екінші реттік ресурстарды пайдалану арқылы
жұмыс істеуде.
Құс фабрикаларында қалдық болып шығып отырған кұс жүндері жоғары сапалы мал
жемін - күрамында 85%-ке дейін белогі бар ұн алуға арзан шикізат ретінде
қолдануын тауып жатыр. Мұндай өндіріс Германияда жаксы жолға қойылған, 3 т
қалдықтан 1,2 т ұн алынады.
Қалдықтар проблемасы қолымызда бар заттарды тиімді пайдаланумен тікелей
байланысты. Бір көргенде, мысалы, күйіп кеткен лампалардан вольфрам алу
түкке тұрмайтын іс сияқты. Жанып кеткен бір лампочкада 10 мг-дай вольфрам
болады, ал оның миллионында ~ 10 кг. Өнеркәсіпте осы қымбат, тапшы металдың
10 кг алу үшін кұрамында вольфрамы бар минераддар — вольфрамит, шеелиттің 1
тоннадан кем емес көлемі өңделеді, сонымсн қатар, біраз энергия мөлшері
жүмсалады. Вольфрам оксидінің геологиялық қоры не бәрі 1 млн. тоннадай. Жер
шары масштабымен есептегенде ашылған қор 50 жылға ғана жетуі мүмкін,
бұрынғы Одаққа кіретін мемлекеттерді есепке алмағанда, жылына дүниежүзі
бойынша вольфрам рудасыньң 25 мьң тоннасы өндіріледі. Бұл мәлімет вольфрам
қосылыстарын тастауды азайту тиімді екеніне ерекше көңіл аударудың
қажеттілігін көрсетіп отыр.
Румынияның аяқ-киім өнеркәсіп институтында тері қалдықтарынан табиғи
терінің қасиетінен айырмашылығы жоқ материал шығаруға бағытталған
пластикалық масса алу жолы жасалып өндіріске енгізілген. 1 кг қалдыктан 0,9
кг материал алынады.
Ерекше назар аударуға және кідіртпей оңдеуге жататын калдықтарға тұрмыстық
қалдықтар жатады, себебі осы қалдыктардың мөлшері мен әртүрлі аурулар
эпидемиясының арасында тікелей байланыс бар. АҚШ-та тұрмыстық қатты
қалдықтардың 41%-і "айрықша қауіпті" болып топтастырылады, ал Венгрияда "
33,5%-і, Францияда — 6%-і, Ресейде — 10%-і, Ұлыбританияда - 3%-і, Италия
меи Жапонияда - 0,3%-і. Жылына Москва қаласынан шығатын тұрмыстық қалдықтың
мөлщері 16 млн. м3 , Алматыдан — 3 млн. м3 үстінде. Жылына үлкен қалаларда
бір адамға шаққанда жалпы 300 кг тұрмыстық қалдық келеді, оның ішінде азық-
түлік калдыктарының жылдық мөлшсрі 80-90 кг. 1 т азық-түлік қалдықтарының
құнарлығы орта есеппсн 250 кг дәнді жсм-шөптікіне пара-пар келеді. Ресей
ғалымдарының мәліметтеріне сүйенсек, осы мөлшерді жем ретінде мал өсіру
саласында пайдаланғанда 45 кг-ға дейін шошқа етін алуға болады. Тұрмыстық
қалдықтарды пайдаланбай тастайтын болсақ, онда әртүрлі ауруларды қоздыратын
ошақтың көзін ашуымен қатар, біраз жер көлемін пайдасыз жерге айналдырамыз.
Қала қалдықтарында әртүрлі компоненттерге келетін мөлшер массалық %-пен
алғандай: қағаз (30-40), азық-түлік қалдықтары (30-40), металдар (2-4),
ағаш (1,5-3), кездемелер (2-4), шыны (3-6), тастар (1-2), тері, резина (1-
2), пластмасса (1-1,5). Қала сыпырындысын жинайтын негізгі жер қоқыстар
үйіндісі, шамалы мөлшері қайтадан өнделеді немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Өндірістің өсуі, шикізаттың қолданылуы және қалдықтың жинақталуы.
2. Кең қолданысты халықшаруашлық белгілеудегі өнімдер мен материалдарды
алумен және бағалы құралдарды алумен өндірістік өнімдер мен өндірістік
қалдықтарды қайта өңдеудің қалдықсыз ресурсқорғау технологиясын жасау.
3. Жағармайлық элементтер.
4. Көмір алудағы қалдықтар, ТЭЦ күлі, шлак күлі, мұнай өндірісіндегі
қалдықтарды тасмалдау және қайта өңдеу әдістері.
5. Силикат материалдарын және өнімдерін алу үшін химиялық өндірістегі,
түсті,қара металлургиядағы шлактары өңдеу мен пайдалану
6. Қалдықсыз технологияның пайда болуының экологиялық және экономикалық
технологиясы. Қоршаған ортаны ластаушылармен энергетикалық және шикізаттың
жоғалту корреляциясы.
7. Өндірісте шикізатты қолданудың максимальды коэффиценті мен энергияны
сақтау түрлерін таңдау мәселелері.
8.Қалдықсыз өндірістер жасаудың негізгі қағидалары және оларға қойылатын
талаптар. Өңделген өнімдер мен металлургиялық шылактар, кенөндіру саласы
қалдықтарының физико – химиялық ерекшеліктері
9.Тау – кен өндірісінің қалдықтарын өндеудің қазіргі заманғы қалдықсыз және
комплексті әдістері. Қалықтарды рационалды қолдану.
10.Таулы – қазба өнеркәсібіндегі қалдықсыз өндірісті жүзеге асыру.
11.Металлургиялық қалдықтарды комплексті қалдықсыз
қайта өңдеудің қазіргі әдістері
12.Өндірістік қалдықтарды бейорганикалық заттар, цементтер, гипстік тұтқыр
материалдар, керамикалық бұйымдар, жылуизоляционды материалдар,
шлакобетондар өндірісінде шикізаттық компоненттер мен шихта ретінде
қолдану.
13.Минералдардың және т.б. материалдардың минералды шикізатын өнеркәсіптік
қалдықтармен толық немесе бөлшектей алмасуымен өндірісінің карьерсіз
технологиямын өңдеу.
Өндірістің өсуі, шикізаттың қолданылуы және қалдықтың жинақталуы.
Ғылыми-техникалық прогресстің ерекшелігі болып халықтық өндірістің
көлемінің өсуі табылады. Өндірістіңөсуінің нәтижесі шаруашылық айналымға
табиғи ресурстарды көптеп қолдану немесе қолданысқа еңгізу. Бірақ-та
олардың рациональды өсу дәрежесі жалпы алғанда төмен. Жылына 10млрд т
миниральды және тура сол мөлшерде органикалық шикізат азық-түліктері
қолданылады. Пайдалы қазбаларды өңдеу мен утилизациялау олардың қордарын
анықтауға қарағанда тезірек жүреді. ТМД елдерінде өндірістердің 70пайызы
шикізат, материал, жағармай мен энергияның қазылуына, жұмсалуына кетеді.
Сонымен қатар өндіріс шикізатының 10-99пайызына дейін қалдыққа айналады, ал
ол сулар мен атмосфераға тасталып жерді ластайды.
Минералды шикізаттарды өте көп мөлшерде қолдану көп көлемді
қалдықтардың жиналуына әкеліп соғады, ал олардың жою мен алдын-алу
экономикалық тиімсіздікке әкеледі. Әлемде жылдан жылға өнеркәсіптік өндіріс
өсіп келеді және осыған пропорциональды қалдық көлеміде өседі, ол қалдықты
8-10жыл арасында 2 есе өсірді. АҚШ-та жылына шығатын қатты қалдықтың
мөлшері 3,5млрд т құрайды, ол әрбір адамға шаққанда 50кг.
Көп жағдайда интенсивті қолданысқа ие энергетикалық ресурстар болып
табылады. Адамзаттың қалыптытасқанынан бері жағармайдың 90 млрд т
қолданылған.
Минералды шикізаттарды қолдану (5-6пайыз жылына) әлемде соншалықты
көп, ал оны физикалық көлемде қалыпты келтіруге 30 жыл керек, ол қазылып
алынатын жағармай тіпті одан да көп. Осы шикізаттарды шексіз көп пайдалану
оларды қайта қалпына келтіруде өте көпшығын әкеледі.Шикізатпен жағармайды
қазып алу кезіндегі көбейіп келе жатқан қалдық мөлшері қоршаған ортаны және
оларды алушы жерлерді одан әрі кірлетіп жатыр. Жылдан жылға өсіп келе
жатқан қалдық массасы қоршаңан ортамен табиғи ландшафттардың сапасын
азайтушы бірден-бір фактор.
Өндірістің неготивті әсері табиғаттың негізгі бөліктерімен жалпы
биосфераны ластайды. Ол табиғи ресурстарды алу мен өңдеу кезіндегі
қалдықтың бөлінуі болып табылады. Өндіріс пен өндіруші қалдықтар –
антропогенді ластаушы көздері болып табылады, тек қана қоршаған ортаны
емес, ол глобальды масштабта шығатын қалдықтардың қолдану коэффицентінің
көбеюі.
Мысалы, СССР-да түсті металлургияда табиғи породаларды жылына 2 млрд
т дейін қолданған, ал ол товарлы продукцияның 1пайызы, ал Ресей
Федерациясында ол нәтиже басқаша, өнімнің 90-95пайызы қалдыққа жіберіледі
немесе 80млрд т -120 млрд т улы заттар өндірісінің қазба көзі болып
табылады, оның жылдық өсу мөлшері 10млрд т немесе 9-10пайыз болса,
қалдықтан алынатын көлемдік мөлшері 250000 га жер. Қалдықты шығарытын
негізгі көз болып тау-кен өндірісі, химиялық, металлургиялық, жағармай-
энергетикалық өндірістер табылады.
Қалдықтар туралы негізгі түсінік.
Жалпы алғанда қалдық деп- адамдар шаруашылықта, транспортта,
өндірісте қолданбайтын , бірақ өз құрамына байланысты шикізат ретінде
шаруашылық салаларына қалпына келтіріле алатын затты атайды.
Өндіріс қалдықтары деп- өнімдерді дайындау кезінде өзінің физикалық
құрамын толықтай немесе бөлшектермен жойған жартылай фабрикат, шикізат,
материал қалдықтарын айтамыз. Өндірістің жұмысы кезінде қазба байлықтарын
алу мен байыту, шикізатты физико-химиялық өңдеудегі шикізаттар өндіріс
қалдықтары болып есептеледі. Өңделген қалдықтар- олар ары қарай
өңделмейтін, керексіз, істен шыққан инструменттер, шаруашылық құралдары,
машиналар түрлері және т.б болып табылады.
Қолдану жағдайына қарай оларды: утилизацияланатын және
утилизацияланбайтын қалдықтар деп бөледі. Біріншісіне шаруашылық
айналымындағы технологиялық өнім, ал екіншісіне қазіргі уақытта жоқ
қалдықтар жатады.
Өндіріс қалдықтарының классификациясы.
Өндіріс қалдықтары көбінесе химиялық біркелкі емес, күрделі
поликомпонетті заттар болып табылады, олар химия-физикалық құрамының
әртүрлілігімен қатар, улы, химиялық, биологиялық, коррозионды, отқа және
жарылғаш қауіпті болып табылады. Қалдықтардың классификациясы мынандай
түрлері болады: химиялық табиғатына, пайда болу технологиялысына және ары
қарай қалпына келетінлігіне байланысты бөлінеді. Біздің елімізде улы заттар
қауіптілігіне байланысты, сақталуы мен қалпына келтіруіліне байланысты 4
классқа бөлінеді:
1. Өте қауіпті қалдықтар. Ол қалдықтарға сынап пен оның қосылыстары,
сулем, хромқышқылды және цианистті калий,сурьма қосылыстары оның ішінде
үшхлорлы сурьма, бенз-а-пирен және т.б.
Сынап қосылыстарының улылығы сынап ионының әсерінен болады. Ағзаға сынап
ионды емес формада енеді. Сосынол ақуыз молекулаларымен қанда қосылып,
нәтижесінде ондай күшті болмасада мықтылаукомплекс- металлопротеидтер
түзеді. Ағзалық орталық жүйке жуйесінің жұмысы бұзылып, мидағы процесстер
жұмыстарының бұзылуна әкеледі. Сынап қоспалары жануарларға өте улы құраммен
улану кезінде тәбеттің жоқтығы , су тапшылығы, құсу, жалпы әлсіздік , үштің
өтуіне,көздерінің сулануы тіпті дірілге, аяқ-астынан өлімге де әкелуі
мүмкін. Ал тірі қалғанын өзінде 1-2сағат ішіндеасқазанның бұзылуына, күннен
соң бүйректің зақымдануына әкеліп соғады.
Адамда сулем мен сынап тұздарымен уланғанда- басы ауырады, тістері
зақымдалады, стомотит болады, кейде температурасы көтеріледі, ауыр
жағдайларда – бүйрек нефроз болып, 5-6 күннен соң өлімге әкеледі. Ал жеңіл
жағдайларда- тәбеттің жоғалуы,құсу, кейде қан құсу, жүрегі айну, асқазан
язвасы болады.Басына кіші дәрет бөлінбеуі байқалып, сосын мүлдем жүрмей
қалуы мүмкін.Хроникалық улану кезінде адамда, сондай-ақ жануарларда жүйке-
жүйесі зақымдалып, мидың үлкен жарты шары жұмыс істемей қалуы мүмкін.
Тубуркулезбен ауырған адамдар арасында өлім жиірек кездеседі.
Жалпы ағзаға калий цинаиді мен цианид әсері тыныс алу жолдарынбұзып,
оттегін табады. Адам үшін калий цианиді улкен өлімдік зонасы-0,12г кейде
одан да аз болуы мүмкін.
Сурьманың қосылыстары өкпе, тыныс алу жолдарының , терінің бұзылуына
әкеледі. Ал қатты улануда ол зат алмасуға әсер етіп жүйке-жүйесі мен
жүрекке әсер береді. Сурьма 3хлор қыщқылы мен тұз қышқылы гидролизі
кезінде ағзаға тыныс алу жолдарының жұмысының бұзылуына әкеліп соғады. Ол
көзді бұзады, жүректі айнытады, құсуға, іш өтуге, әлсіздіке, кіші дәретке
бара алмауға әкеледі, нәтижесінде жүрек ілсіздігі ал ол өлімге әкеледі.
Бенз-а-пирен- канцерогенді қосылыс ,ол таскөмір (1,5-2пайыз),
таскөмірлі смола (0,001-1пайыз), сланецті майлар, мұнай өнімдерінің,
пиролиз заттары мен торф өндірісі нәтижесінде алынады. Бенз-а-пирен адам
мен жануарлар ағзаларында канцерогенді активтілікке ие. Сонымен қатар
әртүрлі ағзаларда рак ісіктерінде де әкелед , олар: тыныс жолдары, асқазан,
сүт бездері және т.б канцерогенді ағзаға әсері жасуша элементтері мен
әрекеттесу нәтижесінде болады. Мынандай гипотезаларда бар: олар өздігінен
жеке рөл атқармай, аногенді вирустарға жағдай жасайды. Атмосфералық ауада
бензапирен ПДК-сы 0,01мкгм3.
2. Жоғары-қауіпті қалдықтар.Бұл қалдықтар мыс хлорлары, мыс сульфаты,
қымыздық қышқылды мыс, үшокисьті сурьма мен қорғасын қосылыстарынан
тұратын болып табылады.
Қорғасын –барлық тіріге оның ішінде жүйке жүйесіне, қанға, қан
тамырларына аз мөлшерде эндоприндік және асқорту жүйелеріне аз мөлшерде
әсер етуші у. Ақуыз синтезіне активті әсер етеді, жасуша мен гендік
аппараттардың энергетикалық балансы мен ферментті процесстердің жұмысына
қанды жүйеде эритроциттер зақымдалуына зат алмасуға әсер етеді.
Мыс ағза құрамында органикалық комплексті қосылыс түзіп қан айналым
жұмысына үлкен әсер етеді. Ол кезде маңызды рольді мыс ионы мен SH-
группалары арасындағы реакция ең улы болып табылады. Мыс пен ақуыз
жасушаларының реакциясы тынысы алу жолдары мен асқазан трактаталарының
жұмысын бұзады.
Мыс сульфаты жануарлардың асқазанына түсуі оларда анемия, асқазан
язвасын, бүйрек жұмысының бұзылуына, бауыр ауруларына әкеліп, аяғында
өлімге ұшыратады. Олармен тыныс алатын болса, онда жоғары тыныс алу жүйесі
мен асқазан, орталық жүйке жүйесінің жұмысы бұзылады.
3. Әдейі немесе өте қауіпті қалдықтар.Оларға қорғасын оксидтері, никель
хлориді, төртхлорлы көміртек қалдықтары жатады.
Никель хлоридімен уланған кезде қозу пайда болады, терінің қызаруы,
іштің өту процесстері жүреді. Көп уақыт қатынаста болу эритроцит санын
азайтып,көп жануарларда ол өте ауыр аурулы болып өтеді.
4.Қауіптілігі аз қалдықтар. Олар құрамында магний сульфаты, фосфаттар,
мырыш қосылыстары қалдықтары, ол қалдықтар пайдалы қазбалармен байытылған.
Магний SH-группасының ағзаның ішкі мүшелерінде өзгеріске әкеледі,
нукелинді алмасуды бұзады. Адамдарда танау жұмыстары бұзылып, шаштары
түседі. Магний сульфаты теріге әсері дермотологиялық ауруларға әкеледі.
Кең қолданысты халықшаруашлық белгілеудегі өнімдер мен материалдарды
алумен және бағалы құралдарды алумен өндірістік өнімдер мен өндірістік
қалдықтарды қайта өңдеудің қалдықсыз ресурсқорғау технологиясын жасау
Қазіргі өндірістің масштабтылығымен және өсу қарқынымен дамуы бойынша
аз және қалдықсыз технологияларды ендіру мен өңдеу мәлелері үлкен
өзектілікке ие болуда. Елдер қатарында оларды жылдам шешу қоршаған ортаны
қорғау мен табиғи ресурстарды рационалды қолданудың стратегиялық бағыты
сиякты қарастырылады.
Көптеген фирмаларда, әсіресе ірі зауыттарда (мыс, темірбетон
өндірісінде) қажет материалдарды, энергияны, отын үнемділігі, шығындар
азайту және рентабелділікті жоғарлату үшін қажет ететін орасан зор ресурс
шығындары жүреді. Ондай кәсіпорындарда мәселердің бірі ресурсқорғайтын
технологиясы енгізілген болуы керек.
Кез – келген өндірістің дамуына қағидалы жаңа қарым – қатынасты және
қалдықсыз технологияны құру.
Еуропалық экономикалық комиссия БҰҰ декларациясына (1979) сәйкес
қалдықсыз технология ұғымы – адам қажетінің жақтауларында табиғи
ресурстарды көбірек рационалды қолдануды және қоршаған ортаны қорғауды
қамтитын құралдар мен әдістерді, білімдерді, тәжірибелі қолдану.
1984ж БҰҰ комиссиясы бұл ұғымның ең нақтылы анықтамасын қабылдады:
қалдықсыз технология шикізаттың барлығы және энергия көбірек
рационалды және айналымда кешенді қолданылатын, өнімді өндіру әдісі:
өндірісте шикізат ресурстарының екінші ресурстарын қолдану, қоршаған ортаға
кезкелген әсет оның қалыпты көрсетуін бұзбайды.
Бұл анықтама абсолютті қабылдануы керек, яғни өндіріс қалдықсыз болуы
мүмкін деп оайламау керек. Абсолютті қалдықсыз өндірісті елестету мүмкін
емес, ондай табиғатта жоқ, ол термодинамиканың екінші бастамасына қарсы
келеді (термодинамиканың екінші бастамасы екінші текті мәнгі қозғалтқыш,
жылудың бір көзінің салқындауы есебінен жұмысты аяқтайтын кезеңді қызмет
ететін құрылғыны жасаудың мүмкін еместігі туралы тәжірибеден алынған
дәлелдеме). Бірақ қалдықтар табиғи жүйелердің қалыпты қызмет көрсетуін
бұзбауы керек. Басқаша айытқанда, табиғаттағы бұзылмаған күйдің
критерийлерін өңдеуі қажет. Қалдықсыз өндірісті жасау өте күрделі және
ұзақ үрдіске жатады, аралық кезеңі азқалдықты өндіріс болып табылады.
Азқалдықты өндіріс қоршаған ортаға нәтижесі әсер еткенде санитарлы –
гигиеналық нормаларда рұқсат етілген деңгейді, яғни ПДК аспайтын өндіріс
болып табылады. Техникалық, экономикалық, ұйымдастырылатын, т.б.себептері
бойынша материалдар мен шикізаттар бөлігі қалдықтарға өтіп, ұзақ сақтауға
немесе көмуге жіберіледі. Ғылыми – техникалық прогрестің қазіргі даму
кезеңінде бұл көбірек шынайы.
Қалдықсыз өндірісті жасаудың жалпы қағидасы оны ұйымдастырудың
рационалдығ болып табылады. Мұнда анықтаушы болып табылатындары шикізаттың
барлық құрамдарын дұрыс қолдану, өндірістің энерго, материал
еңбексиымдылығын максималды азайту және экологиялық негізделген шикізаттық
және энергетикалық жаңа технологияларды іздестіру, бұл қоршаған ортаға
теріс әсері мен ауылшаруашылығының аралас салаларын қоса алғанда зиянды
әсерінің төмендеуі көп байланысты болады. Бұл жағдайда соңғы мақсат
энерготехникалық, экономикалық, экологиялық параметрлер бойынша біруықытта
өндіріс оптимизациясы болып табылады. Бұл мақсатқа жетудің негізгі жолы
өндірістер мен қазіргі технологиялық үрдістерді жетілдіру және жаңаларын
өңдеу болып табылады. Қалдықсыз өндірісті ұйымдастыруға осындай қадамды
мысалдардың бірі күкірт қышқылы өндірісінің қалдығы пиритті огароктар
утилизациясы болып табылады. Қазіргі уықытта пиритті ограктар толықтай
цемент өндірісіне кетеді. Бірақ пиритту ограктардың құнды құралдары – мыс,
күміс, алытын, темір қолданылмайды. Сол уақытта мысты, асыл металдарды
алумен және темірді кезекті қолданумен пиритті ограктарды қайта өңдеудің
(мысалы, хлоридті) экономикалық тиімді технологиясы ұсынылған.
Табиғи ресурстарды рационалды меңгерумен және қоршаған ортаны
қорғаумен байланысты жұмыстардың барлық байланысында аз және қалдықсыз
өндірісті жасаудың басты бағыттарын көрсету қажет. Оларға жататындар
шикізатты және энергетикалық ресурстарды кешенді қолдану; сәйкесті
жабдықтар мен өндірістерді және технологиялық үрдістерді жетілдіру және
қағидалы жаңаларын өңдеу; су және газ айналымды циклдерді өндіру (газ, су
тазалау әдістері базасында); басқаларға шикізат ретінде бір өндірістердің
қалдықтарын қолдана отырып, өндіріс кооперациясы, қалдықсыз аймақты
өндірістік кешендер жасау.
Өнеркәсіптің жеке салаларында қалдықсыз және аз қалдықты
технологияларды өңдеулер мен кейбір бағыттар бар.
1. Энергетика. Энергетикада газды қалдықтарды азот пен күкірт
оксидтерінен тазалау бойынша өңдеулерді ендіру, қалдықты газдарда
ластайтын заттар құрамын төмендетуге көмектесетін, қайнаған қабатта
жағу сияқты, отын жағудың жаңа әдістерін кең қолдануға қол жеткізу,
бұл кезде түзілген күлді құрылыс материалдар өндірісінде т.б.
өндірістерде шикізат ретінде тиімді қолдану керек.
2. Тау өнеркәсібі. Тау өнеркәсібінде пайдалы қазбаларды алудың ашық
және жерасты әдістерінде қалдықтарды толық утилизациялаудың
өңделген технологияларын енгізу қажет; пайдалы қазбалардың алу
жерлерін өңдеудің геотехникалық әдістерін кең қолдану керек; алу
жерінде табиғи шикізатты қайта өңдеу мен байытудың қалдықсыз
әдістерін қолданып ресурстарды қайта өңдеудің гидрометаллургиялық
әдістерін кең қолдану қажет.
