Тарихи таным

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

Тарихи таным

Тарихы. Қазiргi Қазақстан жерiн ежелгi адамзат баласы бұдан 1 млн-дай жыл бұрын мекен еткен. Оны Қаратау, Маңғыстау өңiрлерiнен табылған тұрақтардан алынған материалдар дәлелдейдi. Қазақстан жерiндегi ерте палеолиттiк (эоплейстоценнен бастап б. з. б. 150 - 130 мыңжылдықтарға дейiн) ескерткiштер Қаратау, Сарыарқа, Мұғалжар, Маңғыстау, Ертiс алабынан табылған. Орта палеолитке (мустье) жататын (б. з. б. 150 - 130 мыңжылдықтардан б. з. б. 35 - 30 мыңжылдықтарға дейiн) ескерткiштер де бұл өңiрлерде көп. Кейiнгi палеолит (б. з. б. 30 - 35 мыңжылдықтардан б. з. б. 12 - 10 мыңжылдықтарға дейiн) дәуiрiнде адамзат жерiмiздiң барша аймақтарына тараған. Республика аумағындағы тас дәуiрi әртүрлi ендiктердегi әлемдiк дамудың (олдувей мәдениетi, ашель мәдениетi, мустье мәдениетi, т. б. ) барлық заңдылықтарын сақтаған. Ежелгi тас құралдары Қаратау қыратының оңт. -батысындағы Арыстанды өз. алқабының төм. төрттiк дәуiрiне қатысты ең биiк сөресiн құрайтын, тұтасып қатып қалған конгломераттар қабатынан табылған. Қаратау сiлемдерiндегi ашель кезеңiнiң тұрақтары көп. Ең көрнектiлерi Бөрiқазған мен Тәңiрқазғаннан табылған бұйымдар төрт топқа: бiр жақты, екi жақты шапқыш құралдар; зiл мен сындырғыштар; домалақ iрi бұжыр тастар топтарына жатады. Мұндай шапқыш құралдар Оңт. -Шығыс Азия мен Африканың шелль-ашель кезеңiндегi бұйымдарға өте ұқсас. Түркiстан қ. маңындағы Қошқорған, Шоқтас ескерткiштерiнен табылған тас құралдардың жас мөлш. б. з. б. 500 мыңжылдықтан әрi асады. Ашель кезеңiнiң ескерткiштерi Орт. Қазақстаннан (Құдайкөл, Жаманайбат, Обалысан, т. б. ), Шығ. Қазақстаннан (Қозыбай), Маңғыстаудан (Шақпақата, т. б. ), Мұғалжар тауларынан (Жалпақ, Мұғалжар, т. б. ) да табылған. Екi жақты шапқыш (бифас) құрал, әсiресе, соңғы аталған өңiрдегi бiрнеше орындардан зерттелдi.

Мустье кезеңiне жататын тұрақтардың ең маңыздылары Қаратаудан (Уәлиханов атындағы тұрақ, Шақпақ, т. б. ), одан соң Бат. Қазақстаннан (Шақпақата, Құмақапа, Аққыр, т. б. ), Сарыарқадан (Бұрма, Семiзбұғы 2-10, Аққошқар, т. б. ), Шығ. Қазақстаннан (Бөдене-1, т. б. ), Жетiсудан (Ақтоғай, т. б. ) табылған. Кейiнгi палеолит жұрттарында бұрынғысынша, ұсақ малта тастардан жасалған шапқыш құралдар, салмақты қырғыштар, үш бұрышты қалақшалар көп, олар дөңгелек тұрпатты өзектастардан омырылып алынған. Омыру техникасы жетiлдiрiлген, көп қырлы призма пiшiндес өзектастар да табыла бастады. Соғып түзету техникасы кең қолданылған, ол жүзi жұқа құралдар - найза, сүңгi ұштарын жасауға мүмкiндiк берген. Бұл кезеңде палеогеогр. жағдай қолайсыздау болғанымен, Қаратау жотасынан (Уәлиханов атынд. тұрақтың жоғ. мәдени қабаттары, Ащысай, Ұшықтас, т. б. ), Шығ. Қазақстандағы Ертiс өз-нен (Қанай, Свинчатка, Пещера, Шүлбi, т. б. ), Сарысу өз. өңiрi мен Солт. Балқаш өңiрiнен (Семiзбұғы, Тораңғы, Баршын, Батпақ, т. б. ) табылған тас бұйымдар осы кезең туралы мейлiнше толық мағлұмат бередi. Палеолиттен мезолитке (б. з. б. 12 - 10 - 5 мыңжылдықтар) өткен кезеңдерде қазiргi кездегiге жуық табиғи келбет орнықты. Садақ пен жебенiң ойлап табылуы аңшылық кәсiпке үлкен мүмкiндiктер туғызды. Бұл дәуiр ескерткiштерi Қазақстанда аз зерттелген. Оңт. Қазақстанда (Маятас, Жаңашiлiк-1-3, т. б. ), Орт. Қазақстанда (Қарағанды-15, Әкiмбек, т. б. ), Солт. Қазақстанда (Мичурин, Боголюбов-2, Явленко-2, Атбасар, т. б. ), Торғай ойпаты аудандарында (Дүзбай-6, т. б. ), Қостанай қ. маңында (Дачная, Евгеньевка, т. б. ) орналасқан тұрақтар адамдардың шаруашылығынан, дүниетанымынан мол мағлұмат бередi. Неолит (б. з. б. 5 - 3 мыңжылдықтар) дәуiрiнде адамдар өнiм өндiруге бет бұра бастады. Микролиттiк (жебе ұштары, саптамалы құрал жүздерi) және макролиттiк мәдениет (тас балта, қашау, кетпен, дән уатқыш, келi, пышақ, қырғыш, т. б. ) дами түстi. Тас өңдеу (тегiстеу, аралау, бұрғылау), сүйектен, мүйiзден, ағаштан бұйым жасау жетiлдi. Қыш ыдыстар жасала бастады. Мекендерiне байланысты неолит, энеолит қоныстарының бұлақтық, өзендiк, көлдiк, үңгiрлiк деп топталатын 600 орны анықталды. Қоныс орындары Қаратау алқабынан (Қараүңгiр, Арыс, Дермене, Тасқотан, т. б. ), Арал маңынан (Жалпақ, Ақеспе, т. б. ), Сарыарқадан (Жезқазған, Сарыбұлақ, Қарағанды кешендерi, т. б. ), Шығ. Қазақстаннан (Соцчигиз, т. б. ) табылды. Ақмола обл. Атбасар ауд-ндағы Атбасар мәдениетi (б. з. б. 7 мыңжылдықтың соңы - 6 мыңжылдық басы) жергiлiктi мезолит тайпаларының материалдық негiзiнде қалыптасқан. Мұнда 200-ге тарта тұрақ табылған. Торғай ойпатында неолит дәуiрiне жататын Маханжар мәдениетiнiң тұрақтары ашылған. Сондай-ақ, бұл заман ескерткiштерi Ертiс алабында (Усть-Нарым, Пеньки, Железинка моласы) да көп. Неолит дәуiрiнде дәстүрлi аңшылық, балық аулау, терiмшiлiк сақталды. Өндiрушi шаруашылық негiзi - қарапайым егiншiлiк пен мал ш. пайда болды. Бұл энеолиттiк (б. з. б. 3 - 2 мыңжылдықтар) тұрақтардан айқын көрiнедi. Көкшетаудағы Ботай бекетi жанындағы Ботай мәдениетi, Торғайдағы Терсек мәдениетi солт. өңiрлердегi далалық энеолиттi сипаттайды. Осы мәдениеттердiң көптеген материалдық деректерi байырғы адамдардың дiни нанымынан, шаруашылық жайынан хабар бередi. Күнделiктi өмiрде бiрқатар заттар мыстан жасала бастаған. Қола дәуiрiнде (б. з. б. 2 - 1 мыңжылдықтар) мыс пен қола металлургиясы дамыды (қ. Ежелгi кен қазбалары) . Тайпалар мал және егiн ш-тарымен кешендi түрде айналыса бастады. Еңбек өнiмдiлiгi артты. Жеке отбасылар оқшауланды, отбасылық меншiк кеңейдi, рулық қауым iшiнде мүлiк теңсiздiгi өстi. Қола - еңбек құралдары мен қару жасау үшiн қолданылатын негiзгi шикiзат көзiне айналды. Қола дәуiрiнде Сiбiрдiң, Жайық өңiрiнiң, Қазақстан және Орта Азияның ұлан-ғайыр далаларын тегi жағынан және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендедi; бұл тайпалар өзiнше бiр үлгiдегi жарқын мәдениет қалдырды. Мұны 1914 ж. Сiбiрдегi Ачинск қ-ның маңынан табылған Андрон деревнясы атымен аталатын Андрон мәдениетiн қалдырған тайпалар ескерткiштерiнен көруге болады. Андрон мәдени-қауымдастығы таралған аймағына және өзiндiк белгiлерiне қарай үш тарихи кезеңге бөлiнедi: ерте кезеңi - б. з. б. 18 - 16 ғ-лардағы Петров мәдениетi; орта кезеңi - б. з. б. 15 - 12 ғ-лардағы Алакөл-Атасу, Федоров-Нұра мәдениеттерi; соңғы кезеңi - б. з. б. 11 - 9(8) ғ-лардағы Алексеев, Замараев, Сарығары, Беғазы-Дәндiбай мәдениеттерi. Ғылымда Андрон мәдени-тарихи қауымдастығы тарихи кезеңдерiне қатысты түрлi пiкiрлер бар. Дегенмен, ғалымдардың көбi бұл кезеңдер бiрiн-бiрi алмастырып отырды деген пiкiрге тоқтаған. Қола дәуiрiндегi әрбiр мәдениет жерлеу құрылыстарымен, қабiрге қойылған заттарымен ерекшеленедi. Бұл кезеңде түрлi металдардың қорытпаларынан еңбек құралдарын (пышақ, орақ, шалғы, балта), қару-жарақ (қанжар, найза, жебе ұштықтары), әшекейлiк бұйымдар (тоға, бiлезiк, моншақ, тарақ) жасау жетiлдiрiлдi. Ертедегi шеберлер металл құю, соғу, бедерлеу, өрнек салу, тегiстеу, әрлеу тәсiлдерiн жақсы меңгере бастады. Тас құралдары да (дән уатқыш, келi-келсап) бұрынғысынша пайдаланыла бердi. Мүйiз, сүйек, шақпақ, тас, қыш, терi, жүн, ағаштардан бұйымдар жасау iсi жетiле түстi. Мал ш. мен кен байыту iсi қоғамдағы ер адамдар рөлiн күшейттi. Бұл өз кезегiнде аналық тек үстемдiгiн аталық тек билiгiнiң алмастыруына алып келдi. Дiни ұғымда отқа, ата-баба аруағына табыну түрлерi кең тарала бастады. Қола дәуiрiнiң өзiндiк мәдени кезеңдерi Қазақстанның барлық аймақтарынан байқалады.

Қазақстанның қола дәуiрiндегi тайпалар бiрлестiгiнiң негiзiнде ертедегi көшпелiлер мәдениетi қалыптаса бастады (қ. Көшпелiлiк) . Б. з. б. 1-мыңжылдықтың басында Қазақстан далалары мен шөлейт, таулы аудандарында негiзгi кәсiп көшпелi мал ш. болды. Темiр дәуiрiнде (б. з. б. 7 ғ-дың басы) адам еңбегi анағұрлым өнiмдi бола түстi. Темiр өндiру қосымша өнiм мөлшерiнiң артуына жағдай туғызды. Көлiк ретiнде жылқы кеңiнен пайдаланылды. Табиғи орта мен климат жағдайларына байланысты мал ш-ның негiзгi үш түрi: көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшылық дами түстi. Темiрден ер-тұрман әбзелдерi (ауыздық, т. б. ), қару-жарақ, тұрмыс бұйымдарының жаңа түрлерi жасалды. Көшпелi тұрмыста киiз үй, арба, күйме кеңiнен қолданылды. Малға және жерге отбасылық меншiк нығайды. Қауымдар арасында жайылым, мал үшiн қақтығыстар жиiлей түстi. Ерте темiр ғасыры дәуiрiнде (б. з. б. 1 - мыңжылдық ортасы) Қазақстандағы тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңт., шығыс және орт. аудандарын мекендеген тайпалар сақ тайпалар одағына (қ. Сақтар), ал батыс, солт. аудандарындағы тайпалар савроматтар тайпалық бiрлестiгiне бiрiктi. Археол. деректер бұл бiрлестiктерде мемл. нышандардың болғандығын аңғартады. Сақтардың оңт. өңiрлердегi Бесшатыр, Есiк обасы, Түгiскен, Ұйғарақ, т. б. ескерткiштерi олардың мәдениетi мен өнер жетiстiктерiнiң бiрегей туындылары болып табылады. Шығ. Қазақстандағы тайпалар материалдық мәдениетi майәмiр (б. з. б. 7 - 6 ғ-лар), берел (б. з. б. 5 - 4 ғ-лар), құлажорға (б. з. б. 3 - 1 ғ-лар) кезеңдерiне бөлiнедi. Майәмiр кезеңiндегi Шiлiктi обасы, Берел кезеңiндегi осы аттас обалардан алынған мағлұматтардан сақтардың әлеум. жағдайын, тұрмысқа қажеттi заттардан олардың шаруашылығы мен дүниетанымын аңғаруға болады. Орт. Қазақстан тайпалары Тасмола мәдениетiн қалдырды (жазба деректерi бойынша бұлар массагет тайпалары не исседондар) . Мұны тастардың тiзбектеле, мұртқа ұқсай орналасуына байланысты “мұртты обалар” деп те атайды. “Мұртты” обалардың архит. кешенi қола дәуiрi тайпаларының табынушылық құрылыс өнерiнiң дәстүрлерiн айқын бейнелейдi. Савромат-сармат ескерткiштерi, әсiресе, Елек өз. бойында көп шоғырланған. Мұндағы Бесоба қорымы, Целинный қорымы, Сынтас қорымы, т. б. ескерткiштердiң құрылысы мен олардан табылған заттар бұл тайпаларда қолданбалы өнердiң жоғары болғандығын көрсетедi. Ертедегi көшпелiлердiң дiни нанымында отқа, күнге, от басы, ошақ қасы, ата-баба аруағына табыну орын алды, пұтқа, керемет күшке сенушiлiк сақталды. Қолданбалы өнерде скифтiк-сiбiрлiк аң кескiнiн бейнелеу нақышы кең тарады. Бат. және Солт. Қазақстандағы савромат мәдениетi тайпалары - аландардың арғы тегi, Шығ. Қазақстанды аримаспылар, Жетiсу мен Оңт. Қазақстанды тиграхауда сақтары, Арал маңын массагеттер қоныстанды. Темiр дәуiрiндегi ежелгi тайпалар бiрлестiгi жөнiндегi жазба деректемелердi екi топқа бөлуге болады: 1) көне деректермелер (Геродот, Ксенофонт, Птолемей, т. б. ) ; 2) ахамен әулетi (ежелгi парсы) сына жазбалары. Соңғы деректемелерде сақтардың үш тобы: хаумаварга сақтар, тиграхауда сақтар, тиай-парадрайа сақтар аталады; (қ. Қазақстанның ежелгi тайпалары) .

Жазбаша деректемелер археол. зерттеулермен ұштастырылып қазiргi таңда б. з. б. 8 - 1 ғ-лардағы тайпалар, тайпалық одақтар жөнiнде көп мәлiметтер алынып отыр. Б. з. б. 3 ғ-да Қазақстан жерiнде кейбiр тайпалар өз мемлекетiн құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түскенiн де жазба және археол. деректемелерден көруге болады. Шаруашылықтың бiртiндеп дамуы, тұрмыстың бiршама ортақтығы, этн. жақындық Қазақстан аумағында мемлекеттердiң құрылуының негiзгi себептерi болды. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Оның атау тегi әр түрлi тайпаларды бiрiктiрген және Тынық мұхит пен Солт. Қытайдан Алтай мен Жетiсуға дейiнгi аумақты, ал кейiннен одан әрi батысқа да ара-тұра таралып отырған саяси құрылымға қатысы бар. Зерттеушiлер ғұндарды түрiктердiң арғы ата-бабалары деп есептейдi. Бұл бiрлестiктi Модэ басқарған кезде ғұндар бүкiл әлемге танылды. Модэ шаньюй б. з. б. 206 ж. Қытайға, б. з. б. 201 ж. Алтай тайпаларына сәттi жорықтар жасады. Ғұндар бiрлестiгiне шыққан тегi әр түрлi тайпалар немесе этн. саяси құрылымдар кiрген. Конфедерацияның қоғамдық өмiрiне бiр орт-қа бағынғысы келмейтiн қуатты күштер, кең байтақ жердiң әр түкпiрiндегi аудандар арасында берiк саяси және экон. байланыстардың болмауы зор ықпал жасады. Ғұн қоғамында бiрлiк Фратрияаралық бауырластық ұйымның ерекше түрi болуы арқылы орнаған. Б. з. б. 1 ғ-дың ортасында сюнну қоғамы өз вассалдық иелiктерiнен айырылып, Хуханье шаньюй бастаған оңт. және Чжичжи басшылық еткен солт. топтарға бөлiндi. Оңт. сюннулер Ордос аумағында қалды да, солт. сюннулер өз тайпаластарының қысымымен солт. пен батысқа қоныс аударды. Б. з. б. 49 ж. Чжичжи ғұн конфедерациясын қайта бiрiктiруге деген талпынысы нәтиже бермедi. Ол қаңлылармен одақтасып, үйсiндермен соғысты. Хань империясының бодандығындағы оңт. ғұндар 304 ж. Лю-хан атты өз мемлекетiн құрды. Солт. ғұндардың Едiл - Жайықтағы үлкен бөлiгi 4 ғ-дың 2-жартысында Қара т. жағалауын, Днестрге дейiнгi өлкенi бағындырды. Жалпы, ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткi болды. Ол Қазақстанды мекен еткен тайпалардың этн. -саяси тарихына елеулi өзгерiстер енгiздi. Жетiсуда ежелгi тиграхауда сақтарының жерiн мұра етiп алған усундер (үйсiндер) Орт. азиялық тайпалар едi. Олар б. з. б. 160 ж. шамасында өз мемлекетiн құрған. Негiзгi жерi Iле алқабында болды, бат. шекарасы Шу мен Талас өзендерi арқылы өтiп, Қаңлы мемлекетiмен шектестi. Шығысында ғұндармен, оңт-тегi иелiгi Ферғанамен ұштасып жатты. Қытай жазба деректерi үйсiндер иелiгiнде 630 мың адам болғанын және бiр уақытта 188 мың жауынгерге дейiн шығара алатынын мәлiмдейдi. Үйсiндердiң археол. ескерткiштерi - қорымдар (Қапшағай, Өтеген, Тайғақ, Қарлақ, Ақтас, т. б. ) мен қоныс орындарынан (Ақтас, Кеген, т. б. ) табылған заттар олардың мал ш-мен, егiн егумен айналысқанын көрсетедi. Үйсiн байларының 500-ге тарта жылқысы болғандығы жазба деректерден де белгiлi. Үйсiн қоғамындағы әлеум. айырмашылықтар археол. материалдардан да айқын байқалады. Қаңлы (кангюй, канцзюй) мемлекетi жазба деректемелерде б. з. б. 2 ғ-да айтыла бастайды. Кейбiр деректерде қаңлы халқы 120 мың отбасынан, 600 мың жаннан құралатыны және саптағы әскерi 120 мың адам екенi айтылады. Қаңлылар б. з. б. 46 - 36 ж. Чжичжи бастаған ғұндарды қолдады, кейiн үйсiн және қытайлармен бiрiгiп, оларға қарсы шыққан. 85 ж. қаңлылар Қашғардағы қытай уәлиi Бань Чаоға қарсы көтерiлген ферғаналықтарды жақтаған. Қаңлылар Жiбек жолының Сырдария бойымен өтетiн Ферғанадан Арал өңiрiне дейiнгi бөлiгiн өз бақылауында ұстап тұру үшiн күрес жүргiздi. Қаңлылардың қала жұрттары мен обаларынан шетелдiк бұйымдар көп шыққан. Олардың археол. ескерткiштерi ғыл. ортада жетiасар мәдениетi, қауыншы мәдениетi және отырар-қаратау мәдениетi деген атаулармен белгiлi. Қаңлы мемлекетiнiң халқы егiншiлiкпен, мал ш-мен, қолөнер кәсiбiмен, саудамен айналысқан. Ғыл. әдебиеттерде қаңлы, үйсiн халықтарының этн. сипаты жөнiндегi мәселе күрделi де қиын. Олардың қай тiлде сөйлегенi жөнiнде де бiрыңғай пiкiр жоқ. Зерттеушiлердiң бiразы оларды шығыс иран тайпаларынан шыққан десе, екiншi бiреулерi олар түркiлердiң арғы аталары, олар түркiше сөйлеген деп есептейдi. Қалай болғанда да, қазақтың ең iрi тайпалары үйсiн, қаңлы деп аталады. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер Қытай, Парфия, Рим және Кушан империясы сияқты елдермен саяси, экон. және мәдени байланыс орнатқан.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.