Мемлекеттік секторды басқарудың шетелдік тәжірибесі

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Мемлекеттік секторды басқарудың шетелдік тәжірибесі

Әлемдік тәжірибе барлық елдерде мемлекеттік сектор мемлекеттің маңызды тірегі екенін көрсетіп отыр. Мемлекеттік сектордың маштабы мен құрылымы көбінесе ұлттық шаруашылықтың жалпы жағдайына, әлеуметтік, тарихи, саяси және өзгеде факторларға тәуелді болады. Мемлекеттік сектордың экономикалық жаңа бір саласына қатысу шаралары мемлекет алға қойған салалық басымдықтарға тәуелді. Көбінесе мемлекеттік кәсіпкерлік үлкен инвесицияларды талап ететін, немесе кейбір себептерге байланысты жеке өндіріске жол берілмейтін салаларда жүзеге асырылады. Ол байланыс, транспорт, энергетика, металлургия саласында, сонымен бірге әлеуметтік салада, мәдениетте, ғылымда жоғары орын алған.

ХХ-ХХІ ғасырларда мемлекеттің экономикалық ролінің күшеюі әлемнің барлық елдеріне тән. Мұны көптеген дамыған елдерде мемлекеттік бюджет мөлшерінің өсу тенденциясы көрсетіп отыр. Мемлекеттік сектордың экономикадағы маштабы мен ролі жекелеген елдерде әртүрлі. АҚШ және Япония сияқты мемлекеттер негізгі шешуші салалар мен өндіріске шоғырландырылған шағын мемлекеттік секторға ие. Құрылған құқықтың мемлекеттік реттеудің шешуші жүйесі арқылы кәсіпкерлік немесе жеке меншікті тиімді пайдалануды икемді ынталандырушы қолдау сол қолдаудың ұтымды жауапкершіктің механизммен үйлестіріліп жүзеге асырылады. Дәл осы жүйе осы мемлекеттерде жалпы ұлттық мүдденің басымдылығын қамтамасыз етеді. Швецияда басқаша жүйе: онда консалидацияланған мемлекеттік жүйе елдің жиынтық ресурсының үштен бірін пайдаланып, шығыстар жиынтық ұлттық өнімнің 62% -не жетеді [1] .

Экономиканың құрылымы қарастырылып отырған тұрғыда өзгеріссіз болып табылмайды. Барлық мемлекеттерде, оның ішінде нарықтық экономикасы дамыған- Англия, Францияда мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процессі белсенді түрде жүргізіледі. Меншіктің құрылымын өзгерту бойынша мұндай динамикалық процестің себебі- жекешелендірілетін кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру.

Франция. Францияның мемлекеттік секторы ел экономикасында маңызды роль атқарады. Мұндай жүйе соғыстан кейінгі елдің даму кезеңінде қалыптасуын бастады, өйткені екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Германия басшылығы француз өнеркәсіпшілеріне соғыс аяқталған соң үлкен табыстарға уәде беріп, Франция мүддесіне қарсы әрекет етуге мәжбүрледі. Осындай жағдайда өнеркәсіптің маңызды салаларына бақылауды жоғалтып алмауы үшін француз үкіметіне көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындарды ұлттандыруға тура келді және бұл осы елдегі үлкен мемлекеттік сектордың пайда болу себебі еді. Мұнан әрі мемлекеттік сектор ұлғая берді.

1986 жылы Ж. Ширак үкіметімен басталған француздың жекешелендіру бағдарламасы 1988 жылы тоқтатылып, 1993 жылы Балладур мен Жюппе үкіметімен бюджет қиыншылығына байланысты қайта жаңартылды. Франция өз бюджетінің тапшылығын ІЖӨ-ге 1998 жылға 5, 3%-тен 3%-ке түсіру Европалық валюталық одақтағы мүшелігіне орай Маастихт критериін қанағаттандыру үшін қажет болатын. Жекешелендіру барысында 50 млрд. -қа жуық доллар алынды. Жекешелендіру компаниясы Франциядағы акционерлер сананың 1994 жылы 4, 5 млн. 5, 7 млн-ға жетуіне әсер етті. Француздық жекешелендіру бағдарламасының маңызды ерекшелігі жекешелендірілген комнанияларды бақылаудың үкіметте сақталуында еді.

Қазіргі жағдайда Франция автомобиль жасауда («Рено»), металлургияда («Юзинор Сасилор») сияқты мемлекеттік топтар үлкен жетістікпен жұмыс істеуде. Олар акционерлік қоғам формасында, акциялары тікелей немесе ұлттық банктер арқылы мемлекетке тиесілі [3] .

Осылайша асыра ұлттандыру мұндай шаралардың тиімсіздігін көрсетті, сондықтан 1980 жылы күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан ұлттық кәсіпорындарды бұрынғы иелеріне қайтарып беру саясаты жүргізіле бастады [4] .

Бұл мысал экономиканы тікелей мемлекеттік бақылауды күшейту саясатының жеке кәсіпкерліктің еркіндігін ұлғайтуға бағытталған ырықтандырылған саясатқа алмасқанын көрсетіп отыр.

Ұлыбритания. Ұлыбритания саяси циклға тәуелді «жекешелендіру- ұлттандыру» сынды екі кезеңнің айқын алмасуы байқалатын елдердің жарқын мысалы. 1945 жылы лейбористік үкімет құлдырауды бастан кешіріп отырған салалардың бір бөлігін ұлттандырып алды. Олардың құрамына көмір, газ, құрыш балқыту, электротехника және т. б. салалар кірді. 1951 жылдан бастап консервативтік үкімет құрыш балқыту кәсіпорындары мен жүк транспорттарын қайтарып берді. 1964 жылы лейбористер құрыш балқыту өнеркәсібін қайта ұлттандырды. Ұлыбританиядағы үлкен ауқымды - қайта ұлттандыру бағдарламасы 1979 жылы басталды. Бұл бағдарлама мемлекеттік кәсіпорындарды жеке секторға берудің озық бағдарламасының бірі. Оның нәтижесінде 2-3 мемлекеттік мекеме жеке меншікке өтті. 1979 жылдан 1975 жылдар аралығында жекешелендіруден түскен жалпы сомасы 97 мдрд. долларды Ұлыбритания үкіметі 48 үлкен Бритиш Телеком, Бритиш Гэз, Бритиш Эйруэйз және Бритиш Петролеум сияқты ірі жекешелендірілген компаниялардан алды.

Ұлыбританияның мемлекеттік қаржы жағдайына жекешелендірудің жалпы әсері оңтайлы болды. «Евромани» (1996 жылы, ақпан) мәліметтері бойынша 1981 жылы салық төлеушілерге субсидия түріндегі шығындар мемлекеттік кәсіпорындарға аптасына 50 млн. фунт-стерлинг болды, қазіргі уақытта бұл компаниялар салық түрінде үлкен табыс алып келеді, мұның өзі жекешелендірусіз мүмкін емес еді.

Британдық жекешелендіру бағдарламасының негізгі ерекшелігі оның бірте-бірте, табыс табуға ыңғайлануы, сатудың әрбір жағдайына құқықтық және нормативтік актілердің мұқият дайындалғандығы болатын.

Ұлыбритания акцияға кеңінен иелік етуде акцияларды бөлшек бөлуді басты назарға алып, ұсынылған бағаға жеңілдіктер бекітіліп, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы кең ауқымды жарнама компаниялары мен банк делдалдығы арқылы акцияға қол жеткізуді ынталандырды, сонымен бірге акцияны ұсынып отырған кәсіпорындар мен құрылымдар жұмысшыларына акцияны сатып алудың түрлі бағдарламасын жасауды ынталандырды.

Атап өтетін және бір ерекшелік жекешелендіруден кейінгі кезеңде бағаны бақылау мен лицензиялауды, жоғары баға режимін қалыптастыруды қоса алғанда табиғи монополия қызметін реттеудің тиімді жүйесі еді, ол жекешелендірілген монополиялардың бағаны арттырудағы мүмкіндігін шектеді, тиімділікке әсер етпейтін инвестицияларды қайтару деңгейі негізінде дәстүрлі реттеумен салыстырғанда тиімдірек.

Осылайша билікке лейбористердің келуі ауқымды ұлттандырумен, ал консерваторлардың келуі қайта ұлттандырудан көрінеді. Саясаттағы мұндай өзгерістер ағылшын экономикасының үнемі өзгеретін нәтижесіне тікелей байланыста болды.

Швеция мен Қытай экономикасының мемлекеттік секторы аса белсенді.

Швеция. Швецияның мемлекеттік секторының маңызды ролі швед үлгісі концепциясына сай елеулі ақша қаражаттарын әлеуметтік және экономикалық мақсаттарға аккумуляциялау және қайта бөлу. Мемлекеттік секторда меншік иелерінің екі деңгейі бар: орталық үкімет және билік органдары. Төменгі деңгей кейде меншіктің коммуналдық формасына бөлінеді. Олар меншік формасы бойынша бүтін бөлікті құра отырып, экономика сферасындағы орны бойынша, қызмет масштабы бойынша ерекшеленеді (әрбір жекелеген жағдайда, бірақ жиынтығында емес) .

Мемлекеттік сектор мен мемлекеттік меншік - түрлі ұғым. Мемлекеттік меншік деп - мемлекетке толығымен немесе жекелей тиесілі кәсіпорындар түсіндіріледі. Швецияда мемлекеттік меншіктің үлес салмағы өте төмен. Керісінше мемлкеттік экономикалық өмірге араласу көлемі сияқты сипатталатын мемлекеттік сектор мөлшері бойынша Швеция дамыған елдер арасында бірінші орында.

Мемлекеттік сектор мөлшері мемлекеттік секторда жұмысбасты тұрғындар, ІЖӨ, салықтар, тұтыну, мемлекеттік шығындардың үлес салмағы сияқты көрсеткіштермен өлшенуі мүмкін. 1988 жылы онда еңбекке қабілетті тұрғындардың 31%-і, мемлекеттік тұтыну ІЖӨ-нің 30% құрады, ал мемлекеттік күрделі салымдар - 3%. Тұтыну, инвестиция мен трансфертті қоса алғандағы мемлекеттік шығындар үлесі 1989 жылы ІЖӨ-нің 61%-не жетті. Ол 1960 жылы 33%-тен 1970 жылы 45%, 1975 жылы 50%, 1982 жылы 67%-ке дейін өсті (капиталистік әлем рекорды) . Кейін ол біршама төмендеді. Соңғы онжылдықта мемлекеттік сектор барлық елдерде артты, бірақ Швецияда өте белсенді болды

Коммуналдық меншік шектеулі және коммуналдық қызметтер мен үй құрылысында заң бойынша рұқсат етілген.

Ұлттандырылған кәсіпорындар негізінен шикізат салаларына бағдарланған: тау-кен өндірісі, қара металлургия, сонымен бірге кеме жасау, коммуналдық қызмет және транспорт. Бұл секторларға ұлттандырылған немесе мемлекетке тиесілі кәсіпорындарға барлық тауарлар мен қызметтердің жартысынан астамы тиесілі. Дегенмен, 70-ші жылдардың соңында зиянды ұлғайтулармен сипатталынды, әсіресе, коалициалық үкіметтің 1977 жылғы ұлттандырылуынан соң кеме жасау және металлургиялық жеке компаниялар және оларды сол саладағы құрылымдық дағдарыс нәтижесінде жұмысбастылықты сақтау мақсатында болды. Үкімет бұл компанияларды 1982 жылы билікке келген социал-демократтар «ақсақ үйректерді тамақтандыру» саясатын аяқтап бітіргенше белсенді түрде субсидияландырды.

Мемлекеттік меншік акционерлік қоғам немесе мемлекеттік кәсіпорындар формасында болады. Соңғысы қаржылық және кадр сұрақтары бойынша әрекет еркіндігіне ие. Баға облысындағы шешімдер өз бетінше қабылданады. Олар шығындарды жауып, алынған капиталға табыс алып келуі тиіс.

1970 жылы мемлекеттік кәсіпорындар қызметін координациялау үшін құрылған холдинг «Статсферетаг» 1983 жылы одан шикізат өндіріп, қайта өңдеуші ірі компаниялар тобы шыққанда қайта құрылды, қалған фирмалар «Прокордиа» деген атқа ие болды. Қазір ол химиялық, фармацевтикалық, сыра өндірісі, машина жасау, тұтыну тауарларын өндіру мен қызметтер көрсетудегі 25-ке жуық фирманы біріктіреді. 1987 жылы «Прокордиада» жұмыс істеушілер саны 28 мың адамды құрады.

«Прокордиадан» басқа мемлекеттік және аралас кәсіпорындар құрамына тау-кен компаниясы АКАБ, целлюлоз-қоғамдық АССИ және НСБ, металлургиялық «Свенска-столь», кеме жасаушы «Цельсиус» және «Нурдбанкен» коммерциялық банкі. 1987 жылы бұл компанияларда жұмыс істеушілер саны 48 мың адам, ал мемлекеттік компанияларда 150 мың адам.

Мемлекеттік басқару кәсіпорындары маңызды мақсаттарды орындауға арналған және жекелеген жағдайларда заң бойынша монополия болып табылады. Пошта мен байланыс - екі ірі мемлекеттік монополияға мемлекеттік кәсіпорындарда жұмыс істеушілердің 60%-нен жоғарысы тиесілі. Екінші маңызды сфера - транспорт. Шведтік мемлекеттік темір жол Швециядағы барлық темір жолды 95% құрайды, онда 33 мың адам жұмыс істейді. Электр энергия өндірісінің жартысына жуығы «Ваттенфалль» мемлекеттік басқаруға тиесілі. Соңғы жылдары ол энергияның жаңа көздерінде (күн, жел, су), сонымен бірге дәстүрлі (көмір. торф, табиғи газ) облысында зерттеулер жүргізумен айналысты.

Орталық үкімет ел экономикасына түрлі экономикалық құралдар көмегімен араласады. Олардың негізгісі - мемлекеттік бюджет.

Швецияда мемлекеттік шығындардың 50%-тен астамын трансферттік төлемдер құрайды, яғни табысты жеке секторға аудару (үй шаруашылығы мен кәсіпорындарға), оның ішінде зейнетақы, тұрғын субсидиялары, балаларға жәрдемақылар, ауыл шаруашылық және өнеркәсіптік субсидиялар. Мемлекеттік қарыз бойынша проценттік төлемдер де осында кіреді.

Жалпы мемлекеттік шығындардан трансферттік төлемдерді шегеріп тастағаннан қалған құралдар мемлекеттік тұтыну мен инвестицияны құрайды. Мемлекеттік тұтынуға қалған соманың 90% тиесілі, оның ішінде 2/3 денсаулық сақтауға, білім беруге, мемлекеттік әкімшілікке және т. б. жұмсалады.

Мемлекеттік тұтынудың үлкен бөлігін мемлекеттік қызметкерлердің - дәрігерлердің, ұстаздардың, т. б. жалақысы құрайды. Коммуналдық шығындардың негізгі бөлігі денсаулық сақтау мен әлеуметтік қызметтерге, қоршаған ортаны қорғауға (30%-ке жуығы) білім беруге (21%-ке жуығы), электр және сумен жабдықтау (12%), сауықтыру және мәдениет (5%) және транспорт пен байланыс (5%) .

Шведтік әлеуметтік сақтандыру үлгісінің негізі - бөлу саясатының маңызды құралы болып табылатын әлеуметтік жәрдемақылардың бірнеше түрі. 1988 жылы үй шаруашылығына әлеуметтік сақтандыру секторынан аударымдар 109 млрд кронаны құрады, оның ішінде 50%-тен астамы зейнетақылар. Әлеуметтік сақтандыру секторы шығындарының барлығы 134 млрд. кронаға жетті.

Мемлекеттік шығындарды қаржыландыру Швецияда кешенді. Мемлекеттік сектордың жекелеген бөліктерінің меншікті табыс көздері бар. Мұнан басқа коммундар, ландстингтер және әлеуметтік сақтандыру секторы негізінен орталық үкіметтен дотация алады. Соңғысы үшін негізгі табыс көзі- жанама табыстар.

1988 жылы мемлекетке төленген әлеуметтік сақтандыруға жарналар мен салықтар 340 млрд. кронаны құрады, немесе орталық үкімет табысының барлығының 90% (378 млрд. крона) . Бұл соманың 50 %-ін жанама салықтар, 15 %-ін әлеуметтік сақтандыруға төлемдер құрайды.

Жергілікті билік үшін қаржыландырудың негізгі көзі - табысқа салынатын салық ( 60 %) . Коммуналарға мемлекеттік трансферттер 1988 жылы 67 млрд. крона болды, бұл комуна табысының 25 % (270 млрд. крона) құрады, төменгі салыққа байланысты коммуналарға дотация, салық салудан жоғалтуларды өтеу, инвестицияларға субсидия мен көмек болып табылады.

Әлеуметтік қызметтер секторында кәсіпкерлер мен еңбек етушілердің әлеуметтік сақтандыруға жарналары - негізгі табыс көзі болып табылады.

Мемлекеттік сектор қызмет көрсету сферасында жақсы дамыған. Барлық қызмет сферасының жартысын құрайтын әлеуметтік қызметте мемлекеттің үлесі -92 %, оның ішінде денсаулық сақтауда -92 %, білім беру мен ҒІТКЖ (НИОКР) - 88, 7 %, әлеуметтік сақтандыруда - 98, 2. Жалпы алғанда статистика бойынша мемлекетке қызмет көрсету секторында жұмыс істеушінің 49 % тиесілі, ал егер мемлекеттік компанияларды қоса есептегенде - 56 % құрайды.

Мемлекеттік сектор экономиканың тиімділігін арттыруда маңызды. Оған транспорт және байланыс, білім беру жүйесі сияқты маңызды мемлекеттік қызметтерге жақсы сапа мен төмен шығыстар әсер етеді. Мұнда жеке және мемлекеттік сектордың өзара әсері айқын көрінеді: алғашқыдан алынған табыстың өсуі мемлекеттік бюджетке салықтық және басқа да түсімдер арқылы ең алдымен тұрғындарға мемлекеттік қызмет көрсетуді арттыру үшін пайдаланылады, ол өз кезегінде экономиканың үлкен тиімділігіне әсер етеді, мұнда жеке сектор негізін құрайды.

Қытай. Қытайдағы жылдам өсуші мемлекеттік емес сектор жеке және қоғамдық сектордың араласуын көрсетеді, әрине соңғысына поселка немесе ауылдық деңгейде үкіметпен бақыланатын және поселкі ауылдық кәсіпорын ретінде танымал ұжымдық меншіктегі кәсіпорындар кіреді. Меншік құқығы бойынша көзқарас тұрғысынан алғанда мемлекеттік және ұжымдық меншіктегі кәсіпорындар арасындағы айырмашылық келесідей: мемлекеттік меншік жалпы халықтық болғандықтан, делегирлеу бақылау құқығы жергілікті үкіметке беріліп, қалдық табыс соларға бекітілген жағдайдада, орталық үкімет өзіне қалған қаржы құралдыры мен мемлекеттік кәсіпорындар активін қайта бөлудің абсолютті құқығына ие. Дегенмен орталық үкімет поселкелік және ауылдықты есепке алмағанда, ұжымдық меншіктегі кәсіпорындар активіне мұндай құқыққа ие емес [5] .

Қытайдағы көптеген мемлекеттік емес кәсіпорындар провинция, қала, уезд деңгейіндегі үкіметпен бақыланады. 1985 жылғы Қытайдың өнеркәсіптік кәсіпорындары қайта санауға сай орталық, провинциалдық/ қалалық және уездік билікпен бақыланатын мемлекеттік кәсіпорындардың ұлттық өнеркәсіптік өнімдегі үлесі сәйкесінше, 20, 45 және 9 % құрады[6] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.