3. Металлургия. Қара және түсті металлургияда жаңа кәсіпорындарды
жасауда және қайта жасауда рудалық шикізатты экономды, рационалды
қолдануды қамтитын қалдықсыз, азқалдықты технологиялық үрдістерді
ендіру қаже; қайта өңдеуге газ тәрізді, сұйық, қатты қалдықтарды
тарату, құбыр суларымен және қалдық газдармен зиянды заттардың
қалдықтарын жіберуді төмендету; ферро балқымалы және доминалы
шлактардың барлығын толық көлемде қайта өңдеу, сондай – ақ түсті
металургия шылактары мен болат балқымалы шылактарды қайта өңдеу
масштабтарын мәнді ұлғайту; сусыз технологиялық үрдістер мен сумен
қамтудың құбыр су жүйелерін ендіру ары дамыту жолдарымен құбыр
суларын азайту және болған су шығындарын шұғыл қысқарту; қоршаған
ортаның ластауының әртүрлі параметрлерін бақылау аппараттарын,
жоғары тиімді тазалау жабдықтарын металлургиялық кәсіпорындарда кең
ендіру және өңдеу.
4. Химиялық және мұнай өңдеу өнеркәсібі. Химиялық және мұнай өңдеу
өнеркәсіптерінде ірі масштабтарда технологиялық үрдістерде
қолданылуы керек; ауа, азот пен оттегіні қолданып қалпына келтіру
мен тотығу; газды және сұйықты қоспаларды бөлудің мембраналық
технологиясын, электрохимиялық әдістері; радиациялық, ултракүлгін,
электримпулисті және плазмалық интенсификациялы химиялық реакциялар
әдістері; органикалық өнімдер қалдықтарын алынған биогаз өндірісін
қоса алғанда биотехнология.
Жағармайлық элементтер
Жағармайлық элементтер – гальваникалық элеметтерге ұқсайтын қондырғы,
тек бір апйырмашылығы электрохимиялық реакцияға арналған заттар сырттан
келеді.
Жағармайлық элементтер - (80%) химиялық энергияны электрлік энергияға
айналдыратын электрохимиялық қондырғы.
Жағармайлық элемент – көміртекке бай отыннан электрохимиялық реакция
арқылы тұрақты ток және жылу шығаратын қондырғы.
Теориялық химиялық реакциямен табылған ПӘК теориялықтан 100% көп
болуы мүмкін, ол дегеніміз жұмысқа қоршаған ортаның жылуда айнала алады.
Жағармайлық элементтер тұйық циклде жұмыс істемейді, сондықтан реагирлеуші
заттар қайта бастапқы қалпына келмейді. Химиялық реакция кезінде электрлік
энергияға реагенттердің жылуы емес, олардың ішкі энергиясы және аздаған
мөлшерде сыртқы ортаның жылуы айналады.
Жағармайлық элементтер электр энергиясын гальваникалық немесе
аккумулятор батарейкалары секілді сақтай алмайды, бірақ электрлік жүйе жоқ
жерде, тұрақсыз энергия көздерін (күн, жел) қолдануда олар
электролизерлермен, компрессорлармен және жағармай сақтайтын ыдыстармен
(балон және т.б.) бірігіп энергия сақтау қондырғысына айналады. Бұндай
қондырғының жалпы ПӘК 30-40% болады.
Жағармайлық элементтің батареяға ұқсастығы, химиялық реакция негізінде
тұрақты ток шығаруында. Тағы да батарея сияқты жағармайлық элементте анод,
катод және электролит болады. Жағармайлық элементтер оның жағармай және ауа
қоры таусылғанша тұрақты электр энергиясын шығара алады. Жұмыс істеп тұрған
жағармайлық элементті сипаттайтын термин – бұл элементтер жүйесі, себебі
толыққанды жұмыс істеу үшін бұл жүйеде тағы қосымша көмекші жүйелер болу
керек.
Жағармайлық элементтер жоғары эффективті және бу – газдарды,
көмірқышқыл газын, метанды және азот оксидін көп мөлшерде шығармайды.
Жағармайлық элементтердің жалғыз ғана шығаратыны бу күйіндегі су және
аздаған мөлшерде көмірқышқыл газы. Егер отын ретінде таза сутегі
өолданылса, онда көмірқышқыл газы мүлдем бөлінбейді.
Жағармайлық элементтердің жұмыс істеу принциптері.
Жағармайлық элементтер катод, анод және электролит қолданып
электрохимиялық реакция арқасында электр энергиясын және жылу шығарады.
Анод пен катод элетролит арқылы бөлініп тұрады. Анодқа сутегі, катодқа
оттегі түскеннен кейін химиялық реакция жүреді. Осы кезде электрлік ток,
жылу және су ргенерацияланады. Анодтың катализаторында молекулярлы сутегі
диссицирленеді және электрондарын жоғалтады. Сутек иондары электролит
арқылы катодқа жеткізіледі, сол кезде электрондар электролитпен өткізіліп
ішкі электр пешіне барады. Ол энергия қондырғыны қоректендіруге арналуы
мүмкін. Катод катализаторында оттегі молекуласы электронмен және келген
протонмен қосылып су түзеді.
Жағармайлық элементтердің түрлері.
Жағармайлық элементтер жоғары температуралы және төменгі температуралы
болып екіге бөлінеді. Төменгі температуралы жағармайлы элементтерге отын
ретінде таза сутегі қажет, ал жоғары температулы элементтерге таза сутегі
қажет емес.
Көмір алудағы қалдықтар, ТЭЦ күлі, шлак күлі, мұнай өндірісіндегі
қалдықтарды тасмалдау және қайта өңдеу әдістері.
Көмiр күлдерi және күйiндiлер атмосфераның ластағыштары тiзiмiн басқарады.
Әрине, күлдi шлак қалдықтардың(КШҚ) жинауында көптеген қиындықтар пайда
болады.
Ең алдымен, шлаккүлдер үйінділерінің толып кету есебінен барлық жаңа
алаңдар бөлінеді, ол жерлердің айналымнан бөгеттеніп кетуіне әкеледі немесе
қоршауды бөгеттер өсiп жетiлдiредi, бұл да пульпа жоюшы аппаратты
модернизациялауда қиындықтар тудырады.
Станциялардың көпшiлiгiнiң жасын есепке ала келе (жобадағы кезеңге
карамастан эксплуатацияланатын шлаккүлдер үйінділері) жоғарыда аталған
мәселелер сирек емес деуге болады. Онымен қоса жиналып калған шлаккүлді
қалдықтар қоршаған орта спасына кері әсер етеді. Ауыр металлдар биохимиялық
айналымдарға жеңіл қосылады да, ауа және су бассейндарының ластануы жүреді,
топырақтардың химия - минералогиялық құрамы өзгереді. Күл үйінділерінің
шашырауы жақын аумақтың қоршаған ортасын ластайды, адамдардың денсаулығына
және ауылшаруашылық өнімдеріне кері әсер етеді.
Көмірді жаққаннан түзілетін күл мен шлакты қолдану мәселесі алғашқы жылу
электростанциялары салынған соң бірден пайда болды.
Үлкен тоннажды өңдеу мен кул мен шлакты қолдануда алғашқы күрделі
зерттеулер 1920 жж ортасында болған. Алайда, оларды кең түрде қолдану
1970 жылдардың ортасында басталған.Біраз уақыттан соң әртүрлі өндірістерде
калдықтар классификаторы іске қослған болатын. Оны еңгізу нәтижесінде КШҚ
ЖЭС улы қалдықтарға жатқызылған, ол энергетиктер мен экологтердiң
арасындағы айтыска әкелді.
КШҚ жоғары температурада өңделген қалдықты сонымен қатар сазбалшықты өнім
болып табылғандықтан, улы қалдықтарға жатпайтындығы белгілі. Оған
кірмейтіндері тек ауыр металлдардың және басқ да микроэлементтердің жоғары
концентрациясына ие қалдықтар болып табылады.
КШҚ тазарту мәселесімен көптеген мемлекеттер соқтығысып жатыр оның ішінде
европалықтар да бар.
КШҚ тазартудың әдістерін анализдей келе келесідей бағыттарды көрсетуге
болады:
- iстеп шығарылған көмiр карьерлерiнiң келесi тасымалдаумен және
толтыруымен күл күйiндi төгетiн жерден КШҚ алу;
- КШҚ құрылыста қолдану (КШҚ-ны осы бағытта қолдану жақсы зерттелген
және кең қолданысқа ие);
- КШҚ-ны топырақты қышқылдансыздырғыш ретінде ауылшаруашылығында
қолдану;
- КШҚ-дан жеке элементтерді бөліп алу;
Осылайша, КШҚ тазарту әдістерінің түрлілігімен және кең масштабтылығы
белгілі. Алайда, КШҚ тазартуда технологияны кеңінен еңгізбес бұрын
қоғамның және ең алдымен өкiметтін жылу электростанцияларында көмiрдiң
өртеуiнiң өнiмдерiне қатынасын өзгерту керек.
Егер өнеркәсiптiк өнiм, тауар өткiзiлетiн шикiзаттың күлдi зиянды
қалдықтардың лауазымын шығарудан лауазымға, онда шараның теплоэнергетиктерi
үшiн мәжбүр, шығынды айналдырыладыдан қалыпты, күсет бол технологиялық
үдерiске оның ұстауы - экологиямен және экономиканың аралығында жуықтама
қайшылықты жоғалтады.
Өндірістік қалдықтарды іске асыруда заңды базалардың жоқтығынан
қалыптасқан жағдай ушыға түседі. Бұл бағытта бар аздаған нормативті
құжаттар КШҚ толық тазалау циклын көрсетпейді, ал кейбір жағдайларда бір-
біріне қарама –қарсы болып келеді. Жоғарыда айтылған жағдайды ескере келе
КШҚ-ның нарықта тауарлы өнім ретінде ілгерілеу алгоритмін жасау керек
(оның біркелкі формалауымен коса). Мысал ретінде ОАО Иркутскэнерго мен
Томск политехникалық университетінің кейбір кафедраларының тәжірибесін
қарауға болады.
Алдымен КШҚ-ның жылу электростанциясының өніміне айналуы сәйкес
паспорттың экологиялық инстанциясыларында берілген материалға байланысты.
Паспортта химиялық құрам, физико – химиялық және т. б қасиеттер
көрсетілген. Паспортты құруда өнімдердің көптеген факторларға тәуелділігін
ескеру керек, олар: жағылатын көмір түрі, жағу түрі, оттық тәртіп,
қазандық агрегаттың жүктемесi, кулаулағыш қондырғылардың түрі және т.б.
Осылайша нәтижесінде жоғарыда көретілген жағдайлар мен олардың сан түрлі
сәйкестіктерінен өнімдердің тәуелділік сипаттарын құруға мүмкіндік беретін
кеңауқымды зерттеулер жасау керек.
Өнім касиеттерінің идентификациясы онымен қоса толық топтармен сәйкес болу
керек. Мысалы, таскөмір күлін бетонға қоспа ретінде қолдануда оның
қасиетін жаңа салынған бетонға, қатып калған, бетонның сыртқы түріне,
бетон өндірісіне және бетонмен жұмыс істеуге қатысты және де қоршаған
ортамен рентабельдігі және сәйкестігіне қатысты анықтау керек.
Сонымен қоса заттың (химиялық, физикалық, минералогиялық) қасиетін,
материалдың конструктивті қасиеттерін (пісіру кезіндегі жоғалтулар,
бөлшектердің таралуы, тығыздық), спецификалық қасиеттерін ( бетон
қасиетіне әсері: толу эффектілері, тасымалдаушы эффектілер т.б) және
қолданушы тиімділіктерін (уакытты қысқарту, кауіпсіздікті жоғарылату және
т.б) ажырата білу керек.
Экологиялық мәселелер кеңес энергетикасының әртүрлі даму кезеңдерінде
шешілген. Қазіргі кезде энергетиканы дамыту концепциясы қайта қарау қажет,
кейбір жаңадан пайда болған экологиялық сұраныстар және социалді-
экономикалық жағдайларға байланысты. Қоршаған ортаны қорғау жаңа
концепциясы
Табиғи ортаның ары қарай азып-тозуын сақтап қалуды мақсатпен экологиялық
шектеулердi әлеуметтiк және қоғамның экономикалық қажеттiктерiнiң ақылды
ымыраласу тиесiлi айналадағы ортаны қорғаулары қазiргi тұжырымдама,
дүниелiк бiрлестiктiң елдерi ендi қазiр мемлекеттiк саясат болып
қалыптасады.
Энергоресурстардың классификациясы.
Технологиялық процесстерде энергия мен материалдарды қолдануда
толығымен жұмсалмайды. Тура және жанама түрде дайын өнім шығару немесе
шығару шарттарына жарамсыз болып қалған энергия бөлігін энергетикалық
қалдықтар деп атайды. Энергетикалық қалдықтар энергия әртүрлілігіне яғни
техникалық аппаратқа түскен энергия мен қажетті қолданыстағы энергияға
тең.
Жалпы энергетикалық қалдықтарды үш түрге бөледі:
• Технологиялық агрегатта немесе қондырғыда шартты түрде болатын
жоғалулар;
• Регенерация немесе рецикуляцияға байланысты технологиялық қондырғыға
қайта оралатын ішкі қолданыстағы энергетикалық қалдықтар;
• Өзіндік екіншілік энергетикалық ресурстарды белгілейтін ішкі
қолданыстағы энергетикалық қалдықтар (ЕЭР).
Энергетикалық қалдықтардың көзі болып табылатын пайдалы технологиялық
агрегат немесе қондырғы агрегат көзі немесе қондырғысы – ЕЭР көзі деп
аталады.
Энергетикалық потенциял төмендеуі нәтижесінде энергия
тасмалдағыштарды қайта өңдеу (су буы, ыстық немесе суық су, электроэнергия,
механикалық жұмыстар) утилизациялық қондырғыда іске асады.
Әлемдік тәжірибе жинақтау барысында энергия жинақтау шығыны
біріншілік энергияны өндіруге қарағанда 3-5 есе кем екені анықталды. ҚР-ғы
ішкі өнімнің меншікті энергия сиымдылығы орташа есеппен дамыған өндірістік
елдермен салыстырғанда төрт есе жоғары болып табылады. Бул бағыт
көрсеткіштерінің төмендеуі техногенді қалдықтарды қолданумен анықталады.
Техногенді қалдықтар доменді шлактар, күл шлакты қалдықтар (ЗШО) ЖЭС,
бұның бәрі энергетикалық консервілер. Оларға консервіленгендер: сұйық-
отты шлак ерітінділерін, жылу энергиясы, активті күлдің химиялық пуццоланды
гидратационды энергиясы угіту мен сындырудың механоактивационды энергиясы;
тау байыту жүмыстарыеа жұмсалған және күлді залалсыздандыру және құрғату
энергиясы яғни ЖЭС-тағы электрофильтрлерде. Жоғарыда корсетілген
консервіленген және шығыны, қайтымды жағдайда құрылыс материалдар өндіріс
технологиясында қолданылады.
Қалдықтарды қайта өңдеп, қолдану кең дамыған. 1№ қалдықты қайта
өңдесе, минералды- шикізат комплекстерін капиталды шығынын 2№-ке азайтады.
ЕЭР келесі бағыттарда қолданылады:
• Жанармайлық- қайта өңдеуге жарамсыз жаңғыш қалдықтарды жанармай
ретінде қолдану
• Жылулық- пештер мен котелдарда негізгі және аралық өнімдерде
ыстық сумен өңделген жылу, бу және ЕЭР қысымының жылуын қолдану
• Күштік- ЕЭР-ге байланысты өңделетін механикалық және электрлік
энергияны қолдану
• Комбинирленген- жылу өндіру үшін электрлік немесе механикалық
энергия
Энергетикада жанармайды жағудың жана әдістерін кеңінен қолданған жөн.
Мысалы, қайнау қабатындағы жану, шаң тазартқыш қондырғылардың
эксплуатациясы.
Қалдықсыз технология- қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ететін,
табиғи ресурстар мен өндірістегі энергияны кеңінен қолдану технологясы.
Қалдықсыз технология- өндірістік мекеменің негізгі принципі, жабық
циклда шикізат пен энергияны қолдану. Жабық цикл: біріншілік шикізат-
өндіріс- тұтыну- екіншілік шикізат.
Энергетикадағы қалдықсыз технология.
Қатты және сұйық жанармайлар жағу кезінде толығымен пайдаланылмайды,
сонымен қатар зиянды өнімдер түзеді. Қайнау қабатында жанармайды жағу
әдістемесі бар, ол тиімді және экологиялық қауіпсіз. Газдың зиянды
қоспаларын күкірт және азот оксидтерін тазартып отыру керек, ал фильтрация
нәтижесінде түзілген күлді құрылыстық материалды өндіруде қолданады және
т.б.
Силикат материалдарын және өнімдерін алу үшін химиялық өндірістегі,
түсті,қара металлургиядағы шлактары өңдеу мен пайдалану.
Шлактар-бастапқы материалдар (отын,руда, балқыма, газды
орта)құралдарындағы жоғарытемпературалық өзара әрекеттерінің өнімдері.
Олардың химиялық құрамы мен құрылымы бос жыныс құрамына, балқытылатын
металл түріне, металлургиялық үрдіс ерекшеліктеріне, салқындату шарттарына
және т.б. байланысты өзгереді.
Шлактар келесі үрдістер нәтижесінде алынуы мүмкін: алюмитермиялық
үрдістерде және отынның төменколориялы түрлерін жаққанда балқыма түзусіз;
отын жағу үрдісінде бастапқы құрамдарды бөлшектей балқытуда; бастапқы
құрамдарды толық балқытуда (метааллургиялық үрдістердің көбінде).
Өнеркәсіптік қалдықтар мәселесін көбірек тиімді шешу қалдықсыз
технологияны енгізу болып табылады. Қалдықсыз өндірісті жасау шикізаттың
көп қолданылуын қамтитын тұйық айналысты жүйелерді өңдеу, технологиялық
үрдістердің қағидалы өзгеруі есебінен жүзеге асады.
Өнеркәсіптік қалдықтарды тұтынушы салалардан көбірек сыйымды құрылыс
материалдарының өнеркәсібі болып табылады. Өнеркәсіптік қалдықтарды
пайдаланы шикізат рерурстарында құрылыс қажетін 40%-ға дейін жабуға
мүмкіндік беретіні анықталған. Өнеркәсіптік қалдықтарды қолданы табиғи
шикізаттан өндіруге қарағанда құрылыс материалдарын жасауға кететін
шығындарды 10-30% төмендетуге мүмкіндік береді,капиталды салымдар
үнемділігі 35-50%-ға жетеді.
Шлактар мен күлдер негізіндегі байланыстырушы материалдар
Қатты отынды жаққанда және металдар алғанда қалдықтардың негізгі
массасы шлактар мен күлдер түрінде түзіледі. Шлактар мен күлдерден басқа
металл өндірісінде шламдар дисперсті бөлшектердің су суспензиялары түрінде
қалдықтар үлкен мөлшерде түзіледі.
Құрылыс материалдарын өндіруде құнды және кең тараған материалды
шикізат жанатын жыныстар және көмір байыту қалдықтары, рудаларды байыту
қалдақтары және болып табылады.
Байланыстыру материалдарын өндіру шлактар қолданудың ең тиімді
облыстарына жатады. Шлакты байланыстыруды келесі негізгі топтарға бөлуге
болады:шлакопортландцементтер,сульф атты-шлакты, әкті-шлакты, шлакты-сілтілі
тұтқырлаушылар.
Шлактар мен күлдерді мінді түрде дайын шикізат сияқты қарастыруға
болады. Оның қүұрамында кальций оксиді (СаО) әртүрлі химиялық қосылыстарда
байланысқан, соның ішінде цементті клинкер минералдарының бірі-екікальцийлі
силикат түрінде де. Шлактар мен күлдерді қолданғанда шикізат қоспасын
дайындаудың жоғары деңгейі отын үнемділігі мен пештер өндірушілігін
жоғарлатуды қамтиды. Саз балшықты доменді шлакпен ауыстыру әкті құрам
мазмұнын 20%-ға төмендетуге, клинкердің құрғақ өндірісінде отын мен
шикізаттың үлестік шығынын 10-15%-ға азайтуға, пештер өндірушілігін 15%
жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Азтемірлі шлактарды доменді және феррохромды қолданумен және
балқытудың қалпына келтіретін шарттарын жасаумен электрпештерде ақ
цементтер алады. Феррохромды шлактар негізінде металды хром тотығуымен
балқымада клинкерлер алуға болады, оны қолданғанда цементтер тегіс және
тұрақты реңкті болады.
Әкті-шлакты және әкті-күлді цементтер-әк пен ЖЭС әкетудің доменді
түйіршіктелген шлактың немесе күлдің бірге үгітуімен алынатын гидравликалық
байланыстырушы заттары. Оларды М 200-ден көп емес таңбалы құрылыс
ерітінділерін жасауға қолданады. Қамту мерзімдерін реттеу және басқа
қасиеттерін жақсарту үшін оларды жасауда 5% дейін гипсті тас енгізіледі. Әк
құрамы 10-30% құрайды.
Байланыстырушы құрамына кіретін сілті құрамдары аязға қарсы қосымша
ролін атқарады, сондықтан шлаксілтілі байланыстырушылар теріс
температураларда жеткілікті түрде қарқынды қатаяды.
Шлаккүлді қалдықтардан толтырушылар
Шлакты және күлді қалдықтар ауыр және жеңіл бос тесікті бетон
толытушылар өндірісі үшін бай шикізат базасы болып табылады. Металлургиялық
шлактар негізіндегі толтырушылардың негізгі түрлері-шлакты қиыршық тас пен
шлакты пемза.
Тығыз табиғи тасты материалдарды ұсақтау өнімінің физико-механикалық
қасиеттеріне беріспейтін бетонды ауыр толтырушылардың тиімді түрлеріне
құйылған шлакты қиыршық тас жатады. Құйылған шлакты қиыршық тас жоғары аяз
және ыстыққа төзімділікпен және үйкелуге кедергімен сипатталады.
Шлактар мен күлдер негізінде балқыған және жасанды
тас материалдары
Бетондар мен толтырушылар байланыстырушылар өндірісімен қатар күлді,
металлургиялық және отынды шлактарлы өңдеудің негізгі бағыттарына,
негіздерінде силикатты кірпішті және күл керамикасын, шлакоситалдары және
құйылған материалдарды, шлакты мақтаны алу жатады.
Шлакты мақта-минералды мақтаның әртүрлілігі, құрылысты-техникалық
қасиеттері бойынша, шығарылым көлемі бойынша жылушектеу материалдары
арасында жетекші орынға ие. Минералды мақта өндірісінде домналық шлактар
көп қолданысқа иеленеді.
Металлургиялық және отынды шлактар балқымасынан әртүрлі өнімдер
құяды:өнеркәсіп ғимараттарының едендерін және жолдарды төсеуге арналған
тастар, тюбингтер, бордюр тасы, коррозияға қарсы плиткалар,құбырлар.
Шлакоситалдар-шыныкристалды материалдардың әртүрлілігі, шынылардың
бағытталған кристалдануынан алынады. Басқа ситалдардан ерекшелігі тас көмір
жанған кұлдер,қара және түсті металлургия шлактары шикізат материалдары
болып табылады. Олар жоғары беріктілікке ие құрылымдық және жөндеу
меатериалдары ретінде құрылыста кеө қолданылады.
Шлакоситалдар құрылыста кең қолданылып отыр. Парақты шлакоситалл
плиталарымен цоколдар мен ғимарат фасадтарын жабады, ішкі қабырғалармен
кедергілерді жөндейді, олардан шатыр мен балкондар қоршауын жасайды.
Шлакоситалл-ғимараттың сатыларына, терез жақтауларына т.б. құрылымдық
элементтеріне тиімді материал. Жоғары ескіруге төзімділік және химиялық
тұрақтылық, химиялық тау-кен және т.б. өнеркәсіп салаларында құрылыс
құрылымдары мен аппаратураны қорғауға шлакоситалдарды табысты қолдануға жол
береді.
ЖЭС күл шлакты қалдықтары күл керамикасын жасауға негізгі
шиізат,балшықты жыныстар негізінде керамикалық өнімдер өндірісінде
отынқұрамды қоспалар ретінде қызмет көрсете алады. Қабырғалы керамикалық
өнімдер өндірісінде қоспа ретінде отынды күлдер мен шлактар ең көп
қолданылады.
Күл керамикасын 60-80% зол-қалдық, 10-20% балшық т.б. қоспалардан
тұратын массадан престелген өнім ретінде шығарады. Күл керамикасы тұрақты
беріктілік пен жоғары аязға төзімділікке ие болып, тек қабырға материалы
ретінде ғана қызмет көрсетіп қоймайды. Ол жоғары қышқылға төзімділікке және
төмен үйкелістікке ие, бұл одан тротуарлы және жол төсемдерін және жоғары
мерзімділікке ие өнімдірді жасауға мүмкіндік береді.
Жол құрылыс және шектеулі материалдардағы
күлдер мен шлактар
Отын күлдері мен шлактардың ірі тонналық тұтынушысы жол құрылысы, онда
күлдер мен күлшлак қоспаларын негіздердің төменгі қабаттарын және
жайылатынын орнатуға, жол цементті бетондардағы өоспалар сияқты асфальтты
бетондар мен ерітінділерде минералды ұнтақ секілді, әк пен цементтен
топырақты тұрақтандырғанда байланыстырушыны бөлшектей араласьыру ретінде
қолданады.
Көмірлер мен жанатын сланцтер жанғанда алынған күлдер шатыр және
гидроизоляциялы ластик ретінде қолданылады. Жол құрылысында күлшлак
қоспаларын бекітілмеген және бекітілген түрде пайдаланады. Бекітілмеген
күлшлакты қоспаларды негізінен облыстық және жергілікті белгіленген жолдар
негіздерінің жайылатын және төменгі қабаттарын орнатуға материал ретінде
қолданады. 16% көп емес шаңды күл құрамында оларды битумды немесе қарапайым
эмульсиямен беткі өңдеуге ұшырайтын топырақты жабындыларды жақсарту үшін
қолданады. Жолдардың құрылымдық қабаттарын 25-30%-дан көп емес күл
құрамымен күлшлак қоспаларынан жасауға болады.
Қалдықсыз технологияның пайда болуының экологиялық және
экономикалық технологиясы. Қоршаған ортаны ластаушылармен энергетикалық
және шикізаттың жоғалту корреляциясы.
Қалдықсыз технологияның пайда болуының жалпы принцптері: өндіріс дамуының
заманауый сатысында өндірісте сақталған күйінде сақтау мұмкін емес.
Заманауый сатыда өндірісті кері жоспарлау керек, жаңа процестерді шығарып,
жоғары дәрежелі инжеперлі экология экономикалық болмысы бар оптимальді
режимде кәсіпорынды эксплуотациялау керек. Басты мәселе қалдықсыз және аз
қалдықты технологияны қолдау болып табылады. Негізгі критерии технологиялық
процестерде қалдықсыз тнхнология болып табылады.
1. Экологиялық критерилер
1. Шикізатты алу ұшән кеткен табиғи ресурстың шектелу шығымы.
2. Қатты қалдықтың шектелуі сыны және шектеуші қатыспай қалуы
3. Қатты қалдықтарды қолданудың квалифиционды мүмкіндігі
4. Сұйық және газаралас қалдықтардың көп бөлігінің қатвспай қалуы
5. Сұйық және газды ағындарда технологиялық циклдердің тұйықталу мүмкіндігі
6. Екіншілік энергоресурс және су ресурстарын және су мен энергияны
қолданудың шекті қолданылуы.
7. Процестердің жоғары селективтігі және еңбек бөлінгіштігі копкомпонентті
реакция өнімдерінің қатыспай қалуы. Егер осы талаптар сақталмаса
нәтижесінде кұрделі қоспа пайда болады. Осы жағыдай жартылай кокстеу және
оның варианты отынның энертехнологиялық өңдеу процесінің дамуын баяулатады.
8. Қоспаны өңдеудің мүмкіндігі қайта өңдеу нәтижесінде қоданыс табатын
техникалық процесте өнім алынады. Осы процестерде мөлшерлі кәзіргі таңда
жоғары температуралық кокстеу және мұнай өңдеу болады.
9. Комбинирленген технологиялық процестің мүмкіндігі шикізаттың және
энергетикалық ресурстардың рационалды көрсеткіші болвп табылады. Бұл
жағдайда коксті қолдануда, коксті пісіруде арнайы қондырғы орнатудың қажеті
жоқ.Сонымен қоса мұндай арнайы қондырғыда алдын ала 1300- 1400◦C дейін
салқындатылған кокс қолдануға тура келеді, ал комбинирленген қондырғыда
коксті 1100-1200◦C – та қыздыру керек. Осы температурада көп бөлігі
үнемделеді.
10 .Жұмыстағы қауірсіздік және сенімділік. Жоспарда жоқ жағдайларда
токсикалық заттардың көп бөлігінің лақтырылуы болғанда қажетті шамадан
концентрация жоғарылап кетеді. Сондықтан қондырғы жұмыста сенімді болу
керек. Ол резерфті жүйе және сыйымдылықта барлық авариялық лақтыруларда
жеткілікті қамтамасыз етерлік болу керек.
11. Көптеген мекемелердің тәжрибесі барлық жағдайда олардың экологиялық
процестерінің процес оптимизациясында жоғарылауын ткөрсетеді. Бұл мүмкіндік
өндірістердің технологиялық және компонентті шешімдерінде қатыспай қалады.
12. Азоперациялық тәртіп бойынша лақтырулардың ассортименттік және санын
өндіріс қалдвғын азайтады.
2. тұрақты технологияны енгізу.
Республиканың тұрақты дамуын қаитаиасыз ету үшін технологиялық потенциал
тұрақты, экологиялық таза және өндірістің экономикалық эфективтілігі
технологияда және ауыл шаруашылығында, энергетикада, транспортта және қала
басқаруда құрылады.
Мұндай технологиялар кешенді жүйеге рентабельді және қоршаған ортаға
қауіпсіз өндірістік схемаға жатады, оған сонымен қатар ақпараттық және
коммуникативті орнатудың жаңа механизмі (экологиялық маркетинг және
менеджмент, сақтандыру, табиғатты қорғаудың рационалды және т.б.) жатады.
Қазақстанның индустриясының перспективті дамуының тапсырмасына өндісістегі
технология стратегиялық бағыттағы кешендер, аз қалдықты ресурс және энергия
эфкетифтілігі, сонымен қоса өндірістік жүйенің максималды жабықтығы жатады.
Тұрақты технологиялық модель қарапайым өндірістік схемада сериалы
өндірістен жоғары жылдамдығымен, экономикалық эфективтілігімен,
орталықтанған басқару және стандарттау, қоршаған ортамен
қарымөқатынастармен ажыратылады.
3. Жаңалатылған қорды және альтернативті энергия көздерін эффективті және
рационалднуы қолдану.
Қазақстан Респубилкасында су ресурстарын және альтернативті энергия
көздерін тиімді қолданужолы бар:
- су, жер, орман, балық,өсімдікті және жануарлы ресурстарды және
жаңаланған энергия көздерін қолдануда заманауый технологияны қолдануды
енгізу.
- Гидроэнерготехникалық ресурстарды, күн түсетін аймақтарды және басқа
жаңаланған ресурстарды және альтернативті энергия көздерін рационалды
қолдану.
Өндірісте шикізатты қолданудың максимальды коэффиценті мен энергияны сақтау
түрлерін таңдау мәселелері.
Қазіргі кезде нарықтағы үлкен өндірістік компаниялар
энергоресурстардың негізгі қолданушылары болып табылады. Себебі олардың
есебінде мемлекеттің қолданатын энергиясының 50пайызы жатады.Өндірісте
энергоресурстарды қолданудың орташа коэффиценті шамамен 30пайыз. Ол
энергияны сақтаудың өте үлкен потенциалына куәлік етеді.
Энергоресурстардвы үнемді пайдаланудың бірінші маңызды қадамы болып
оны қолдануды қатаң бақылауға алу табылады. Энергияны жұмсауды дұрыс
ұйымдастыра білудің өзі энергоресурстарды 5-10пайызға дейін үнемді
пайдалануға, қосымша көмектер аз мүмкіндік береді. Олардың ішінде ең жаксы
нәтиже беретіні энерго орталықтардың ұйымдастырылуы. Энергоресурстарды
рационалды бақылауға келесі жолдармен жетеді:
▪ Энергияны азайтуды бақылап отыратын органдардың тексеруді детальды
түрде жүргізуі арқылы.
▪ Энергияны эффективті режим жұмысына ауыстыру және оны көп уақыт
аралығында сақтап тұру.
▪ Энергияны сақтаушы іс-шаралардың эффективті табиғи (ГДж, кВтсағ және
т.б) және ақшалай қатаң бағалау.
Өндірістің қолданатын конструкцияларына, аппараттарына және оның
жұмыс істеу ерекшеліктеріне қарамастан энергияны сақтау барлық өндірістерде
ұқсас болып келеді. Олар келеседей группалы категорияларға бөлінуі мүмкін:
1. Техникалық және эксплуатациялық қызмет көрсету стратегиясы;
2. Құрылғылардың модернизациясы мен технологиялық процесстердің
стартегиясы;
3. Қолданылатын құрылғыларды жаңарақ , энергияны аздау жұмсайтын немесе
жаңа технологиялы түріне ауыстыру стратегиясы.
Осы 1,2,3 сияқты түрлері болады.
Адам баласыының кез-келген шаруашылық әрекеті әр түрлі қалдықтармен
биосфераны ластайды, бұл халықтың денсаулығы мен өміріне, флора мен фауна
түрлерінің қысқаруына, қоршаған ортадағы тепе-теңдікке қауіп-қатер
тудырады. Кең үйінділерін, өнеркәсіп тастандыларын, қоқыстарды, қала шөп-
шаламдарын тек қоршаған ортаны бұзатын ластағыштар деп санауға болмайды,
олар құнды шикізат көздеріне жатады. Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың
даму деңгейіне сәйкес әбден жетілдірілген технологияның жоқтығына
байланысты, оларды өндеп құнды өнімдер алу әзірше жолға қойылмаған,
сондықтан бұларды сақтауға, жоюға, тасуға, көмуге, зиянсыз түрде
айналдыруға көптеген қаражат, энергия, уақыт жұмсалып отыр.Қалдықтар
шығаратын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауыл-шаруашылығы, үй-жай шаруашылығы
жатады.
Екінші реттік энергоресурстарды тиімді пайдаланудың халықшаруашылық маңызы
өте зор. Екінші реттік энергоресурстар дегеніміз тікелей тап осы өндірістің
өнімдерінің, қалдықтарының, жанама жөне аралык өнімдерінің энергетикалық
потенциалдары. Екінші реттік энергоресурстар 3 топқа бөлінеді:
1)жанғыштар (Н2, СН4, СО, пеш газдары, май, шайыр целлюлоза және
т. б.);
2) жылу (бөлінген газдардыкі, өнімдердікі, жанама өнімдердікі,
суытылатын судыкі, экзотермиялык реакциялардыкі);
3) технологиялық аппараттардан шығатын газ бсн сұйықтықтардың қысымы.
Екінші реттік энергоресурстар химиялық өндірістің азот күкірт, фосфор, хлор
қосылыстарын, соданы шығаратын және мұнай-химия салаларыңда пайдаланылады.
Жанғыштар қазандыктарда отын ретінде қолданылады. Бөлінген жылу калдықтарды
өндейтін кондырғыларда, жылу айырбастағыштарда кейбір заттарды кыздыруға
қолданылады, осы жағдайлармен жылуды тұтыну қажеттілігін төмендетуге
болады. Қысым утилизациялык турбиналарда компрессорларды, насостарды,
желдеткіштерді жүмыс істетуге қолданылады және электроэнергия алуға
пайдаланылады.
Екінші реттік энергетикалық ресурстарды жүзеге асыру жылу мен энергияны
үнемдеумен қатар, атмосфераға бөлінетін жылу мөлшерін азайтып, қоршаған
ортаны қорғауға себебін тигізеді.
Череповец мсталлургиялық комбинатына карасты зауыттың жылу электр
орталығында барлық казандықтар екінші реттік ресурстарды пайдалану арқылы
жұмыс істеуде.
Құс фабрикаларында қалдық болып шығып отырған кұс жүндері жоғары сапалы мал
жемін - күрамында 85%-ке дейін белогі бар ұн алуға арзан шикізат ретінде
қолдануын тауып жатыр. Мұндай өндіріс Германияда жаксы жолға қойылған, 3 т
қалдықтан 1,2 т ұн алынады.
Қалдықтар проблемасы қолымызда бар заттарды тиімді пайдаланумен тікелей
байланысты. Бір көргенде, мысалы, күйіп кеткен лампалардан вольфрам алу
түкке тұрмайтын іс сияқты. Жанып кеткен бір лампочкада 10 мг-дай вольфрам
болады, ал оның миллионында ~ 10 кг. Өнеркәсіпте осы қымбат, тапшы металдың
10 кг алу үшін кұрамында вольфрамы бар минераддар — вольфрамит, шеелиттің 1
тоннадан кем емес көлемі өңделеді, сонымсн қатар, біраз энергия мөлшері
жүмсалады. Вольфрам оксидінің геологиялық қоры не бәрі 1 млн. тоннадай. Жер
шары масштабымен есептегенде ашылған қор 50 жылға ғана жетуі мүмкін,
бұрынғы Одаққа кіретін мемлекеттерді есепке алмағанда, жылына дүниежүзі
бойынша вольфрам рудасыньң 25 мьң тоннасы өндіріледі. Бұл мәлімет вольфрам
қосылыстарын тастауды азайту тиімді екеніне ерекше көңіл аударудың
қажеттілігін көрсетіп отыр.
Румынияның аяқ-киім өнеркәсіп институтында тері қалдықтарынан табиғи
терінің қасиетінен айырмашылығы жоқ материал шығаруға бағытталған
пластикалық масса алу жолы жасалып өндіріске енгізілген. 1 кг қалдыктан 0,9
кг материал алынады.
Ерекше назар аударуға және кідіртпей оңдеуге жататын калдықтарға тұрмыстық
қалдықтар жатады, себебі осы қалдыктардың мөлшері мен әртүрлі аурулар
эпидемиясының арасында тікелей байланыс бар. АҚШ-та тұрмыстық қатты
қалдықтардың 41%-і "айрықша қауіпті" болып топтастырылады, ал Венгрияда "
33,5%-і, Францияда — 6%-і, Ресейде — 10%-і, Ұлыбританияда - 3%-і, Италия
меи Жапонияда - 0,3%-і. Жылына Москва қаласынан шығатын тұрмыстық қалдықтың
мөлщері 16 млн. м3 , Алматыдан — 3 млн. м3 үстінде. Жылына үлкен қалаларда
бір адамға шаққанда жалпы 300 кг тұрмыстық қалдық келеді, оның ішінде азық-
түлік калдыктарының жылдық мөлшсрі 80-90 кг. 1 т азық-түлік қалдықтарының
құнарлығы орта есеппсн 250 кг дәнді жсм-шөптікіне пара-пар келеді. Ресей
ғалымдарының мәліметтеріне сүйенсек, осы мөлшерді жем ретінде мал өсіру
саласында пайдаланғанда 45 кг-ға дейін шошқа етін алуға болады. Тұрмыстық
қалдықтарды пайдаланбай тастайтын болсақ, онда әртүрлі ауруларды қоздыратын
ошақтың көзін ашуымен қатар, біраз жер көлемін пайдасыз жерге айналдырамыз.
Қала қалдықтарында әртүрлі компоненттерге келетін мөлшер массалық %-пен
алғандай: қағаз (30-40), азық-түлік қалдықтары (30-40), металдар (2-4),
ағаш (1,5-3), кездемелер (2-4), шыны (3-6), тастар (1-2), тері, резина (1-
2), пластмасса (1-1,5). Қала сыпырындысын жинайтын негізгі жер қоқыстар
үйіндісі, шамалы мөлшері қайтадан өнделеді немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz