Құқықгы жүзеге асыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1Құқықгы жүзеге асырудың түсінігі және нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2Құқықтық нормаларды қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдері ... ... ..6
3Құқықтағы олқылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
4Зандылық және құқықтық тәртіп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қолданылган әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1Құқықгы жүзеге асырудың түсінігі және нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2Құқықтық нормаларды қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдері ... ... ..6
3Құқықтағы олқылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
4Зандылық және құқықтық тәртіп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қолданылган әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Тақырыптың өзектілігі: Құкық дегеніміз - мемлекет орнатқан және оның күшімен қорғалатын, жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін тәртіп ережелерінің (нормалардың) жиынтығы.
Әдетте, бұзылған құқықтарың адамдар өздігінен қалпына келтіре алмайды, құқық қолдану оны жүзеге асыру үшін жасалады. Құқықтық қоғамда құқықты жүзеге асырудың ерекше тәсілдері бар:
1) Құқықты сақгау;
2) Құқықты орындау;
3) Құқықты пайдалану;
4) Құқықты қолдану.
Құқықты қолдану бірнеше сатыдан түрады:
1) іетің нақтылы мән - жайларын анықтау;
2) істің заң негізін анықтау;
3) құқықтық норманы қолдану арқылы шешім қабылдау;
4) шешімді жүзеге асыру.
Курстық жұмыстың мақсаты: Құқықты жүзеге асырудың түсінігі мен нысандарын түсіну.
Курстық жұмыстың міндеті:
-құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі және нысандарын қарастыру;
-құқықтық реттеудің мазмүны жэне әдістерін анықтау;
-нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу;
-құқық нормаларын қолдану, құқық нормаларын жүзеге асырудың ерекше
-құқық нормаларын қолдану сатыларына тоқталу;
-заңдылық жэне құқық тәртібін қарастыру;
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі болімнен,
қорытындыдан түрады.
Әдетте, бұзылған құқықтарың адамдар өздігінен қалпына келтіре алмайды, құқық қолдану оны жүзеге асыру үшін жасалады. Құқықтық қоғамда құқықты жүзеге асырудың ерекше тәсілдері бар:
1) Құқықты сақгау;
2) Құқықты орындау;
3) Құқықты пайдалану;
4) Құқықты қолдану.
Құқықты қолдану бірнеше сатыдан түрады:
1) іетің нақтылы мән - жайларын анықтау;
2) істің заң негізін анықтау;
3) құқықтық норманы қолдану арқылы шешім қабылдау;
4) шешімді жүзеге асыру.
Курстық жұмыстың мақсаты: Құқықты жүзеге асырудың түсінігі мен нысандарын түсіну.
Курстық жұмыстың міндеті:
-құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі және нысандарын қарастыру;
-құқықтық реттеудің мазмүны жэне әдістерін анықтау;
-нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу;
-құқық нормаларын қолдану, құқық нормаларын жүзеге асырудың ерекше
-құқық нормаларын қолдану сатыларына тоқталу;
-заңдылық жэне құқық тәртібін қарастыру;
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі болімнен,
қорытындыдан түрады.
1. Ғ. Сапарғалиев, А. Ибраева Мемлекет және құқық теорияеы: оқу құралы.- Алматы, «Жетіжарға», 1998ж.,-88-896.
2. «Қазақетан Республикасының Конституциясы»: Түсініктеме.-Алматы, «Жеті жарғы», 1999ж.,-26-326.
3. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен қүқығының негіздері» : оқулық.-Алматы, 2003ж.,-112-1166.
4. Қ.А. Мустафаев «Құқықтық тәлім - тәрбие мен жалпы оқытудың іс- шаралары» // 3аң.-2005ж.-№5.~31-336.
5. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов мемлекет және қүқық теориясы: оқулық.-Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа- полиграфия орталығы 1999ж.,-124-1276.
6. «Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі» 27.12.1994ж.
7. Н.Ә. Назарбаев «Қазақтан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында»: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы .- Астана, 2006ж.,-9-11б.
8. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030» Алматы, 1998ж.
9. Н.Дулатов, С. Амандықова, А. Турлаев Мемлекет және қүқық негіздері: Фолиант.- Астана, 2001ж.,-10-146.
10. Н. Елікбаев, М. Нуршаев «Қүқықтық сана мен қүқықтық мәдениеттің жаңа сатысы» // Заң.-2004ж.,-№13-30-346.
11. Н.И. Матузов, А.В. Малько Теория государства и права: курс лекции.- Юристъ, Москва,1997ж.,-313-3166.
12. «Мемлекеттің және қүқықтың ортақ қағидасы»: Академиялық курсі- том.-Москва, Зерцало, 1998ж.,-70б.
13 «Мемлекеттің және қүқықтың ортақ қағидасы»: Академиялық курс 2- том.-Москва, Зерцало, 1998ж.,-74-786.
14. С.Д. Баққүлов Қүқық негіздері: оқулық.-Алматы, 2004ж.,-28б.
15. С.А. Дьяченко // Заңгер.-2002ж.-№15-4-66.
16. С. Ынтымақов « Қоғамдық қор: қүқықтық жағдайының өзекті мәселелері» // Заңгер.-2005ж.-№12.-42-44б.
17. Т. Мамедсупиев «Құқықтықтың табиғаты нормативтік Жоғарғы сот Қазақстан Республикасы» // Фемида.-2006ж.-№4.-12б.
Т. Мырзамбетов «Конетитуция еліміздің тұрақтылығы мен
тыныштығының кепілі» // Заңгер.- 2005ж.-№19.-40-446.
18. Т. Ағдарбеков Мемлекет және құқық теориясы: оқулық.- Алматы, 2003ж.,-212-2166.
19. Т. Айтмухамбетов «Қазақстанның сот өндіріснде сот шешімдерін қайта қарау» // Заң.-2004ж. ,-№21 .-86.
20. Т. Айтмухамбетов «Қазақтардың дәстұрлі құқығы бойынша шешімдерді қайта қарау институты» // Заң.-2004ж.,-№21 .-96.
2. «Қазақетан Республикасының Конституциясы»: Түсініктеме.-Алматы, «Жеті жарғы», 1999ж.,-26-326.
3. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен қүқығының негіздері» : оқулық.-Алматы, 2003ж.,-112-1166.
4. Қ.А. Мустафаев «Құқықтық тәлім - тәрбие мен жалпы оқытудың іс- шаралары» // 3аң.-2005ж.-№5.~31-336.
5. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов мемлекет және қүқық теориясы: оқулық.-Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа- полиграфия орталығы 1999ж.,-124-1276.
6. «Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі» 27.12.1994ж.
7. Н.Ә. Назарбаев «Қазақтан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында»: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы .- Астана, 2006ж.,-9-11б.
8. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030» Алматы, 1998ж.
9. Н.Дулатов, С. Амандықова, А. Турлаев Мемлекет және қүқық негіздері: Фолиант.- Астана, 2001ж.,-10-146.
10. Н. Елікбаев, М. Нуршаев «Қүқықтық сана мен қүқықтық мәдениеттің жаңа сатысы» // Заң.-2004ж.,-№13-30-346.
11. Н.И. Матузов, А.В. Малько Теория государства и права: курс лекции.- Юристъ, Москва,1997ж.,-313-3166.
12. «Мемлекеттің және қүқықтың ортақ қағидасы»: Академиялық курсі- том.-Москва, Зерцало, 1998ж.,-70б.
13 «Мемлекеттің және қүқықтың ортақ қағидасы»: Академиялық курс 2- том.-Москва, Зерцало, 1998ж.,-74-786.
14. С.Д. Баққүлов Қүқық негіздері: оқулық.-Алматы, 2004ж.,-28б.
15. С.А. Дьяченко // Заңгер.-2002ж.-№15-4-66.
16. С. Ынтымақов « Қоғамдық қор: қүқықтық жағдайының өзекті мәселелері» // Заңгер.-2005ж.-№12.-42-44б.
17. Т. Мамедсупиев «Құқықтықтың табиғаты нормативтік Жоғарғы сот Қазақстан Республикасы» // Фемида.-2006ж.-№4.-12б.
Т. Мырзамбетов «Конетитуция еліміздің тұрақтылығы мен
тыныштығының кепілі» // Заңгер.- 2005ж.-№19.-40-446.
18. Т. Ағдарбеков Мемлекет және құқық теориясы: оқулық.- Алматы, 2003ж.,-212-2166.
19. Т. Айтмухамбетов «Қазақстанның сот өндіріснде сот шешімдерін қайта қарау» // Заң.-2004ж. ,-№21 .-86.
20. Т. Айтмухамбетов «Қазақтардың дәстұрлі құқығы бойынша шешімдерді қайта қарау институты» // Заң.-2004ж.,-№21 .-96.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1Құқықгы жүзеге асырудың түсінігі және
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...4
2Құқықтық нормаларды қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдері
... ... ..6
3Құқықтағы
олқылықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 14
4Зандылық және құқықтық
тәртіп ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
Қолданылган әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .20
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Құкық дегеніміз - мемлекет орнатқан және оның
күшімен қорғалатын, жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін тәртіп
ережелерінің (нормалардың) жиынтығы.
Әдетте, бұзылған құқықтарың адамдар өздігінен қалпына келтіре алмайды,
құқық қолдану оны жүзеге асыру үшін жасалады. Құқықтық қоғамда құқықты
жүзеге асырудың ерекше тәсілдері бар:
1) Құқықты сақгау;
2) Құқықты орындау;
3) Құқықты пайдалану;
4) Құқықты қолдану.
Құқықты қолдану бірнеше сатыдан түрады:
1) іетің нақтылы мән - жайларын анықтау;
2) істің заң негізін анықтау;
3) құқықтық норманы қолдану арқылы шешім қабылдау;
4) шешімді жүзеге асыру.
Курстық жұмыстың мақсаты: Құқықты жүзеге асырудың түсінігі мен
нысандарын түсіну.
Курстық жұмыстың міндеті:
-құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі және нысандарын қарастыру;
-құқықтық реттеудің мазмүны жэне әдістерін анықтау;
-нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу;
-құқық нормаларын қолдану, құқық нормаларын жүзеге асырудың ерекше
-құқық нормаларын қолдану сатыларына тоқталу;
-заңдылық жэне құқық тәртібін қарастыру;
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі болімнен,
қорытындыдан түрады.
1 Құқықты жүзеге асырудың түсінігі және нысандары
Құқықтық нормалар адамдардың санасы мен еркіне мақсатты түрде әсер ете
отырып, оларды заңнамаға сәйкес жүріп-түруға итермелеу үшін қажет. Қоғамдық
қатынастардың қатысушыларының жүріс-тұрыстары арқылы кез-келген заңшығарушы
қалайтын нәтижелерге жетуге болады.
Құқықтық нормаларды жүзеге асыру - құқықтық нормалардың ережелері
корініс тапқан адамдардың жүріс-түрысы, олардың құқықтарды жүзеге асыру мен
занды міндеттерді орындаумен байланысты тәжірибелік қызметі. Субъектілердің
әрекеттерінің сипатына қарай құқықты жүзеге асырудың төрт нысанын бөліп
қарастырады:
1 сақтау - қолданыстағы құқықпен тыйым салынған әрекеттерден бас
тарту;
2 орындау - оң мазмұнды занды міндеттерді орындауға байланысты
белсенді әрекеттерді жүзеге асыру;
3 пайдалану - олар арқылы түлганың өз мүддесін қанағаттандырылатын
субъективтік құқықтарды жүзеге асыру;
4 қолдану - қүзіретті органдардың нақгы бір заңды істі шешуге
байланысты биліктік қызметі, нәтижесінде сәйкес жеке акт қабылданады.
1. Құқықтық нормаларды қолдану түсінігі, белгілері және
кезеңдері
Құқықтық норма - қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын
әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың,
мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзіне асырудың қүралы. Құқықтық норма
қоғам мүшелерінің мінез-құлқын, іс-әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма немесе нормалардың бір жүйесі құкық бола алмайды. Құқық деп
қоғамның билігін, саясатын, мүддесін іс жүзіне асыруды толық қамтыған
нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара құқықтық
норманың маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді біріктіреді.
Коғамдық мүддені, саясатты, мемлекеттік билікті, бостандықты, тендікті,
әділеттікті, адамгершілікті, зандылыкты, тәртіпті, білімді, ғылымды, рухани
сананы, халықтың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын т.б. демократиялық іс-
әрекеттерді.
Құқықтық норманың кұндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп басқарудың құралы, сол арқылы
адамдардың, заңды тұлғалардың қарым-қатынастарына дұрыс бағыт беріп
отырады;
- құқықтық нормалар қоғамдық құрылыс жүйені қорғаудағы ең сапалы
құрал, нормативтік актілер қоғамға зиянды іс-әрекеттерғе жауапкершілікті
күшейтіп отырады;
- құқықтық нормалар қоғамның дамуына пайдалы қатынастарды қолдап,
қолайсызданын қысқартып, экономиканың, әлеуметтік жағдайдың жақсаруына
мүмкіншілік жасап отырады;
- құқықтық нормалар қоғамда әділеттікті, теңдікті, бостандық т.б.
демократиялық қағидаларды қалыптастырады;
- құқықтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық байланысты, қатынасты
жақсартудың құралы.
Құқықтық норма - заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-тұрыстың
айырымдылық белгісін білдіреді. Осыдан құқықтық норма жария айқындылық,
нақтылық мәнге ие болады. Оның өзі заңмен көзделген істің шешімін табуға
мүмкіндік береді.
Әрбір құқықтық норманың үш элементі (бөлігі) болады: диспозиңия (мінез-
құлық ережесі), гипотеза және санкция (жаза, шара).
Құқықтық норманың гипотезасы (жорамалы) - құқықтық норманы қолдану
(немесе қолданбау) үшін қажетті өмірдегі мән-жайлардың бар екенін
көрсететін құкыктык норманың бөлшегі. Гипотезаның көмегімен мінез- құлықтың
қиялдагы нұсқасы өмірдегі жағдаймен, белгілі адаммен, мерзіммен және
орынмен байланыстырылады. Былайша айтқанда, гипотеза құқықтық нормаға жан
бітіреді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіп
бұзған болуы керек. Еғер осындай іс-әрекет жасаса ғана, заң бұзушы жауапқа
тартылады.
Егер гипотезада бір гана мән-жай көрсетіліп, сол жагдайда құқықтық
норма қолданылатын болса, оны жай гипотеза дейді. Мысалы, егер бала туғанда
ата-анасы қазақстан Республикасының азаматы болып саналады. Егер құқықтық
норманы колдану үшін екі, одан да көп мэн-жай қажет болса ондай гипотезаны
күрделі гипотеза дейді.
Егер қүқықтық норманың қолданылуы бірнеше мэн-жайдың біреуіне
байланысты болса, оны балама гипотеза дейді.
Қүқықтық норманың диспозиңиясы - құқықтық қатынастарға қатысушылардың
мінез-құлқы қандай болуы керек екенін анықтайтын құқықтық бөлшегі.
Диспозиңия - құқықтық норманың ұйтқысы, мазмұны, өзегі. Бірақ құқықтық
норма тек қана диспозиңиядан тұрмайды. Гипотеза санкңиямен байланысқанда
ғана диспозиңия өзінің реттеушілік қызметін атқара алады. Диспозиңия -
мінез-қүлықтың үлгісі. Диспозиңия үш түрлі болады: а) жай диспозиңия, егер
мінез-қүлықтың мазмүны ашылмаса; б) бейнеленген диспозиңия - мінез-құлықтың
барлық мэнді белгілері анықталса; в) сілтемелі диспозиңия - егер құқықтық
норма диспозициясы анықталған басқа кұқықтық нормаға сілтеп нүсқаса.
Құқықтық норманың санкңиясы - құқыктық норманың диспозиңиясы бұзылған
жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі.
Санкңияда мемлекет қандай іс-эрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтынын
көрсетеді. Санкцияның түрлері:
а) абсолютті - анық,
б) баламалы,
в) салыстырмалы.
Заң (басқа да нормативтік қүқықтық актілер) - норматнвтік акт болып
саналады. Оның құрылымы ерекше. Заң баптардан тұрады. Бір занда бір,
бірнеше, ондаған баптар болуы мүмкін. Ал заңның бабы бір немесе бірнеше
қүқықтық нормалардан түруы мүмкін. Егер заңның бабына бір норма болса, бап
пен норма сәйкес келеді. Бапта екі норма да болуы мүмкін. Онда, әрине
баптың мазмүны норманың мазмүнынан кең болады. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Конституциясының 34-бабы екі қүқықтық нормадан түрады:
Әркім Қазақстан Республикасы Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа
адамдардың қүқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар- намысын құрметтеуге
міндетті.
2. Әркім Республиканың мемлекеттік рэміздерін қүрметтеуге міндетті.
Кейде бір қүқықтық норма бірнеше баптан түруы мүмкін.
Заңның бабында кейде норманың тек бір бөлігі ғана болады, ал басқа
бөліктерін тағы екінші, үшінші баптардан немесе басқа нормативтік
актілерден іздеуге тура келеді. Бүдан қүқық нормасын заңның бабынан
ажыратудың қажеттілігі туындайды. Мүның өзі сірэ нормативтік актінің бір
бабында кейде екі, үш жэне одан да көп нормалардың кездесуінен болады.
Кейбір актілер, мысалы, қүқықтың басқа салаларында қызмет ететін актілер
санкцияларды білдіруге маманданған болыпкеледі.
Егерде қүқық нормасының қүрамындағы қүрылымдық элементтердің қайсы
біреуі болмаса, онда ол өзінің реттеуші рөлін орындай алмайды. Сондықтан да
нормаларды жасағанда заң шығарушы оның эрбір бөлігін арнайы жазып алуы
қажет немесе оған тиісті сілтеме жасау жөн. Ал ол норманы жүзеге асырушы
өзінің істерін заң жөнімен сауатты құру үшін норма элементтерінің барлық
байланыстарын ескеруі тиіс.
Құқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің құрылымымен,
сондай-ақ маңызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның
ішіңде бәрінен бұрын жеке-дара ұйғарымнан ерекшеленеді. Жеке-дара ұйғарым
нормаға негізделеді жэне бір рет қана орындаумен тэмамдалады. Жеке-дара
ұйғарым дэлме-дэл белгілі бір оқиға ғана жалғыз бір жолғы әрекетке ғана,
нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана орналады. Басқа жағынан алып
қарағанда құқық нормасы құқықтың жалпы принциптерінен ерекшеленеді. Құқық
принциптері норматвитік сипатта болса да, деғенмен озін құқық нормасы
арқылы көрсетеді, озін анықтап дәлелдеуді қажет етеді, гипотеза мен
санкцияға тікелей шықпайды. Онсыз құқықтық реттеудің айқындылығын көз
алдымызға елестетудің өзі қиын.
Қандай бір норма болмасын оның қайсы түрге жататынын айқындап, анықтап
алуға қызмет ететіндер құқықты жақсылап түсінуі, толығынан алғанда не үшін
қажет болатынын анықтау, реттеушілік мүмкіншіліктерінің қандай дәрежеде
екендіктерін біліп алу болып табылады. Заң нормаларын жіктеуғе оларды
реттеуші жэне қорғаушы (сақтаушы) деп бөлу жіктеудің ең бастысы болып
табылады. Белгілі бір шамада мұның өзі де шартты ғана. Олай болатын себебі,
эрбір норма адамдардың еркі мен ықтиярына, санасына ықпал ете отырып, оның
мінезін, жүріс-тұрыстарын реттейді. Соның өзімен олардың мінездерін, жүріс-
тұрыстары тікелей реттелетін тэрізді. Қорғау нормалары заң алдындағы
жауаптылықтың жэне субъективті құқықтарды қорғаудан басқалай да мэжбүрлеу
шараларын белгілейді. Оларды қолданудың тэртіптік реттері мен жөн-
жосықтарын анықтайды. Мұнда адамдардьщ мінездерінің, жүріс-түрыстарының
реттелуін жанамалай түрде жүргізілетін іспетті болады. Сонымен алдын-ала
қарастырылған санкцияның сипаты мен оның қай салаға жататындығына
байланысты кұқық қорғау нормалары, азаматтық құқық қорғау нормалары,
экімшілік құқық қорғау нормалары деп, қылмыстық құқық қорғау нормалары деп
сараланады. Нақ осы аталған сараларының нормалары негізінен алғанда
қоғамдық қатынастарды сақтап, қорғауға маманданған болып келеді.
Кұқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің кұрылымымен,
сондай-ақ маңызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді.
Құқық нормасы, оның ішінде бәрінен бұрын жеке-дара ұйғарымнан
ерекшеленеді. Жеке-дара ұйғарым нормаға негізделеді жэне бір рет қана
орындаумен тэмамдалады. Жеке-дара ұйғарым дәлме-дәл белгілі бір оқнға ғана
жалғыз бір жолғы эрекетке ғана, нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана
орналады. Басқа жағынан алып қарағанда құқық нормасы кұқықтың жалпы
прннциптерінен ерекшеленеді. Құқық принциптері норматвитік сипатта болса
да, дегенмен өзін құқық нормасы арқылы көрсетеді, өзін анықтап дэлелдеуді
қажет етеді, гипотеза мен санкцияға тікелей шыкцайды. Онсыз құқықтық
реттеудің айқындылығын коз алдымызға елестетудің озі қиын.
Ол қатынастардың басым көпшіліғі бостандықты, эділеттікті, тендікті,
адамгершілікті жэне қоғамның экономикалық, саяси, элеуметтік, рухани,
мэдени т.б. даму бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады. Бұл басқарудың
негізгі бағыттары, қағидалары Конституцияда жэне зандарда көрсетілген.
Норма - көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіе- тәсілдерін
алдын-ала анықтап, көрсетіп отырады. Болашақ қатынастың, оны реттеудің,
орындалуының "ұлгісін" жасайды. Міне, осы "үлгілерді" зерттеу арқылы
ғалымдар мемлекеттердің откен тарихымен танысып жатады.
Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынаетарды көп жылдар
дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты
әлеуметтік тұрақты проңесті типизация деп атайды. Мұның маңызы өте зор.
Заңдылықты нығайгуға, құқықтық тэртіпті сақтауға зор ұлес қосады.
Нормативтік актілер, мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы қоғамдық
міндет, оны халық түсінеді, біледі.
Нормативтік-құқықтық актілердің мазмұнының сипаттамасы:
1) Бұл актілерді мемлекеттің билік өкілеттігі бар органдары қабылдайды.
Қабылдаудың занды тэртібі болады. Оны орындау міндетті.
2) Бұл процесте мемлекеттің егемендігі іске асып отырады. Оның маңыздылығын
қабылданған нормативтік актілерден көруғе болады.
3) Нормативтік актілердің мазмүны қүқықтық нормалармен сэйкес, дәлме- дэл
болуға тиісті. Өйткені мемлекеттік орғандар "акті" - деғен атпен әртүрлі
мағынада құжаттар шығарып жатады.
4) Нормативтік актілер заңды бөлу үшін міндетті түрде тиісті нысанында
шығарылады. Онда барлық реквизиттері көрсетілуі қажет.
Сот төрелігінің қағидалары:
- адамдардың кінэлі екендіғі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол
қылмыскер емес деп есептеледі;
- бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе экімшілік
жауапқа тартуға болмайды;
- айыпталушы өзінің кінэздігін дәлелдеуге міндетті емес;
- адамның кінэлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыптаушының пайдасына
қарастырылады.
- заңсыз тэсілмен алынган айғақтардың заңды күші болмайды.
- қылмыстық занды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді
(Конституцияның 77-бабы).
Құқықты қолдану - бұл қүқықты жүзеғе асырудың ерекше нысаны. Ол
субъектілердің билік органдарының комегінсіз оз құқықтары мен міндеттерін
жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет. Қолдану мына белгілермен сипатталады:
- қүқықты тек осыган өкілетті қүзіретті органдар гана қол-данады;
- биліктік сипатқа ие;
- іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады,
- сәйкес жеке, биліктік (қүқыққолданушы) актіні қолданумен байланысты;
- үш кезеңнен қүралады:
1) істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бүл кезде іс бойынша объективтік
шындық анықталып, барлық занды маңызы бар ақпараттарды жинау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1Құқықгы жүзеге асырудың түсінігі және
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...4
2Құқықтық нормаларды қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдері
... ... ..6
3Құқықтағы
олқылықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 14
4Зандылық және құқықтық
тәртіп ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
Қолданылган әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .20
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Құкық дегеніміз - мемлекет орнатқан және оның
күшімен қорғалатын, жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін тәртіп
ережелерінің (нормалардың) жиынтығы.
Әдетте, бұзылған құқықтарың адамдар өздігінен қалпына келтіре алмайды,
құқық қолдану оны жүзеге асыру үшін жасалады. Құқықтық қоғамда құқықты
жүзеге асырудың ерекше тәсілдері бар:
1) Құқықты сақгау;
2) Құқықты орындау;
3) Құқықты пайдалану;
4) Құқықты қолдану.
Құқықты қолдану бірнеше сатыдан түрады:
1) іетің нақтылы мән - жайларын анықтау;
2) істің заң негізін анықтау;
3) құқықтық норманы қолдану арқылы шешім қабылдау;
4) шешімді жүзеге асыру.
Курстық жұмыстың мақсаты: Құқықты жүзеге асырудың түсінігі мен
нысандарын түсіну.
Курстық жұмыстың міндеті:
-құқық нормаларын жүзеге асыру: түсінігі және нысандарын қарастыру;
-құқықтық реттеудің мазмүны жэне әдістерін анықтау;
-нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу;
-құқық нормаларын қолдану, құқық нормаларын жүзеге асырудың ерекше
-құқық нормаларын қолдану сатыларына тоқталу;
-заңдылық жэне құқық тәртібін қарастыру;
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі болімнен,
қорытындыдан түрады.
1 Құқықты жүзеге асырудың түсінігі және нысандары
Құқықтық нормалар адамдардың санасы мен еркіне мақсатты түрде әсер ете
отырып, оларды заңнамаға сәйкес жүріп-түруға итермелеу үшін қажет. Қоғамдық
қатынастардың қатысушыларының жүріс-тұрыстары арқылы кез-келген заңшығарушы
қалайтын нәтижелерге жетуге болады.
Құқықтық нормаларды жүзеге асыру - құқықтық нормалардың ережелері
корініс тапқан адамдардың жүріс-түрысы, олардың құқықтарды жүзеге асыру мен
занды міндеттерді орындаумен байланысты тәжірибелік қызметі. Субъектілердің
әрекеттерінің сипатына қарай құқықты жүзеге асырудың төрт нысанын бөліп
қарастырады:
1 сақтау - қолданыстағы құқықпен тыйым салынған әрекеттерден бас
тарту;
2 орындау - оң мазмұнды занды міндеттерді орындауға байланысты
белсенді әрекеттерді жүзеге асыру;
3 пайдалану - олар арқылы түлганың өз мүддесін қанағаттандырылатын
субъективтік құқықтарды жүзеге асыру;
4 қолдану - қүзіретті органдардың нақгы бір заңды істі шешуге
байланысты биліктік қызметі, нәтижесінде сәйкес жеке акт қабылданады.
1. Құқықтық нормаларды қолдану түсінігі, белгілері және
кезеңдері
Құқықтық норма - қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын
әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың,
мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзіне асырудың қүралы. Құқықтық норма
қоғам мүшелерінің мінез-құлқын, іс-әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма немесе нормалардың бір жүйесі құкық бола алмайды. Құқық деп
қоғамның билігін, саясатын, мүддесін іс жүзіне асыруды толық қамтыған
нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара құқықтық
норманың маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді біріктіреді.
Коғамдық мүддені, саясатты, мемлекеттік билікті, бостандықты, тендікті,
әділеттікті, адамгершілікті, зандылыкты, тәртіпті, білімді, ғылымды, рухани
сананы, халықтың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын т.б. демократиялық іс-
әрекеттерді.
Құқықтық норманың кұндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп басқарудың құралы, сол арқылы
адамдардың, заңды тұлғалардың қарым-қатынастарына дұрыс бағыт беріп
отырады;
- құқықтық нормалар қоғамдық құрылыс жүйені қорғаудағы ең сапалы
құрал, нормативтік актілер қоғамға зиянды іс-әрекеттерғе жауапкершілікті
күшейтіп отырады;
- құқықтық нормалар қоғамның дамуына пайдалы қатынастарды қолдап,
қолайсызданын қысқартып, экономиканың, әлеуметтік жағдайдың жақсаруына
мүмкіншілік жасап отырады;
- құқықтық нормалар қоғамда әділеттікті, теңдікті, бостандық т.б.
демократиялық қағидаларды қалыптастырады;
- құқықтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық байланысты, қатынасты
жақсартудың құралы.
Құқықтық норма - заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-тұрыстың
айырымдылық белгісін білдіреді. Осыдан құқықтық норма жария айқындылық,
нақтылық мәнге ие болады. Оның өзі заңмен көзделген істің шешімін табуға
мүмкіндік береді.
Әрбір құқықтық норманың үш элементі (бөлігі) болады: диспозиңия (мінез-
құлық ережесі), гипотеза және санкция (жаза, шара).
Құқықтық норманың гипотезасы (жорамалы) - құқықтық норманы қолдану
(немесе қолданбау) үшін қажетті өмірдегі мән-жайлардың бар екенін
көрсететін құкыктык норманың бөлшегі. Гипотезаның көмегімен мінез- құлықтың
қиялдагы нұсқасы өмірдегі жағдаймен, белгілі адаммен, мерзіммен және
орынмен байланыстырылады. Былайша айтқанда, гипотеза құқықтық нормаға жан
бітіреді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіп
бұзған болуы керек. Еғер осындай іс-әрекет жасаса ғана, заң бұзушы жауапқа
тартылады.
Егер гипотезада бір гана мән-жай көрсетіліп, сол жагдайда құқықтық
норма қолданылатын болса, оны жай гипотеза дейді. Мысалы, егер бала туғанда
ата-анасы қазақстан Республикасының азаматы болып саналады. Егер құқықтық
норманы колдану үшін екі, одан да көп мэн-жай қажет болса ондай гипотезаны
күрделі гипотеза дейді.
Егер қүқықтық норманың қолданылуы бірнеше мэн-жайдың біреуіне
байланысты болса, оны балама гипотеза дейді.
Қүқықтық норманың диспозиңиясы - құқықтық қатынастарға қатысушылардың
мінез-құлқы қандай болуы керек екенін анықтайтын құқықтық бөлшегі.
Диспозиңия - құқықтық норманың ұйтқысы, мазмұны, өзегі. Бірақ құқықтық
норма тек қана диспозиңиядан тұрмайды. Гипотеза санкңиямен байланысқанда
ғана диспозиңия өзінің реттеушілік қызметін атқара алады. Диспозиңия -
мінез-қүлықтың үлгісі. Диспозиңия үш түрлі болады: а) жай диспозиңия, егер
мінез-қүлықтың мазмүны ашылмаса; б) бейнеленген диспозиңия - мінез-құлықтың
барлық мэнді белгілері анықталса; в) сілтемелі диспозиңия - егер құқықтық
норма диспозициясы анықталған басқа кұқықтық нормаға сілтеп нүсқаса.
Құқықтық норманың санкңиясы - құқыктық норманың диспозиңиясы бұзылған
жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі.
Санкңияда мемлекет қандай іс-эрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтынын
көрсетеді. Санкцияның түрлері:
а) абсолютті - анық,
б) баламалы,
в) салыстырмалы.
Заң (басқа да нормативтік қүқықтық актілер) - норматнвтік акт болып
саналады. Оның құрылымы ерекше. Заң баптардан тұрады. Бір занда бір,
бірнеше, ондаған баптар болуы мүмкін. Ал заңның бабы бір немесе бірнеше
қүқықтық нормалардан түруы мүмкін. Егер заңның бабына бір норма болса, бап
пен норма сәйкес келеді. Бапта екі норма да болуы мүмкін. Онда, әрине
баптың мазмүны норманың мазмүнынан кең болады. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Конституциясының 34-бабы екі қүқықтық нормадан түрады:
Әркім Қазақстан Республикасы Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа
адамдардың қүқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар- намысын құрметтеуге
міндетті.
2. Әркім Республиканың мемлекеттік рэміздерін қүрметтеуге міндетті.
Кейде бір қүқықтық норма бірнеше баптан түруы мүмкін.
Заңның бабында кейде норманың тек бір бөлігі ғана болады, ал басқа
бөліктерін тағы екінші, үшінші баптардан немесе басқа нормативтік
актілерден іздеуге тура келеді. Бүдан қүқық нормасын заңның бабынан
ажыратудың қажеттілігі туындайды. Мүның өзі сірэ нормативтік актінің бір
бабында кейде екі, үш жэне одан да көп нормалардың кездесуінен болады.
Кейбір актілер, мысалы, қүқықтың басқа салаларында қызмет ететін актілер
санкцияларды білдіруге маманданған болыпкеледі.
Егерде қүқық нормасының қүрамындағы қүрылымдық элементтердің қайсы
біреуі болмаса, онда ол өзінің реттеуші рөлін орындай алмайды. Сондықтан да
нормаларды жасағанда заң шығарушы оның эрбір бөлігін арнайы жазып алуы
қажет немесе оған тиісті сілтеме жасау жөн. Ал ол норманы жүзеге асырушы
өзінің істерін заң жөнімен сауатты құру үшін норма элементтерінің барлық
байланыстарын ескеруі тиіс.
Құқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің құрылымымен,
сондай-ақ маңызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның
ішіңде бәрінен бұрын жеке-дара ұйғарымнан ерекшеленеді. Жеке-дара ұйғарым
нормаға негізделеді жэне бір рет қана орындаумен тэмамдалады. Жеке-дара
ұйғарым дэлме-дэл белгілі бір оқиға ғана жалғыз бір жолғы әрекетке ғана,
нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана орналады. Басқа жағынан алып
қарағанда құқық нормасы құқықтың жалпы принциптерінен ерекшеленеді. Құқық
принциптері норматвитік сипатта болса да, деғенмен озін құқық нормасы
арқылы көрсетеді, озін анықтап дәлелдеуді қажет етеді, гипотеза мен
санкцияға тікелей шықпайды. Онсыз құқықтық реттеудің айқындылығын көз
алдымызға елестетудің өзі қиын.
Қандай бір норма болмасын оның қайсы түрге жататынын айқындап, анықтап
алуға қызмет ететіндер құқықты жақсылап түсінуі, толығынан алғанда не үшін
қажет болатынын анықтау, реттеушілік мүмкіншіліктерінің қандай дәрежеде
екендіктерін біліп алу болып табылады. Заң нормаларын жіктеуғе оларды
реттеуші жэне қорғаушы (сақтаушы) деп бөлу жіктеудің ең бастысы болып
табылады. Белгілі бір шамада мұның өзі де шартты ғана. Олай болатын себебі,
эрбір норма адамдардың еркі мен ықтиярына, санасына ықпал ете отырып, оның
мінезін, жүріс-тұрыстарын реттейді. Соның өзімен олардың мінездерін, жүріс-
тұрыстары тікелей реттелетін тэрізді. Қорғау нормалары заң алдындағы
жауаптылықтың жэне субъективті құқықтарды қорғаудан басқалай да мэжбүрлеу
шараларын белгілейді. Оларды қолданудың тэртіптік реттері мен жөн-
жосықтарын анықтайды. Мұнда адамдардьщ мінездерінің, жүріс-түрыстарының
реттелуін жанамалай түрде жүргізілетін іспетті болады. Сонымен алдын-ала
қарастырылған санкцияның сипаты мен оның қай салаға жататындығына
байланысты кұқық қорғау нормалары, азаматтық құқық қорғау нормалары,
экімшілік құқық қорғау нормалары деп, қылмыстық құқық қорғау нормалары деп
сараланады. Нақ осы аталған сараларының нормалары негізінен алғанда
қоғамдық қатынастарды сақтап, қорғауға маманданған болып келеді.
Кұқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің кұрылымымен,
сондай-ақ маңызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді.
Құқық нормасы, оның ішінде бәрінен бұрын жеке-дара ұйғарымнан
ерекшеленеді. Жеке-дара ұйғарым нормаға негізделеді жэне бір рет қана
орындаумен тэмамдалады. Жеке-дара ұйғарым дәлме-дәл белгілі бір оқнға ғана
жалғыз бір жолғы эрекетке ғана, нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана
орналады. Басқа жағынан алып қарағанда құқық нормасы кұқықтың жалпы
прннциптерінен ерекшеленеді. Құқық принциптері норматвитік сипатта болса
да, дегенмен өзін құқық нормасы арқылы көрсетеді, өзін анықтап дэлелдеуді
қажет етеді, гипотеза мен санкцияға тікелей шыкцайды. Онсыз құқықтық
реттеудің айқындылығын коз алдымызға елестетудің озі қиын.
Ол қатынастардың басым көпшіліғі бостандықты, эділеттікті, тендікті,
адамгершілікті жэне қоғамның экономикалық, саяси, элеуметтік, рухани,
мэдени т.б. даму бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады. Бұл басқарудың
негізгі бағыттары, қағидалары Конституцияда жэне зандарда көрсетілген.
Норма - көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіе- тәсілдерін
алдын-ала анықтап, көрсетіп отырады. Болашақ қатынастың, оны реттеудің,
орындалуының "ұлгісін" жасайды. Міне, осы "үлгілерді" зерттеу арқылы
ғалымдар мемлекеттердің откен тарихымен танысып жатады.
Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынаетарды көп жылдар
дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты
әлеуметтік тұрақты проңесті типизация деп атайды. Мұның маңызы өте зор.
Заңдылықты нығайгуға, құқықтық тэртіпті сақтауға зор ұлес қосады.
Нормативтік актілер, мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы қоғамдық
міндет, оны халық түсінеді, біледі.
Нормативтік-құқықтық актілердің мазмұнының сипаттамасы:
1) Бұл актілерді мемлекеттің билік өкілеттігі бар органдары қабылдайды.
Қабылдаудың занды тэртібі болады. Оны орындау міндетті.
2) Бұл процесте мемлекеттің егемендігі іске асып отырады. Оның маңыздылығын
қабылданған нормативтік актілерден көруғе болады.
3) Нормативтік актілердің мазмүны қүқықтық нормалармен сэйкес, дәлме- дэл
болуға тиісті. Өйткені мемлекеттік орғандар "акті" - деғен атпен әртүрлі
мағынада құжаттар шығарып жатады.
4) Нормативтік актілер заңды бөлу үшін міндетті түрде тиісті нысанында
шығарылады. Онда барлық реквизиттері көрсетілуі қажет.
Сот төрелігінің қағидалары:
- адамдардың кінэлі екендіғі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол
қылмыскер емес деп есептеледі;
- бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе экімшілік
жауапқа тартуға болмайды;
- айыпталушы өзінің кінэздігін дәлелдеуге міндетті емес;
- адамның кінэлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыптаушының пайдасына
қарастырылады.
- заңсыз тэсілмен алынган айғақтардың заңды күші болмайды.
- қылмыстық занды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді
(Конституцияның 77-бабы).
Құқықты қолдану - бұл қүқықты жүзеғе асырудың ерекше нысаны. Ол
субъектілердің билік органдарының комегінсіз оз құқықтары мен міндеттерін
жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет. Қолдану мына белгілермен сипатталады:
- қүқықты тек осыган өкілетті қүзіретті органдар гана қол-данады;
- биліктік сипатқа ие;
- іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады,
- сәйкес жеке, биліктік (қүқыққолданушы) актіні қолданумен байланысты;
- үш кезеңнен қүралады:
1) істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бүл кезде іс бойынша объективтік
шындық анықталып, барлық занды маңызы бар ақпараттарды жинау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz