Құқықтық норма туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Құқықтың нормалардың ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Құқықтық норманың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2. Құқық нормасы мен нормативтік құқықтық акт бабының
арақатыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1. Құқықтық норманың белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
1. Құқықтың нормалардың ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Құқықтық норманың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2. Құқық нормасы мен нормативтік құқықтық акт бабының
арақатыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1. Құқықтық норманың белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Құқық адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда анықталған, мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Заң ғылымының негізі мемлекет жэне құқық теориясынан басталса, аталған пән өз бастауын құқық терминінің мазмұнын ашудан басталады. Бұл жерде "неге?" деген сұрақ заңды туындайды. Жауап іздер болсақ, мынаны айтуға тура келеді: 1) құқық мемлекетпен пайда болған. Демек, мемлекет атаулы билік құралдарының жүйесімен ішкі, сыртқы көпқырлы функңияларды біріктіре білген жиынтықты зерттеу қажет болса, онда оның бастауы міндетті түрде құқық үғымына тіреледі деген сөз.
1) Құқық элеуметтік жэне философиялық түрғыдан алғанда, өте ауқымды түсінік. Ол өз бойына тек құқықтық нормаларды ғана емес, сонымен қатар құқықтық сананы, қүқықтық қатынастарды да біріктіреді.
2)Құқық - қай қоғамның болмасын мүшелерінің ара-қатынастарының бұлтартпас бөлшегі. Кез-келген қатынас моральдық жэне заңды тұрғыдан құқыққа сүйенгендіктен, мемлекет жэне құқық теориясы пэнінің де өз кезегінде алғашқылардың қатарында құқықты зерделейтін осы жэне өзге де себептерге байланысты.
3)Енді құқық нормасына келер болсақ, құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік.
Ал құқықтық қатынас бұл - құқыққа байланысты, құқық негізіндегі қатынастар.
Заң ғылымының негізі мемлекет жэне құқық теориясынан басталса, аталған пән өз бастауын құқық терминінің мазмұнын ашудан басталады. Бұл жерде "неге?" деген сұрақ заңды туындайды. Жауап іздер болсақ, мынаны айтуға тура келеді: 1) құқық мемлекетпен пайда болған. Демек, мемлекет атаулы билік құралдарының жүйесімен ішкі, сыртқы көпқырлы функңияларды біріктіре білген жиынтықты зерттеу қажет болса, онда оның бастауы міндетті түрде құқық үғымына тіреледі деген сөз.
1) Құқық элеуметтік жэне философиялық түрғыдан алғанда, өте ауқымды түсінік. Ол өз бойына тек құқықтық нормаларды ғана емес, сонымен қатар құқықтық сананы, қүқықтық қатынастарды да біріктіреді.
2)Құқық - қай қоғамның болмасын мүшелерінің ара-қатынастарының бұлтартпас бөлшегі. Кез-келген қатынас моральдық жэне заңды тұрғыдан құқыққа сүйенгендіктен, мемлекет жэне құқық теориясы пэнінің де өз кезегінде алғашқылардың қатарында құқықты зерделейтін осы жэне өзге де себептерге байланысты.
3)Енді құқық нормасына келер болсақ, құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік.
Ал құқықтық қатынас бұл - құқыққа байланысты, құқық негізіндегі қатынастар.
1. А.С. Ибраева Заң терминдерінің қазақша - орысша және орысша - қазақша қысаша түсіндірме сөздігі.- Алматы, «Жеті жарғы» 1996ж.
2. А. Жакупова «Конституция - основа развития государства» // Заң және заман.-2005ж. №9-176.
3. Ә. Әділхан «Адам құқы - ең жоғары құндылық» // Заң және заман.- 2005ж.-№25-3-5 б.
4. Б. Қонақбаев «Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» // 3аң.-2005ж.-№31.-26-286.
5. Г. Адрасулова «Юридическое значение, функции и эффективность применения норм права» // Фемида.-2006ж.-№10-11-146.
6. Г. Сапаргалиев, А. Ибраева Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы,- Алматы, «Жеті жарға», 1998ж.,-88-896.
7. «Қазақстан Республикасының Конституциясы»: Түсініктеме.-Алматы, «Жеті жарғы», 1999ж.,-26-326.
8. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері» : оқулық.-Алматы, 2003ж.,-112-1166.
9. Қ.А. Мустафаев «Құқықтық тәлім - тәрбие мен жалпы оқытудың іс- шаралары» // 3аң.-2005ж.-№5.~31-336.
10. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов мемлекет және құқық теориясы: оқулық.-Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа- полиграфия орталығы 1999ж., -124-1276.
11. «Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі» 27.12.1994ж.
12. Н.Ә. Назарбаев «Қазақтан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында»: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы .- Астана, 2006ж.,-9-116.
13. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030» Алматы, 1998ж.
14. Н.Дулатов, С. Амандықова, А. Турлаев Мемлекет және құқық негіздері: Фолиант.- Астана, 2001ж.,-10-146.
15. Н. Елікбаев, М. Нуршаев «Құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жаңа сатысы» // Заң.-2004ж.,-№13-30-346.
16. Н.И. Матузов, А.В. Малько Теория государства и права: курс лекции.- Юристъ, Москва,1997ж.,-313-3166.
17.«Общая теория государства и права»: Академический курс 1-том,- Москва, Зерцало, 1998ж.,-70б.
18. «Общая теория государства и права»: Академический курс 2-том.- Москва, Зерцало,1998ж.,-74-786.
19.С.Д. Баққүлов Қүқық негіздері: оқулық.-Алматы, 2004ж.,-28б.
20. С.А. Дьяченко «Сильная власть- сильное государство» // Заңгер.-2002ж.- №15-4-66.
2. А. Жакупова «Конституция - основа развития государства» // Заң және заман.-2005ж. №9-176.
3. Ә. Әділхан «Адам құқы - ең жоғары құндылық» // Заң және заман.- 2005ж.-№25-3-5 б.
4. Б. Қонақбаев «Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» // 3аң.-2005ж.-№31.-26-286.
5. Г. Адрасулова «Юридическое значение, функции и эффективность применения норм права» // Фемида.-2006ж.-№10-11-146.
6. Г. Сапаргалиев, А. Ибраева Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы,- Алматы, «Жеті жарға», 1998ж.,-88-896.
7. «Қазақстан Республикасының Конституциясы»: Түсініктеме.-Алматы, «Жеті жарғы», 1999ж.,-26-326.
8. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері» : оқулық.-Алматы, 2003ж.,-112-1166.
9. Қ.А. Мустафаев «Құқықтық тәлім - тәрбие мен жалпы оқытудың іс- шаралары» // 3аң.-2005ж.-№5.~31-336.
10. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов мемлекет және құқық теориясы: оқулық.-Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа- полиграфия орталығы 1999ж., -124-1276.
11. «Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі» 27.12.1994ж.
12. Н.Ә. Назарбаев «Қазақтан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында»: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы .- Астана, 2006ж.,-9-116.
13. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030» Алматы, 1998ж.
14. Н.Дулатов, С. Амандықова, А. Турлаев Мемлекет және құқық негіздері: Фолиант.- Астана, 2001ж.,-10-146.
15. Н. Елікбаев, М. Нуршаев «Құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жаңа сатысы» // Заң.-2004ж.,-№13-30-346.
16. Н.И. Матузов, А.В. Малько Теория государства и права: курс лекции.- Юристъ, Москва,1997ж.,-313-3166.
17.«Общая теория государства и права»: Академический курс 1-том,- Москва, Зерцало, 1998ж.,-70б.
18. «Общая теория государства и права»: Академический курс 2-том.- Москва, Зерцало,1998ж.,-74-786.
19.С.Д. Баққүлов Қүқық негіздері: оқулық.-Алматы, 2004ж.,-28б.
20. С.А. Дьяченко «Сильная власть- сильное государство» // Заңгер.-2002ж.- №15-4-66.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Құқықтың нормалардың ұғымы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Құқықтық норманың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
4
2. Құқық нормасы мен нормативтік құқықтық акт бабының
арақатыстылығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1. Құқықтық норманың
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..31
КІРІСПЕ
Құқық адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын
білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда анықталған,
мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Заң ғылымының негізі мемлекет жэне құқық теориясынан басталса,
аталған пән өз бастауын құқық терминінің мазмұнын ашудан басталады. Бұл
жерде "неге?" деген сұрақ заңды туындайды. Жауап іздер болсақ, мынаны
айтуға тура келеді: 1) құқық мемлекетпен пайда болған. Демек, мемлекет
атаулы билік құралдарының жүйесімен ішкі, сыртқы көпқырлы функңияларды
біріктіре білген жиынтықты зерттеу қажет болса, онда оның бастауы міндетті
түрде құқық үғымына тіреледі деген сөз.
1) Құқық элеуметтік жэне философиялық түрғыдан алғанда, өте ауқымды
түсінік. Ол өз бойына тек құқықтық нормаларды ғана емес, сонымен қатар
құқықтық сананы, қүқықтық қатынастарды да біріктіреді.
2)Құқық - қай қоғамның болмасын мүшелерінің ара-қатынастарының бұлтартпас
бөлшегі. Кез-келген қатынас моральдық жэне заңды тұрғыдан құқыққа
сүйенгендіктен, мемлекет жэне құқық теориясы пэнінің де өз кезегінде
алғашқылардың қатарында құқықты зерделейтін осы жэне өзге де себептерге
байланысты.
3)Енді құқық нормасына келер болсақ, құқықтық норма заңда
ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға міндетті, мемлекеттің
атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік.
Ал құқықтық қатынас бұл - құқыққа байланысты, құқық негізіндегі
қатынастар.
Аталған құқық, құқықтық норма жэне құқықтық қатынас үғымдары менің
дипломдық жұмысымның арқауы болып отыр. Жұмыс үш тараудан тұрады, әр тарау
2 бөлімді қамтиды. "Құқық туралы түсінік" атты 1-ші тарауда құқық ұғымы
жайлы жалпы түсінік пен оның белгілері жэне нормативтік реттеу жүйесіндегі
құқықтың алар орны жайлы сөз етіледі.
Құқық ұғымы жайлы түсінік бергенде, оның жалпы мәнін ашуға тырыстым.
Заң ғылымында "құқық" термині бірнеше мағынада қолданылады. Құқықты ресми
түрде танылған қоғам мүшелерінің әрекет ету мүмкіндігі деп қарастырса,
келесіде "құқық" деп құқық нормаларының жүйеленген жинытығы деседі. Ендігі
ретте "құқықты" оқу пәнінің ұғымы ретінде қолданылады делінеді. Осыдан өзге
ғалымдар құқыққа субъективті де, объективті де тұрғыда анықтама беруге
тырысады.
Міне, осындайлық құқық терминіне анықтама беруден бастап, бұл бөлімде
сонымен қатар оның өзіне ғана тән белгілерін аштым.
"Нормативтік реттеу жүйесіндегі құқықтың орны" - бөлімінде
нормативтік реттеу жүйесі қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардан
тұратындығы, олар әлеутеммік жэне элеуметтік-техникалық нормаларға
бөлінетіндігі жөнінде сөз қозғалды. Осыларды аша келе I тарау мағынасы
ашылды.
1. Құқықтық нормалардың үтымы же түрлері:
Құқық - күрделі құбылыс. Қүқықтың негізгі қызметі - қоғамдық
қатынастарды реттеу, тәртіпті сақтау, қорғау. Құқық жалпыға бірдей міндетті
мемлекет қамтамасыз ететін нормалардың жиынтығы.
Ал құқықтық норма дегеніміз, қүқықтың бір ғана ереже қағидасы. Мысалы,
құқықты үй деп санасақ, онда қүқықтық норма осы үйдің бір кірпіші, торшасы.
Құқықтық норма - мемлекет таныған, қамтамасыз еткен, қоғамдық
қатынастарға араласып түсушілердің қүқықтары мен міндеттерін туындататын,
олардың әрекеттерін үлгі, эталон, масштаб, өлшем есебінде реттей алатын
жалпыға бірдей міндетті ереже, норма.
Құқықтық норма - заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-түрыстың
айырымдылық белгісін білдіреді. Осыдан қүқықтық норма жария айқындылық,
нақтылық мәнге ие болады. Оның өзі заңмен көзделген істің шешімін табуға
мүмкіндік береді.
Құқықтық норманың гипотезасы (жорамалы) - құқықтық норманы қолдану
(немесе қолданбау) үшін қажетті өмірдегі мән-жайлардың бар екенін
көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Гипотезаның көмегімен мінез- құлықтың
қиялдағы нұсқасы өмірдегі жағдаймен, белгілі адаммен, мерзіммен жэне
орынмен байланыстыра алады. Былайша айтқанда, гипотеза құқықтық нормаға жан
бітіреді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіп
бұзған болуы керек. Егер осындай іс-әрекет жасаса ғана, заң бұзушы жауапқа
тартылады
Егер гипотезада бір ғана мән-жай көрсетіліп, сол жағдайда құқықтық
норма қолданылатын болса, оны жай гипотеза дейді. Мысалы, егер бала туғанда
ата-анасы Қазақстан Республикасының азаматы болып саналады. Егер құқықтық
норманы қолдану үшін екі, одан да көп мән-жай қажет болса ондай гипотезаны
күрделі гипотеза дейді.
Егер құқықтық норманың қолданылуы бірнеше мән-жайдың біреуіне
байланысты болса, оны балама гипотеза дейді.
Құқықтық норманың диспозициясы - құқықтық қатынастарға қатысушылардың
мінез-құлқы қандай болуы керек екенін анықтайтын құқықтық бөлшегі.
Диспозиция - құқықтық норманың ұйтқысы, мазмұны, өзегі. Бірақ құқықтық
норма тек қана диспозициядан тұрмайды. Гипотеза санкциямен байланысқанда
ғана диспозиция өзінің реттеушілік қызметін атқара алады. Диспозиция -
мінез-құлықтың үлгісі. Диспозиция үш түрлі болады: а) жай диспозиция, егер
мінез-құлықтың мазмұны ашылмаса; б) бейнеленген диспозиция - мінез-құлықтың
барлық мәнді белгілері анықталса; в) сілтемелі диспозиция - егер құқықтық
норма диспозициясы анықталған басқа құқықтық нормаға сілтеп нұсқаса.
Кұқықтық норманың санкциясы - құқықтық норманың диспозициясы бұзылған
жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі.
Санкцияда мемлекет қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтынын
көрсетеді. Санкцияның түрлері: а) абсолютті - анық, б) баламалы, в)
салыстырмалы.
Заң (басқа да нормативтік құқықтық актілер) - нормативтік акт болып
саналады. Оның құрылымы ерекше. Заң баптардан тұрады. Бір заңда бір,
бірнеше, ондаған баптар болуы мүмкін. Ал заңның бабы бір немесе бірнеше
құқықтық нормалардан түруы мүмкін. Егер заңның бабына бір норма болса, бап
пен норма сәйкес келеді. Бапта екі норма да болуы мүмкін. Онда, әрине
баптың мазмұны норманың мазмұнынан кең болады. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Конституциясының 34-бабы екі құқықтық нормадан тұрады:
1. Әркім Қазақстан Республикасы Конституциясын және заңдарын сақтауға,
басқа адамдардың қүқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын
құрметтеуге міндетті.
2. Әркім Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті.
Кейде бір құқықтық норма бірнеше баптан тұруы мүмкін.
Заңның бабында кейде норманың тек бір бөлігі ғана болады, ал басқа
бөліктерін тағы екінші, үшінші баптардан немесе басқа нормативтік
актілерден іздеуге тура келеді. Бұдан құқық нормасын заңның бабынан
ажыратудың қажеттілігі туындайды. Мұның өзі сірә нормативтік актінің бір
бабында кейде екі, үш және одан да көп нормалардың кездесуінен болады.
Кейбір актілер, мысалы, құқықтың басқа салаларында қызмет ететін актілер
санкцияларды білдіруге маманданған болып келеді.
Егерде құқық нормасының құрамындағы құрылымдық элементтердің қайсы
біреуі болмаса, онда ол өзінің реттеуші рөлін орындай алмайды. Сондықтан да
нормаларды жасағанда заң шығарушы оның әрбір бөлігін арнайы жазып алуы
қажет немесе оған тиісті сілтеме жасау жөн. Ал ол норманы жүзеге асырушы
өзінің істерін заң жөнімен сауатты құру үшін норма элементтерінің барлық
байланыстарын ескеруі тиіс.
Құқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің құрылымымен,
сондай-ақ маңызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның
ішінде бәрінен бұрын жеке-дара ұйғарымнан ерекшеленеді. Жеке-дара ұйғарым
нормаға негізделеді және бір рет қана орындаумен тәмамдалады. Жеке-дара
ұйғарым дәлме-дәл белгілі бір оқиға ғана жалғыз бір жолғы әрекетке ғана,
нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана орналады. Басқа жағынан алып
қарағанда құқық нормасы құқықтың жалпы принциптерінен ерекшеленеді. Құқық
принциптері нормативтік сипатта болса да, дегенмен өзін құқық нормасы
арқылы көрсетеді, өзін анықтап дәлелдеуді қажет етеді, гипотеза мен
санкцияға тікелей шықпайды. Онсыз құқықтық реттеудің айқындылығын көз
алдымызға елестетудің өзі қиын.
Қандай бір норма болмасын оның қайсы түрге жататынын айқындап, анықтап
алуға қызмет ететіндер құқықты жақсылап түсінуі, толығынан алғанда не үшін
қажет болатынын анықтау, реттеушілік мүмкіншіліктерінің қандай дәрежеде
екендіктерін біліп алу болып табылады. Заң нормаларын жіктеуге оларды
реттеуші және қорғаушы (сақтаушы) деп бөлу жіктеудің ең бастысы болып
табылады. Белгілі бір шамада мұның өзі де шартты ғана. Олай болатын себебі,
әрбір норма адамдардың еркі мен ықтиярына, санасына ықпал ете отырып, оның
мінезін, жүріс-тұрыстарын реттейді. Соның өзімен олардың мінездерін, жүріс-
тұрыстары тікелей реттелетін тәрізді. Қорғау нормалары заң алдындағы
жауаптылықтың және субъективті құқықтарды қорғаудан басқалай да мәжбүрлеу
шараларын белгілейді. Оларды қолданудың тәртіптік реттері мен жөн-
жосықтарын анықтайды. Мұнда адамдардың мінездерінің, жүріс-тұрыстарының
реттелуін жанамалай түрде жүргізілетін іспетті болады. Сонымен алдын-ала
қарастырылған санкцияның сипаты мен оның қай салаға жататындығына
байланысты құқық қорғау нормалары, азаматтық құқық қорғау нормалары,
әкімшілік құқық қорғау нормалары деп, қылмыстық құқық қорғау нормалары деп
сараланады. Нақ осы аталған сараларының нормалары негізінен алғанда
қоғамдық қатынастарды сақтап, қорғауға маманданған болып келеді.
Құқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің құрылымымен,
сондай-ақ маңызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның
ішінде бәрінен бұрын жеке-дара ұйғарымнан ерекшеленеді. Жеке-дара ұйғарым
нормаға негізделеді және бір рет қана орындаумен тәмамдалады. Жеке-дара
ұйғарым дәлме-дәл белгілі бір оқиға ғана жалғыз бір жолғы әрекетке ғана,
нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана орналады. Басқа жағынан алып
қарағанда құқық нормасы құқықтың жалпы принциптерінен ерекшеленеді. Құқық
принциптері нормативтік сипатта болса да, дегенмен өзін құқық нормасы
арқылы көрсетеді, өзін анықтап дәлелдеуді қажет етеді, гипотеза мен
санкцияға тікелей шықпайды. Онсыз құқықтық реттеудің айқындылығын көз
алдымызға елестетудің өзі қиын.
Реттеу нормалары міндеттеу, тыйым салу және құқықты белгілеу
нормаларына бөлінеді. Жалпы алғанда осы бөлініп көрсетілген нормалардың
қайсысы болса да осы көрсетілгендердің сипатына жасалып құрылуы мүмкін. Ал
кейбір нормалар табиғи түрде өздері әртүрлі сипаттарды біріктіріп тұрады.
Мысалы, белгілі бір жағдайларда, қылмыстық іс қозғау, тергеушінің әрі
құқығы, әрі міндеті болып табылады. Сонымен бірге, кейбір нормаларда
алдындағы қатарға жеке адамның міндеті ғана шығады. Ал басқа нормаларда
олардың құқығы, үшінші бір нормаларда белгілі мінез, жүріс-тұрыстарға тыйым
салуға ерекше назар аударылады.
Міндеттеу және тыйым салу нормалары әдеттегі қағида бойынша өктемдік
болып келеді. Яғни ережеден ешбір ауытқымайтын, сөзсіз орындалатын сипатта
болады. Белгілеу (құқықты белгілеу) нормалары жиі түрде диспозитивтік
санаттағы нормаға жатады, былайша айтқанда норманың күші бағытталған
адамның мінез, жүріс-тұрысы оның серіктесінің (әріптесінің) келісімімен
өзгертілуі мүмкін екенін білдіреді. Осы тәрізді негіздерге сүйеніп
факультативтік нормалар да бөлектеп корсетіледі. Ол белгілі бір жағдайларда
мінез, жүріс-тұрыстың басты нұсқасынан ауытқуға мүмкіндік жасайды. Сөйтіп
бұл жағдайда негізгі емес, яғни қосалқы нұсқаны таңдап алуға мүмкіндік
береді. Ұсыныстық нормалар деп аталынатындар бірнеше түрлі мінез, жүріс-
тұрыс нұсқаларынан біреуін ғана артықтау немесе тәуірлеу деп кеңес береді.
Егер де норма ережені қалыптастыруда оның әрекет етуі мен санкциясын
мейілінше толық түрде жасап, әрі қарайғы қолданыстарға түсуге жол
берілмейтіндей етілген болса, онда ол абсолюттік айқын норма делінеді.
Керісінше, айқындылығы салыстырмалы нормаларда нұсқаулар болмайды және
нақты жағдайларға байланысты басқаша нұсқаулардың қолдануын да теріске
шығармайды. Мұндай нормалар өз кезегінде ситуациялық және баламалық деп
жіктеледі. Бұлардың алғашқылары норма адресатының (арналған тағайынының)
қалауын өзінің білімінше істеуді немесе істемеуді жағдайға қарап шешуіне
мүмкіндік береді. Ал екіншілері - нормативтік актіде көрсетілген
нұсқаулардан қалауынша таңдауына мүмкіншілік жасайды. Нормалардың негізгі
және туынды; тұрақты және уақытша деген түрлері де болады. Ерекше топқа
мадақ нормалары жатады. Бұл нормалар адамдардың мінез, жүріс-тұрыстарын
мадақтау шараларымен (санкцияларымен) дем беріп, ынталандырады. Мұндайларды
тіпті, қылмыстық құқықтан да табуға болады.
Реттеу мен қорғау (сақтау) нормаларының арасынан мамандырылғандарын
бөліп арнайы қарастыруға болады. Бұларға: 1) анықтамалық-пайымдылық яғни
дифинитивтік нормалар жатады. Мұнда мемлекеттік құқықтық институттардың
белгі-нышандары мен анықтамалары келтіріледі. 2) қағидаттық (принципті
білдіретін) нормалар, оперативтік (жеделдікті білдіретін) нормалар
актілердің күшін жоюға бағытталған. Олардың күшін жанама болған
қатынастарға таратуға бағытталған және тағы сол сияқты Коллизиялық нормалар
- нормалардағы қайшылықтарды шешуге мүмкіндік беретін нормалар.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 4-бабында былай делінген:
1.Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған
сәйкес заңдардың өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика
Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының
нормалары болып табылады.
2.Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және Республиканың бүкіл
аумағында ол тікелей қолданылады.
3.Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдығы болады жэне халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару,
талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады.
4.Барлық заңдар, Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық
шарттар жарияланады. Азаматтардың қүқықтарына, бостандықтарымен
міндеттеріне қатысты нормативтік қүқықтық акгілерді ресми түрде жариялау,
оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында "Қазақстан Республикасында
қолданылатын құқық" сөздері, біріншіден, Конституция нормалары жай
декларациялар емес, тікелей қолданылатынын; екіншіден, Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес келетін нормативтік құқықтық
актілердің ғана қолданылатын актілер болып танылатынын; үшіншіден,
Қазақстанның ұлттық актілері тек Республиканың мемлекеттік органдары
қабылдайтын нормативтік құқықтық актілерден ғана емес, сонымен бірге
халықаралық шарттарынан және республиканың өзге де міндеттемелерінен
тұратынын атап көрсету үшін қолданылған.
Теорияда "құқық" сөзі мемлекет белгілеген немесе рұқсат берген
құқықтық нормалардың жиынтығы (жүйесі) ретінде түсініледі. Қазақстан
Республикасының Коңституциясында "қолданылатын құқық" Конституция
нормаларының және Конституцияға сәйкес мемлекеттік органдар қабылдайтын
нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы ретінде келтіріледі. "Қолданылатын
құқық" деп келтірудің мейлінше терең заңдық мәні бар сияқты. Біздің
пікірімізге, оның, себебі мынада, нормативтік құқықтық актілер тек құқық
нормаларына ғана емес, сонымен бірге басқа да құқықтық элементтерден:
құқықтық анықтамалардан, ұғымдардан, принциптерден, идеялардан,
декларациялардан, кіріспелерден және тағы басқаларынан тұрады. Құқықтың тек
нормалары ғана емес, тұтас нормативтік құқықтық акт қоғамдық қатынастарды
реттеуге (ретке келтіруге) бағытталған. Әрбір құқық, элементінің өз
мақсаты, бағыты бар және тиісті рөл атқарады. Демек, нормативтік құқықтық
актілердегі құқық нормалары ғана емес, сонымен бірге тұтас алғанда
нормативтік құқықтық актілер де қолданылатын құқықтың қайнар көзі болып
табылады.
Осы баптың аталған тармағында нормативтік құқықтық актілерді қабылдау
құқығы бар органдардың бәрі бірдей тізілмеген. Конституцияға сәйкес
нормативтік құқықтық актілер қабылдауға құқылы субъект - халық, Президент,
Парламент, Үкімет, орталық атқарушы органдар болып табылады. Сонымен бірге
4-баптың 1-тармағында қолданылатын құқыққа Конституцияға сәйкес
республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Соты жататындығы
көрсетілген, Аталған органдардың нормативтік емес актілері қолданылатын
құқық актілері болып табылмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Ресей Федерациясы
Конституциясындағыдай (4-баптың 2-болігі) оның үстемдік принципі тікелей
бөлініп керсетілмеген. Алайда, Қазақстан Республикасы Конституциясында
мұндай принциптің идеясы бар. Қазақстанның бүкіл аумағында Конституцияның
үстемдік принципінің әртүрлі қыры бар. Ең алдымен, ол Республикада
конституциялық құрылысты орнықтырудан, әлеуметтік және құқықтық, мемлекет
құруға бағыт ұстаудан көрінеді. Конституцияның үстемдігін тану мемлекеттің
Конституция идеясына бағынуын білдіреді. Конституцияның үстемдігі барлық
мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, лауазымды адамдардың
және азаматтардың, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы
қызметі оның принциптеріне, нормаларына қарап құрылуы тиістігін білдіреді.
Қазақстанда аумақтық тұтастық, құрылымның, біртұтастық нысаны, президенттік
басқару нысаны Конституцияның үстемдік принципіне негізделген. Сондықтан
аталған мемлекеттік институттарға қарсы шығу Конституцияның үстемдік
принципін бұзады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күші конституциялық
заңдары сияқты жай заңдардың да, өзге де нормативтік құқықтық актілердің
Конституцияға қайшы келмеуі тиістігін, барлық деңгейдегі мемлекеттік үкімет
органдарының, лауазымды адамдардың, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының, азаматтардың, олардың бірлестіктерінің Конституцияны сақтауға
міндетті екендігін білдіреді. Конституцияның жоғары заңдық күші
Конституцияға қайшы келетін нормативтік құқықтық актілердің немесе олардың
жекелеген құқықтық нормаларының, ережелерінің заңдық күші жоқ деп
есептелетінін және олардың күшін жоюға жататындығын білдіреді.
Конституция нормаларын тура қолдану мемлекеттік органдардың олар
реттейтін қоғамдық қатынастарға тікелей қолдануын білдіреді. Конституцияның
тура қолданылуы оның құқықтық жасампаздық рөлінен де көрінеді.
Конституцияда қандай заңдар қабылдау қажеттігі атап керсетілген. Осы заңдар
не нақты аталады, не атаусыз нұсқалады. Демек, Конституцияда Конституциялық
Кеңестің құзыреті мен қызметі конституциялық заңмен реттелетіні айтылған.
Парламенттің заң шығарушылық қызметі: меншік режимі, салық салу, сот
құрылысы, сот ісін жүргізу және басқалары туралы заңдар шығаратыны жалпылай
көрсетіледі.
Конституцияда жоғары мемлекеттік үкімет органдарының норма шығарушылық
өкілеттігі белгіленген. Конституцияда көрсетілген шеңберде олар нормативтік
құқықтық актілер қабылдайды.
Конституцияның нормалары: а) егер реттелуге жататын қоғамдық
қатынастарды реттейтін арнайы нормалар жоқ болса; э) егер коғамдық
қатынастарды реттеу үшін арнайы нормалар қабылдаудың қажеттігі жоқ болса;
б) егер бар нормалар Конституцияның нормаларына қайшы келсе тікелей
қолданылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің, "Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарын жасасу, орындау және олардың күшін жою туралы" 1995
жылғы 12 желтоқсандағы заң күші бар Жарлығы Республиканың халықаралық
шарттарына байланысты мәселелерді реттейді.
Қазақстан Респубпикасының халықаралық шарттары - ол Қазақстан
Республикасының шет мемлекет пен (немесе мемлекеттермен) не халықаралық
ұйымдармен жазбаша түрде жасалған және мұндай келісімнің бір құжатта немесе
өзара байланысты бірнеше құжатта бар-жоғына қарамастан, сондай-ақ оның,
нақты атауына тәуелсіз халықаралық құқық пен реттелетін келісім.
Қазақстан Республикасының халықаралык, шарттары шет мемлекеттермен:
Қазақстан Республикасының (мемлекетаралық шарттар);
Қазақстан Республикасы Үкіметінің (үкіметаралық шарттар);
Қазақстан Республикасының Республика Президентіне тікелей бағынатын
және оның алдында есеп беретін министрліктері, мемлекеттік комитеттері және
өзге де орталық органдары (ведомствоаралық шарттар) атынан жасалады.
Халықаралық шарттардың бәрі бірдей бекітілмейді. Бекіту ол үшін
халықаралық шартты Қазақстан Республикасы Парламенті арқылы бекіту жолымен
Республиканың міндеттеме алуға келісуін білдіру әдісі.
Қазақстан Республикасының, Парламентпен бекітілетін халықаралык,
шарттарына:
1. Қолданылатын заңдарға өзгерістер енгізілуін немесе жаңа заңдар
қабылдануын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы заңдарында
көзделгеннен өзге ережелер белгілеуді талап ететін;
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының өтетіні туралы
шарттарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының басқа
мемлекеттермен аумақтық шекараласуы туралы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының ерекше экономикалық аймақтары мен құрылықтық
шельфінің шекараласуы туралы;
3. Қарусыздану немесе қарулануларға, халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге халықаралық бақылау мәселелері
бойынша мемлекетаралық қатынастардың негіздері, сондай-ақ
бейбітшілік шарттары мен ұжымдық қауіпсіздік туралы шарттар;
4. Егер мұндай шарттар оларға Қазақстан Республикасының егемендік
құқығының бір бөлігінің жүзеге асырылуын беруді көздейтін немесе
олардың органдарының шешімдерінің Қазақстан Республикасы үшін заңды
жауаптылығын белгілейтін болса, Қазақстан Республикасының
мемлекетаралық одақтарға, халықаралық ұйымдарға және өзге
бірлестіктерге қатысуы туралы;
Уағдаласушы мемлекеттер шарттар жасасу кезінде оны кейін бекітуге
келіскен жағдайда Казақстан Республикасының халықаралық шарттары бекітуге
жатады.
5. Мемлекеттік заңдар және Қазақстан Республикасына экономикалық және
өзгедей көмек көрсету туралы халықаралық шарттар жатады.
Уағдаласушы мемлекеттер шарттар жасасу кезінде оны кейін бекітуге
келіскен жағдайда Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары бекітуге
жатады. Сөйтіп, Қазақстан Республикасының аса маңызды мемлекеттік маңызы
бар және мемлекеттің егемендік құқығына дейінгі көкейкесті мүдделерін
қозғайтын халықаралық шарттары бекітуге жатады.
Сондықтан бекітілгенге дейін халықаралық шарттардың Қазақстан
Респубпикасы Конституциясына сәйкестігі қаралады. Конституциялық Кеңес
Президенттің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент
депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің
жүгінуімен Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының Конституцияға
сәйкестігін оларды бекіткенге дейін қарайды. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған халықаралық шарттар
бекітілмейді және қолданысқа енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының Парламент бекіткен халықаралық шарттарының
оның заңдарынан басымдығы болады. Егер Конституцияда жай заңдар мен
конституциялык, заңдардың шектелгендігін ескерсек, оңда, әрине, Қазақстан
Республикасының Парламент бекіткен халықаралық шарттарының тек жай заң
алдында ғана басым екендігі түсінікті болады. Казақстан Республикасының
Парламент бекіткен халықаралық шарттары тікелей қолданылады. Бұл құқықтық
нормалары бар мұндай шарттардың тиісті қоғамдық қатынастарды реттейтін,
оларға қатысушылардың құқықтарын, міндетіері мен жауап кершіліктерін
тудыратынын білдіреді.
Халықаралық шарттарда олардағы нормативтік ережелерді қолдану үшін заң
шығарудың қажеттілін көрсетілуі мүмкін.
Онда халықаралық шарттардың ережелері заң қабылдау арқылы іске
асырылады.
Сондықтан бекітілгенге дейін халықаралық шарттардың Қазақстан
Республикасы Конституциясына сәйкестігі қаралады. Конституциялық Кеңес
Президенттің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент
депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің
жүгінуімен Қазақстан Реслубликасының халықаралық шарттарының Конституцияға
сәйкестігін оларды бекіткенге дейін қарайды. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған халықаралық шарттар
бекітілмейді және қолданысқа енгізілмейді.
Мұндай заңның ерекшелігі мынада, біріншіден, оның қайнар көзі
халықаралық шарт болып табылады, екіншіден, мұндай заңмен халықаралық;
шартқа өзгеріс, толықтыру енгізілмейді; және үшіншіден, оған Қазақстан
Республикасының заңдарын қабылдау тәртібі қолданылады 4.4. Конституцияға
сәйкес, Республика қатысушы болып табылатын барлық заңдар, халықаралық
шарттар жарияланады. Казақстан Республикасының Қазақстан Республикасының
Парламенті қабылдаған заңдары, қаулылары және басқа актілері қазақ және
орыс тілдерінде шығатын "Парламент Жаршысында", "Егемен Қазақстан",
"Казахстанская правда", "Заң", "Юридическая газета" газеттерінде
жарияланады. Қазақстан Республикасының заңдары аталған газеттерде немесе
олардың ресми қосымшаларында Қазақстан Республикасының Президенті көп
қойғаннан кейін жеті күндік мерзім ішінде, бірақ, олар қабылданған күннен
төрт аптадан кешіктірілмей жарияланады. Қазақстан Республикасының
Парламенті қабылдаған қаулылар мен басқа актілер аталған газеттерде олар
қабылданған күннен жеті күннен кешіктірмей жарияланады. Казақстан
Республикасы заңдарының "Парламент Жаршысында", "Егемен Қазақстан",
"Казахстанская правда" газеттерінде жариялануы ресми жариялану болып
табылады.
Аталған барлық актілер, сондай-ақ өзге де баспасөз органдарында
жариялануы, теледидар, радио арқылы хабарлануы, телеграф арқылы берілуі,
тиісті органдар мен ұйымдарға жіберілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Заңдары, Парламенттің нормативтік сипаттағы
басқа да актілері "Егемен Қазақстан" және "Казахстанская правда"
газеттерінде немесе олардың ресми қосымшаларында жарияланган күннен кейін
он күн өткен соң Республиканың бүкіл аумағында бір мезгілде күшіне енеді.
Заңның күшіне енуінің көрсетілген мерзімі Республика Парламенті актіні
қабылдаған кезде оны қолдануға енгізудің басқа мерзімін белгілеген жағдайда
қолданылмайды.
Бұл жағдайда әңгіме Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының
барлық түрлерінің жариялануы жөнінде болып отыр.Казақстан Республикасы
Президентінің "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын жасасу,
орындау және олардың күшін жою тәртібі туралы" заң күші бар Жарлығында
оларды жариялау тәртібі көзделген. Парламент бекіткен, Қазақстан
Республикасы үшін күшіне енген мемлекетаралық және үкіметаралық шарттар
Парламенттің ресми басылымдарында жарияланады.
Қазақстан Республикасы үшін күшіне енген, бекітуге жатпайтын
мемлекетаралық және үкіметаралық шарттар, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының қосылуы, Президенттің келтірілген жарлығы белгілеген
тәртіпте жүзеге асырылған үкіметаралық шарттар "Қазақстан Республикасы
Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің жинағында"
жарияланады. Ведомствоаралық, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қосылуы
Президент жарлығымен белгіленген тәртіпте жүзеге асырылған шарттарды қоса
алғанда, Қазақстан Республикасы үшін күшіне енгізілген халықаралық шарттар
"Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының, келісімдерінің және
жекелеғен заң актілерінің Бюллетенінде" жарияланады) Қазақстан
Республикасының шетел тілінде мэтіні бірдей жасалған халықаралық шарттары
осы тілдердің бірінен қазақ жэне орыс тілдеріне ресми түрдегі аудармасымен
жарияланады.
Азаматтардың қүқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты
нормативтік қүқықтық актілер де ресми, яғни оларды қабылдаған мемлекеттік
органдардың атынан ресми түрде жариялануы тиіс. Тек осындай реттерде ғана
оларды нақты жағдайларға қолдануға болады.Осы ретте әңгіме Президенттің
нормативтік жарлықтары, Үкіметтің, Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы Соттың
қаулылары, орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың нормативтік
актілері жөнінде болып отыр. Қазақстанның ежелгі дәстүрлі құқық нормаларын
жан-жақты зерттеп алмайынша, Қазақстан Республикасындағы апеллияциялық
өндіріс жайлы толыққанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес. Өкінішке орай,
отандық қылмыстық процесс жүйесінде соттың үкімдері мен шешімдерін
апелляциялық қайта қарау институты соңғы уақыттарда ғана пайда
болғандықтан, Қазан төңкерілісіне дейінгі қазақ құқықнамасынан бұл
тақырыпты дөп басып тауып алудың қиын екені де рас.
Дәстүрлі құқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы жағынан
біркелкі болғанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан эр түрлі нормалар
мен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде бір-бірінен тым
алшақ емес, қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жатқандай еді.
Түптамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалар мен институттардың күні
кешегі он тоғызыншы ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім,
сондықтан да болар, қазақтың дәстүрлі құқығындағы қайсыбір нормалардың
қашан пайда болғанын тап басып айту оңай емес.
Қазан төңкерілісіне дейін қазақтардың дәстүрлі құқығында қылмыстық
және азаматтық құқық бұзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер-
білінбес қана болды. Қазақтардың пікірінің дамуы жөнінде он тоғызыншы
ғасырдағы әйгілі қазақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш. Уәлиханов
былай дейді:
"Қылмыспен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек тұрмыс-салты басқаша
дамыған қырғыздардан (қазақтардан) орыстармен немесе басқа еуропалықтармен
бірдей көзқарасты талап ету дұрыс емес
1.1. Құқықтық норманың құрылымы
Құқық нормаларында халықтың, таптардың, топтардың, тіпті жеке адамның
еркі де бекітіледі. Адамзат тарихында жеке адамның еріктерінің құқықтық
нормаларында бекітілуі көп болған. Мысалы, коммуннзм идеологиясының негізін
қалаушы Карл Маркс өзінің Коммунистік партияның манифестідеген еңбегінде
буржуазиялық қоғамдағы мұрагерлік туралы заңның өте қатаң талаптарын жоюды
өз әмірінен алган. К.Маркс өзінің құдай қосқан әйелі бола тұрып, отбасында
қызметші болған Ленхен деген әйелмен көңілдес болып, бала туғызған.
Әйелінен сескенген К.Маркс Ф.Энгельске сәбиді менікі дегізеді, бірақ оған
өзінің мұрасын бөліп беруді армандайды. Өкінішке орай сол кездегі заң
бойынша заңды некеден туған балаларға ғана мұрагерлік берілген.
Социалистік идеологияны жазу барысында К.Маркс Коммунистік партияның
манифесінде қатаң мұрагерлік заңын жоққа шығаруды талап етті. З. Құқықтық
нормалар қажет болған жағдайларда мемлекеттік күшпен қамтамасыз етіледі.
Сот, прокуратура полиция және басқа да мемлекеттік органдар құқық
нормаларын бұрмалаған, немесе орындамаған субъектілерге күш қолданады,
жауап қатартады.
Құқықтық норма дегеніміз мемлекет бекіткен, бәріне бірдей, формаларды
— айқын және орындалуы, сақталуы, қажет болган жағдайда күшпен қамтамасыз
етілетін мінез құлықтың үлгісі.
Құқықтық нормалар жеке түлғалар мен заңды тұлғалардың нақтылы
мағынадағы құқықтық жағдайларын, мінез-құқықтарын бекітеді. Құқықтық
қатынасқа түскен субъектілер құқық нормаларындағы ереже, үлгі талаптарына
сай ғана әрекеттер істеулері тиіс. Формула жүзінде: Мен солай істеуім
керек, құқық нормасы менен соны талап етеді деген талап іс жүзіне асырылуы
тиіс. Осыған байланысты құқықтық нормаларының мазмұны мынандай
ерекшеліктермен айшықталады:
Құқықтық нормаларда қайсыбір болмасын заманның, тарихи жағдайлардың
тілек-талаптары мен қажеттілігі бекітіледі. Мысалы, Қазан төңкерісінен
кейін Кеңес өкіметі қабылдаған құқық нормалар өтпелі дәуірдің барлық
талаптарын бекітті (жерді тартып алу, завод, фабрикаларды тәркілеу,
байларды сайлау құқықтарынан айыру, қалың малды, әмеңгерлікті, көп әйел
алушылықты жою).
Субъектілердің құқықтары мен міндеттері нақтылы, айқын мағынада
бекітіледі. Жеке және заңды тұлғалар тек талаптар негізінде құқықтары мен
міндеттерін атқара алады. Құқықтық норма үлгісінен тыс әрекеттер заңсыз деп
танылады.
Құқықтық нормалардың мазмұны, түсініктілігі және санаға ұғымдылығы оны
жазған, қабылдаған органдардың сауаттылығына тікелей байланысты болды.
Шашыраңқы, түсініксіз, қайталауы басым, дұрыс дәрежеде аударылмаған
құқықтық нормаларды қолдануда көптеген қиындықтар туындайды. Құқықтық
нормалар математикалық формулалар сияқты нақтылы, айқын және қысқа болулары
шарт. Көп сөзділік, мағынасы түсініксіз нормалар бұрмалауға жол ашады,
заңсыздыққа әкеп соқтырады. Белгілі күштер, партиялар, топтар және таптар
лоббизм тетіктерін пайдалану аркылы өз мүдделерін құқық нормаларында
бекітеді.
Әр кезде тиімді құқықтык нормалар коғамдық қатынастарды реттеуде
қоғамды прогреске жетелейді, шиеленістердің болуын тежейді. Керісінше,
тиімсіз нормалар өмірдің дамуын тежеп, керітартпалық рөл атқарады. Құқық
жасаушылықтың мақсаты заң ғылымының жетістіктерін пайдалану арқылы тиімді
құқық нормаларын қабылдау болып табылады. Құқық нормаларынын мазмұнын
аталмыш ерекшеліктерді біртұтастық мағынада танып, зерттегенде ғана оның
барлық сипаты мен тиімділігіне баға беруге болады.
Құқықтық нормалар басқа әлеуметтік нормалармен салыстырып қарағанда
жалпы мазмұнға ие, бәріне бірдей колданылатын мінез-құлықты бекітеді.
Осыдан мынандай қорытынды туындайды: құқықтық нормалар өмірде болған
жағдайларға сан алуан рет колданылады және ол жеке бір субъектке
бағытталмайды жалпыға бірдей болып табылады. Мемлекеттік органдар өздерінің
құқық бекіткен құзырлары бойынша құқықтық нормаларды қабылдайды.
Бірақ, қабылдаған нормалардың бәрі құқықтық нормалар болып саналмайды.
Олардың шығарған көптеген кесімдері әр түрлі жағдайларға байланысты болған
сәттерге арналып шығарылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Президентінің бір адамды орденмен марапаттау туралы шығарған жарлығы,
министрдің төменгі сатыда тұрған бөлім, басқарма бастықтарын тағайындау
туралы шығарған бұйрықтары, облыс әкімінің аппараттағы бөлім басшысын
тағайындау туралы шығарған бұйрықтары және т.б. бұл жерде лауазымды
тұлғалардың шығарған кесімдері өздерінің құзырларына байланысты, бір гана
жағдайларға байланысты бір ғана жағдайларға қатысы бар, басқа адамдарға
ешқандай қатысы жоқ. Судьяның заң негізінде шығарған шешімдері мен үкімдері
де дара кесімдер қатарына жатады. Дара кесімдер күқық нормалар сияқты
нормативтік сипатқа ие бола алмайды, бір ғана жағдайларға қолданылады,
сонымен өзінің күшін жояды. [ Ағдарбеков Т. - 320 б.]
Құқықтық нормалардың өздеріне тән арнайы құрылымы болады. Құқықтық
нормалардың құрылымы танудың теорияға және тәжірибеге мәні өте зор. Оны
меңгеру, білу арқылы заңгерлер құқықты қолдану процесі қызметінде кеңінен
пайдаланады.
Құқықтық норманың құрылымы дегеніміз - қисынды мағынамен оның ішкі
мазмұнының элементтерін айқындап көрсету. Құқықтық нормалардың құрылымы
мынандай элементтерден тұрады: Гипотеза (шарт, жағдай), Диспозиция (мінез-
құлык), Санкция (жаза).
Гипотеза — өмірде болатын нақтылы жағдайларда құқықтық норманың
қолданылуы. Негізінде Егер деген мағынамен қамтылады. Гипотеза құрамдық
мағынасына байланысты мынандай түрлерге бөлінеді: Жай (жұпыны) гипотеза бір
ғана жағдай болғанда құқықтық норманың дипозициясы іс жүзіне асырылады,
немесе қолданылады. Күрделі гипотеза екі немесе бірнеше жағдайлар арқылы
диспозиция қолданылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының сайлау туралы
заңының 3-мынандай күрделі гипотезаны бекітеді: Республика Президентін,
Парламснт Мәжілісінің және мәслихаттарының депутаттарын жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелері сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізіндс жасырын дауыс беру жағдайында өткізеді. Бапта
көрсетілгендей сайлаудың өтуі үшін бірнеше жағдайлар, шарттар бекітілген.
Дәрежелі кесімділік сипаты бойынша болжамдар абсолюттік-кесімді және
салыстырмалы кесімді болып бөлінеді.
Абсолюттік-кесімді гипотеза өзінің мәтінінде құқықтық норманы
қолданудың және іс жүзіне асырылуының нақтылы жағдайлары мен шарттарын
көрсетеді. Мысалы, Қазақстан Республикасы неке және отбасы заңының 11-
бабы абсолюттік-кесімді гипотезаға жатады:
Некеге тұруға; біреуі болса да басқа тіркелген некеде тұрған
адамдардың; тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың
(ата-аналар мен балалардың, атасының, әжесінің және немересінің), ата-анасы
бір және ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-
сіңілілердің (аға-қарындастарының); асырап алушылар мен асырап
алынғандардың; біреуін болса да психикалық ауруының немесе ақыл-есі
кемдігінің салдарынан сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың
арасында жол берілмейді. Немесе, Қазақстан Республикасының Азаматтык іс
жүргізу кодексінің 249-бабы абсолюттік кесімді нормалар санатына жатады:
сот егер: талап қоюшы осы санаттагы істер үшін занда белгіленген дауды
алдын ала сотқа дейін шешудің міндетті тәртібін сақтамаса және осы тәртіпті
қолданудың мүмкіндігі жоғалмаса; арызды әрекетке қабілетсіз адам берсе;
арызға қол қойған және оны берген адамның арызға қол қоюға және оны беруге
өкілеттігі жоқ болса; осы немесе басқа соттын іс жүргізуінде осы тараптар
арасындағы, сол мәселе туралы дау бойынша және сол негіздер бойынша бұрын
козғалған іс бар болса; тараптар арасында бұл дауды заңға сәйкес аралық
соттың шешіміне беру туралы келісім жасалса және жауапкерден істі мәні
бойынша қарау басталғанға дейін дауды сотта шешуге қарсылық білдірсе;
өздерінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап қоюшы екінші шақыру
бойынша сотқа келмесе; өзінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап
қоюшы екінші шақыру бойынша сотқа келмесе, ал жауапкер істі мәні бойынша
қарауды талап етпесе; өзінің мүддесіне сай іс қозғалған адам мәлімделген
талапты қолдамаса; талап арызды қайтарып алу туралы өтініш берілсе, ал
жауапкер істі мәні бойынша қарауды талап етпесе; көрсетушіге арналған күші
жойылған бағалы қағаздар және ордерлі бағалы қағаздар бойынша құқықты
қалпына келтіру туралы істер жөніндегі өтініш жарияланымнан бастап үш ай
мерізім аяқталғанға дейін берілсе, арызды қараусыз қалдырады. Осы
көрсетілген шарттардың бірі анықталатын болса, сот арызды қараусыз
қалдырады, яғни диспозиция өзінің құқықтық күшіне енеді.
Салыстырмалы-кесімді гипотеза құқық нормаларын іс жүзіне асыратын
субъектілерге арнайы шеңбер көлемінде шарттардың бірнеше мүмкіндіктерін
беруді бекітеді. Мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы заңның 90-бабы
салыстырмалы-келісімді гипотезаға мысал бола алады, Егер мемлекеттік
тұрғын үй қорындағы тұрғын үйде... тұрғын үй сақталатын уакытша болмаған
жалға алушының отбасы мүшелері тұрмайтын болса, жалға алушы сақталған
тұрғын үйге қосымша жалғау шарты бойынша тұрғындарды кіргізуге не тұрғын
үйдің сақтау мерзімінде уақытша тұрғындарды тұрғызуға құқылы. Құқықтық
норма жалға алушыға салыстырмалы кесімді гипотеза арқылы екі мүмкіндік
шартын бекітіп отыр.
Баяндау тәсілі бойынша гипотезалар абстрактілі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Құқықтың нормалардың ұғымы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Құқықтық норманың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
4
2. Құқық нормасы мен нормативтік құқықтық акт бабының
арақатыстылығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1. Құқықтық норманың
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..31
КІРІСПЕ
Құқық адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын
білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда анықталған,
мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Заң ғылымының негізі мемлекет жэне құқық теориясынан басталса,
аталған пән өз бастауын құқық терминінің мазмұнын ашудан басталады. Бұл
жерде "неге?" деген сұрақ заңды туындайды. Жауап іздер болсақ, мынаны
айтуға тура келеді: 1) құқық мемлекетпен пайда болған. Демек, мемлекет
атаулы билік құралдарының жүйесімен ішкі, сыртқы көпқырлы функңияларды
біріктіре білген жиынтықты зерттеу қажет болса, онда оның бастауы міндетті
түрде құқық үғымына тіреледі деген сөз.
1) Құқық элеуметтік жэне философиялық түрғыдан алғанда, өте ауқымды
түсінік. Ол өз бойына тек құқықтық нормаларды ғана емес, сонымен қатар
құқықтық сананы, қүқықтық қатынастарды да біріктіреді.
2)Құқық - қай қоғамның болмасын мүшелерінің ара-қатынастарының бұлтартпас
бөлшегі. Кез-келген қатынас моральдық жэне заңды тұрғыдан құқыққа
сүйенгендіктен, мемлекет жэне құқық теориясы пэнінің де өз кезегінде
алғашқылардың қатарында құқықты зерделейтін осы жэне өзге де себептерге
байланысты.
3)Енді құқық нормасына келер болсақ, құқықтық норма заңда
ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға міндетті, мемлекеттің
атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік.
Ал құқықтық қатынас бұл - құқыққа байланысты, құқық негізіндегі
қатынастар.
Аталған құқық, құқықтық норма жэне құқықтық қатынас үғымдары менің
дипломдық жұмысымның арқауы болып отыр. Жұмыс үш тараудан тұрады, әр тарау
2 бөлімді қамтиды. "Құқық туралы түсінік" атты 1-ші тарауда құқық ұғымы
жайлы жалпы түсінік пен оның белгілері жэне нормативтік реттеу жүйесіндегі
құқықтың алар орны жайлы сөз етіледі.
Құқық ұғымы жайлы түсінік бергенде, оның жалпы мәнін ашуға тырыстым.
Заң ғылымында "құқық" термині бірнеше мағынада қолданылады. Құқықты ресми
түрде танылған қоғам мүшелерінің әрекет ету мүмкіндігі деп қарастырса,
келесіде "құқық" деп құқық нормаларының жүйеленген жинытығы деседі. Ендігі
ретте "құқықты" оқу пәнінің ұғымы ретінде қолданылады делінеді. Осыдан өзге
ғалымдар құқыққа субъективті де, объективті де тұрғыда анықтама беруге
тырысады.
Міне, осындайлық құқық терминіне анықтама беруден бастап, бұл бөлімде
сонымен қатар оның өзіне ғана тән белгілерін аштым.
"Нормативтік реттеу жүйесіндегі құқықтың орны" - бөлімінде
нормативтік реттеу жүйесі қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардан
тұратындығы, олар әлеутеммік жэне элеуметтік-техникалық нормаларға
бөлінетіндігі жөнінде сөз қозғалды. Осыларды аша келе I тарау мағынасы
ашылды.
1. Құқықтық нормалардың үтымы же түрлері:
Құқық - күрделі құбылыс. Қүқықтың негізгі қызметі - қоғамдық
қатынастарды реттеу, тәртіпті сақтау, қорғау. Құқық жалпыға бірдей міндетті
мемлекет қамтамасыз ететін нормалардың жиынтығы.
Ал құқықтық норма дегеніміз, қүқықтың бір ғана ереже қағидасы. Мысалы,
құқықты үй деп санасақ, онда қүқықтық норма осы үйдің бір кірпіші, торшасы.
Құқықтық норма - мемлекет таныған, қамтамасыз еткен, қоғамдық
қатынастарға араласып түсушілердің қүқықтары мен міндеттерін туындататын,
олардың әрекеттерін үлгі, эталон, масштаб, өлшем есебінде реттей алатын
жалпыға бірдей міндетті ереже, норма.
Құқықтық норма - заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-түрыстың
айырымдылық белгісін білдіреді. Осыдан қүқықтық норма жария айқындылық,
нақтылық мәнге ие болады. Оның өзі заңмен көзделген істің шешімін табуға
мүмкіндік береді.
Құқықтық норманың гипотезасы (жорамалы) - құқықтық норманы қолдану
(немесе қолданбау) үшін қажетті өмірдегі мән-жайлардың бар екенін
көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Гипотезаның көмегімен мінез- құлықтың
қиялдағы нұсқасы өмірдегі жағдаймен, белгілі адаммен, мерзіммен жэне
орынмен байланыстыра алады. Былайша айтқанда, гипотеза құқықтық нормаға жан
бітіреді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіп
бұзған болуы керек. Егер осындай іс-әрекет жасаса ғана, заң бұзушы жауапқа
тартылады
Егер гипотезада бір ғана мән-жай көрсетіліп, сол жағдайда құқықтық
норма қолданылатын болса, оны жай гипотеза дейді. Мысалы, егер бала туғанда
ата-анасы Қазақстан Республикасының азаматы болып саналады. Егер құқықтық
норманы қолдану үшін екі, одан да көп мән-жай қажет болса ондай гипотезаны
күрделі гипотеза дейді.
Егер құқықтық норманың қолданылуы бірнеше мән-жайдың біреуіне
байланысты болса, оны балама гипотеза дейді.
Құқықтық норманың диспозициясы - құқықтық қатынастарға қатысушылардың
мінез-құлқы қандай болуы керек екенін анықтайтын құқықтық бөлшегі.
Диспозиция - құқықтық норманың ұйтқысы, мазмұны, өзегі. Бірақ құқықтық
норма тек қана диспозициядан тұрмайды. Гипотеза санкциямен байланысқанда
ғана диспозиция өзінің реттеушілік қызметін атқара алады. Диспозиция -
мінез-құлықтың үлгісі. Диспозиция үш түрлі болады: а) жай диспозиция, егер
мінез-құлықтың мазмұны ашылмаса; б) бейнеленген диспозиция - мінез-құлықтың
барлық мәнді белгілері анықталса; в) сілтемелі диспозиция - егер құқықтық
норма диспозициясы анықталған басқа құқықтық нормаға сілтеп нұсқаса.
Кұқықтық норманың санкциясы - құқықтық норманың диспозициясы бұзылған
жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі.
Санкцияда мемлекет қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтынын
көрсетеді. Санкцияның түрлері: а) абсолютті - анық, б) баламалы, в)
салыстырмалы.
Заң (басқа да нормативтік құқықтық актілер) - нормативтік акт болып
саналады. Оның құрылымы ерекше. Заң баптардан тұрады. Бір заңда бір,
бірнеше, ондаған баптар болуы мүмкін. Ал заңның бабы бір немесе бірнеше
құқықтық нормалардан түруы мүмкін. Егер заңның бабына бір норма болса, бап
пен норма сәйкес келеді. Бапта екі норма да болуы мүмкін. Онда, әрине
баптың мазмұны норманың мазмұнынан кең болады. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Конституциясының 34-бабы екі құқықтық нормадан тұрады:
1. Әркім Қазақстан Республикасы Конституциясын және заңдарын сақтауға,
басқа адамдардың қүқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын
құрметтеуге міндетті.
2. Әркім Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті.
Кейде бір құқықтық норма бірнеше баптан тұруы мүмкін.
Заңның бабында кейде норманың тек бір бөлігі ғана болады, ал басқа
бөліктерін тағы екінші, үшінші баптардан немесе басқа нормативтік
актілерден іздеуге тура келеді. Бұдан құқық нормасын заңның бабынан
ажыратудың қажеттілігі туындайды. Мұның өзі сірә нормативтік актінің бір
бабында кейде екі, үш және одан да көп нормалардың кездесуінен болады.
Кейбір актілер, мысалы, құқықтың басқа салаларында қызмет ететін актілер
санкцияларды білдіруге маманданған болып келеді.
Егерде құқық нормасының құрамындағы құрылымдық элементтердің қайсы
біреуі болмаса, онда ол өзінің реттеуші рөлін орындай алмайды. Сондықтан да
нормаларды жасағанда заң шығарушы оның әрбір бөлігін арнайы жазып алуы
қажет немесе оған тиісті сілтеме жасау жөн. Ал ол норманы жүзеге асырушы
өзінің істерін заң жөнімен сауатты құру үшін норма элементтерінің барлық
байланыстарын ескеруі тиіс.
Құқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің құрылымымен,
сондай-ақ маңызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның
ішінде бәрінен бұрын жеке-дара ұйғарымнан ерекшеленеді. Жеке-дара ұйғарым
нормаға негізделеді және бір рет қана орындаумен тәмамдалады. Жеке-дара
ұйғарым дәлме-дәл белгілі бір оқиға ғана жалғыз бір жолғы әрекетке ғана,
нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана орналады. Басқа жағынан алып
қарағанда құқық нормасы құқықтың жалпы принциптерінен ерекшеленеді. Құқық
принциптері нормативтік сипатта болса да, дегенмен өзін құқық нормасы
арқылы көрсетеді, өзін анықтап дәлелдеуді қажет етеді, гипотеза мен
санкцияға тікелей шықпайды. Онсыз құқықтық реттеудің айқындылығын көз
алдымызға елестетудің өзі қиын.
Қандай бір норма болмасын оның қайсы түрге жататынын айқындап, анықтап
алуға қызмет ететіндер құқықты жақсылап түсінуі, толығынан алғанда не үшін
қажет болатынын анықтау, реттеушілік мүмкіншіліктерінің қандай дәрежеде
екендіктерін біліп алу болып табылады. Заң нормаларын жіктеуге оларды
реттеуші және қорғаушы (сақтаушы) деп бөлу жіктеудің ең бастысы болып
табылады. Белгілі бір шамада мұның өзі де шартты ғана. Олай болатын себебі,
әрбір норма адамдардың еркі мен ықтиярына, санасына ықпал ете отырып, оның
мінезін, жүріс-тұрыстарын реттейді. Соның өзімен олардың мінездерін, жүріс-
тұрыстары тікелей реттелетін тәрізді. Қорғау нормалары заң алдындағы
жауаптылықтың және субъективті құқықтарды қорғаудан басқалай да мәжбүрлеу
шараларын белгілейді. Оларды қолданудың тәртіптік реттері мен жөн-
жосықтарын анықтайды. Мұнда адамдардың мінездерінің, жүріс-тұрыстарының
реттелуін жанамалай түрде жүргізілетін іспетті болады. Сонымен алдын-ала
қарастырылған санкцияның сипаты мен оның қай салаға жататындығына
байланысты құқық қорғау нормалары, азаматтық құқық қорғау нормалары,
әкімшілік құқық қорғау нормалары деп, қылмыстық құқық қорғау нормалары деп
сараланады. Нақ осы аталған сараларының нормалары негізінен алғанда
қоғамдық қатынастарды сақтап, қорғауға маманданған болып келеді.
Құқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің құрылымымен,
сондай-ақ маңызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның
ішінде бәрінен бұрын жеке-дара ұйғарымнан ерекшеленеді. Жеке-дара ұйғарым
нормаға негізделеді және бір рет қана орындаумен тәмамдалады. Жеке-дара
ұйғарым дәлме-дәл белгілі бір оқиға ғана жалғыз бір жолғы әрекетке ғана,
нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана орналады. Басқа жағынан алып
қарағанда құқық нормасы құқықтың жалпы принциптерінен ерекшеленеді. Құқық
принциптері нормативтік сипатта болса да, дегенмен өзін құқық нормасы
арқылы көрсетеді, өзін анықтап дәлелдеуді қажет етеді, гипотеза мен
санкцияға тікелей шықпайды. Онсыз құқықтық реттеудің айқындылығын көз
алдымызға елестетудің өзі қиын.
Реттеу нормалары міндеттеу, тыйым салу және құқықты белгілеу
нормаларына бөлінеді. Жалпы алғанда осы бөлініп көрсетілген нормалардың
қайсысы болса да осы көрсетілгендердің сипатына жасалып құрылуы мүмкін. Ал
кейбір нормалар табиғи түрде өздері әртүрлі сипаттарды біріктіріп тұрады.
Мысалы, белгілі бір жағдайларда, қылмыстық іс қозғау, тергеушінің әрі
құқығы, әрі міндеті болып табылады. Сонымен бірге, кейбір нормаларда
алдындағы қатарға жеке адамның міндеті ғана шығады. Ал басқа нормаларда
олардың құқығы, үшінші бір нормаларда белгілі мінез, жүріс-тұрыстарға тыйым
салуға ерекше назар аударылады.
Міндеттеу және тыйым салу нормалары әдеттегі қағида бойынша өктемдік
болып келеді. Яғни ережеден ешбір ауытқымайтын, сөзсіз орындалатын сипатта
болады. Белгілеу (құқықты белгілеу) нормалары жиі түрде диспозитивтік
санаттағы нормаға жатады, былайша айтқанда норманың күші бағытталған
адамның мінез, жүріс-тұрысы оның серіктесінің (әріптесінің) келісімімен
өзгертілуі мүмкін екенін білдіреді. Осы тәрізді негіздерге сүйеніп
факультативтік нормалар да бөлектеп корсетіледі. Ол белгілі бір жағдайларда
мінез, жүріс-тұрыстың басты нұсқасынан ауытқуға мүмкіндік жасайды. Сөйтіп
бұл жағдайда негізгі емес, яғни қосалқы нұсқаны таңдап алуға мүмкіндік
береді. Ұсыныстық нормалар деп аталынатындар бірнеше түрлі мінез, жүріс-
тұрыс нұсқаларынан біреуін ғана артықтау немесе тәуірлеу деп кеңес береді.
Егер де норма ережені қалыптастыруда оның әрекет етуі мен санкциясын
мейілінше толық түрде жасап, әрі қарайғы қолданыстарға түсуге жол
берілмейтіндей етілген болса, онда ол абсолюттік айқын норма делінеді.
Керісінше, айқындылығы салыстырмалы нормаларда нұсқаулар болмайды және
нақты жағдайларға байланысты басқаша нұсқаулардың қолдануын да теріске
шығармайды. Мұндай нормалар өз кезегінде ситуациялық және баламалық деп
жіктеледі. Бұлардың алғашқылары норма адресатының (арналған тағайынының)
қалауын өзінің білімінше істеуді немесе істемеуді жағдайға қарап шешуіне
мүмкіндік береді. Ал екіншілері - нормативтік актіде көрсетілген
нұсқаулардан қалауынша таңдауына мүмкіншілік жасайды. Нормалардың негізгі
және туынды; тұрақты және уақытша деген түрлері де болады. Ерекше топқа
мадақ нормалары жатады. Бұл нормалар адамдардың мінез, жүріс-тұрыстарын
мадақтау шараларымен (санкцияларымен) дем беріп, ынталандырады. Мұндайларды
тіпті, қылмыстық құқықтан да табуға болады.
Реттеу мен қорғау (сақтау) нормаларының арасынан мамандырылғандарын
бөліп арнайы қарастыруға болады. Бұларға: 1) анықтамалық-пайымдылық яғни
дифинитивтік нормалар жатады. Мұнда мемлекеттік құқықтық институттардың
белгі-нышандары мен анықтамалары келтіріледі. 2) қағидаттық (принципті
білдіретін) нормалар, оперативтік (жеделдікті білдіретін) нормалар
актілердің күшін жоюға бағытталған. Олардың күшін жанама болған
қатынастарға таратуға бағытталған және тағы сол сияқты Коллизиялық нормалар
- нормалардағы қайшылықтарды шешуге мүмкіндік беретін нормалар.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 4-бабында былай делінген:
1.Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған
сәйкес заңдардың өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика
Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының
нормалары болып табылады.
2.Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және Республиканың бүкіл
аумағында ол тікелей қолданылады.
3.Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдығы болады жэне халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару,
талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады.
4.Барлық заңдар, Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық
шарттар жарияланады. Азаматтардың қүқықтарына, бостандықтарымен
міндеттеріне қатысты нормативтік қүқықтық акгілерді ресми түрде жариялау,
оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында "Қазақстан Республикасында
қолданылатын құқық" сөздері, біріншіден, Конституция нормалары жай
декларациялар емес, тікелей қолданылатынын; екіншіден, Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес келетін нормативтік құқықтық
актілердің ғана қолданылатын актілер болып танылатынын; үшіншіден,
Қазақстанның ұлттық актілері тек Республиканың мемлекеттік органдары
қабылдайтын нормативтік құқықтық актілерден ғана емес, сонымен бірге
халықаралық шарттарынан және республиканың өзге де міндеттемелерінен
тұратынын атап көрсету үшін қолданылған.
Теорияда "құқық" сөзі мемлекет белгілеген немесе рұқсат берген
құқықтық нормалардың жиынтығы (жүйесі) ретінде түсініледі. Қазақстан
Республикасының Коңституциясында "қолданылатын құқық" Конституция
нормаларының және Конституцияға сәйкес мемлекеттік органдар қабылдайтын
нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы ретінде келтіріледі. "Қолданылатын
құқық" деп келтірудің мейлінше терең заңдық мәні бар сияқты. Біздің
пікірімізге, оның, себебі мынада, нормативтік құқықтық актілер тек құқық
нормаларына ғана емес, сонымен бірге басқа да құқықтық элементтерден:
құқықтық анықтамалардан, ұғымдардан, принциптерден, идеялардан,
декларациялардан, кіріспелерден және тағы басқаларынан тұрады. Құқықтың тек
нормалары ғана емес, тұтас нормативтік құқықтық акт қоғамдық қатынастарды
реттеуге (ретке келтіруге) бағытталған. Әрбір құқық, элементінің өз
мақсаты, бағыты бар және тиісті рөл атқарады. Демек, нормативтік құқықтық
актілердегі құқық нормалары ғана емес, сонымен бірге тұтас алғанда
нормативтік құқықтық актілер де қолданылатын құқықтың қайнар көзі болып
табылады.
Осы баптың аталған тармағында нормативтік құқықтық актілерді қабылдау
құқығы бар органдардың бәрі бірдей тізілмеген. Конституцияға сәйкес
нормативтік құқықтық актілер қабылдауға құқылы субъект - халық, Президент,
Парламент, Үкімет, орталық атқарушы органдар болып табылады. Сонымен бірге
4-баптың 1-тармағында қолданылатын құқыққа Конституцияға сәйкес
республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Соты жататындығы
көрсетілген, Аталған органдардың нормативтік емес актілері қолданылатын
құқық актілері болып табылмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында Ресей Федерациясы
Конституциясындағыдай (4-баптың 2-болігі) оның үстемдік принципі тікелей
бөлініп керсетілмеген. Алайда, Қазақстан Республикасы Конституциясында
мұндай принциптің идеясы бар. Қазақстанның бүкіл аумағында Конституцияның
үстемдік принципінің әртүрлі қыры бар. Ең алдымен, ол Республикада
конституциялық құрылысты орнықтырудан, әлеуметтік және құқықтық, мемлекет
құруға бағыт ұстаудан көрінеді. Конституцияның үстемдігін тану мемлекеттің
Конституция идеясына бағынуын білдіреді. Конституцияның үстемдігі барлық
мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, лауазымды адамдардың
және азаматтардың, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы
қызметі оның принциптеріне, нормаларына қарап құрылуы тиістігін білдіреді.
Қазақстанда аумақтық тұтастық, құрылымның, біртұтастық нысаны, президенттік
басқару нысаны Конституцияның үстемдік принципіне негізделген. Сондықтан
аталған мемлекеттік институттарға қарсы шығу Конституцияның үстемдік
принципін бұзады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күші конституциялық
заңдары сияқты жай заңдардың да, өзге де нормативтік құқықтық актілердің
Конституцияға қайшы келмеуі тиістігін, барлық деңгейдегі мемлекеттік үкімет
органдарының, лауазымды адамдардың, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының, азаматтардың, олардың бірлестіктерінің Конституцияны сақтауға
міндетті екендігін білдіреді. Конституцияның жоғары заңдық күші
Конституцияға қайшы келетін нормативтік құқықтық актілердің немесе олардың
жекелеген құқықтық нормаларының, ережелерінің заңдық күші жоқ деп
есептелетінін және олардың күшін жоюға жататындығын білдіреді.
Конституция нормаларын тура қолдану мемлекеттік органдардың олар
реттейтін қоғамдық қатынастарға тікелей қолдануын білдіреді. Конституцияның
тура қолданылуы оның құқықтық жасампаздық рөлінен де көрінеді.
Конституцияда қандай заңдар қабылдау қажеттігі атап керсетілген. Осы заңдар
не нақты аталады, не атаусыз нұсқалады. Демек, Конституцияда Конституциялық
Кеңестің құзыреті мен қызметі конституциялық заңмен реттелетіні айтылған.
Парламенттің заң шығарушылық қызметі: меншік режимі, салық салу, сот
құрылысы, сот ісін жүргізу және басқалары туралы заңдар шығаратыны жалпылай
көрсетіледі.
Конституцияда жоғары мемлекеттік үкімет органдарының норма шығарушылық
өкілеттігі белгіленген. Конституцияда көрсетілген шеңберде олар нормативтік
құқықтық актілер қабылдайды.
Конституцияның нормалары: а) егер реттелуге жататын қоғамдық
қатынастарды реттейтін арнайы нормалар жоқ болса; э) егер коғамдық
қатынастарды реттеу үшін арнайы нормалар қабылдаудың қажеттігі жоқ болса;
б) егер бар нормалар Конституцияның нормаларына қайшы келсе тікелей
қолданылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің, "Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарын жасасу, орындау және олардың күшін жою туралы" 1995
жылғы 12 желтоқсандағы заң күші бар Жарлығы Республиканың халықаралық
шарттарына байланысты мәселелерді реттейді.
Қазақстан Респубпикасының халықаралық шарттары - ол Қазақстан
Республикасының шет мемлекет пен (немесе мемлекеттермен) не халықаралық
ұйымдармен жазбаша түрде жасалған және мұндай келісімнің бір құжатта немесе
өзара байланысты бірнеше құжатта бар-жоғына қарамастан, сондай-ақ оның,
нақты атауына тәуелсіз халықаралық құқық пен реттелетін келісім.
Қазақстан Республикасының халықаралык, шарттары шет мемлекеттермен:
Қазақстан Республикасының (мемлекетаралық шарттар);
Қазақстан Республикасы Үкіметінің (үкіметаралық шарттар);
Қазақстан Республикасының Республика Президентіне тікелей бағынатын
және оның алдында есеп беретін министрліктері, мемлекеттік комитеттері және
өзге де орталық органдары (ведомствоаралық шарттар) атынан жасалады.
Халықаралық шарттардың бәрі бірдей бекітілмейді. Бекіту ол үшін
халықаралық шартты Қазақстан Республикасы Парламенті арқылы бекіту жолымен
Республиканың міндеттеме алуға келісуін білдіру әдісі.
Қазақстан Республикасының, Парламентпен бекітілетін халықаралык,
шарттарына:
1. Қолданылатын заңдарға өзгерістер енгізілуін немесе жаңа заңдар
қабылдануын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы заңдарында
көзделгеннен өзге ережелер белгілеуді талап ететін;
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының өтетіні туралы
шарттарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының басқа
мемлекеттермен аумақтық шекараласуы туралы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының ерекше экономикалық аймақтары мен құрылықтық
шельфінің шекараласуы туралы;
3. Қарусыздану немесе қарулануларға, халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге халықаралық бақылау мәселелері
бойынша мемлекетаралық қатынастардың негіздері, сондай-ақ
бейбітшілік шарттары мен ұжымдық қауіпсіздік туралы шарттар;
4. Егер мұндай шарттар оларға Қазақстан Республикасының егемендік
құқығының бір бөлігінің жүзеге асырылуын беруді көздейтін немесе
олардың органдарының шешімдерінің Қазақстан Республикасы үшін заңды
жауаптылығын белгілейтін болса, Қазақстан Республикасының
мемлекетаралық одақтарға, халықаралық ұйымдарға және өзге
бірлестіктерге қатысуы туралы;
Уағдаласушы мемлекеттер шарттар жасасу кезінде оны кейін бекітуге
келіскен жағдайда Казақстан Республикасының халықаралық шарттары бекітуге
жатады.
5. Мемлекеттік заңдар және Қазақстан Республикасына экономикалық және
өзгедей көмек көрсету туралы халықаралық шарттар жатады.
Уағдаласушы мемлекеттер шарттар жасасу кезінде оны кейін бекітуге
келіскен жағдайда Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары бекітуге
жатады. Сөйтіп, Қазақстан Республикасының аса маңызды мемлекеттік маңызы
бар және мемлекеттің егемендік құқығына дейінгі көкейкесті мүдделерін
қозғайтын халықаралық шарттары бекітуге жатады.
Сондықтан бекітілгенге дейін халықаралық шарттардың Қазақстан
Респубпикасы Конституциясына сәйкестігі қаралады. Конституциялық Кеңес
Президенттің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент
депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің
жүгінуімен Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының Конституцияға
сәйкестігін оларды бекіткенге дейін қарайды. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған халықаралық шарттар
бекітілмейді және қолданысқа енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының Парламент бекіткен халықаралық шарттарының
оның заңдарынан басымдығы болады. Егер Конституцияда жай заңдар мен
конституциялык, заңдардың шектелгендігін ескерсек, оңда, әрине, Қазақстан
Республикасының Парламент бекіткен халықаралық шарттарының тек жай заң
алдында ғана басым екендігі түсінікті болады. Казақстан Республикасының
Парламент бекіткен халықаралық шарттары тікелей қолданылады. Бұл құқықтық
нормалары бар мұндай шарттардың тиісті қоғамдық қатынастарды реттейтін,
оларға қатысушылардың құқықтарын, міндетіері мен жауап кершіліктерін
тудыратынын білдіреді.
Халықаралық шарттарда олардағы нормативтік ережелерді қолдану үшін заң
шығарудың қажеттілін көрсетілуі мүмкін.
Онда халықаралық шарттардың ережелері заң қабылдау арқылы іске
асырылады.
Сондықтан бекітілгенге дейін халықаралық шарттардың Қазақстан
Республикасы Конституциясына сәйкестігі қаралады. Конституциялық Кеңес
Президенттің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент
депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің
жүгінуімен Қазақстан Реслубликасының халықаралық шарттарының Конституцияға
сәйкестігін оларды бекіткенге дейін қарайды. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған халықаралық шарттар
бекітілмейді және қолданысқа енгізілмейді.
Мұндай заңның ерекшелігі мынада, біріншіден, оның қайнар көзі
халықаралық шарт болып табылады, екіншіден, мұндай заңмен халықаралық;
шартқа өзгеріс, толықтыру енгізілмейді; және үшіншіден, оған Қазақстан
Республикасының заңдарын қабылдау тәртібі қолданылады 4.4. Конституцияға
сәйкес, Республика қатысушы болып табылатын барлық заңдар, халықаралық
шарттар жарияланады. Казақстан Республикасының Қазақстан Республикасының
Парламенті қабылдаған заңдары, қаулылары және басқа актілері қазақ және
орыс тілдерінде шығатын "Парламент Жаршысында", "Егемен Қазақстан",
"Казахстанская правда", "Заң", "Юридическая газета" газеттерінде
жарияланады. Қазақстан Республикасының заңдары аталған газеттерде немесе
олардың ресми қосымшаларында Қазақстан Республикасының Президенті көп
қойғаннан кейін жеті күндік мерзім ішінде, бірақ, олар қабылданған күннен
төрт аптадан кешіктірілмей жарияланады. Қазақстан Республикасының
Парламенті қабылдаған қаулылар мен басқа актілер аталған газеттерде олар
қабылданған күннен жеті күннен кешіктірмей жарияланады. Казақстан
Республикасы заңдарының "Парламент Жаршысында", "Егемен Қазақстан",
"Казахстанская правда" газеттерінде жариялануы ресми жариялану болып
табылады.
Аталған барлық актілер, сондай-ақ өзге де баспасөз органдарында
жариялануы, теледидар, радио арқылы хабарлануы, телеграф арқылы берілуі,
тиісті органдар мен ұйымдарға жіберілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Заңдары, Парламенттің нормативтік сипаттағы
басқа да актілері "Егемен Қазақстан" және "Казахстанская правда"
газеттерінде немесе олардың ресми қосымшаларында жарияланган күннен кейін
он күн өткен соң Республиканың бүкіл аумағында бір мезгілде күшіне енеді.
Заңның күшіне енуінің көрсетілген мерзімі Республика Парламенті актіні
қабылдаған кезде оны қолдануға енгізудің басқа мерзімін белгілеген жағдайда
қолданылмайды.
Бұл жағдайда әңгіме Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының
барлық түрлерінің жариялануы жөнінде болып отыр.Казақстан Республикасы
Президентінің "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын жасасу,
орындау және олардың күшін жою тәртібі туралы" заң күші бар Жарлығында
оларды жариялау тәртібі көзделген. Парламент бекіткен, Қазақстан
Республикасы үшін күшіне енген мемлекетаралық және үкіметаралық шарттар
Парламенттің ресми басылымдарында жарияланады.
Қазақстан Республикасы үшін күшіне енген, бекітуге жатпайтын
мемлекетаралық және үкіметаралық шарттар, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының қосылуы, Президенттің келтірілген жарлығы белгілеген
тәртіпте жүзеге асырылған үкіметаралық шарттар "Қазақстан Республикасы
Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің жинағында"
жарияланады. Ведомствоаралық, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қосылуы
Президент жарлығымен белгіленген тәртіпте жүзеге асырылған шарттарды қоса
алғанда, Қазақстан Республикасы үшін күшіне енгізілген халықаралық шарттар
"Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының, келісімдерінің және
жекелеғен заң актілерінің Бюллетенінде" жарияланады) Қазақстан
Республикасының шетел тілінде мэтіні бірдей жасалған халықаралық шарттары
осы тілдердің бірінен қазақ жэне орыс тілдеріне ресми түрдегі аудармасымен
жарияланады.
Азаматтардың қүқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты
нормативтік қүқықтық актілер де ресми, яғни оларды қабылдаған мемлекеттік
органдардың атынан ресми түрде жариялануы тиіс. Тек осындай реттерде ғана
оларды нақты жағдайларға қолдануға болады.Осы ретте әңгіме Президенттің
нормативтік жарлықтары, Үкіметтің, Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы Соттың
қаулылары, орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың нормативтік
актілері жөнінде болып отыр. Қазақстанның ежелгі дәстүрлі құқық нормаларын
жан-жақты зерттеп алмайынша, Қазақстан Республикасындағы апеллияциялық
өндіріс жайлы толыққанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес. Өкінішке орай,
отандық қылмыстық процесс жүйесінде соттың үкімдері мен шешімдерін
апелляциялық қайта қарау институты соңғы уақыттарда ғана пайда
болғандықтан, Қазан төңкерілісіне дейінгі қазақ құқықнамасынан бұл
тақырыпты дөп басып тауып алудың қиын екені де рас.
Дәстүрлі құқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы жағынан
біркелкі болғанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан эр түрлі нормалар
мен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде бір-бірінен тым
алшақ емес, қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жатқандай еді.
Түптамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалар мен институттардың күні
кешегі он тоғызыншы ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім,
сондықтан да болар, қазақтың дәстүрлі құқығындағы қайсыбір нормалардың
қашан пайда болғанын тап басып айту оңай емес.
Қазан төңкерілісіне дейін қазақтардың дәстүрлі құқығында қылмыстық
және азаматтық құқық бұзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер-
білінбес қана болды. Қазақтардың пікірінің дамуы жөнінде он тоғызыншы
ғасырдағы әйгілі қазақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш. Уәлиханов
былай дейді:
"Қылмыспен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек тұрмыс-салты басқаша
дамыған қырғыздардан (қазақтардан) орыстармен немесе басқа еуропалықтармен
бірдей көзқарасты талап ету дұрыс емес
1.1. Құқықтық норманың құрылымы
Құқық нормаларында халықтың, таптардың, топтардың, тіпті жеке адамның
еркі де бекітіледі. Адамзат тарихында жеке адамның еріктерінің құқықтық
нормаларында бекітілуі көп болған. Мысалы, коммуннзм идеологиясының негізін
қалаушы Карл Маркс өзінің Коммунистік партияның манифестідеген еңбегінде
буржуазиялық қоғамдағы мұрагерлік туралы заңның өте қатаң талаптарын жоюды
өз әмірінен алган. К.Маркс өзінің құдай қосқан әйелі бола тұрып, отбасында
қызметші болған Ленхен деген әйелмен көңілдес болып, бала туғызған.
Әйелінен сескенген К.Маркс Ф.Энгельске сәбиді менікі дегізеді, бірақ оған
өзінің мұрасын бөліп беруді армандайды. Өкінішке орай сол кездегі заң
бойынша заңды некеден туған балаларға ғана мұрагерлік берілген.
Социалистік идеологияны жазу барысында К.Маркс Коммунистік партияның
манифесінде қатаң мұрагерлік заңын жоққа шығаруды талап етті. З. Құқықтық
нормалар қажет болған жағдайларда мемлекеттік күшпен қамтамасыз етіледі.
Сот, прокуратура полиция және басқа да мемлекеттік органдар құқық
нормаларын бұрмалаған, немесе орындамаған субъектілерге күш қолданады,
жауап қатартады.
Құқықтық норма дегеніміз мемлекет бекіткен, бәріне бірдей, формаларды
— айқын және орындалуы, сақталуы, қажет болган жағдайда күшпен қамтамасыз
етілетін мінез құлықтың үлгісі.
Құқықтық нормалар жеке түлғалар мен заңды тұлғалардың нақтылы
мағынадағы құқықтық жағдайларын, мінез-құқықтарын бекітеді. Құқықтық
қатынасқа түскен субъектілер құқық нормаларындағы ереже, үлгі талаптарына
сай ғана әрекеттер істеулері тиіс. Формула жүзінде: Мен солай істеуім
керек, құқық нормасы менен соны талап етеді деген талап іс жүзіне асырылуы
тиіс. Осыған байланысты құқықтық нормаларының мазмұны мынандай
ерекшеліктермен айшықталады:
Құқықтық нормаларда қайсыбір болмасын заманның, тарихи жағдайлардың
тілек-талаптары мен қажеттілігі бекітіледі. Мысалы, Қазан төңкерісінен
кейін Кеңес өкіметі қабылдаған құқық нормалар өтпелі дәуірдің барлық
талаптарын бекітті (жерді тартып алу, завод, фабрикаларды тәркілеу,
байларды сайлау құқықтарынан айыру, қалың малды, әмеңгерлікті, көп әйел
алушылықты жою).
Субъектілердің құқықтары мен міндеттері нақтылы, айқын мағынада
бекітіледі. Жеке және заңды тұлғалар тек талаптар негізінде құқықтары мен
міндеттерін атқара алады. Құқықтық норма үлгісінен тыс әрекеттер заңсыз деп
танылады.
Құқықтық нормалардың мазмұны, түсініктілігі және санаға ұғымдылығы оны
жазған, қабылдаған органдардың сауаттылығына тікелей байланысты болды.
Шашыраңқы, түсініксіз, қайталауы басым, дұрыс дәрежеде аударылмаған
құқықтық нормаларды қолдануда көптеген қиындықтар туындайды. Құқықтық
нормалар математикалық формулалар сияқты нақтылы, айқын және қысқа болулары
шарт. Көп сөзділік, мағынасы түсініксіз нормалар бұрмалауға жол ашады,
заңсыздыққа әкеп соқтырады. Белгілі күштер, партиялар, топтар және таптар
лоббизм тетіктерін пайдалану аркылы өз мүдделерін құқық нормаларында
бекітеді.
Әр кезде тиімді құқықтык нормалар коғамдық қатынастарды реттеуде
қоғамды прогреске жетелейді, шиеленістердің болуын тежейді. Керісінше,
тиімсіз нормалар өмірдің дамуын тежеп, керітартпалық рөл атқарады. Құқық
жасаушылықтың мақсаты заң ғылымының жетістіктерін пайдалану арқылы тиімді
құқық нормаларын қабылдау болып табылады. Құқық нормаларынын мазмұнын
аталмыш ерекшеліктерді біртұтастық мағынада танып, зерттегенде ғана оның
барлық сипаты мен тиімділігіне баға беруге болады.
Құқықтық нормалар басқа әлеуметтік нормалармен салыстырып қарағанда
жалпы мазмұнға ие, бәріне бірдей колданылатын мінез-құлықты бекітеді.
Осыдан мынандай қорытынды туындайды: құқықтық нормалар өмірде болған
жағдайларға сан алуан рет колданылады және ол жеке бір субъектке
бағытталмайды жалпыға бірдей болып табылады. Мемлекеттік органдар өздерінің
құқық бекіткен құзырлары бойынша құқықтық нормаларды қабылдайды.
Бірақ, қабылдаған нормалардың бәрі құқықтық нормалар болып саналмайды.
Олардың шығарған көптеген кесімдері әр түрлі жағдайларға байланысты болған
сәттерге арналып шығарылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Президентінің бір адамды орденмен марапаттау туралы шығарған жарлығы,
министрдің төменгі сатыда тұрған бөлім, басқарма бастықтарын тағайындау
туралы шығарған бұйрықтары, облыс әкімінің аппараттағы бөлім басшысын
тағайындау туралы шығарған бұйрықтары және т.б. бұл жерде лауазымды
тұлғалардың шығарған кесімдері өздерінің құзырларына байланысты, бір гана
жағдайларға байланысты бір ғана жағдайларға қатысы бар, басқа адамдарға
ешқандай қатысы жоқ. Судьяның заң негізінде шығарған шешімдері мен үкімдері
де дара кесімдер қатарына жатады. Дара кесімдер күқық нормалар сияқты
нормативтік сипатқа ие бола алмайды, бір ғана жағдайларға қолданылады,
сонымен өзінің күшін жояды. [ Ағдарбеков Т. - 320 б.]
Құқықтық нормалардың өздеріне тән арнайы құрылымы болады. Құқықтық
нормалардың құрылымы танудың теорияға және тәжірибеге мәні өте зор. Оны
меңгеру, білу арқылы заңгерлер құқықты қолдану процесі қызметінде кеңінен
пайдаланады.
Құқықтық норманың құрылымы дегеніміз - қисынды мағынамен оның ішкі
мазмұнының элементтерін айқындап көрсету. Құқықтық нормалардың құрылымы
мынандай элементтерден тұрады: Гипотеза (шарт, жағдай), Диспозиция (мінез-
құлык), Санкция (жаза).
Гипотеза — өмірде болатын нақтылы жағдайларда құқықтық норманың
қолданылуы. Негізінде Егер деген мағынамен қамтылады. Гипотеза құрамдық
мағынасына байланысты мынандай түрлерге бөлінеді: Жай (жұпыны) гипотеза бір
ғана жағдай болғанда құқықтық норманың дипозициясы іс жүзіне асырылады,
немесе қолданылады. Күрделі гипотеза екі немесе бірнеше жағдайлар арқылы
диспозиция қолданылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының сайлау туралы
заңының 3-мынандай күрделі гипотезаны бекітеді: Республика Президентін,
Парламснт Мәжілісінің және мәслихаттарының депутаттарын жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелері сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізіндс жасырын дауыс беру жағдайында өткізеді. Бапта
көрсетілгендей сайлаудың өтуі үшін бірнеше жағдайлар, шарттар бекітілген.
Дәрежелі кесімділік сипаты бойынша болжамдар абсолюттік-кесімді және
салыстырмалы кесімді болып бөлінеді.
Абсолюттік-кесімді гипотеза өзінің мәтінінде құқықтық норманы
қолданудың және іс жүзіне асырылуының нақтылы жағдайлары мен шарттарын
көрсетеді. Мысалы, Қазақстан Республикасы неке және отбасы заңының 11-
бабы абсолюттік-кесімді гипотезаға жатады:
Некеге тұруға; біреуі болса да басқа тіркелген некеде тұрған
адамдардың; тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың
(ата-аналар мен балалардың, атасының, әжесінің және немересінің), ата-анасы
бір және ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-
сіңілілердің (аға-қарындастарының); асырап алушылар мен асырап
алынғандардың; біреуін болса да психикалық ауруының немесе ақыл-есі
кемдігінің салдарынан сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың
арасында жол берілмейді. Немесе, Қазақстан Республикасының Азаматтык іс
жүргізу кодексінің 249-бабы абсолюттік кесімді нормалар санатына жатады:
сот егер: талап қоюшы осы санаттагы істер үшін занда белгіленген дауды
алдын ала сотқа дейін шешудің міндетті тәртібін сақтамаса және осы тәртіпті
қолданудың мүмкіндігі жоғалмаса; арызды әрекетке қабілетсіз адам берсе;
арызға қол қойған және оны берген адамның арызға қол қоюға және оны беруге
өкілеттігі жоқ болса; осы немесе басқа соттын іс жүргізуінде осы тараптар
арасындағы, сол мәселе туралы дау бойынша және сол негіздер бойынша бұрын
козғалған іс бар болса; тараптар арасында бұл дауды заңға сәйкес аралық
соттың шешіміне беру туралы келісім жасалса және жауапкерден істі мәні
бойынша қарау басталғанға дейін дауды сотта шешуге қарсылық білдірсе;
өздерінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап қоюшы екінші шақыру
бойынша сотқа келмесе; өзінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап
қоюшы екінші шақыру бойынша сотқа келмесе, ал жауапкер істі мәні бойынша
қарауды талап етпесе; өзінің мүддесіне сай іс қозғалған адам мәлімделген
талапты қолдамаса; талап арызды қайтарып алу туралы өтініш берілсе, ал
жауапкер істі мәні бойынша қарауды талап етпесе; көрсетушіге арналған күші
жойылған бағалы қағаздар және ордерлі бағалы қағаздар бойынша құқықты
қалпына келтіру туралы істер жөніндегі өтініш жарияланымнан бастап үш ай
мерізім аяқталғанға дейін берілсе, арызды қараусыз қалдырады. Осы
көрсетілген шарттардың бірі анықталатын болса, сот арызды қараусыз
қалдырады, яғни диспозиция өзінің құқықтық күшіне енеді.
Салыстырмалы-кесімді гипотеза құқық нормаларын іс жүзіне асыратын
субъектілерге арнайы шеңбер көлемінде шарттардың бірнеше мүмкіндіктерін
беруді бекітеді. Мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы заңның 90-бабы
салыстырмалы-келісімді гипотезаға мысал бола алады, Егер мемлекеттік
тұрғын үй қорындағы тұрғын үйде... тұрғын үй сақталатын уакытша болмаған
жалға алушының отбасы мүшелері тұрмайтын болса, жалға алушы сақталған
тұрғын үйге қосымша жалғау шарты бойынша тұрғындарды кіргізуге не тұрғын
үйдің сақтау мерзімінде уақытша тұрғындарды тұрғызуға құқылы. Құқықтық
норма жалға алушыға салыстырмалы кесімді гипотеза арқылы екі мүмкіндік
шартын бекітіп отыр.
Баяндау тәсілі бойынша гипотезалар абстрактілі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz