Саяси жүйе және мемлекет. Құқықтың әлеуметтік нормалар
I. Кіріспе 1 3
1. Қоғамның саяси жүйесі 4
2. Саяси жүйенің қүрылымы, оның субъектілері 7
3. Саяси сана жэне саяси мэдениет 11
4. Әлеуметтік нормалардың үғымы жэне түрлері 15
5. Құқық пен моральдың имандылықтың, өнегенің жалпылама ерекше. ліктері 18
6. Қүқық нормалары мен корпоративтік нормалар 21
і
II. Қорытынды 24
III. Қолданылған әдебиеттер тізімі 25
1. Қоғамның саяси жүйесі 4
2. Саяси жүйенің қүрылымы, оның субъектілері 7
3. Саяси сана жэне саяси мэдениет 11
4. Әлеуметтік нормалардың үғымы жэне түрлері 15
5. Құқық пен моральдың имандылықтың, өнегенің жалпылама ерекше. ліктері 18
6. Қүқық нормалары мен корпоративтік нормалар 21
і
II. Қорытынды 24
III. Қолданылған әдебиеттер тізімі 25
Өмірде адамдар эр түрлі катынастарда болып тұратыны бәрімізге мәлім, айталық, отбасылық, тұрмыстық, еңбек, экономикалық жэне т.б. Осындай сан алуан қатынастарды реттеу үшін қүқық нормалары жеткіліксіз. Сондықтан, қү- қық нормаларымен қатар қогамда басқа даэлеуметтік нормалар жүмыс істейді, олар: адамгершілік, салт-дәстүр нормалары, қоғамдық үйымдар нормалары, діни рәсімдер, өсиеттер мен нүсқамалар. Олар да қоғамдық қатынастарды рет- теуде маңызды рөл атқарады. Олардың негізінде моральдық, діни қүқықтар жэне адамдардың міндеттері пайда болады. Алайда қүқық нормалары қоғам- дық қатын-астардың жалпыға бірдей міндетті мемлекеттік реттеуші ретінде көріне отырып, өзге элеуметтік нормалардан (эдет-ғүрып, діни нормалары, адамгершілік мораль),қоғамдық үйымдар нормалары айтарлықтай ерекше- ленеді. Қүқықтық нормалар қашанда нақты, формальды түрде бекітілген нысанда-заңдарда және өзге құқықтық актілерде болады. Сондықтан мүндай нормалар мемлекеттік өкіметтің ресми, жалпы жүртқа міндетті нүсқамалары бола отырып, формальды түрде белгіленген ереже болып табылады.
1. Абдулаев, М.И. Проблемы теории государства и права: учебник для студ. вузов обучающихся по юрид. спец. и направлениям /М.И. Абдулаев/ 2004- 203 с.
2 Абдулаев, С.А.Комаров.-СПб.: Питер,2003 г. - 186 с.
3 Акмалова, А.А. Теория государства и права: Вопросы и ответы: [учебное пособие ] /А.А.Акмалова, В.М.Капицын.-М.:Юристпруденция, 2005 г.420 с.
4 Бабенко П.М. Теория государства и права:пособие для студ.юрид.вузов и техникумов/ П. М. Бабенко.- М. : Компания Спутник+, 2001.-134с
5 Булгакова Д.А. Теория государства и права: Учебно - методическое пособие - Алматы: Данекер,2001г. - 350 с.
6 Венгеров, А. Б. Теория государства и права:учебник/А. Б.Венгеров.- 4- е изд., стер.-М.:Омега-Л, 2007.-607 с.- (Высшее юридическое образование)
7 Головистикова А.Н., Дмитриев Ю.А. Теория государства и права Воп¬росы и ответы.- М.: Юриспруденция, 2002г. 520 с.
8 Жоламанов Қ. Ж., Мухтарова А. Қ., Тэуекелев А. Н. Мемлекет жэне құқық теориясы.-Алматы: бас. Қаз МЗУ, 1999.Г.354-6.
9 Жоламанов Қ.Ж. Мемлекет жэне құқық теориясы. - Алматы: 2003 ж.248
бет.
10 Ибраева А.С., Ибраев Н.С. Теория государства и права:Учеб.метод. пособие.-Алматы: Оркениет, 2000 г 360 с
11 Лазарев В. В., Липень С. В. Теория государства и права: Учеб.-М:- Спарк, 1998г.-235 с.
12 Лазарев Н. Н. Общая Теория государства и права,- М.,1999г.-105-117 с
13 Ларин А. Ю. Теория государства и права:учебник для студ.вузов, обучающихся по спец. "Юриспруденция'УА. Ю. Ларин.-М.:Кн.мир, 2005.-355 с.-(Выс-щая школа)
14 Матузов Н. И., Малько А. В. Теория государства и права:Учеб.для ву¬зов.-М.: Юристъ,2001г 425 с.
15 Комаров С. А. Общая теория государства и права: Курс лекций.-2 е изд., испр. и доп.-М.: Манускрипт, 1996 г-286 с.
16 Қазақстан Республикасының мемлекет! мен құқық негіздері: оқулықУ құраст. Е.Баянов.-өзгерт. мен толықт. енгізіліп, қайта жөнделіп екінші рет бас- ылуы.-Алматы, 2003 ж-68-87 бет
17 Общая теория государства и права: Акад. курс: В 3 т./Отв.ред. М.Н. Марченко.-2-е изд., перераб. и доп.-М.:Зерцало-М. Т.1.-2001 г-78-90 с.
18 Сапаргалиев F.C. Мемлекет жэне құқық теориясы. - Алматы: Жеті жаргы, 1998 ж. - 248 б.
19 Сапаргалиев F.C., Ибраева А.С. Мемлекет жэне құқық теориясы. - Алматы: Жеті жаргы, 1997ж.83-92 бет.
20 Теория государства и права: Курс лекций/ Под ред. М.Н.Марченко.- 2- е изд., перераб. и доп.-М.: Зерцало, 1997 г-320 с.
21 Теория государства и права под ред. Матузова Н.И. и Малько А.В. - М., 1997.Г.7-117 с.
22 Радько, Т Н. Теория государства и права:учебник для студ.вузов спец. "Юрис-пруденция'УТ. Н. Радько.-М.:Академ. проект,2005.-816 с.-(Учебник для вузов. Gaudeamus)
23 Румынина В. В.Клименко А.В. Теория государства и права: Метод, пособие.- М.: Форум-Инфра-М, 2002 Г.-567 с.
24 Храпанюк В.Н. Теория государства и права. - М, 1998.Г.204-306 с.
25 Чиркин В.Е. Государствоведение:Учебник М: Юрист, 1999 Г.-425 с.
2 Абдулаев, С.А.Комаров.-СПб.: Питер,2003 г. - 186 с.
3 Акмалова, А.А. Теория государства и права: Вопросы и ответы: [учебное пособие ] /А.А.Акмалова, В.М.Капицын.-М.:Юристпруденция, 2005 г.420 с.
4 Бабенко П.М. Теория государства и права:пособие для студ.юрид.вузов и техникумов/ П. М. Бабенко.- М. : Компания Спутник+, 2001.-134с
5 Булгакова Д.А. Теория государства и права: Учебно - методическое пособие - Алматы: Данекер,2001г. - 350 с.
6 Венгеров, А. Б. Теория государства и права:учебник/А. Б.Венгеров.- 4- е изд., стер.-М.:Омега-Л, 2007.-607 с.- (Высшее юридическое образование)
7 Головистикова А.Н., Дмитриев Ю.А. Теория государства и права Воп¬росы и ответы.- М.: Юриспруденция, 2002г. 520 с.
8 Жоламанов Қ. Ж., Мухтарова А. Қ., Тэуекелев А. Н. Мемлекет жэне құқық теориясы.-Алматы: бас. Қаз МЗУ, 1999.Г.354-6.
9 Жоламанов Қ.Ж. Мемлекет жэне құқық теориясы. - Алматы: 2003 ж.248
бет.
10 Ибраева А.С., Ибраев Н.С. Теория государства и права:Учеб.метод. пособие.-Алматы: Оркениет, 2000 г 360 с
11 Лазарев В. В., Липень С. В. Теория государства и права: Учеб.-М:- Спарк, 1998г.-235 с.
12 Лазарев Н. Н. Общая Теория государства и права,- М.,1999г.-105-117 с
13 Ларин А. Ю. Теория государства и права:учебник для студ.вузов, обучающихся по спец. "Юриспруденция'УА. Ю. Ларин.-М.:Кн.мир, 2005.-355 с.-(Выс-щая школа)
14 Матузов Н. И., Малько А. В. Теория государства и права:Учеб.для ву¬зов.-М.: Юристъ,2001г 425 с.
15 Комаров С. А. Общая теория государства и права: Курс лекций.-2 е изд., испр. и доп.-М.: Манускрипт, 1996 г-286 с.
16 Қазақстан Республикасының мемлекет! мен құқық негіздері: оқулықУ құраст. Е.Баянов.-өзгерт. мен толықт. енгізіліп, қайта жөнделіп екінші рет бас- ылуы.-Алматы, 2003 ж-68-87 бет
17 Общая теория государства и права: Акад. курс: В 3 т./Отв.ред. М.Н. Марченко.-2-е изд., перераб. и доп.-М.:Зерцало-М. Т.1.-2001 г-78-90 с.
18 Сапаргалиев F.C. Мемлекет жэне құқық теориясы. - Алматы: Жеті жаргы, 1998 ж. - 248 б.
19 Сапаргалиев F.C., Ибраева А.С. Мемлекет жэне құқық теориясы. - Алматы: Жеті жаргы, 1997ж.83-92 бет.
20 Теория государства и права: Курс лекций/ Под ред. М.Н.Марченко.- 2- е изд., перераб. и доп.-М.: Зерцало, 1997 г-320 с.
21 Теория государства и права под ред. Матузова Н.И. и Малько А.В. - М., 1997.Г.7-117 с.
22 Радько, Т Н. Теория государства и права:учебник для студ.вузов спец. "Юрис-пруденция'УТ. Н. Радько.-М.:Академ. проект,2005.-816 с.-(Учебник для вузов. Gaudeamus)
23 Румынина В. В.Клименко А.В. Теория государства и права: Метод, пособие.- М.: Форум-Инфра-М, 2002 Г.-567 с.
24 Храпанюк В.Н. Теория государства и права. - М, 1998.Г.204-306 с.
25 Чиркин В.Е. Государствоведение:Учебник М: Юрист, 1999 Г.-425 с.
Тақырып: Саяси жүйе жэне мемлекет. Құқықтың әлеуметтік нормалар
жүйесіндегі орны Жоспар
Кіріспе [1] 3
Қоғамның саяси жүйесі 4
Саяси жүйенің қүрылымы, оның субъектілері 7
Саяси сана жэне саяси мэдениет 11
Әлеуметтік нормалардың үғымы жэне түрлері 15
Құқық пен моральдың имандылықтың, өнегенің жалпылама ерекше- ліктері 18
Қүқық нормалары мен корпоративтік нормалар 21
і
Қорытынды 24
Қолданылған әдебиеттер тізімі 25
Өмірде адамдар эр түрлі катынастарда болып тұратыны бәрімізге мәлім, айталық, отбасылық, тұрмыстық, еңбек, экономикалық жэне т.б. Осындай сан алуан қатынастарды реттеу үшін қүқық нормалары жеткіліксіз. Сондықтан, қү- қық нормаларымен қатар қогамда басқа да элеуметтік нормалар жүмыс істейді, олар: адамгершілік, салт-дәстүр нормалары, қоғамдық үйымдар нормалары, діни рәсімдер, өсиеттер мен нүсқамалар. Олар да қоғамдық қатынастарды рет- теуде маңызды рөл атқарады. Олардың негізінде моральдық, діни қүқықтар жэне адамдардың міндеттері пайда болады. Алайда қүқық нормалары қоғам- дық қатын-астардың жалпыға бірдей міндетті мемлекеттік реттеуші ретінде көріне отырып, өзге элеуметтік нормалардан (эдет-ғүрып, діни нормалары, адамгершілік мораль),қоғамдық үйымдар нормалары айтарлықтай ерекше- ленеді. Қүқықтық нормалар қашанда нақты, формальды түрде бекітілген нысанда-заңдарда және өзге құқықтық актілерде болады. Сондықтан мүндай нормалар мемлекеттік өкіметтің ресми, жалпы жүртқа міндетті нүсқамалары бола отырып, формальды түрде белгіленген ереже болып табылады.
Мораль нормалары-қоғам өміріндегі процестерде табиғи жолдармен қал- ыптасқан адамдардың қайырымдылық пен зүлымдықтар, эділеттік пен эділет- сіздіктер, ар-ожданы жөніндегі талаптардың жиынтық ережесі.
Заман өзгерген сайын қоғамдағы лайықты мінез-қүлқы жөніндегі талап- тар да өзгеріп отырады. Әрбір қоғамдық тап өзінің моральдық нормаларының немесе қазыналарының жүйесін жасап алады, ал егер саяси үстемдік өзінің қолында болса, ол, әрине, үстемдік етуші ретінде өз моралын орнықтырады.
Моральды қолдап отырған күш-ең алдымен қоғамдық пікір. Бірақ, мор - аль тек қоғамдық пікірдің арасында өмір сүрмейді. Адамның өз мүдделері, оның табиғи сезімі мен бейімділігі, ең алдымен өз борышын сезіне білетін кемелденген санасы адамгершілік мінез-қүлықтың жетілуіне тікелей қатысып отырады.
Сөйтіп, моральдың ішкі кепілдігі-ар болып табылады. Моральдық норма- лар-бүл жазбалы емес ереже, ол адамның сана-сезіміне үялаған, үрпақтан-ұр- паққа таралған, әрине өмірге сай ол да өзгеріп түруы ықтимал. Демек мораль- дық нормаларды орындау-эр адамның ішкі нанымына байланысты.
Қоғамдық, кооперативтік үйымдардың нормалары да әлеуметтік нормаға жатады. Бүл қандайда болмасын жоғарғы үйымдардың, айталық саяси партия- лардың тағайындаған мінез-қүлық ережесі. Сонымен, элеуметтік нормаларды әдет-ғүрып (дәстүр), діни нормаларының, қоғамдық, кооперативтік үйымдар- дың (бірлестіктердің) нормаларының, мораль нормаларының, қүқық нормалар- ының жиынтығы қүрайды.
Қоғамның саяси жүйесі
Мемлекет қоғамның саяси жүйесіне оның құрамдас бөлігі ретінде енеді. Сонымен саяси жүйенің бөлігі ретіндегі мемлекеттің субъектілігі-айрықша, өзгеше дара, қайталанбас: саяси жүйенің мемлекет сияқты осындай қасиеті мен сапасы бар, демек мемлекетке тән жағдайға, рөл мен функцияға үміттене ала- тын басқа субъектісі жоқ қой. Мемлекетті саяси жүйенің қүрамында оның жаңа қырлары мен жақтарын көрсетуге мүмкіндік бере отырып зерттеу аса пайдалы.
Саяси жүйеге саяси сипаты бар, қоғамның саяси өміріне қатысатын, саяси биліктің субъектісі болып табылатын қүрылымдарды, бірлестіктерді, қозгалыс- тарды қоса отырып, осы аталғандардың барлығының толық көлемінде мемле- кетте де қолданылатындығын айта кету керек. Өйткені ол саяси биліктің қоғам- дағы басты идея қолданушысы жэне негізгі субъектісі. Ол-саяси қатынастар- дың басым көпшілігінің белсенді қатысушысы (көбінесе-бастамашысы); онсыз олар көп жағдайда өзінің мэнділігі мен салмақтылығын жоғалтады. Барлық дерлік мемлекеттік-құқықтық институттар бір мезгілде саяси институттар бол - ып табылады.
Басқаша айтқанда, мемлекетке саяси сипат тэн, соған қарай ол қоғамның саяси жүйесінің қүрамына кіреді. Алайда мемлекет-оның мемлекеттік емес бу- ындарына үқсас саяси жүйенің, эдеттегіден тыс бөлігі. Ол-оның белгілі бір мөл- шерде (белгілі бір елеулі ескертулерімен) ондағы шоғырландырушы жэне үй- лестіруші рөлді орындайтын өзегі.
Қоғамның саяси жүйесі саяси биліктің ұйымын қамтиды жэне, нақтырақ айтқанда, олардың арасындағы қарым-қатынасын түратын, эр алуан саяси инс- титуттардың қызмет істеуіне эсері бар билік субъектілерінің жиынтығын өзіне қосып алады.
Саяси жүйенің барлық буындары, оның ішінде мемлекет те, бір бірінен бөлек, жеке әрекет ете алмайды.Олар қандай да бір мәселелер бойынша өзара алуан түрлі қарым-қатынасқа түседі. Сондықтан да олар бірлік пен түтастық қүрады деп айтуға болады.
Қоғамның саяси жүйесі-өзінің құрылымында саяси қүрылыс, саяси ұйым, саяси нормалардың жиынтығы мен солардың негізінде қүралатын саяси қарым- қатынастардың бірнеше салыстырмалы оғаштау, шағын жүйелері бар көптеген топтан түратын қүрылым. Қазіргі жағдайда бізді әсіресе қоғамның саяси ұй- ымы қызықтырады, өйткені оның құрамдас бөлігі болып өзінің алдында өз мүшелерінің саяси белсенділігін арттыруды, саяси билік (соның ішінде мемле- кеттік билік үшін) жолындағы күреске қатысуды, оны өзінің саяси мүдделерін қанағаттандыру үшін пайдалануды мақсат етіп қойған үйымдар, бірлестіктер мен қүрылымдар табылады.
Ішкі саяси жүйенің қарым-қатынасын ең алдымен оның бірқатардағы эл- ементтерінің (мысалы, мемлекеттік органдардың, саяси партиялар мен қоғам- дық ұйымдардың арасындағы) арасынан қарастырған дүрыс. Сөйтсе де кейде саяси жүйенің әр қатардағы элементтерінің қатынасын айқындау көбінесе бір- інші түрдің қарым-қатынасымен жанама түрде байланысады.
Қазақстан Республикасы өз алдына әлемнің бэсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру - биік мақсатын қойды. Мемлекеттің бэсекеге қабілеті - оның халықаралық алаңындағы орны мен беделімен, тұрғындардың күнделікті мәсе- лелерін шешуге қабілетігімен қамтамасыз етіледі. Алайда, бұл мемлекеттік бас- қару жүйесіне, қызметкерлердің саны мен сапасына, оларды дайындау жүйесі- нің тиімділігіне жэне де халықтың саяси-билік шешімдерді қабылдау үрдісіне қатысу дәрежесіне тікелей байланысты. Қазақстанның әлемдік экономикаға енуі, оның халықаралық алаңындағы орны мен беделін арттыруы, ал жаңа тех- нологияларды енгізу мәселесі, басқару шешімдерді жүзеғе асырудың дамыған практикасын талап етеді,өйткені, басты міндеттерді тиімді шешу, толығымен кэсіби жэне үйымдастырушылық қабілеттерінің даму деңгейіне байланысты.
Қазіргі кезеңдегі халықаралық үрдістер қарқынды өзгеруде. Осыған орай, үлттық ерекшеліктерді сақтап қалып, оларды элеуметтік қайта құру қисыны - мен үндестіру жолында, модерн мен дэстүрлер талаптарын үйлестіру, жан - жақты демократиялық қүндылықтарды жүзеге асыру мэселелерін шешу қажет. Жаһандану сатысында берілген қадамдардың маңызы зор.
Демократия көпжақты құбылыс ретінде, экономикалық, әлеуметтік, саяси жэне олардың қызметтерінің қимыл бірлігі жағдайында тиімді түрде іске асыр- ылуы мүмкін. Бүл, бір жағынан, жеке алғанда демократиялық биліктің белгілі институттарын талап етсе, екінші жағынан, аталған институттар, азаматтық қо- ғамның, оның экономикалық негіздерінің жэне саяси мәдениеттің жетілуі жағ- дайында ғана саяси жүйенің түрақтылығын қамтамасыз етеді.
Қазақстан - геосаяси орналасуына, түрғындардың полиэтникалық жэне поликонфессионалдық қүрамына байланысты ерекшеліктері мол, унитарлы мемлекет болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық дамудағы айырмашы- лықтарға, динамикалық ішкі жэне сыртқы миграцияға байланысты эр аймаққа тэн ерекшеліктерін, мемлекет мүмкіндіктерін ескеретін басқарудың тиімді түрін айқындау - басты мақсаттардың бірі болып отыр. Мемлекеттік басқару жүйесі үшін, аймақтарда қалыптасқан жағдайларды ескеру объективті қажет- тілік.
Өтпелі кезеңнің басты жетістігі - тэуелсіздік, адам жэне азамат қүқықта - ры мен бостандықтары идеясының жандануы. Алайда, Қазақстанда болашақ демократиялық азаматтық қоғамның нұскалары тек анықталған, ал өкілетті органдар жүйесі, қазіргі кезеңде, элі де даму барысында.
Мемлекеттегі демократиялық институттарды өркендету жэне нығайту үрдісімен қатар, элеуметтік өмірдің кейбір салаларында әлі де шешуді талап ететін мәселелер жетерлік. Алайда, оларды өкілетті демократияның бастапқы кезеңдеріне сай, дәстүрлі қиыншылықтардың қатарына жатқызуға болады.
Қазіргі кезеңде, кайта қүрудың жаңа талаптарына сай тексерілген әкім- шілік жаңартудың қажеттілігі байқалып отыр. Қызметкерлерді тікелей дайын- даумен қатар, мамандарға үздіксіз білім берудің кешенді жүргізілуінің де қаже- ттілігі артты.
Осыған байланысты мемлекеттің саясаты келесі маңызды міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған:
- орталық және жергілікті билік органдарының өкілдіктерін кайта бөлу;
қазіргі заманға сай, жен ары сапалы мамандардан құралған мемлекеттік аппаратты құру;
электрондық үкімет құру;
азаматтық қоғам институттары арқылы атқарушы билікке ықпал келті- ру үшін заңды қүралдарды пайдалану;
жемқорлыққа жэне басқа да заң бұзушылықтарға қарсы шараларын қатаңдандыру;
мемлекет азаматтарын басқару шешімдерді қабылдау үрдісіне барын- ша жақындату.
Билік өкілдіктерін қайта бөлу тенденциясының ағымында, аймақтарда болып жатқан жағдайлар үшін жауапкершіліктің басым бөлігі жергілікті билік органдарына жүктелген. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру қа- жеттілігі осы тенденцияға байланысты.
Қазақстан дамуының жаңа кезеңі басқарудың демократиялық жолына өтуді, ал тиімді эрі жауапкерлі билік, кәсіби және белсенді мемлекеттік қызмет -керлерді талап етеді. Әлеуметтік дамудың барлық бағыттары бойынша жоба - ларды жүзеге асыруға дайын кәсіби басқарушылардың қажеттілігі, республика - ның стратегиялық міндеттерін шешу шартына айналды. Саяси шешімдерді қабылдайтын адамдардың хабардарлық пен кәсіпшілдік деңгейі қоғам үшін өте маңызды. Сонымен қатар, дамыған қоғамдағы басқару, атқарушы жэне өкілетті биліктердің өзара үйлесімді әрекеттенуін талап етеді. Сондықтан да, кең мэн - дегі саяси зиялы қауымды қалыптастыру мәселесі элеуметтік қүрылысты үй - ымдастырудың аса маңызды үрдісі болып табылады.
Саяси жүйенің қүрылымы, оның субъекплері
Қүқықтың алғашқы элементі - құқық нормасы. Құқык нормасы дегеніміз - мінез-қүлық, тэртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тэртіп пен мінез-құлық, ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз - жеке алып қарағандағы эрбір адам емес, түтас адамдар ұжымына да тэн жагдай. Жеке адам ғана емес, бірне- ше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек, құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың ұйым- дары өздерінің мінез-қүлқымен сол нормаларды бүзбайтын болуға тиіс.
Қүқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар арасын- дағы қарым-қатынастарда тэртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру жөніндегі қаты- настарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік қүқық акті- лері арқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады. Материалдық игі- ліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда болады. Қызмет- керлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бүл да тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу, айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер қүқық нормаларының шеңберінде ғана хатталуға тиіс.
Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік ор- гандардың қүрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау, олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен эдістері т.т. қүқықтық но- рмалар арқылы анықталады.
Қоғамдық тэртіп (демократиялық немесе халыққа қарсы бағытталған) тек қана қүқықтық актілер арқылы орнатылады, оны тэртіп органдары қамтамасыз етеді. Азаматтардың мемлекеттік басқару ісіне қатынасу үшін пайдаланатын саяси қүқықтары мен бостандықтары тек қана нақ осы қүқықтық актілер арқы- лы белгіленеді.
Қүқық қоғамның әлеуметтік өмірінде де зор рөл атқарады. Қүқықтық нормалар білім алудың, денсаулық сақтаудың, отбасын қүрып, оны нығайту- дың т.б. қажеттіктердің заңдық шарттарын белгілейді. Сөйтіп, қүқық дегеніміз адамдардың өміріне қалыпты жағдайлар туғызуға, қоғамның барлық бағыт- тарда дамуын заңцық жағынан қамтамасыз етуге тиісті мемлекеттік қуатты қүрал болып табылады. Қүқық тек жүртты жазалау үшін, оларға күштеу шара- ларын қолдану т.с. үшін қажет деп ойлау дүрыс емес. Азаматтар өздеріне беріл- ген қүқықтар мен бостандықтарды пайдаланғанда, құқық нормаларының талап- тарын орындағанда, мемлекеттік органдар қүқық нормаларының талаптарын бүзған адамдарға шара қолданып, тиісінше жазалап отырғанда, құқық нақты іс жүзіне асқан болып табылады.
Азаматтық қоғам - онда болып жатқан процестер мен қатынастардың бас- ты әрекет етуші түлғасы мен субъектісі ретінде өз қажеттіліктерінің, мүдцелері мен қүндылықтарының барлық жүйесімен бірге адам болып табылатын қоғам. Бүл үғым сонымен қатар мемлекет пен оның органдарына тәуелсіз өмір сүретін қоғамдық: саяси, экономикалық, мэдени, үлттық, діни, отбасылық жэне баска қатынастардың барлык жиынтығын білдіреді, жеке мүдделердің эралуандылы- ғын көрсетеді.
Қоғам демократиялық дамудың белгілі бір сатысында ғана азаматтық бол- ады жэне елдің экономикалық, саяси дамуына, халықтың эл-ауқатының, мәден- иеті мен сана-сезімінің өсу шамасына қарай қалыптасады.
Елде азаматтык қоғамды қалыптастыру жэне демократияны дамыту өзара тығыз байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым дамыған болса, мемлекет соғұр- лым демократиялырақ болады.
Азаматтық қоғамды дамытудың алғышарттары меншіктің алуан түрлі ны- саны кезінде азаматтарда экономикалық дербестіктің пайда болуы мен адами жеке тұлға мэртебесінің артуы болып табылады.
Құқықтық мемлекет жэне демократия азаматтық қоғамның саяси іргетасы ретінде қызмет етеді, бұлар жеке түлғаның барлық құқықтары мен бостандық- тарын қамтамасыз ету, қоғамда тұрақтылық, қауіпсіздік, эділеттілік жэне ын- тымақтастық жағдайын құру мақсатында оны дамыту үшін қажет.
Азаматтық қоғамның экономикалық негізін, тең танылуы мен қорғалу- ының заңнамалық кепілдіктерімен қамтамасыз етілген, меншік нысандарының әралуандылығы мен дара меншік иелерінің егемендігі құрайды.
Азаматтық қоғам өмір сүруінің басты базалық шарттарының бірі тәуелсіз БАҚ арқылы қамтамасыз етілетін жариялылық болып табылады.
Демократия жағдайында азаматтық қоғам институттары мен мемлекет ортақ жүйеде эртүрлі, бірақ өзара тәуелді бөліктер ретінде жүмыс істейді.
Билік пен азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшілік келісім негізінде қалыптасады, ал өзара іс-қимыл ымыраға қол жеткізуге бағытталады.
Демократиялық мемлекеттің азаматтары дербес бостандық қүқығын пайдаланады, бірақ сонымен бір уақытта олар басқа мемлекеттік институт - тармен бірге болашақты қүру жауапкершілігін бөліседі.
Азаматтық қоғам демократиялық саяси жүйе жағдайында ғана билік пен азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшілік келісім негізінде қалыптас атын ең жоғары даму деңгейіне жетеді. Азаматтық қоғамдағы демократиялық рәсімдер билік қызметінің сапасын бүқаралық бағалау қүқығына жэне қоғам мүдделері үшін билікке ықпал ету тетіктеріне негізделеді.
Субъективтік құқық дегеніміз құқық қатынастардың субъектілерінің өз- дерінің мүдделерін қанағаттандыра алатын мінез-қүлықтың (тэртіптің) заңды мүмкіншілік шегі. Субъект оған берілген мүмкіншілікті өз қалауынша пайда - лана алады, яғни ол өзіне берілген қүқықты пайдаланудан бас тартуы мүмкін. Субъективтік қүқық бірнеше өкілеттіліктен түрады.
Өкілеттілік субъективтік қүқықтың қүрамдас бөлігі. Мынандай өкілеттілікке ие бола алады:
материалдық не материалдық емес игіліктерге ие болу (мысалы, мен - тгтік қүқығында ондай өкілеттілік мүлікті иелену, пайдалану, билік ету болып табылады);
материалдық емес игіліктерге ие болу (мысалы, меншік қүқығында он - дай өкілеттілік мүлікті иелену, пайдалану, билік ету болып табылады);
белгілі бір іс-әрекетті жасау, ягни нақтылы мінез-құлық (тэртіп) өкіл - еттілігі;
басқа құқық қатынастарына қатысушылардан белгілі бір іс-қимыл жас - ауды талап ету, яғни оған өкілеттігі бар адамның мүддесі үшін басқалардан міндетті орындауды талап ету;
өзінің қүқығын заңды түрде қорғалуын талап ету, яғни сотқа, прокура - тураға және басқа мемлекеттік органдарға жүгінуге қүқығы.
Сөйтіп субъективтік қүқық мынадай өкілеттіліктің қоспасынан қүрыла - ды: игілікке ие болу, іс-қимылды жасау, міндеттілік іс-әрекеттің орындалуын талап ету, мүқалған өз құқығын қалпына келтірілуін занды түрде қорғалуын талап ету, т.б.
Субъективтік қүқықтың белгілері:
іс-қимылдың, мінез-құлықтың мүмкіндігі (бүл қүқықты пайдалануы да мүмкін не пайдаланбауы да мүмкін немесе одан бас тартуы да мүмкін);
іс-қимылдың (мінез-қүлықтың) мүмкіндік өлшемі (бүл қүқық белгілі бір мөлшерде шектеулі келеді);
белгілі бір уэкілдің мүддесі үшін іске асырылуы, яғни ол кімге берілсе соған қызмет атқарады;
өзге адамның міндеттілігімен қамтамасыз етіледі.
Субъективтік қүқықтың қүрылымдық элементтері болып мыналар таны -
лады:
өз іс-әрекетіне қүқықтығы;
міндетке иелі адамнан белгілі іс-эрекетті талап ету мүмкіншілігі (қүқ - ық талабы);
өз міндетін орындамаған тарапқа мемлекеттің мәжбүрлеу шарасын қо - лданылуына жүгіну мүмкіншілігі (қысымдық көрсету қүқығы);
берілген қүқықтың негізінде белгілі бір әлеуметтік қүндылықты пайда - лану мүмкіншілігі (пайдалану қүқығы).
Субъективтік құқық пен заңдық міндеттерінің айырмашылықтары мына - лардан көрінеді:
егерде субъективтік құқық адамның өз мүддесін қанағаттандыруға бағ - ытталса, ал заңдық міндеттер - өзге адамның мүддесін қанағаттандыруға негіз - делген;
егер субъективтік қүқық - мінез-қүлықтың мүмкіндік шегі, оның іске асырылуы уәкілдік адамның көз-қарасына байланысты болса, ал заңдық міндет - қажетті мінез-қүлық шегі, оның іске асырылуы, керісінше, уэкілді адамның көз-қарасына байланысты емес.
Өзімізге мэлім, субъективтік қүқықтар мен заңдық міндеттер егіз, бір-бі- рімен өте тығыз байланысты, бір-бірімен қабысып жатады, оларды ажыратуға болмайды. Қүқықсыз міндет жоқ, міндетсіз құқық жоқ дейтін қағида осыда туындаған. Егерде біреудің қүқығы бар десек, онда басқа адамда міндет жат - ады. Керісінше, егерде бір адамда міндет болса, онда екінші бір адамда, мін- детті түрде, міндетті орындауға талап ететін қүқығы бар деген сөз. Бүл бай- ланыс бүрын айтып кеткендей, қүқық қатынастарынан туындайды.
Дэстүрлік құқықтық жүйешң мәні мынандай ерекшеліктер мен сипат - галады:
құқықтық қатынастардың субъектілерінің дау-дамайлары мен шиелен - істерді шешуі өзара келісім арқылы болады. Істің сотта қаралуын қоғамдық сана, үлттық психологиясы мүлдем қабылдамайды.
қүқықтық қайнар көздерінің негізгі қағидаларын эдет-ғүрып қүрайды, жергілікті халықтардың тарихының тарихының қойнауынан қалыптасқан діни- мифологиялық, философиялық көзқарастар эдет-ғүрыптың мазмұнын айқын - даған.
көптеген мемлекеттерде осы күнге дейін үжымдық жауапкершілік үл - кен рөл атқарады, рулық қатынастар мызғымайтын көрініс мағанасында.
мемлекетте қабылданған нормативтік-құқықтык кесімдер эдет-ғүрып, жергілікті ерекшеліктері міндетті түрде ескереді. Дәстүр заңның қабылдануы - на, реттеуіне тікелей ықпал етеді. Дэстүр мен әдет-гүрыптарды ескермей қаб - ылданған кесімдердің реттеу фукциялары тиімді нәтиже бермейді.
қүқықтық сана қүқық бұзушылық жасамауды әдет-ғүрыпты қатаң сақ - таумен байланыстырып баға береді. Бүл дэстүр аталмыш мемлекеттерде өзінің тиімді нәтижесін беруде. Мысалы, Жапониядағы гири институты - әркімнің от- басында, үжымда, келісімшерт жасасуда алатын орнын бекіткен. Әркім өзінің орнына, мәртебесіне қарап эрекет жасауы тиіс. Себебі, қоғамдық қүқықтық сана гириді қүқықтан да жоғары қояды. Қарыз алдың ба, міндетті түрде гири бойынша мерзімінде қайтаруына тиіс, әкеге бағынуына тиіс, күйеуді эйелі құр- меттеуі тиіс жэне т.б. сондай дәстүрлі талаптар қойылған.
Қүқықтың нысаны - мемлекеттің биліктің нормаға, заңға айналу түрлері,
олар:
құқықтық әдет-ғұрып. Бүл қүкыктың негізгі қоғам тарихында мемле - кеттің қалыптасу кезеңінде өмірге келген құқық нысаны.
әдет-ғұрып нормалары адамдардың қарым-қатынасында ғасырлар бойы қолданылған, өмірде жан-жақты тәжірибе арқылы қалыптасқан.
қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері үқсас істерді кара- ганда, күші бар қүқықтық норма ретінде пайдаланылған. Сонымен қатар, қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан қүқықтық әдеттер де қогамдық қатынастар- дың реттеушісі болып отырган. Әдет-ғұрып нормалары арқылы қазіргі кезенде де дамушы елдерде біраз қарым-қатынастар реттеліп, басқарылып жатады.
ю
Саяси сана жэне саяси мэдениет
Құқықтық сана-бүл адамдардың құқыққа деген қатынасын көрсететін тү- сініктер мен сезімдердің, көзқарастар мен эмоциялардың, бағалаулардың жиын- тығы түріндегі қоғамдық сананың ерекше нысаны. Құқықтық сана-бұл адам- дардың жаңадан қабылданған заңдарға, нормативтік актілердің нақты жобалар- ына және т.б. деген оң немесе теріс көзқарасы.
Құқықтық сана мынаны білдіреді:
құқықтың қажеттігін түсіну жэне сезіну;
қүқықты бағалау;
заңнаманың дамыған жүйесін қүру қажеттігін түсіну;
қолданыстағы нормативтік актілерге өзгертулер мен толықтырулар енгізудің қажеттігін түсіну;
қүқықты жүзеге асырудың нәтижелері мен процесін қабылдау.
Қүқықтық сананың ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
ол өмірдің шындықтарын әділеттілік, қүқықтық, еркіндік тұрғысынан қабылдайды;
жалпыға міндетті жүріс-түрыс ережелерін орнықтыруды талап етеді;
қүқықтық пен қүқықтық еместіктің, қүқыққа сэйкестік пен қүқыққа сәйкессіздіктің шектерін көрсетеді;
құқықты қамтамасыз ету үшін заңды шараларды талап етеді.
Қүқықтық сананың рөлі оның функцияларынан көрініс табады:
танымдық, бүған қүқықтық дайындық түсінігінен көрініс табатын жэне ойлану қызметінің нәтижесі болып табылатн заң білімдерінің белгілі бір жиынтығы тэн болып келеді;
бағалаушылық, бұл түлғаның қүқықтық өмірдің әр түрлі ақтары мен көріністеріне өтіл мен қүқықтық тәжірибе негізінде белгілі бір эмоцияналдық қатынасын тудырады.
реттеуші, ол қүқықтық көзқарастар мен қүндылық-қүқықтық бағытты- лық арқылы жүзеге асырылады. Көзқарас дегеніміз түлғаның белгілі бір түрде ақпараттарды, процстерді, қүбылыстарды қабылдауға жэне бағалауға бейімділі- гін жэне осы бағалауға сәйкес әрекет етуге дайындығын білдіреді.
Қүқықтық бағыттылық-бүл түлғаның занды мэні бар жағдайларда әрекет ету бағдарламасын тікелей қалыптастыратын құқықтық көзқарастарының жи- ынтығы. Қоғамдық сана қүрамдық жағынан алып қарағанда көптеген түрлерге бөлінеді: саяси, көркем, теориялық, кэдімгі, эстетикалық, діни, этникалық жэне т.б. Қүқықтық сана қоғамдық сананың бір түрі, бөлігі болып саналады. Басқа саналардың түрлеріне қарағанда қүқықтық сананың өзіне ғана тән ерекшелікте- рі бар:
Қүқықтық сана мемлекетте қалыптасқан қүқықтық жүйе эділ сот қызмет- терінің айнасы болып табылады. Қүқықтық реттеу барысында адамдар қүқық- тың әділеттілігін немесе оны қолдану барысындағы заңсыздық пен бассыздық- тан туындайтын әрекеттер мен көріністерді ой-өріс, сана арқылы ой-елегінен өткізіп баға береді. Соның нэтижесінде индивидтердің мемлекеттегі әділетті- лікке деген көзқарастары қалыптасады.
Құқықтық сана қоғам тапқа бөлініп, мемлекет пен құқық пайда болғанда қалыптасады жэне эр түрлі мағынадағы қасиеттерге не болады.
Құқықтық сана саяси мазмұнға, сипатқа ие болады. Мемлекеттегі саяси процестер мен бағыттар әрқашандп құқықтық санаға өзінің эсерін тигізеді. Заңның өзі қоғамда жүргізіліп отырған саясатқа тэуелді.
Құқықтық сана қоғамның қондырмасынан орын тебеді, оның құрамында- ғы саяси, көркем, эстетикалық, теориялық, кэдімгі, діни, этикалық саналардың түрлерімен тығыз байланыста қалыптасады және дамиды. Бірақ, бір сананың түрі құқықтық санаға мол эсер етуі мүмкін. Мүндай жағдайда индивидтің құқ- ықтық санасы не прогрессивтік, не регрессивтік, не конформистік, не ниглистік жэне инфантильдік қасиеттер мен мінез-құлықты қабылдауы мүмкін.
Қүқықтық сана дегеніміз қоғамдық сананың формасы ретінде қабылдан- ған адамдардың мемлекеттегі заңдарға, құқыққа, олардың қағидалары мен мә- ніне әділсотқа жэне тілегіндегі құқыққа деген идеялар, теориялар және сезім- дердің жүйелік жиынтығы.
Құқықтық сананың қоғам өміріне мынандай эсері бар:
Құқықтық сана қүқық жасау процесіне белсенді түрде өзінің әсерін тигіз- еді. Халықтың, депутаттардың, мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғалар- дың құқықтық саналары неғұрлым жоғары болған сайын сапалы заңдар қабыл- данады, субъектизм мен лоббизмді шектейді, жалпыұлттық мүддені жеке топ- тык, таптық, партиялық мүддеден жоғары қояды.
Қүқықтық сана мемлекет қабылдаған нормативтік-қүқықтық кесімдерден өзінің көрінісін табады.
Қоғамда қалыптасқан қүқықтық сананың деңгейі қүқық қолдану процес- інде ерекше рөл атқарады, әділеттілік пен эділетсіздікке барудың айқын баро - метр!.
Қүқықтық сана құқық бүзушылықпен күресудің, оның алдын алудың мү- мкіндіктерін тудырады. Қүқықтық сана деңгейі жоғары болған сайын мемле- кеттегі қоғамдық тэртіп те нығая түседі.
Қүқықтық сана құқықтық мәдениетпен тығыз байланысты. Қүқықтық мәдениет жалпы қоғамдағы мэдениеттің ажырамас бөлігі ретінде бірге дамып отырады.
Саяси мәдениет-табиғи-тарихи дамудың жемісі. Мүнда саяси мәдениеттің қалыптасуында эрбір елдің мынандай төмендегідей факторлары:
геосаяси жағдай;
қоғамдық дәстүр;
үлттық мәдениет пен үлттық психологияның ерекшелігі т.с.с. үлкен рел атқарады.
Сонымен, адамдардың саяси мәдениетін қалыптастыратын жағдайлар де- геніміз-олардың саяси процестерге қатысуы, саяси іске нақты араласуы болып табылады.
Қазіргі жағдайда саяси мәдениеттің қалыптасуының барынша маңызды жолдары мынандай: мақсаткерлік, рухани-идеялогиялық, мемлекеттің білім беру-ағарту қызметі, саяси партиялар, шіркеулер, мешіттер, бүқаралық-ақпарат қүралдары, қоғамдық саяси ұйымдар мен қозғалыстар; достар арасында, отба- сында, еңбек ұжымдарында, т.с.с. күнделікті жағдай деңгейіндеп кездейсоқ әс- ерлер, азаматтарды қоғамның қогамдық-саяси өмірінің практикасына қатысты- ру. Мүның бәрі саяси мәдениетті қалыптастырып қана қоймай, сонымен қатар оны азаматтар санасына сіңіру процесінде де қатысады, яғни саяси әлеуметтен- діру өзінің күрделі эрі кереғар күшке ие болуына орай ғылымда түрліше қарас- тырылып жүр.
Саяси әлеуметтендіру-іріктелген процесс. Оның жүзеге асу барысында саяси процеске қатысушылардың мүддесіне, психологиясына жэне өмірлік тэж- ірибесіне барынша жоғары дәрежеге сай келетін саясаттағы нормалар, қүнды- лықтар, бағдарлар мен үлгілердің игерілуі болады. Саяси элеуметтендіру про- цесі адамдардың бүкіл өмірінде жүзеге асып жататын процесс болып табылады. Әлеуметтік тәжірибені жинақтау барысында жекелеген түлғалардың өмірлік позициясы тұрақты түрде өзгеріске түседі немесе нақтыланады.
Сонымен, саяси элеуметтендіру дегеніміз-жекелеген адамдарды қоғам жинақтаған мэдени қүндылықтарды, мәртебелі іс-қимылдарды жкелеген адам- дардың меңгеруінің үздіксіз процесі, адамдардың қажетті әлеуметтік-саяси са- пасының қалыптасуы тиісті саяси жүйеге бейімделуіне мүмкіндік жасап, әлеу- меттік пайдаоы саяси шешім қабылдауға бағыттайды.
Саяси мэдениет дегеніміз-іс-әрекет мехенизмі,ол адамдардың эрекет ету- інде, іске қатысуында жэне ақыл-ойында көрініс береді. Саяси мәдениеттің қызметтік-практикалық мэні оны тарихи тәжірибені дарыту жэне меңгерудің аса маңызды қүралына айналдырады. Саяси тәжірибенің жэне білім беру мен оның сабақтастығының барынша тиімді қүралы тіл жэне саяси сана болады.
Саяси мәдениеттің қалыптасу процесі іс жүзінде адамдардың бүкіл өмірі бойында жүреді. Саяси мэдениеттің жекелеген адамдарға эсер ету деңгейін бел- гілі бір уақыт кезеңінде шамалап білетіндей өлшемдер болады. Бүтіндій алған- да, меніңше, жекелеген адамдардың саяси мэдениетін қалыптатыру деңгейін айқындайтындай үш көрсеткіш болады.
Саяси мэдениеттің көрсеткішінің бірінші деңгейі саяси таным болып таб - ылады. Оның мынандай элементтері болады: саяси мәдениетін қалыптастыру деңгейін айқындайтындай үш көрсеткіш болады.
Саяси мәдениеттің көрсеткішінің бірінші деңгейі саяси таным болып таб - ылады. Оның мынандай элементтері болады: саяси оқиғаларға ден қою дәреже- сі; ақпаратты меңгеру жэне қзіндік пікір-байламы болу, саясат саласын терең білу.
Келесі, саяси мэдениеттің екінші дәрежесі, саяси мэдениеттің барынша жоғары деңгейі-бүл саясатқа жэне саяси жүйеге даган қатысы. Мүнда мынан - дай кезеңдердің маңызы зор: билік қызметіне баға беру; достармен, туыстар- мен, таныстармен т.с.с. саяси мэселелерді талқылау жиілігі; елдің саяси жүйе- сіне, түрлі саладағы табыстарына, халықаралық аренадағы елдің орнына деген ұлттық мақтаныш сезімінің деңгейі.
Үшінші керсеткіш, саяси мәдениеттің ең жоғары деңгейі қоғамның саяси өміріне қатысу дәрежесімен өлшенеді. Саяси мәдениеттің мүндай деңгейі: бір- іншіден, жеке адамдардың саяси белсенділік дэрежесі; екіншіден, саяси өмірге қатысу түрлері; үшіншіден, мемлекеттік саясатқа қатысуы немесе жергілікті өз- ін-өзі басқару органдарына қатысуы; төртіншіден, адамдардың саяси шешім шығарылуына ықпал етуге бейім екендігіне және мұндай ықпал етудің әдіс- терін таңдай білуіне деген сенім дәрежесі. Саяси мәдениеттің жоғары деңгейі, әдетте, кімде-кім саясатқа тікелей қатысс жэне оның қатысуы барынша белсен- ді болса, оның саяси мәдениетінің деңгейі соншама жоғары болмақ.
Қорыта келгенде мынандай тұжырым түюге болаы. Саяси мэдениет бар - ынша күрделі әрі көп қатпарлы феномен болып табылады.
Халықтың саяси мәдениеті қоғамның жағдайларына, оның дамуына, әл- еуметтік қатынастар жүйесінің тұрақтылығына терең ықпал етеді. Ол адамдар- дың әлеуметтік, саяси және еңбек белсенділігін ынталандырып, жеке азаматтық позицияға ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жүйесіндегі орны Жоспар
Кіріспе [1] 3
Қоғамның саяси жүйесі 4
Саяси жүйенің қүрылымы, оның субъектілері 7
Саяси сана жэне саяси мэдениет 11
Әлеуметтік нормалардың үғымы жэне түрлері 15
Құқық пен моральдың имандылықтың, өнегенің жалпылама ерекше- ліктері 18
Қүқық нормалары мен корпоративтік нормалар 21
і
Қорытынды 24
Қолданылған әдебиеттер тізімі 25
Өмірде адамдар эр түрлі катынастарда болып тұратыны бәрімізге мәлім, айталық, отбасылық, тұрмыстық, еңбек, экономикалық жэне т.б. Осындай сан алуан қатынастарды реттеу үшін қүқық нормалары жеткіліксіз. Сондықтан, қү- қық нормаларымен қатар қогамда басқа да элеуметтік нормалар жүмыс істейді, олар: адамгершілік, салт-дәстүр нормалары, қоғамдық үйымдар нормалары, діни рәсімдер, өсиеттер мен нүсқамалар. Олар да қоғамдық қатынастарды рет- теуде маңызды рөл атқарады. Олардың негізінде моральдық, діни қүқықтар жэне адамдардың міндеттері пайда болады. Алайда қүқық нормалары қоғам- дық қатын-астардың жалпыға бірдей міндетті мемлекеттік реттеуші ретінде көріне отырып, өзге элеуметтік нормалардан (эдет-ғүрып, діни нормалары, адамгершілік мораль),қоғамдық үйымдар нормалары айтарлықтай ерекше- ленеді. Қүқықтық нормалар қашанда нақты, формальды түрде бекітілген нысанда-заңдарда және өзге құқықтық актілерде болады. Сондықтан мүндай нормалар мемлекеттік өкіметтің ресми, жалпы жүртқа міндетті нүсқамалары бола отырып, формальды түрде белгіленген ереже болып табылады.
Мораль нормалары-қоғам өміріндегі процестерде табиғи жолдармен қал- ыптасқан адамдардың қайырымдылық пен зүлымдықтар, эділеттік пен эділет- сіздіктер, ар-ожданы жөніндегі талаптардың жиынтық ережесі.
Заман өзгерген сайын қоғамдағы лайықты мінез-қүлқы жөніндегі талап- тар да өзгеріп отырады. Әрбір қоғамдық тап өзінің моральдық нормаларының немесе қазыналарының жүйесін жасап алады, ал егер саяси үстемдік өзінің қолында болса, ол, әрине, үстемдік етуші ретінде өз моралын орнықтырады.
Моральды қолдап отырған күш-ең алдымен қоғамдық пікір. Бірақ, мор - аль тек қоғамдық пікірдің арасында өмір сүрмейді. Адамның өз мүдделері, оның табиғи сезімі мен бейімділігі, ең алдымен өз борышын сезіне білетін кемелденген санасы адамгершілік мінез-қүлықтың жетілуіне тікелей қатысып отырады.
Сөйтіп, моральдың ішкі кепілдігі-ар болып табылады. Моральдық норма- лар-бүл жазбалы емес ереже, ол адамның сана-сезіміне үялаған, үрпақтан-ұр- паққа таралған, әрине өмірге сай ол да өзгеріп түруы ықтимал. Демек мораль- дық нормаларды орындау-эр адамның ішкі нанымына байланысты.
Қоғамдық, кооперативтік үйымдардың нормалары да әлеуметтік нормаға жатады. Бүл қандайда болмасын жоғарғы үйымдардың, айталық саяси партия- лардың тағайындаған мінез-қүлық ережесі. Сонымен, элеуметтік нормаларды әдет-ғүрып (дәстүр), діни нормаларының, қоғамдық, кооперативтік үйымдар- дың (бірлестіктердің) нормаларының, мораль нормаларының, қүқық нормалар- ының жиынтығы қүрайды.
Қоғамның саяси жүйесі
Мемлекет қоғамның саяси жүйесіне оның құрамдас бөлігі ретінде енеді. Сонымен саяси жүйенің бөлігі ретіндегі мемлекеттің субъектілігі-айрықша, өзгеше дара, қайталанбас: саяси жүйенің мемлекет сияқты осындай қасиеті мен сапасы бар, демек мемлекетке тән жағдайға, рөл мен функцияға үміттене ала- тын басқа субъектісі жоқ қой. Мемлекетті саяси жүйенің қүрамында оның жаңа қырлары мен жақтарын көрсетуге мүмкіндік бере отырып зерттеу аса пайдалы.
Саяси жүйеге саяси сипаты бар, қоғамның саяси өміріне қатысатын, саяси биліктің субъектісі болып табылатын қүрылымдарды, бірлестіктерді, қозгалыс- тарды қоса отырып, осы аталғандардың барлығының толық көлемінде мемле- кетте де қолданылатындығын айта кету керек. Өйткені ол саяси биліктің қоғам- дағы басты идея қолданушысы жэне негізгі субъектісі. Ол-саяси қатынастар- дың басым көпшілігінің белсенді қатысушысы (көбінесе-бастамашысы); онсыз олар көп жағдайда өзінің мэнділігі мен салмақтылығын жоғалтады. Барлық дерлік мемлекеттік-құқықтық институттар бір мезгілде саяси институттар бол - ып табылады.
Басқаша айтқанда, мемлекетке саяси сипат тэн, соған қарай ол қоғамның саяси жүйесінің қүрамына кіреді. Алайда мемлекет-оның мемлекеттік емес бу- ындарына үқсас саяси жүйенің, эдеттегіден тыс бөлігі. Ол-оның белгілі бір мөл- шерде (белгілі бір елеулі ескертулерімен) ондағы шоғырландырушы жэне үй- лестіруші рөлді орындайтын өзегі.
Қоғамның саяси жүйесі саяси биліктің ұйымын қамтиды жэне, нақтырақ айтқанда, олардың арасындағы қарым-қатынасын түратын, эр алуан саяси инс- титуттардың қызмет істеуіне эсері бар билік субъектілерінің жиынтығын өзіне қосып алады.
Саяси жүйенің барлық буындары, оның ішінде мемлекет те, бір бірінен бөлек, жеке әрекет ете алмайды.Олар қандай да бір мәселелер бойынша өзара алуан түрлі қарым-қатынасқа түседі. Сондықтан да олар бірлік пен түтастық қүрады деп айтуға болады.
Қоғамның саяси жүйесі-өзінің құрылымында саяси қүрылыс, саяси ұйым, саяси нормалардың жиынтығы мен солардың негізінде қүралатын саяси қарым- қатынастардың бірнеше салыстырмалы оғаштау, шағын жүйелері бар көптеген топтан түратын қүрылым. Қазіргі жағдайда бізді әсіресе қоғамның саяси ұй- ымы қызықтырады, өйткені оның құрамдас бөлігі болып өзінің алдында өз мүшелерінің саяси белсенділігін арттыруды, саяси билік (соның ішінде мемле- кеттік билік үшін) жолындағы күреске қатысуды, оны өзінің саяси мүдделерін қанағаттандыру үшін пайдалануды мақсат етіп қойған үйымдар, бірлестіктер мен қүрылымдар табылады.
Ішкі саяси жүйенің қарым-қатынасын ең алдымен оның бірқатардағы эл- ементтерінің (мысалы, мемлекеттік органдардың, саяси партиялар мен қоғам- дық ұйымдардың арасындағы) арасынан қарастырған дүрыс. Сөйтсе де кейде саяси жүйенің әр қатардағы элементтерінің қатынасын айқындау көбінесе бір- інші түрдің қарым-қатынасымен жанама түрде байланысады.
Қазақстан Республикасы өз алдына әлемнің бэсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру - биік мақсатын қойды. Мемлекеттің бэсекеге қабілеті - оның халықаралық алаңындағы орны мен беделімен, тұрғындардың күнделікті мәсе- лелерін шешуге қабілетігімен қамтамасыз етіледі. Алайда, бұл мемлекеттік бас- қару жүйесіне, қызметкерлердің саны мен сапасына, оларды дайындау жүйесі- нің тиімділігіне жэне де халықтың саяси-билік шешімдерді қабылдау үрдісіне қатысу дәрежесіне тікелей байланысты. Қазақстанның әлемдік экономикаға енуі, оның халықаралық алаңындағы орны мен беделін арттыруы, ал жаңа тех- нологияларды енгізу мәселесі, басқару шешімдерді жүзеғе асырудың дамыған практикасын талап етеді,өйткені, басты міндеттерді тиімді шешу, толығымен кэсіби жэне үйымдастырушылық қабілеттерінің даму деңгейіне байланысты.
Қазіргі кезеңдегі халықаралық үрдістер қарқынды өзгеруде. Осыған орай, үлттық ерекшеліктерді сақтап қалып, оларды элеуметтік қайта құру қисыны - мен үндестіру жолында, модерн мен дэстүрлер талаптарын үйлестіру, жан - жақты демократиялық қүндылықтарды жүзеге асыру мэселелерін шешу қажет. Жаһандану сатысында берілген қадамдардың маңызы зор.
Демократия көпжақты құбылыс ретінде, экономикалық, әлеуметтік, саяси жэне олардың қызметтерінің қимыл бірлігі жағдайында тиімді түрде іске асыр- ылуы мүмкін. Бүл, бір жағынан, жеке алғанда демократиялық биліктің белгілі институттарын талап етсе, екінші жағынан, аталған институттар, азаматтық қо- ғамның, оның экономикалық негіздерінің жэне саяси мәдениеттің жетілуі жағ- дайында ғана саяси жүйенің түрақтылығын қамтамасыз етеді.
Қазақстан - геосаяси орналасуына, түрғындардың полиэтникалық жэне поликонфессионалдық қүрамына байланысты ерекшеліктері мол, унитарлы мемлекет болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық дамудағы айырмашы- лықтарға, динамикалық ішкі жэне сыртқы миграцияға байланысты эр аймаққа тэн ерекшеліктерін, мемлекет мүмкіндіктерін ескеретін басқарудың тиімді түрін айқындау - басты мақсаттардың бірі болып отыр. Мемлекеттік басқару жүйесі үшін, аймақтарда қалыптасқан жағдайларды ескеру объективті қажет- тілік.
Өтпелі кезеңнің басты жетістігі - тэуелсіздік, адам жэне азамат қүқықта - ры мен бостандықтары идеясының жандануы. Алайда, Қазақстанда болашақ демократиялық азаматтық қоғамның нұскалары тек анықталған, ал өкілетті органдар жүйесі, қазіргі кезеңде, элі де даму барысында.
Мемлекеттегі демократиялық институттарды өркендету жэне нығайту үрдісімен қатар, элеуметтік өмірдің кейбір салаларында әлі де шешуді талап ететін мәселелер жетерлік. Алайда, оларды өкілетті демократияның бастапқы кезеңдеріне сай, дәстүрлі қиыншылықтардың қатарына жатқызуға болады.
Қазіргі кезеңде, кайта қүрудың жаңа талаптарына сай тексерілген әкім- шілік жаңартудың қажеттілігі байқалып отыр. Қызметкерлерді тікелей дайын- даумен қатар, мамандарға үздіксіз білім берудің кешенді жүргізілуінің де қаже- ттілігі артты.
Осыған байланысты мемлекеттің саясаты келесі маңызды міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған:
- орталық және жергілікті билік органдарының өкілдіктерін кайта бөлу;
қазіргі заманға сай, жен ары сапалы мамандардан құралған мемлекеттік аппаратты құру;
электрондық үкімет құру;
азаматтық қоғам институттары арқылы атқарушы билікке ықпал келті- ру үшін заңды қүралдарды пайдалану;
жемқорлыққа жэне басқа да заң бұзушылықтарға қарсы шараларын қатаңдандыру;
мемлекет азаматтарын басқару шешімдерді қабылдау үрдісіне барын- ша жақындату.
Билік өкілдіктерін қайта бөлу тенденциясының ағымында, аймақтарда болып жатқан жағдайлар үшін жауапкершіліктің басым бөлігі жергілікті билік органдарына жүктелген. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру қа- жеттілігі осы тенденцияға байланысты.
Қазақстан дамуының жаңа кезеңі басқарудың демократиялық жолына өтуді, ал тиімді эрі жауапкерлі билік, кәсіби және белсенді мемлекеттік қызмет -керлерді талап етеді. Әлеуметтік дамудың барлық бағыттары бойынша жоба - ларды жүзеге асыруға дайын кәсіби басқарушылардың қажеттілігі, республика - ның стратегиялық міндеттерін шешу шартына айналды. Саяси шешімдерді қабылдайтын адамдардың хабардарлық пен кәсіпшілдік деңгейі қоғам үшін өте маңызды. Сонымен қатар, дамыған қоғамдағы басқару, атқарушы жэне өкілетті биліктердің өзара үйлесімді әрекеттенуін талап етеді. Сондықтан да, кең мэн - дегі саяси зиялы қауымды қалыптастыру мәселесі элеуметтік қүрылысты үй - ымдастырудың аса маңызды үрдісі болып табылады.
Саяси жүйенің қүрылымы, оның субъекплері
Қүқықтың алғашқы элементі - құқық нормасы. Құқык нормасы дегеніміз - мінез-қүлық, тэртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тэртіп пен мінез-құлық, ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз - жеке алып қарағандағы эрбір адам емес, түтас адамдар ұжымына да тэн жагдай. Жеке адам ғана емес, бірне- ше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек, құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың ұйым- дары өздерінің мінез-қүлқымен сол нормаларды бүзбайтын болуға тиіс.
Қүқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар арасын- дағы қарым-қатынастарда тэртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру жөніндегі қаты- настарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік қүқық акті- лері арқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады. Материалдық игі- ліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда болады. Қызмет- керлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бүл да тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу, айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер қүқық нормаларының шеңберінде ғана хатталуға тиіс.
Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік ор- гандардың қүрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау, олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен эдістері т.т. қүқықтық но- рмалар арқылы анықталады.
Қоғамдық тэртіп (демократиялық немесе халыққа қарсы бағытталған) тек қана қүқықтық актілер арқылы орнатылады, оны тэртіп органдары қамтамасыз етеді. Азаматтардың мемлекеттік басқару ісіне қатынасу үшін пайдаланатын саяси қүқықтары мен бостандықтары тек қана нақ осы қүқықтық актілер арқы- лы белгіленеді.
Қүқық қоғамның әлеуметтік өмірінде де зор рөл атқарады. Қүқықтық нормалар білім алудың, денсаулық сақтаудың, отбасын қүрып, оны нығайту- дың т.б. қажеттіктердің заңдық шарттарын белгілейді. Сөйтіп, қүқық дегеніміз адамдардың өміріне қалыпты жағдайлар туғызуға, қоғамның барлық бағыт- тарда дамуын заңцық жағынан қамтамасыз етуге тиісті мемлекеттік қуатты қүрал болып табылады. Қүқық тек жүртты жазалау үшін, оларға күштеу шара- ларын қолдану т.с. үшін қажет деп ойлау дүрыс емес. Азаматтар өздеріне беріл- ген қүқықтар мен бостандықтарды пайдаланғанда, құқық нормаларының талап- тарын орындағанда, мемлекеттік органдар қүқық нормаларының талаптарын бүзған адамдарға шара қолданып, тиісінше жазалап отырғанда, құқық нақты іс жүзіне асқан болып табылады.
Азаматтық қоғам - онда болып жатқан процестер мен қатынастардың бас- ты әрекет етуші түлғасы мен субъектісі ретінде өз қажеттіліктерінің, мүдцелері мен қүндылықтарының барлық жүйесімен бірге адам болып табылатын қоғам. Бүл үғым сонымен қатар мемлекет пен оның органдарына тәуелсіз өмір сүретін қоғамдық: саяси, экономикалық, мэдени, үлттық, діни, отбасылық жэне баска қатынастардың барлык жиынтығын білдіреді, жеке мүдделердің эралуандылы- ғын көрсетеді.
Қоғам демократиялық дамудың белгілі бір сатысында ғана азаматтық бол- ады жэне елдің экономикалық, саяси дамуына, халықтың эл-ауқатының, мәден- иеті мен сана-сезімінің өсу шамасына қарай қалыптасады.
Елде азаматтык қоғамды қалыптастыру жэне демократияны дамыту өзара тығыз байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым дамыған болса, мемлекет соғұр- лым демократиялырақ болады.
Азаматтық қоғамды дамытудың алғышарттары меншіктің алуан түрлі ны- саны кезінде азаматтарда экономикалық дербестіктің пайда болуы мен адами жеке тұлға мэртебесінің артуы болып табылады.
Құқықтық мемлекет жэне демократия азаматтық қоғамның саяси іргетасы ретінде қызмет етеді, бұлар жеке түлғаның барлық құқықтары мен бостандық- тарын қамтамасыз ету, қоғамда тұрақтылық, қауіпсіздік, эділеттілік жэне ын- тымақтастық жағдайын құру мақсатында оны дамыту үшін қажет.
Азаматтық қоғамның экономикалық негізін, тең танылуы мен қорғалу- ының заңнамалық кепілдіктерімен қамтамасыз етілген, меншік нысандарының әралуандылығы мен дара меншік иелерінің егемендігі құрайды.
Азаматтық қоғам өмір сүруінің басты базалық шарттарының бірі тәуелсіз БАҚ арқылы қамтамасыз етілетін жариялылық болып табылады.
Демократия жағдайында азаматтық қоғам институттары мен мемлекет ортақ жүйеде эртүрлі, бірақ өзара тәуелді бөліктер ретінде жүмыс істейді.
Билік пен азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшілік келісім негізінде қалыптасады, ал өзара іс-қимыл ымыраға қол жеткізуге бағытталады.
Демократиялық мемлекеттің азаматтары дербес бостандық қүқығын пайдаланады, бірақ сонымен бір уақытта олар басқа мемлекеттік институт - тармен бірге болашақты қүру жауапкершілігін бөліседі.
Азаматтық қоғам демократиялық саяси жүйе жағдайында ғана билік пен азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшілік келісім негізінде қалыптас атын ең жоғары даму деңгейіне жетеді. Азаматтық қоғамдағы демократиялық рәсімдер билік қызметінің сапасын бүқаралық бағалау қүқығына жэне қоғам мүдделері үшін билікке ықпал ету тетіктеріне негізделеді.
Субъективтік құқық дегеніміз құқық қатынастардың субъектілерінің өз- дерінің мүдделерін қанағаттандыра алатын мінез-қүлықтың (тэртіптің) заңды мүмкіншілік шегі. Субъект оған берілген мүмкіншілікті өз қалауынша пайда - лана алады, яғни ол өзіне берілген қүқықты пайдаланудан бас тартуы мүмкін. Субъективтік қүқық бірнеше өкілеттіліктен түрады.
Өкілеттілік субъективтік қүқықтың қүрамдас бөлігі. Мынандай өкілеттілікке ие бола алады:
материалдық не материалдық емес игіліктерге ие болу (мысалы, мен - тгтік қүқығында ондай өкілеттілік мүлікті иелену, пайдалану, билік ету болып табылады);
материалдық емес игіліктерге ие болу (мысалы, меншік қүқығында он - дай өкілеттілік мүлікті иелену, пайдалану, билік ету болып табылады);
белгілі бір іс-әрекетті жасау, ягни нақтылы мінез-құлық (тэртіп) өкіл - еттілігі;
басқа құқық қатынастарына қатысушылардан белгілі бір іс-қимыл жас - ауды талап ету, яғни оған өкілеттігі бар адамның мүддесі үшін басқалардан міндетті орындауды талап ету;
өзінің қүқығын заңды түрде қорғалуын талап ету, яғни сотқа, прокура - тураға және басқа мемлекеттік органдарға жүгінуге қүқығы.
Сөйтіп субъективтік қүқық мынадай өкілеттіліктің қоспасынан қүрыла - ды: игілікке ие болу, іс-қимылды жасау, міндеттілік іс-әрекеттің орындалуын талап ету, мүқалған өз құқығын қалпына келтірілуін занды түрде қорғалуын талап ету, т.б.
Субъективтік қүқықтың белгілері:
іс-қимылдың, мінез-құлықтың мүмкіндігі (бүл қүқықты пайдалануы да мүмкін не пайдаланбауы да мүмкін немесе одан бас тартуы да мүмкін);
іс-қимылдың (мінез-қүлықтың) мүмкіндік өлшемі (бүл қүқық белгілі бір мөлшерде шектеулі келеді);
белгілі бір уэкілдің мүддесі үшін іске асырылуы, яғни ол кімге берілсе соған қызмет атқарады;
өзге адамның міндеттілігімен қамтамасыз етіледі.
Субъективтік қүқықтың қүрылымдық элементтері болып мыналар таны -
лады:
өз іс-әрекетіне қүқықтығы;
міндетке иелі адамнан белгілі іс-эрекетті талап ету мүмкіншілігі (қүқ - ық талабы);
өз міндетін орындамаған тарапқа мемлекеттің мәжбүрлеу шарасын қо - лданылуына жүгіну мүмкіншілігі (қысымдық көрсету қүқығы);
берілген қүқықтың негізінде белгілі бір әлеуметтік қүндылықты пайда - лану мүмкіншілігі (пайдалану қүқығы).
Субъективтік құқық пен заңдық міндеттерінің айырмашылықтары мына - лардан көрінеді:
егерде субъективтік құқық адамның өз мүддесін қанағаттандыруға бағ - ытталса, ал заңдық міндеттер - өзге адамның мүддесін қанағаттандыруға негіз - делген;
егер субъективтік қүқық - мінез-қүлықтың мүмкіндік шегі, оның іске асырылуы уәкілдік адамның көз-қарасына байланысты болса, ал заңдық міндет - қажетті мінез-қүлық шегі, оның іске асырылуы, керісінше, уэкілді адамның көз-қарасына байланысты емес.
Өзімізге мэлім, субъективтік қүқықтар мен заңдық міндеттер егіз, бір-бі- рімен өте тығыз байланысты, бір-бірімен қабысып жатады, оларды ажыратуға болмайды. Қүқықсыз міндет жоқ, міндетсіз құқық жоқ дейтін қағида осыда туындаған. Егерде біреудің қүқығы бар десек, онда басқа адамда міндет жат - ады. Керісінше, егерде бір адамда міндет болса, онда екінші бір адамда, мін- детті түрде, міндетті орындауға талап ететін қүқығы бар деген сөз. Бүл бай- ланыс бүрын айтып кеткендей, қүқық қатынастарынан туындайды.
Дэстүрлік құқықтық жүйешң мәні мынандай ерекшеліктер мен сипат - галады:
құқықтық қатынастардың субъектілерінің дау-дамайлары мен шиелен - істерді шешуі өзара келісім арқылы болады. Істің сотта қаралуын қоғамдық сана, үлттық психологиясы мүлдем қабылдамайды.
қүқықтық қайнар көздерінің негізгі қағидаларын эдет-ғүрып қүрайды, жергілікті халықтардың тарихының тарихының қойнауынан қалыптасқан діни- мифологиялық, философиялық көзқарастар эдет-ғүрыптың мазмұнын айқын - даған.
көптеген мемлекеттерде осы күнге дейін үжымдық жауапкершілік үл - кен рөл атқарады, рулық қатынастар мызғымайтын көрініс мағанасында.
мемлекетте қабылданған нормативтік-құқықтык кесімдер эдет-ғүрып, жергілікті ерекшеліктері міндетті түрде ескереді. Дәстүр заңның қабылдануы - на, реттеуіне тікелей ықпал етеді. Дэстүр мен әдет-гүрыптарды ескермей қаб - ылданған кесімдердің реттеу фукциялары тиімді нәтиже бермейді.
қүқықтық сана қүқық бұзушылық жасамауды әдет-ғүрыпты қатаң сақ - таумен байланыстырып баға береді. Бүл дэстүр аталмыш мемлекеттерде өзінің тиімді нәтижесін беруде. Мысалы, Жапониядағы гири институты - әркімнің от- басында, үжымда, келісімшерт жасасуда алатын орнын бекіткен. Әркім өзінің орнына, мәртебесіне қарап эрекет жасауы тиіс. Себебі, қоғамдық қүқықтық сана гириді қүқықтан да жоғары қояды. Қарыз алдың ба, міндетті түрде гири бойынша мерзімінде қайтаруына тиіс, әкеге бағынуына тиіс, күйеуді эйелі құр- меттеуі тиіс жэне т.б. сондай дәстүрлі талаптар қойылған.
Қүқықтың нысаны - мемлекеттің биліктің нормаға, заңға айналу түрлері,
олар:
құқықтық әдет-ғұрып. Бүл қүкыктың негізгі қоғам тарихында мемле - кеттің қалыптасу кезеңінде өмірге келген құқық нысаны.
әдет-ғұрып нормалары адамдардың қарым-қатынасында ғасырлар бойы қолданылған, өмірде жан-жақты тәжірибе арқылы қалыптасқан.
қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері үқсас істерді кара- ганда, күші бар қүқықтық норма ретінде пайдаланылған. Сонымен қатар, қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан қүқықтық әдеттер де қогамдық қатынастар- дың реттеушісі болып отырган. Әдет-ғұрып нормалары арқылы қазіргі кезенде де дамушы елдерде біраз қарым-қатынастар реттеліп, басқарылып жатады.
ю
Саяси сана жэне саяси мэдениет
Құқықтық сана-бүл адамдардың құқыққа деген қатынасын көрсететін тү- сініктер мен сезімдердің, көзқарастар мен эмоциялардың, бағалаулардың жиын- тығы түріндегі қоғамдық сананың ерекше нысаны. Құқықтық сана-бұл адам- дардың жаңадан қабылданған заңдарға, нормативтік актілердің нақты жобалар- ына және т.б. деген оң немесе теріс көзқарасы.
Құқықтық сана мынаны білдіреді:
құқықтың қажеттігін түсіну жэне сезіну;
қүқықты бағалау;
заңнаманың дамыған жүйесін қүру қажеттігін түсіну;
қолданыстағы нормативтік актілерге өзгертулер мен толықтырулар енгізудің қажеттігін түсіну;
қүқықты жүзеге асырудың нәтижелері мен процесін қабылдау.
Қүқықтық сананың ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
ол өмірдің шындықтарын әділеттілік, қүқықтық, еркіндік тұрғысынан қабылдайды;
жалпыға міндетті жүріс-түрыс ережелерін орнықтыруды талап етеді;
қүқықтық пен қүқықтық еместіктің, қүқыққа сэйкестік пен қүқыққа сәйкессіздіктің шектерін көрсетеді;
құқықты қамтамасыз ету үшін заңды шараларды талап етеді.
Қүқықтық сананың рөлі оның функцияларынан көрініс табады:
танымдық, бүған қүқықтық дайындық түсінігінен көрініс табатын жэне ойлану қызметінің нәтижесі болып табылатн заң білімдерінің белгілі бір жиынтығы тэн болып келеді;
бағалаушылық, бұл түлғаның қүқықтық өмірдің әр түрлі ақтары мен көріністеріне өтіл мен қүқықтық тәжірибе негізінде белгілі бір эмоцияналдық қатынасын тудырады.
реттеуші, ол қүқықтық көзқарастар мен қүндылық-қүқықтық бағытты- лық арқылы жүзеге асырылады. Көзқарас дегеніміз түлғаның белгілі бір түрде ақпараттарды, процстерді, қүбылыстарды қабылдауға жэне бағалауға бейімділі- гін жэне осы бағалауға сәйкес әрекет етуге дайындығын білдіреді.
Қүқықтық бағыттылық-бүл түлғаның занды мэні бар жағдайларда әрекет ету бағдарламасын тікелей қалыптастыратын құқықтық көзқарастарының жи- ынтығы. Қоғамдық сана қүрамдық жағынан алып қарағанда көптеген түрлерге бөлінеді: саяси, көркем, теориялық, кэдімгі, эстетикалық, діни, этникалық жэне т.б. Қүқықтық сана қоғамдық сананың бір түрі, бөлігі болып саналады. Басқа саналардың түрлеріне қарағанда қүқықтық сананың өзіне ғана тән ерекшелікте- рі бар:
Қүқықтық сана мемлекетте қалыптасқан қүқықтық жүйе эділ сот қызмет- терінің айнасы болып табылады. Қүқықтық реттеу барысында адамдар қүқық- тың әділеттілігін немесе оны қолдану барысындағы заңсыздық пен бассыздық- тан туындайтын әрекеттер мен көріністерді ой-өріс, сана арқылы ой-елегінен өткізіп баға береді. Соның нэтижесінде индивидтердің мемлекеттегі әділетті- лікке деген көзқарастары қалыптасады.
Құқықтық сана қоғам тапқа бөлініп, мемлекет пен құқық пайда болғанда қалыптасады жэне эр түрлі мағынадағы қасиеттерге не болады.
Құқықтық сана саяси мазмұнға, сипатқа ие болады. Мемлекеттегі саяси процестер мен бағыттар әрқашандп құқықтық санаға өзінің эсерін тигізеді. Заңның өзі қоғамда жүргізіліп отырған саясатқа тэуелді.
Құқықтық сана қоғамның қондырмасынан орын тебеді, оның құрамында- ғы саяси, көркем, эстетикалық, теориялық, кэдімгі, діни, этикалық саналардың түрлерімен тығыз байланыста қалыптасады және дамиды. Бірақ, бір сананың түрі құқықтық санаға мол эсер етуі мүмкін. Мүндай жағдайда индивидтің құқ- ықтық санасы не прогрессивтік, не регрессивтік, не конформистік, не ниглистік жэне инфантильдік қасиеттер мен мінез-құлықты қабылдауы мүмкін.
Қүқықтық сана дегеніміз қоғамдық сананың формасы ретінде қабылдан- ған адамдардың мемлекеттегі заңдарға, құқыққа, олардың қағидалары мен мә- ніне әділсотқа жэне тілегіндегі құқыққа деген идеялар, теориялар және сезім- дердің жүйелік жиынтығы.
Құқықтық сананың қоғам өміріне мынандай эсері бар:
Құқықтық сана қүқық жасау процесіне белсенді түрде өзінің әсерін тигіз- еді. Халықтың, депутаттардың, мемлекеттік қызметтегі лауазымды тұлғалар- дың құқықтық саналары неғұрлым жоғары болған сайын сапалы заңдар қабыл- данады, субъектизм мен лоббизмді шектейді, жалпыұлттық мүддені жеке топ- тык, таптық, партиялық мүддеден жоғары қояды.
Қүқықтық сана мемлекет қабылдаған нормативтік-қүқықтық кесімдерден өзінің көрінісін табады.
Қоғамда қалыптасқан қүқықтық сананың деңгейі қүқық қолдану процес- інде ерекше рөл атқарады, әділеттілік пен эділетсіздікке барудың айқын баро - метр!.
Қүқықтық сана құқық бүзушылықпен күресудің, оның алдын алудың мү- мкіндіктерін тудырады. Қүқықтық сана деңгейі жоғары болған сайын мемле- кеттегі қоғамдық тэртіп те нығая түседі.
Қүқықтық сана құқықтық мәдениетпен тығыз байланысты. Қүқықтық мәдениет жалпы қоғамдағы мэдениеттің ажырамас бөлігі ретінде бірге дамып отырады.
Саяси мәдениет-табиғи-тарихи дамудың жемісі. Мүнда саяси мәдениеттің қалыптасуында эрбір елдің мынандай төмендегідей факторлары:
геосаяси жағдай;
қоғамдық дәстүр;
үлттық мәдениет пен үлттық психологияның ерекшелігі т.с.с. үлкен рел атқарады.
Сонымен, адамдардың саяси мәдениетін қалыптастыратын жағдайлар де- геніміз-олардың саяси процестерге қатысуы, саяси іске нақты араласуы болып табылады.
Қазіргі жағдайда саяси мәдениеттің қалыптасуының барынша маңызды жолдары мынандай: мақсаткерлік, рухани-идеялогиялық, мемлекеттің білім беру-ағарту қызметі, саяси партиялар, шіркеулер, мешіттер, бүқаралық-ақпарат қүралдары, қоғамдық саяси ұйымдар мен қозғалыстар; достар арасында, отба- сында, еңбек ұжымдарында, т.с.с. күнделікті жағдай деңгейіндеп кездейсоқ әс- ерлер, азаматтарды қоғамның қогамдық-саяси өмірінің практикасына қатысты- ру. Мүның бәрі саяси мәдениетті қалыптастырып қана қоймай, сонымен қатар оны азаматтар санасына сіңіру процесінде де қатысады, яғни саяси әлеуметтен- діру өзінің күрделі эрі кереғар күшке ие болуына орай ғылымда түрліше қарас- тырылып жүр.
Саяси әлеуметтендіру-іріктелген процесс. Оның жүзеге асу барысында саяси процеске қатысушылардың мүддесіне, психологиясына жэне өмірлік тэж- ірибесіне барынша жоғары дәрежеге сай келетін саясаттағы нормалар, қүнды- лықтар, бағдарлар мен үлгілердің игерілуі болады. Саяси элеуметтендіру про- цесі адамдардың бүкіл өмірінде жүзеге асып жататын процесс болып табылады. Әлеуметтік тәжірибені жинақтау барысында жекелеген түлғалардың өмірлік позициясы тұрақты түрде өзгеріске түседі немесе нақтыланады.
Сонымен, саяси элеуметтендіру дегеніміз-жекелеген адамдарды қоғам жинақтаған мэдени қүндылықтарды, мәртебелі іс-қимылдарды жкелеген адам- дардың меңгеруінің үздіксіз процесі, адамдардың қажетті әлеуметтік-саяси са- пасының қалыптасуы тиісті саяси жүйеге бейімделуіне мүмкіндік жасап, әлеу- меттік пайдаоы саяси шешім қабылдауға бағыттайды.
Саяси мэдениет дегеніміз-іс-әрекет мехенизмі,ол адамдардың эрекет ету- інде, іске қатысуында жэне ақыл-ойында көрініс береді. Саяси мәдениеттің қызметтік-практикалық мэні оны тарихи тәжірибені дарыту жэне меңгерудің аса маңызды қүралына айналдырады. Саяси тәжірибенің жэне білім беру мен оның сабақтастығының барынша тиімді қүралы тіл жэне саяси сана болады.
Саяси мәдениеттің қалыптасу процесі іс жүзінде адамдардың бүкіл өмірі бойында жүреді. Саяси мэдениеттің жекелеген адамдарға эсер ету деңгейін бел- гілі бір уақыт кезеңінде шамалап білетіндей өлшемдер болады. Бүтіндій алған- да, меніңше, жекелеген адамдардың саяси мэдениетін қалыптатыру деңгейін айқындайтындай үш көрсеткіш болады.
Саяси мэдениеттің көрсеткішінің бірінші деңгейі саяси таным болып таб - ылады. Оның мынандай элементтері болады: саяси мәдениетін қалыптастыру деңгейін айқындайтындай үш көрсеткіш болады.
Саяси мәдениеттің көрсеткішінің бірінші деңгейі саяси таным болып таб - ылады. Оның мынандай элементтері болады: саяси оқиғаларға ден қою дәреже- сі; ақпаратты меңгеру жэне қзіндік пікір-байламы болу, саясат саласын терең білу.
Келесі, саяси мэдениеттің екінші дәрежесі, саяси мэдениеттің барынша жоғары деңгейі-бүл саясатқа жэне саяси жүйеге даган қатысы. Мүнда мынан - дай кезеңдердің маңызы зор: билік қызметіне баға беру; достармен, туыстар- мен, таныстармен т.с.с. саяси мэселелерді талқылау жиілігі; елдің саяси жүйе- сіне, түрлі саладағы табыстарына, халықаралық аренадағы елдің орнына деген ұлттық мақтаныш сезімінің деңгейі.
Үшінші керсеткіш, саяси мәдениеттің ең жоғары деңгейі қоғамның саяси өміріне қатысу дәрежесімен өлшенеді. Саяси мәдениеттің мүндай деңгейі: бір- іншіден, жеке адамдардың саяси белсенділік дэрежесі; екіншіден, саяси өмірге қатысу түрлері; үшіншіден, мемлекеттік саясатқа қатысуы немесе жергілікті өз- ін-өзі басқару органдарына қатысуы; төртіншіден, адамдардың саяси шешім шығарылуына ықпал етуге бейім екендігіне және мұндай ықпал етудің әдіс- терін таңдай білуіне деген сенім дәрежесі. Саяси мәдениеттің жоғары деңгейі, әдетте, кімде-кім саясатқа тікелей қатысс жэне оның қатысуы барынша белсен- ді болса, оның саяси мәдениетінің деңгейі соншама жоғары болмақ.
Қорыта келгенде мынандай тұжырым түюге болаы. Саяси мэдениет бар - ынша күрделі әрі көп қатпарлы феномен болып табылады.
Халықтың саяси мәдениеті қоғамның жағдайларына, оның дамуына, әл- еуметтік қатынастар жүйесінің тұрақтылығына терең ықпал етеді. Ол адамдар- дың әлеуметтік, саяси және еңбек белсенділігін ынталандырып, жеке азаматтық позицияға ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz