Тіршілік қауіпсіздік негіздері

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I.тарау. Қауіпсіздік түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. «Адам мекендеген орта» жүйесіндегі қауіп қатерді
топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Өмір сүру ортасының антропогендік қауіп қатері ... ... ... ... ...
1.3. Атмосфералық ауаның былғану көзі және дәрежесі ... ... ... ...
1.4. Өмір сүру ортасындағы адам организміне кері әсер
ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Адам организмінің улы заттарға қарсы күресінің жолдары...
II.тарау. Қазақстан Республикасындағы азаматтық қорғаныс
Жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Азаматтық қорғаныс жүйесінің құрылымы мен ролі ... ... ... ..
2.2. Азаматтық қорғаныс жүйесінің мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Азаматтық қорғаныс жүйесінің басқару ұйымдары мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4. Ядролық қарудың жарылыс ошағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5. Химиялық қарудың жарылу ошағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.6. Бактериологиялық қарудың жарылыс ошағы ... ... ... ... ... ... .
2.7. Нерв жүйесін зақымдайтын фосфороргаикалық
уландырғыш заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.8. Әсері күшті улы заттар (ӘКУЗ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.9. Халықты қорғаудың ұжымдық құралдары ... ... ... ... ... ... ... ..
2.10. Халықты қорғаудың негізгі әдістері мен жолдары ... ... ... ...
2.11. Теріні қорғайтын құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.12. Медициналық қорғаныс құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.13. Жеке аптечка ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.14. Жеке химиялық пакет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.15. Жеке таңба пакеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.16. Зақымданған ошақтағы құтқару және апатты қайта
қалпына келтіру жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.17. Радиациялық және химиялық барлау құралдары ... ... ... ... .
2.18. Эвакуация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.19. Зақымданған ошақтағы құтқару және қайта
келтіру жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.20. Жұмыс жүргізудің әдісі мен тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III.тарау. Жарақаттар түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Дәрігер келгенге дейін талықсу кезінде сырқатқа
жәрдем көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Коллапс кезіндегі дәрігерге дейінгі көмек көрсету ... ... ... ... ..
3.3. Жарақаттан естен тану туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4. Естен тануға қарсы шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
IV.тарау. Бас жарақаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1. Бас жарақаты кезінде таза таңғыш қою тәртібі ... ... ... ... ... ... .
V.тарау. Жаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.1. Жаралар инфекциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2. Жаралардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3. Жарақаттар кезінде асқынушылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VI.тарау. Суға бату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.1. Суға батқан кездегі алғашқы медициналық және
дәрігерге дейінгі көмек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2. Электр жарақаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3. Электр жарақатындағы алғашқы медициналық көмек ... ... ...
6.4. Күннің өтуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.5. Жүрек.тамыр аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.6. Газбен улану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
VII.тарау. Төтенше жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.1. Төтенше жағдайды топтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2. Бейбіт уақыттағы төтенше жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.3. Техногендік сипаттағы төтенше жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.4. Техногендік сипаттағы төтенше жағдайдың пайда болу
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.5. Химиялық қауіпті обьектідегі апаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6. Химиялық қауіпті обьектілердегі апатты топтау ... ... ... ... ... ..
7.7. Радиациялық қауіпті обьектілердегі апаттар ... ... ... ... ... ... ..
7.8. Өрт және жарылыс қаупі бар обьектілердегі апаттар ... ... ... ...
7.9. Өртті сөндіру құралдары мен жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.10. Көлік апаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.11. Табиғи сипаттағы төтенше жағдайдың сипаттамасы ... ... ...
7.12. Жер сілкінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.13. Халықтың жер сілкінісі кезіндегі іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ...
7.14. Вулкан атқылауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.15. Опырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.16. Қар көшкіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.17. Сел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.18. Метеорологиялық сипаттағы төтенше жағдай ... ... ... ... ... ...
7.19. Циклондар мен антициклондар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.20. Дауыл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.21. Боран ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.22. Гидрогеологиялық сипаттағы төтенше жағдай ... ... ... ... ... ..
7.23. Су тасқыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.24. Су басу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.25. Биологиялық төтенше жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.26. Жұқпалы аурулар және одан сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ...
7.27. Эпизоотия мен эпифитотия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.28. Табиғи өрт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.29. Халықтың өрт кезіндегі іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.30. Өрт кезіндегі зардап шеккендерді іздеу және көшіру ... ... ...
VIII.тарау. ҚР «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлар туралы» Заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.1. Төтенше жағдайлар таралу ауқымына және келтірген
шығынының көлеміне қарай топтастырылуы. (нысандық,
жергілікті, аумақтық, барынша ауқымды) ... ... ... ... ... ... ... ...
8.2. Техногендік сипаттағы төтенше жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.3. Хайуанаттар және өсімдік уларымен уланған кездегі
дәрігерге дейінгі көмекті көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.4. Саңырауқұлақпен улануды емдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
8.5. Жыланның шағуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.6. Қарақұрттың шағуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.7. Кененің шағуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
IX.тарау. Радиоактивті ластанудың көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9.1. Қоршаған ортада радионуклиттердің миграциялауы ... ... ... ..
9.2.Эксперименттік бөлім зерттеу міндеті мен мақсатының
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9.3. Ауыл шаруашылығын радионуклиттермен ластанған
жерлерде жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9.4. Радиоактивті сәулеленудің тірі ағзаларға әсері ... ... ... ... ... ... .
X.тарау. Адам өмір.тіршілігінің соғыс жағдайындағы
қауіпсіздігінің негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10.1. Ядролық қарудың жарылыс ошағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10.2. Химиялық қарудың жарылу ошағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.3. Бактериологиялық қарудың жарылыс ошағы ... ... ... ... ... ... ..
10.4. Қорғану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.5. Радиация көздері, ядролық жарылыстағы және басқа
апаттардағы болатын зардаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...

«Тіршілік қауіпсіздік негіздері» пәні - студенттерді адамның төтенше жағдай кезіндегі өмір сүру ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасының, шаруашылық обьектілерінін тұракты жұмыс істеу әдістерін, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды ескерту мен салдарын жою және осы заманғы зақымдау құралдарын ажырата білудің аса қажеттігін көрсетеді.
Оқыту мақсаты: Болашақ мамандарды теориялык білім және тәжірибелік дағдыға үйрете отырып, өмір тіршілігіне қауіпсіз және зиянсыз жағдайларын жасауды, экологиялық қауіпсіздік бойынша қазіргі заманғы талаптарға сай жаңа техника және технологиялық процестерді жобалауды, табиғи апаттардың, зілзалалардың мүмкін болатын апат салдарынан халықты және шаруашылық нысандарының өндіріс қызметшілерін, ал сондай-ақ олардың салдарын жою барысындағы қорғаныс бойынша төтенше жағдайларды болжау және сауатты шешімдер қабылдауды, еңбек қызметі мен адам демалысы аймағында қалыпты жағдай жасауды, адам мен оның өмір сүру ортасын залалды әсерлерден қорғау жөніндегі шараларды әзірлеудің жолдарын үйретуді мақсат етеді.

1. Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар саласындағы заңдары. ҚР төтенше жағдайлар жөніндегі агенттігі. Алматы қ, 2004. 168 б.
2. «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар
туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 5.07.1996.
3. «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құалы. ҚР төтенше жағдайлар жөніндегі агенттігі. Алматы қ, 2004. 240 б.
4. Суровцев А.А., Мельников Е.Н., Малеваный С.В., Медведева Н.М., Шарипханов С.Д., Хурсанов С.К., «Тіршілік қауіпсіздігі» Алматы, 2004.
5. В.Ситникова. Основы безопастности жизнедеятельности. М., 1997.
6. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельность. –М.: Высшая школа, 1999 -448с.
7. Кукин П.П. Безопасность жизнедеятельности.-М.: Высшая школа, 2003 -439с.
8. Шубин Е.В. Гражданская оборона. –М.: Просвещение, 1991 -154с.
9. Аманжолов Ж.К., Балабас Л.Х. Безопасность жизнедеятельности.- Астана : Фолиант, 2009 -125с.
10. Гринин А.С., Новиков В.Н. Безопасность жизнедеятельности. –
М. : ФАИР-ПРЕСС, 2002 -228с.
11. Ќ.С.Ќалжігітов, А.М.Төлемісова, Н.Г.Приходько, К.Ш.Исаев.
«¤мір тірішілік ќауіпсіздігі». Оќулыќ. Алматы 2004 ж.-256 б.
12. С.Тайжанов. “¤мір ќауіпсіздігі негіздері”. Оќу-єдістемелік
ќұрал. Алматы. Дєнекер. –2004 -254 б.
13. Төтенше жағдайлар жүйесінде қолданылатын орысша-қазақша
терминдер сөздігі. Алматы – 2004.
• Ю.В.Репин, Р.Шабунин. “Тосын жағдайда адам өмір
o ќауіпсіздігін саќтау”. Алматы, Демеу, 1994 .
14. З.А.Талханбаева “¤мір ќауіпсіздігін саќтау”. /студенттерге
арналған ќысќаша лекциялар жинағы/ Түркістан. ХЌТУ
баспаханасы. 2004ж – 87 б.
15. Е.Дүйсенов. Сел тасќындары. Алматы, “Ќазаќстан” 1996.
16. Н.Алекссев. Стихийные явления в природе. М., “Мысль, 1988 .
17. Ќ.М.Тұрланов, С.А.Ќалќабаева. «Жедел медициналыќ жєрдем»
Алматы: 2004. 321 б.
18. Төтенше жағдайлар және Азаматтық қорғаныс саласындағы
басшылық құрамының біліктілігін арттырудың Республикалық
курстарының тыңдаушыларына көмек ретінде ұсынылған
оқулық. ҚР-ның төтенше жағдайлар министірлігі. Алматы қ,
2008. 136 б.
19. Төтенше жағдайлар және Азаматтық қорғаныс мәселелері
бойынша басшылық құрамды даярлауға арналған материалдар
жинағы. ҚР төтенше жағдайлар жөніндегі агенттігі. Алматы қ,
2003. 124 б.
20. Ұйымдардағы төтенше жағдайлар және Азаматтық қорғаныс
бойынша сабақтарға арналған оқу құралы. ҚР төтенше
жағдайлар жөніндегі агенттігі. Алматы қ, 2004. 124 б.
21. Жер сілкінісі болған кезде болуы мүмкін жағдайларға баға беру
әдістемесі. ҚР төтенше жағдайлар жөніндегі агенттігі.
Алматы қ, 2004. 40 б.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 109 бет
Таңдаулыға:

Ә.Т.МЕЙІРБЕКОВ., Т.П.РАИМБЕРДИЕВ., Г.Ю.БАШБЕНОВА

ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІК НЕГІЗДЕРІ

Алматы, 2010

ӘОЖ 363.124.65
ББК 74.266.8
М 38

Пікір жазғандар: техн.ғ.д., профессор Шарафиев А.Ш.
б.ғ.к., доцент Ажибаева З.С.

М 38 Мейірбеков Ә.Т., Раимбердиев Т.П., Башбенова Г.Ю. Тіршілік қауіпсіздік
негіздері. Оқулық. Түркістан, 2010. 119 бет.

ISBN 9965-679-29-0

Оқулықта Қазақстан Республикасының негізгі заңдарын және тіршілік
әрекетінің қауіпсіздігі саласындағы нормативтік құжаттарды, адам
мекендейтін ортаның қауіптіліктерін, шаруашылық жүргізуші обьектілердің
төтенше жағдайларда жұмыс істеу тұрақтылығын арттыру тәсілдерін және
олардың салдарын жою бойынша шаралары қарастырылған.
Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің
23.12.2005ж. №779 бұйрығымен бекітілген мемлекеттік жалпыға міндетті білім
стандарты мен типтік оқу бағдарламасына сәйкес жоғары және арнайы орта оқу
орындары үшін әзірленген.
Оқулық баспаға Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің оқу-әдістемелік кеңесі шешімімен ұсынылған (12.04.2010ж. №
8 хаттама).

М

ӘОЖ 363.124.65
ББК 74.266.8
М 38

© Мейірбеков Ә.Т., Раимбердиев Т.П.,
Башбенова Г.Ю., 2010
КІРІСПЕ

Тіршілік қауіпсіздік негіздері пәні - студенттерді адамның төтенше
жағдай кезіндегі өмір сүру ортасымен қауіпсіз қарым-қатынасының, шаруашылық
обьектілерінін тұракты жұмыс істеу әдістерін, табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайларды ескерту мен салдарын жою және осы заманғы
зақымдау құралдарын ажырата білудің аса қажеттігін көрсетеді.
Оқыту мақсаты: Болашақ мамандарды теориялык білім және тәжірибелік
дағдыға үйрете отырып, өмір тіршілігіне қауіпсіз және зиянсыз
жағдайларын жасауды, экологиялық қауіпсіздік бойынша қазіргі заманғы
талаптарға сай жаңа техника және технологиялық процестерді жобалауды,
табиғи апаттардың, зілзалалардың мүмкін болатын апат салдарынан халықты
және шаруашылық нысандарының өндіріс қызметшілерін, ал сондай-ақ олардың
салдарын жою барысындағы қорғаныс бойынша төтенше жағдайларды болжау және
сауатты шешімдер қабылдауды, еңбек қызметі мен адам демалысы аймағында
қалыпты жағдай жасауды, адам мен оның өмір сүру ортасын залалды әсерлерден
қорғау жөніндегі шараларды әзірлеудің жолдарын үйретуді мақсат етеді.
Оқыту міндеттері:
▪ бейбіт және соғыс уақытындағы төтенше жағдайда халықты қорғау
әдістерін және зардабын жою мен құтқару және басқа да шұғыл
жұмыстарды ұйымдастыру негізін үйрету;
▪ өмір сүру ортасындағы адам қауіпсіздігінің теориялық негіздері
білімдерін қалыптастыру;
▪ тіршілік қауіпсіздігінің құқықтық және нормативтік техникалық
негіздерін үйрету;
▪ студенттерді жарақат алу, зақымдану, қатты ауру, өте қауіпті
жұқпалы аурулар олардың айыру белгілері мен медициналық көмек
көрсете білуге оқыту;
▪ зақымдану ошақтарын сипаттауды үйрету;
▪ қазіргі зақымдағыш құралдар мен төтенше жағдайлардың
зардабын халықты қорғайтын әдістеріне сипаттама беру.

I-тарау. Қауіпсіздік түсінігі

Қауіпсіздік сыртқы және ішкі қатерден қорғайтын тірі организмнің
қажетті шарасы. Ал адам қауіпсіздігінің өз ерекшеліктері бар, адамның
басқа тірі организмдерден айырмашылығы, ол табиғи ортадан, өз өмір сүру
ортасын жасай алады. Сондықтан болуы ықтимал қатерлер табиғи қатерлердің
қатарына жатпауы да мүмкін. Адамдар өздерінің ойлы іс-әрекеттерін
пайдалана отырып, өте тез арада антропогендік тірі

Қауіп- қатер

Сурет-1. Іс-әрекет қауіпсіздігінің схемасы

организмдер, онын ішінде адамдардың өзі де, толық бірігіп кете алатын емес.
Міне, сондықтан адамның кез-келген іс-әрекеті әкелетін пайдасымен
бірге кері нәтиже де әкеліп жатыр, мысалы, экологияның бұзылуы, жарақат
алу, ауыру, тіпті қазаға ұшырау. Сондықтан қауіпсіздікті, нақты іс-
әрекеттен болатын, адамды және өмір сүру органы кешенді қорғау шаралары деп
түсінуіміз қажет. Іс-әрекеттің түрі күрделенген сайын, кешенді қорғану
шаралары қажет болады. Кешенді қорғану шаралары мынаны қамтиды құқықтық,
ұйымдастырушылық, экономикалык, техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдік
шаралар.
Адам іс-әрекеттің қауіпсіздігі-адамның іс-тіршілігі мен қауіп-қатер
бір-бірімен кездеспейтін тұйық шеңбер - әрине, адамнын іс-әрекетінің
процесінде қауіп-қатер әр уакытта болғанымен, ылғи да бола бермейді. Ондай
қауіп болуы үшін үш жағдай болуы керек. Қауіп нақты бар, адам қауіп-қатер
аймағында, адамның қолындағы қорғану құралдары жеткіліксіз (1-сурет)
Сонымен, қауіпсіздік-бұл іс-әрекет кезінде қауіптердің болмайтындығы
айқын болған жағдай. Ол үшін үш негізгі міндетті атқару керек:
Бірінші міндет-нақты іс-әрекеттен болатын қауіп - қатерді талдау
(идентификация).
Идентификация келесі ретте жүзеге асуы керек. Өмір сүру ортасының
қауіп туғызатын элементін анықтау, қауіп тудыратын іс-әрекетті талдайтын
адамдарға қойылатын талаптарды белгілеу. Содан кейін барып қауіптердің
идентификациясы жүргізіледі.
Екінші міндет-адамды және өмір сүру ортасын табылған қауіп-қатерден
қорғаудың тиімді әрі сенімді шараларын әзірлеу.
Үшінші міндет-осы іс-әрекеттің тәуекелінің қалдығынан қорғану
шараларын әзірлеу, себебі толық қауіпсіздік орнату мүмкін емес.
Бұл шаралар қауіп - қатер туындағанда, адамдарды және өмір сүру
ортасын қорғау қажеттілігі болғанда қолданылады (зардап шеккендерге бірінші
медициналык көмек көрсету, қоғамды қылмыс топтарынан қорғау, ғимараттарды,
құрылыстарды бұзу, зардап шеккендерді көлік апатынан босату, ластанған
аумақты тазалау тәрізді жұмыстар).
Үшінші міндетті елімізде денсаулык сақтау, Мемлекеттік санитарлық,
эпидемиялық бақылау, өрттен қорғау, полиция, прокурорлық бақылау органдары
және т.б. жүзеге асырады.
Қауіп-қатер-ортаның қуат жағдайымен, адамдардың іс-әрекетімен тығыз
байланысты құбылыс.
Ол белгілі бір жағдайда қоршаған ортаға үлкен залалын тигізуі және
зардабын әкелуі мүмкін. Қауіп-қатер осы оқу курсының орталык өзекті
түсінігі.

Қауіп-қатердің көздері деп төмендегілерді атауға болады:
• адамның өзі;
• өмір сүру ортасының элементтері: заттар, еңбектің өнімдері мен құралдары,
пайдаланатын қуат, еңбектің микроклиматтық жағдайы, жан-жануар және
өсімдік әлемі, адамдар ұжымы және жеке тұлға;
• адам мен өмір сүру ортасы элементтерінің қарым-қатынас процестері.

Қауіп-қатердің өзі өте күрделі, көпжақты құбылыс болғандықтан, олардың
негізгі белгілері бір-бірімен ұштасып, араласып жатады. Сондықтан оларды
дұрыс жіктеу, оның алдын алуға, себебін, сипаттамасын анықтап, шара
қолдануға және салдарын жоюға үлкен маңызы бар.
Осы сияқты құбылыстарды жіктеумен және жүйелеумен айналысатын ғылымды
таксономия деп атайды. Қазіргі уакытта толыққанды және жетілген таксономия
жоқ болғанымен, төменгі 2-суретте келтірілгсн нысан көп қажетке
жарары анық,
Қоршаған ортаға үлкен зардабын, тигізетін құбылыс, процесс, уақиға.
Шыққан тегі бойынша:
▪ техногендік әсер ету;
▪ антропогендік;
▪ тұрмыстық;
▪ спорттық;
▪ жол-көліктік.

1. Адам – мекендеген орта жүйесіндегі қауіп қатерді топтастыру

Қауіп-қатер қоршаған ортаға үлкен зардабын, зиянын тигізетін құбылыс,
процесс және уақиға.
Қауіп-қатердің көздеріне өмір сүру ортасының элементтерін, атап
айтқанда пайдаланып отырған заттар, еңбектің өнімдері мен құралдарын,
пайдаланылып отырған қуатты, еңбектің микроклиматтық жағдайын, жан-
жануарлар мен өсімдік әлемін, адамдар ұжымы мен жеке тұлғаларды жатқызуға
болады. Сонымен қатар, адам мен өмір сүру ортасы элементтерінің қарым
қатынас процестері де жатады.

Сурет 2. Қауіп-қатерді белгілері бойынша топтау

Өмір сүру ортасында қауіп-қатер табиғи және антропогендік жағдайларда,
сондай-ақ кездейсоқ уақиғалар мен тұрмыста және басқада жағдайларда
кездеседі.
2. Өмір сүру ортасының антропогендік қауіп – қатері

Антропогендік қауіп адамдардың шаруашылық іс - әрекетінің және
өзі құрған объектілерінің, жұмысының нәтижесінде пайда болады әрі
адамдардың денсаулығына және өмір сүру ортасына кері әсерін тигізеді.
1.3. Атмосфералық ауаның былғану көзі және дәрежесі

Атмосфералық ауа – бұл ғаламшардың (планета)өмірі, жердің азоттан,
көмір қышқыл газынан, озоннан, гелиден тұратын газ қабаты. Биологиялық
процесс үшін оттегінің маңызы өте зор, ал көмірқышқыл газы фотосинтез
процесіне өте қажет. Адам тамақ ішпеуге бар, бірақ тыныс алмай өмір сүре
алмайды, себебі адам организмінде оттегі қоры шектеулі. Ол 2 – 3 минут қана
тыныс алуына жетеді, ал бес минут өткен соң, ауа келмегендіктен адам
организмінде орнына келмейтін процесс басталады, ми қабаты жұмысын
тоқтатады, биологиялық өлім келеді.
Атмосфералық ауаның әр түрлі зиянды заттармен былғануы, адамдар
органының ауруына, оның ішінде тыныс мүшелерінің ауруына әкеліп соғады.
Мысалы, түрлі түсті металлургияның кәсіпорындарының ауаға жіберетін
зиянды заттары жүрек – тамыр ауруларының өсуіне, жүйкенің бұзылуына,
қатерлі ісік ауруларының пайда болуына әкеледі. Қара метал мен электр қуаты
кәсіпорындарының ауаға шығаратын заттары өкпе ауруларына шалдықтырады.
Химия өнеркәсібінің ауаға шығаратын зиянды заттары аллергияның, без және
жыныс ауруларының пайда болуына әсер етеді.
Атмосферада табиғи және антропогендік көздерден қосылатын әр түрлі
қосындылыр әр кездерде де болады. Ондай табиғи қосындыларға шаңдар жатады,
олар, негізінен, өсімдіктер түрлерінен, вулкандардан, эрозияға ұшыраған
топырақтан, ғарыш шаңдарынан тұрады және өрт түтіндері, газдар да жатады.
Атмосфераның ауасын ластайтын негізгі антропогендік көздер қатарына
өнеркәсіп орындарының кейбір салалары, автокөлік, және жылу энергетикасы
жатады.
Қазақстанда тұрақты өнеркәсіп орындарының көздерінен атмосфераға жыл
сайын (1995 ж – 3,1млн. г,1997 ж – 2,37; 1998 ж – 2,33) зиянды заттар
шығады атмосфераға кететін зиянды қосындылардың жартысына жуығын
энергетика, ал түсті металдар – 22,7%, қара металдар – 15,7% береді.
Атмосфераға зиянды заттарды шығаруда автокөліктер үлкен орын алады.
Қазақстанның үлкен қалаларында автокөліктердің зиянды заттарды
шығарудағы үлесі 60 – 80 пайыз құрайды. Ал Алматы қаласында - 90 пайыз.
Ең көп тарайтын улы заттар – углеродтың оксиді (СО), күкірттің
диоксиді (SO2) азоттың оксиды (МОх) көмірсутегі (Cn Hm) және қатаң заттар
(шаң).
Атмосфераға одан да гөрі улы заттар шығады, мысалы, фтордың қосындысы,
хлор, қорғасын, сынап және бензапирен. Осы күндері атмосфераға 500-ден
астам улы заттар шығады екен, оның саны күннен күнге ұлғаюда.
Қазақстан Республикасының қалаларындағы ауа бассейнін бақылау
қалаларда ластану деңгейінің өте жоғары екенін көрсетіп отыр. Орташа
алғанда қалалардағы шаңның, аммиактың, фенолдың, фторлық сутегінің,
формальдегидтің, қорғасынның, азот диоксидінің және күкірттің жиынтығы
шекті нормадан әлде қайда артық болып тұр. Мысалы, Шымкент және Лениногорск
қалаларында күкірт жиынтығы шекті нормадан 100 есе артып кеткен.
Атмосферадағы қоспалардың және олардың қозғалысы екінші дейгейдегі өте
улы қосылыстардың пайда болуына әкеліп соғады (қара түтін(смог), қышқыл
(кислота) және олар азон қабатын бірден – бір қосындылар.
Смог – үлкен қалаларда, өнеркәсіп орталықтарында
байқалатын ауаның өте қатты ластануы. Оның екі тұрпаты байқалады:
▪ түтіннен немесе өндірістік газдың қалдықтарынан құралған қалың
тұман;
▪ фотохимиялық смог - өткір газ бен аэрозольдің қою тұмансыз жиынтығы,
ол күннің ультрокүлгін сәулесінің әсерінен фотохимиялық реакцияға
түсіп құралды әрі өте улы келеді.
Фотохимиялық смог 1940-шы жылдарда Лос – Анджелес қаласында байқалған,
қазірде ғаламшарымыздың барлық дерлік бұрыш – бұрыштарында көрінеді.
Смог көз көрерлікті төмендетеді, металдың тотығуын күшейтеді,
денсаулыққа кері әсер етеді әрі тұрғындардың өлімін көбейтіп, аурушаң
етеді.
Қышқыл жаңбыры – соңғы 100 жылдан бері белгілі, бірақ оған кейінгі
жылдарда ғана көңіл аудара бастады. “Қышқыл жаңбыры” деген атты бірінші рет
1972 жылы ағылшын ғалымы Роберт Ангус Смит қолданды.
Негізінде, қышқыл жаңбыр күкірттің және азоттың атмосферадағы химиялық
және физикалық реакцияларының әсерінен туындайтын құбылыс. Нәтижесінде
күкірт (H2SO4) және азот (HNO3) қышқылдары түзіледі. Соңынан соң бу немесе
қышқылдың молекуласы бұлттың тамшыларына араласып, құрғақ немесе жаңбыр
түрінде жерге түседі. Бірақ адамның өмір тіршілігі, іс - әрекеті
атмосфераға күкірт пен азоттың қосындысының көптеп шығуына ықпалын
тигізуде.
Қышқыл жаңбырының табиғатта, адамның араласуынсыз-ақ, бұрын да
болғандығы белгілі, ондайда күкірт пен азот өрттің, вулканның т.с. табиғи
құбылыстардың әрекетінен атмосфераға көтеріліп отырған.
Қышқыл жаңбыр табиғатта тек қана тік жоғары тарамайды, жерді көлбеп
көкжиекке созылады. Бұндай бұлттар бір елдің аумағынан шығып, екінші бір
мемлекет жеріне барып түсуі мүмкін. Сондықтан бұл бүгінде халықаралық
мәселеге айналып отыр. Мысалы: Қазақстан үшін өз жерін ластану пайызы өз
күкіртінің құрылымынан – 46 пайыз, азот құрылымы бойынша – 22 пайыз
құрайды. Қалған пайызы өзге мемлекет аумағынан келеді.Азот пен күкірт
атмосфераға шыққан соң бірден реакцияға түсіп, қосынды құрамайды, арада
2,8 ... .10 тәулік өтуі мүмкін. Осы екі арада ауадағы ластаушы заттар
мыңдаған шақырымдарға кетеді.
Қышқыл жаңбыр, адам денсаулығына, қоршаған ортаға үлкен зиян
келтіреді. Мысалы: Ауадағы ластар және қышқыл жаңбырлар
металконструкциясының тот басуын жылдамдатады, ғимараттардың,
ескерткіштердің бұзылуына әкеліп соғады, топырақ пен судың қышқылдығын (РН)
өзгертіп, топырақтың құрылымын бұзады, оның өнім беру қасиетін төмендетеді,
өсімдіктердің жойылуына ықпал етеді.
Тұщы судың ашық қоймаларының сапасын төмендетеді, тірі организмдердің
құруына әкеледі.
Парниктік эффект. Атмосфераның құрамы мен жағдайы ғарышпен жер
арасындағы сәуле, жылу алмасу процесіне әсер етеді. Күннен жерге немесе
жерден ғарышқа қуат берілу процесі биосферадағы температураны белгілі бір
деңгейде сақтайды, орташа алғанда +15°. Бұнда биосферадағы температура
жағдайын сақтап тұруда Жерге жылу қуатын алып келетін күн радиакциясының
рөлі жоғары. Осы процесс бірі-бірімен тығыз байланыста болады. Сондықтан
Жердегі жылу балансының өзгеруі биосфераның орта температурасының ұлғаюына
әкелуі мүмкін. Бұл жағдай антропогендік қосындылардың атмосферада соңғы
жылдары көбеюіне байланысты болып отыр. Атмосферадағы газдар мен басқа
қосындылардың көбеюінен, Жерден ғарышқа көтерілетін жылудың көлемі азаяды
да, Жер бетінде қалып қояды. Ал бұл жағдай климаттың жылынуына әкеліп
соғады. Бұл процесте көмірқышқыл газының рөлі өте зор. О бастан көмірқышқыл
газының жердегі климат пен температураны қолдап тұратын концентрациясы
0,003 пайыздан аспаған ал кейінгі жылдары бұл газдың көлемі әр он жыл сайын
2 жылға ұлғайып отыр. Бұл жылдамдық соңғы жылдары тездетіп барады. Жер
тұрғындары жылдан-жылға ормандардың көлемін азайтуда және отын жағуда.
Климаттың әр түрлі моделін жасап, зерттеу 2050 жылы жерде орташа
температура 4,5°С дейін көтерілуі мүмкін. Жер шарының мұндай жылынуы
мәңгілік мұздардың еруіне әкелетін болса, Әлемдік мұхиттың деңгейі 0,5-1,5м
көтеріледі. Климаттың одан ары жылынуы 2100ж Әлемдік мұхиттың деңгейін
2метрге дейін көтереді. Ал бұл 5млн шаршы километр құрлықты су басып
кетуіне әкелуі мүмкін. Ал бұл – барлық құрлықтың 3 пайызындай көлемі, жер
шарындағы қолданбалы жердің 30 пайызындай көлемі. Парниктік эффектің Жер
тұрғындарына алып келер зардабы ұшан теңіз. Сондықтан осы күрделі мәселелер
жөнінде адамзат алдын ала тиімді шаралар қабылдамаса, жердегі өмір –
тіршілікке үлкен қатер туындауы мүмкін.
Озон қабатының бұзылуы. Атмосфераның техногендік ластанудың кері әсері
тек жер маңындағы аймақпен ғана шектеліп қоймайды. Лас қосындылардың
белгілі бір бөлігі озондық қабатқа жетіп, оны бұзады. Озондық қабаттың
бұзылуы жерге ұзындығы 0,29км ультра күлгін сәуленің енуіне мүмкіндік
туғызады. Бұл қысқа толқынды ультракүлгін сәулелену биосфера үшін өте
қауіпті: өсімдіктер әлемі құриды, анкологиялық және көз аурулары көбейеді.
Озондық қабаттарды талқандайтын негізгі заттар- хлор мен азот
қосындылары. Хлордың бір молекуласы 10 озонның молекулаларын, ал азот
оксидінің 1 молекуласы оның 10 молекулаларын талқандайды.
Хлор мен азот қосындыларының озондық қабатқа көтерілінуінің негізгі
күрделі болып төмендегі факторлар саналады:
▪ ұшақтардың шығаратын газдары;
▪ змырандардың шығаратын газдары;
▪ вулкан газдары;
▪ фреонды пайдаланатын технологиялар;
▪ атом жарылыстары.
Мысалы: “Шаттл” ракетасының бір ұшуы озонның 0,3 пайызының бұзылуына
әкеліп соғады. Озон қабатының осы тесігінің қайта жабылуы ұзақ уақытты
қажет ететіндігі ғылыми тұрғыдан дәлелденген.
Озон қабатының бұзылуына өмірінің ұзындығы 100 жылдарға созылаты фреон
үлкен әсер етеді. Фреонның шығатын негізгі көздері: тығыздалуы бұзылған
мұздатқыштар, фреон қолданылатын технологиялар, тұрмыста қолданылатын
аэрозоль құтылары және т.с.с.

4. Өмір сүру ортасындағы адам организміне кері әсер ететін факторлар

Зиянды заттардың жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманда адамзатқа белгілі
7 млн. астам химиялық заттар бар. Олардың 60 мыңнан астамы кең қолдану
табуда, тамаққа қосу түрінде – 5500, дәрі –дәрмек – 4000, тұрмыс химиясында
– 1500 пайдаланылады. Халықаралық рыногта жыл сайын 500-ден 100-ға дейін
жаңа химиялық қосындылар, өнімдер пайда болуда. Міне, сондықтан адам
өміріне қауіпті улы заттар дүниеге көптеп келіп жатыр.
Улы химиялық заттар, өзінің пайдалануына байланысты төмендегідей болып
жіктеледі:
▪ өнеркәсіп улы - өндірісте қолданылатын заттар;
▪ улы химикаттар – ауыл шаруашылығында қолданылатын заттар;
▪ дәрі-дәрмектер;
▪ тұрмыс химикаты;
▪ өсімдіктер және жануарларда, саңырауқұлақтарда, құрт-құмырсқаларда
болатын заттар;
▪ әскери улаушы заттектер.

Адам организміне әсер ету сипаты бойынша улы заттар төмендегідей болып
бөлінеді:
▪ жалпылама улылар – организмді жалпы улайтын, жеке органдарды ауру
етіп, істен шығаратын улы заттар;
▪ қоздырғыштар – тыныс жолдарының шырышты (слизистый) қабатын, көзді,
өкпені, теріні ауру ететін заттар;
▪ аллергия тудыратын заттар;
▪ мутагендер – генетикалық кодты бұзатын заттар;
▪ канцерогендер – қауіпті ісіктер тудыратын заттар;
▪ бала жасау қызметін жоятындар – қорғасын, сынап, стирол,
радиоактивті басқа да заттар.

Зиянды заттардың әсер етуі және организмге енудің жолдары.Зиянды
заттар адам органтзміне тыныс алу жолдары, тері және ас қорыту жолдары
арқылы енеді. Көп жағдайда(80-90 пайыз)кәсіпке байланысты ауруларжәне
уланулар организмге улы газдардың, булардың, тұмандардың енуіне байланысты
болады. Бұл жолмен ауруға шалдығу өте ауыр болуы мүмкін, себебі улы зат
бірден қанмен араласып бүкіл денеге тарап кетеді.
Улы заттар ішкен тағаммен, сумен, темекімен, қолдың кірімен асқорту
жолдары арқылы организмге енеді. Улы заттар ауыз қуысында – ақ сіңіп, қанға
өтіп кетуі мүмкін. Ондай заттарға фенол, циянит сияқты улар жатады.
Асқазанның қышқылды ортасы улы қосындымен бірігіп, заттың улылығын одан ары
арттырып түсуі мүмкін.
Улы заттар адам организіміне тері арқылы енеді. Улы булар, сұйық
заттар теріге еніп, сол арқылы қанға кетеді. Бұндай заттарға суда, майда
жеңіл еритін көмірсутегі, ароматты аминдер, бензол, анелиндер және т.б.
жатады. Егер теріде жара немесе сызат болса, организмге енуі жеңілдейді.
Бірінші кезеңде улы заттардың бөлінуі қан айналымының қарқындылығына
байлынысты болады. Улы заттардың жиналатын үш басты орны бар: клетканың
сыртындағы сұйық, клетканың ішіндегі сұйық және майлы (ткань). Улы заттың
тарауы үш негізгі физикалық – химиялық қасиетке байланысты болады: суда
ерігіштігі, майда ерігіштігі, реакцияға енгіштігі. Кейбір металдар (күміс,
мырыш, хром, ванвдий, кадмий және басқалары) қаннан тез шығады, бірақ бауыр
мен өкпеде жиналып қалады. Барий, бериллия, қорғасын қосындылары кальцимен,
фосформен бірігіп өте мықты қосынды жасай алады және сүйекте жиналады.
Улы заттардың әсерінің салдары. Улы, зиянды заттармен жақындасқанда
адам организмі тіннің жергілікті зақымдануына және жалпы улануға әкеледі.
Жалпы уланудың қанға енуінің нәтижесінде дами бастайды.Удың жергілікті
әсері онымен жақындасқан жерінде зақымдану болуы мүмкін: терінің қызарып,
қабынуы, күюі.
Улану екі түрде жүреді: өткір және созылмалы.
Уланудың өткір түрі – бұлай улану апат болғанда, қауіпсіздік
ережелерін өрескел бұзғанда болады әрі у тез арада әсер етеді және көп
мөлшерде организмге енеді, өткір уланудың екі фазасы болады: біріншісі -
өзіне тән емес көрінуі (бас ауыруы, әлсіреу, жүрегі айну және т.с.с.)
Уланудың созылмалы түрі – уланудың бұл түрі жайлап, аз мөлшерде
білінбей жүріп жатуы мүмкін. Ондай улану удың органызмде жиналуының
әсерінен болады. Мысалы, бензонмен өткір улану болғанда негізінен жүйке
жүйесі зақымданады, ал осы затпен созылмалы түрде уланса,онда қан жасау
жүйесі зақымданады.

5. Адам организмінің улы заттарға қарсы күресінің жолдары

Зиянды заттар организмге түскен соң, әр түрлі химиялық өзгеріске
ұшырайды: биотрансформация немесе метоболизм. Улы зат клеткалы мембранамен,
ақуыз құрылымымен және клетканың басқа да құрылымдарымен тінаралық ортамен
қарым – қатынасқа түсіп өзгереді – бұл удың әр жолмен өз күшін жоғалтуы.
Бірінші жол – удың химиялық құрылымының өзгеруі.
Екінші жол – улы заты уақытша бір органдарға бөліп қоюы
(депонирование). Бұл жол – уақытша қанда айналып жүрген удың көлемін
азайтады. Мысалы, ауыр металлдар (қорғасын, кадмии) сүйекте, бауырда,
бүйректе, кейбір улы заттар жүйке жүйесінде жиналады. Бұл процесс өте
күрделі және уды жоюдың негізгі тиімді жолы болып саналмайды. Себебі у қан
айналымына кез келген уақытта қайта түсуі мүмкін.
Үшінші жол – организмнен шығуы – бұл әр түрлі жолмен болады: тыныс алу
жолдары арқылы, асқорту, бүйрек, тері, темір. Мысалы, ауыр металдар ішек –
қарын жолымен организмнен шығады. Терлегенде термен де шығуы мүмкін.

2.4. Ядролық қарудың жарылыс ошағы

Ядролық қару деп жарылыс кезінде ядролық реакцияның жүруінің
нәтижесінде болатын ішкі ядролық қуатты пайдалануға негізделіп жасалған
қаруды айтады. Ол барлық белгілі зақымдау құралының ішіндегі ең қуаттысы.
Ядролық жарылысының қуаты тротилдік эквивалентпен өлшенеді.
Ядролық жарылыс ауада, жер (су) беттерінде және жер (су) астарында
болуы мүмкін. Оның талқандау факторына соққы толқын, жарықты сәуле бөлу,
өткір радиация, төңіректі радиоактивті ластау және электрлік магниттік
импульс жатады.

Сурет-3 Азаматтық қорғаныс штабының құрылымы

Соққы толқын ауаның бірден қысылысынан пайда болады. Және дыбыс
жылдамдығынан жоғары жылдамдықпен тарайды. Соққы толқынның пайда болу көзі
жарылыстың ортасында өте жоғары қысымның пайда болуы. Соққы толқын өзінің
жойқын күшіне байланысты жолындағылардың бәрін қирата талқандап өтеді.
Соққы толқынның күші эпицентрінен қашықтаған сайын бәсеңдей береді. Адамдар
соққы толқыннан тек арнайы панаханаларға, шұңқырларға т.с.с. таса жерлерге
жасырынып сақтанады.
Жарықтық сәуле бөлу ядролық қарудың жарылысының әсерінен пайда болады.
Оның құрамында ультракүлгін, инфрақызыл және көрінетін сәулелер бар.
Жарықты сәуле бөлу жарылыстың күшіне байланысты бірнеше секундқа ғана
созылады. Бұл сәулелердің ішіндегі қауіптісі инфрақызыл сәулесі.
Жарықты сәулелену – бұл жарылыс кезінде болатын сәулелердің қуаты. Бұның
қызуы миллион градусқа (жарылыс барысында бірнеше мыңға) дейін болады
(жарылыстың аяғында).
Жарықты сәулелену өте қысқа мерзімде әсер етеді және тарауы да лезде
болады.
Ол күннен алдеқайда анық, өткір, ашық сондықтан алыстан көрінеді.
Сәуленің мөлшері - калориямен өлшенеді.
Жарықты сәулелену – адам денесін, жан-жануарды күйдіреді, соқыр қылады.
Күйдіру сатысы бірнеше дәрежеде болады:
1 – ші дәрежелі – 4 калсм;
2 – ші дәрежелі – 4-7,5 калсм;
3 – ші дәрежелі – 7,5 - 12 калсм (тері сыдырылады);
4 – ші дәрежелі – 12 –ден жоғары калсм (терінің күйігі тереңдеп,
жапырықтанып, бөлшектеніп түседі);
Жарықты сәуле бөлу үлкен өрттердің пайда болуына әсер етеді, адамдар
күйеді, көзді жандырып жібереді.
Өткір радиация – гамма сәулесінің және нейтрондардың ағымы. Ядролық
жарылыстың нәтижесінде, оның айналасына жоғары көтеріліп бұлт құраған
радиоактивті заттар жерге түсіп, айналаны, суды, ауаны радиоактивті
заттармен ласатайды.
Радиоактивті заттар адамдарға екі жолмен әсер етеді: гамма сәуленің
бетта-бөлшектермен бөлініп адамның ашық жеріне, терісіне қонады.,
екіншіден, олар адамның ішіне кетеді. Осыдан адамдар сәуле ауруына
шалдығады. Егер теріге радиоактивті заттар көп қонса, адамдар радиоактивті
күйік алуы мүмкін. Ішке түскен радиоактивті заттар қан арқылы адам бойына
толық тарайды. Радиоактивті заттардан панаханалар ғана сақтайды.
Электрлік магниттік импульс жарылыстан кенін электрлік және магниттік
алаңның пайда болуына әсер етеді. Бұндай алаңның көлемі бірнеше мыңдаған
шаршы километр аумақ болуы мүмкін, ол жарылыстың қуатына тікелей
байланысты. Электрлік магниттік импульс үлкен антеналы өте сезімтал
электрондық элементтерді күйдіріп жібереді, приборларды, конденсаторларды,
ваакумды қондырғыларды және т.с.с. электрондық қондырғыларды істен
шығарады.

Радиацияға қарсы қорғаныс. Медициналық көмек көрсету.
Алдымен халықты радиациялық қауіп жөнінде құлақтандыру керек; ұжымдық
және жеке қорғаныс құралдарын пайдалану туралы хабардар ету керек,
радиактивті заттармен ластанған аймақтың тұрғындарын өздерін қалай ұстау
керектігін мүмкіншілігінше түсіндіру қажет, радиацияның деңгейін анықтаудың
маңызы зор, дозиметрлік бақылауды тұрақты жүргізу керек, су мен тамақты
радиоактивті ластануға зерттеу жасау керек.

2.5. Химиялық қарудың жарылу ошағы

Химиялық қару дегеніміз жалпылай улау заттарын қолданатын әскери
қару. Химиялық улану заттарын жеткізу үшін зымырандар, бомбалар, снарядтар
және т.с.с. құралдар пайдаланады. Улану заттары адамдарды, мал-жануарларды,
тірі организмдерді, өзен-көлдерді, су қоймаларын, сол ошақ төңіректерін,
егіндерді, өсімдіктерді жояды, қатты зақымдайды.
Улану заттарының жіктелуі келесі белгілермен анықталады:
▪ зақымданудың клиникалық зақымдау белгілері бойынша улау заттарын 6
топқа бөлуге болады: нервті-салдық әсері (зарин, зоман, V типті
заттар); тері жарасы әсері (иприт, люизит), жалпы улану әсері
(синильдік қышқыл, хлорциан), тұншықтыру әсері (фосген, фифосген),
псикаға әсері (В(), тітіркендіру әсері (СS – адамсит, хлорпикрин,
хлорацетофен және т.б.);

▪ улану заттарының сақталу қасиетіне байланысты, оларды 2 топқа
бөледі: сақталмайтындар (синильдік қышқылы, хлорциан, фосген,
дифосген), ұзақ сақталатындар (иприт, зоман, V типті заттар), бұлар
ұзақ уақытқа (тіпті айлар бойы) дейін улау қасиетін жоғалтпайды;

▪ соңғы зақымдау нәтижесі бойынша: өлімге алып келеді (иприт, зоман, (
типті заттар, синильдік қышқыл және басқалары) және адамдарды уақытша
есінен айырады;

▪ әсер ету уақыты бойынша: тез әсер ететіндер (удың әсері тез арада
білінеді (V), жәй әсер ететіндер (әсері бірнеше сағат өткен соң біліне
бастауы мүмкін), мысалы, азотты және күкіртті иприттер, фосген,
дифосген;

▪ қолданылуы ықтимал заттары (V) және фосфорорганикалық заттар.

2.6. Бактериологиялық қарудың жарылыс ошағы

Бактериологиялық (биологиялық) қару деп терлеткі (потогенные)
микроорганизмдерді, олардың шығаратын улары және жеткізетін құралдарының
жиынтығын айтады.
Бұл қарудің қауіптілігі – приборлардың жиынтығынан іздеп табудың
қиындығы. Ал олардың әсерін анықтау үшін, сол қару қолданылған жерден,
судан, ауадан заттар алынып, арнайы жабдықталған зертханада талдау жасап
қана анықтауға болады. Оған көп уақыт кетеді, ол жаппай улану басталғанда
әрбір минут, секунд қымбат.

2.7. Нерв жүйесін зақымдайтын фосфорорганикалық уландырғыш заттар

Олар аз мөлшерде буланатын түссіз сұйық түрінде кездеседі. Оның исі
болмайды. Суықта қатпайды. Суда баяу ериді, ал органикалық еріткіштер мен
майларда жақсы ериді.
Ашық жатқан су көздерін, өте ұзақ уақыт бойы – 6 айға дейін
зақымдаушы күшін жоймайды. Адамның терісіне, тыныс жолдары, киіміне сіңу
арқылы уландырады. Жазды күндері бір жерде -12 тәулік бойы, ал қысты күні 2-
3 айға дейін сақталып улайды.
Зарин – бұл түссіз немесе сарғыштау түрде кездесетін, ауада жақсы
буланып ұшатын, қыста қатпайтын сұйық зат. Оны кез келген мөлшерде суға
немесе органикалық еріткіштерге араластырып қолданады. Судың әсеріне
тұрақты қарсылық көрсететіндіктен тұйық су көздерін ұзақ уақыт бойы
уландырады. Адамның терісіне, киіміне тез сіңеді. Оның буы 20 км-ге дейін
тарайды. Ойлы жерлерде жазда бірнеше сағатқа, қыста 2 тәулікке дейін
сақталады.
Бұл да теріге өтіп және тыныс алу орындарын улайды. Организмге
сіңгеннен кейін орталық нерв жүйесіне зардабын тигізеді.
Иприт – теріні күйдіріп,іріңдетіп улағыш заттарға жатады. Ол
сарымсақтың исі бар сарғыш немес қара қошқыл түсті сұйық. Органикалық
ерігіштерде жақсы ериді. Ол адам терісіне сіңу арқылы улайды. Бұл жағдайда
адам терісі 2-3 сағатта қызарады да, жараға айналып 20-30 тәулік бойы
жазылмайтын жара пайда болады.
Адам тыныс жүйесі арқылы уланғанда бірнеше сағаттың ішінде-ақ ауыра
бастайды да, тез арада өкпесі қабынып, ісініп, тынысы тарылып, тұншығып
өледі. Синильдік қышқыл. Бұл тез буланып кететін түссіз зат. Ашық жерде тез
арада бұға айналып ұшып кетеді. Қату температурасы – 140С, адам синиль
қышқылы тараған ауаны жұтқаннан уланады. Фозген – бұл тұншықтырғыш улы
заттарға жатады. Ол түссіз газ түрінде болады және ауадан 3,5 есе ауыр.
Шіріген көптің исі бар. Адамды буланған күйінде тыныс алу органдары арқылы
уландырады. Тегіс жерде 30-50 мин, ал ойлы жерлерде 3 сағатқа дейін өзінің
уландыру күшін сақтайды.

8. Әсері күшті улы заттар (ӘКУЗ)

ӘКУЗ – шаруашылық мақсатта қолданатын зат, олардың қалай болса солай
сақтаулы немесе төгілуі адамдарды жаппай улануына алып келеді.
ӘКУЗ – жабық ыдыста қысыммен сақталады. ӘКУЗ қайнауға бейім, олардың
қайнау температурасы +200С, ал атмосфераға газ немесе бу ретінде бөлінеді,
олар үлкен қашықтыққа тарайды. Химиялық зақымдау ошағының көлемі, оның адам
терісіне тамшы сұйық түсуі және бумен дем алу нәтижесінде болуы мүмкін.
ӘКУЗ төгілген кезде көрсетілген немесе істелінетін іс-әрекеттер:
▪ хлор – төгілген кезде (ол ауадан ауыр) ең биік орындарға көтерілу
керек;
▪ аммиак төгілген кезде (ол ауадан жеңіл) тез буланып жоғары
көтеріледі, яғни төмен жерлерді таңдау қажет.
Аммиактан, метилхлоридтен, винилхлоридтен және басқа улы заттардан
тыныс органдарын қорғау үшін 30-100 минут бойы қорғайтын противогаз кию
керек. Аммиак суға жақсы жайылады. Осыған орай суланған мақта-дәке таңғышы
көмектеседі.

Тыныс органдарын хлордан қорғау үшін өзінің немес балаңыздың
дәретімен шайылған мата таңғышпен пайдаланамыз.
Бұл уланғыш заттардың бәрінен тиімді жеке және ұжымдық қорғау
құралдары қорғайды.

2.9. Халықты қорғаудың ұжымдық құралдары

Халықты қорғаудың ұжымдық құралдары – тұрғындарды апат, зілзала
салдарынан, сондай-ақ кәзіргі замандағы қырып-жою құралдарының зақымданғыш
факторларының қорғаудың ең негізгі тәсілдерінің бірі. Солардың бірі-
адамдарды ұжымдық қорғау құралына жататын қорғаныс ғимараттарына жасыру. АҚ
және ТЖ жүйесінде пайдаланылатын мұндай ғимараттарға панаханалар,
радиациядан қорғау орындары (РҚО) және қарапайым жасырыну орындары жатады.
Панаханалар толқын соққысынан, жарық сәулесінен, өткір радиациядан
және радиоактивті зақымданудан, ядролық жарылыстың зақымданғыш
факторларынан, сондай-ақ уланғыш заттардан (УЗ), бактериалдық құралдар мен
қатты әсер ететін улы заттардан (ҚУЗ) сенімді қорғауды қамтамасыз етеді.
Өндіріс күштерін қазіргі заманғы қырып-жою құралдарынан, зілзаладан,
радиациялық және химиялық қауіпті объектілердегі апаттардан қорғау –
маңызды мемлекеттік міндеттердің бірі. Қорғаныс ғимараттары адамдар
жасырынуға тиіс жерлерге мүмкіндігінше жақын орналасуы тиіс.

2.10. Халықты қорғаудың негізгі әдістері мен жолдары

Ядролық қарудың ауа толқынының соққысынан, тек осы күшті есептеп
салынған баспана немесе панахана (убежище) ғана сақтай алады.
Жарықтық сәулеленуден кез келген жарық өткізбейтін бөгет қорғай алады:
ағаштың көлеңкесі, үйдің тасасы.Жауын, тұман, қар оның әсерін азайтады. Жаз
кезінде оның әсерінен өрт болуы ықтимал.
Өткір радиация - әр түрлі нәрселерден өткенде гамма сәулелері
әлсірейді, неғұрлым кедергі көп болса, соғырлым ол әлсірей береді. Мысалы,
ашық траншея – 3 есе азайтады; жабық траншея – 7-10 есе азайтады; бір
қабатты ағаш үй – 10-15 есе; Жер астындағы үй – 7-15 есе (земляка), арнай
дайындалған жер асты үйі – 400 есе; Көп қабатты үй подвалы – 100-400 есе;
арнай салынхан баспахана – 1000 есе; темір бетоннан салынған баспана,
шахта, тау қуысы – түгел қорғайды еш зиянсыз.
Радиоактивті ластану – жарылыс болған жердегі топырақ, шаң жоғары
көтеріліп жетмен ыққа қарай жылжи береді де, жол бойы жерге түсіп ластайды.
Ол 3 зонадан тұрады:
▪ қауіпті зона;
▪ күшті ластанған зонасы;
▪ аздау ластанған зонасы.

Ластау мөлшеріне байланысты:
▪ жарылыс түрінен (бомбаның);
▪ оның күшінен (неше мегатонна);
▪ жарылыс болғаннан кейінгі өткен уақыттан;
▪ эпицентрден қашықтығынан;
▪ жер бетінің рельефінен (таулы, жазық дала т.с.) убежище), радиацияға
қарсы панаханалар (РҚП) және қарапайым панаханалар жатады.

Арнайы қорғану құрылымы бұл соғыс және бейбіт уақыттағы ядролық және
химиялық қауіп қатерде пайдаланатын герметикалық қорғау құрылымы. Арнайы
қорғану құрылымында паналайтын адамдар тері мен тыныс жолдарын қорғайтын
құралдарды пайдаланбайды. Радиацияға қарсы панахана бұл адамдарды жедел
сәуле мен радиоактивті заттар және биологиялық аэрозольдерден қорғайтын
құрылым. Қарапайым панахана бұл жер қабатындағы саңлау, арық, траншея,
арнайы қазылған үңгір (землянка). Бұларды жасауға көп уақыт кетпейді және
оларда адамдар тиімді қорғана алады.
Қорғаныс құрылымдары қызметіне, орналасу уақытына, қорғану қасиетіне
және сиымдылығына байланысты топталады (Сурет 4 ).
Қызметіне байланысты қорғаныс құрылымы жалпы және арнайы болып
бөлінеді. Жалпы қызметтегі қорғаныс құрылымы қаладағы халықты қорғау үшін,
ал арнайы қызметтегі құрылымы басқару органдары қызметіндегі қызметкерлер,
байланыс және хабарлау жүйелері және емдеу мекемелерінің қызметкерлерін
олардың құралдарымен қоса қорғау үшін пайдаланады. Себебі бұл органдар
тоқтаусыз жұмыс жасау керек.

4-Сурет. Көпшілікті қорғау құралдарының топталуы

Көпшілікті қорғау құралдарына арнайы қорғану құрылымы орналасуы
бойынша қосылып салынған және жеке тұрғызылған қорғану құрылымы болып
бөлінеді. Қосылып салынған құрылымға ғимараттың подвалын жатқызуға болады.
Бұл қорғаныс құрылымдардың ішінде кең тарағаны. Қорғану құрылымының жеке
тұрғызылған түрі ғимараттан бөлек орналасады.
Тұрғызылу уақтысы бойынша алдын ала тұрғызылған және тез арада
тұрғызылған болып келеді. Алдын ала тұрғызылған қорғаныс құрылымы
жанбайтын құрылыс материалдарын пайдаланып салынған салынған тұрғылықты
құрылым. Ал тез арда тұрғызылатын қорғаныс құрылымы қолдағы бар
материалдармен төтенше жағдай туындағанда ғана тұрғызылатын құрылым.
Қорғаныс қасиеті бойынша қорғану құрылымы (убежище) бірнеше топқа
бөлінеді. Атап айтқанда қорғану мүмкіншіліктеріне, оның қабырғаларының
конструкциясына және оның соққылы толқынының қысымының белгілі бір
шамасына шыдамдылығына байланысты болуы.
Сиымдылығына байланысты олар кіші сиымды (600 адамға дейін), орта сиымды
(600-2000 адамға дейін) және үлкен сиымды (2000 адамнан артық) болып
бөлінеді.
Жеке қорғаныс құралдары теріні және тыныс алу органдарын
радиоактивті, улы заттар және биологиялық құралдардан қорғау үшін
пайдаланады. Осыған орай жеке қорғаныс құралдары қызметіне байланысты тыныс
органдарын және теріні қорғау, сонымен қатар медициналық қорғау құралдарына
бөлінеді.
Тыныс органдарын қорғау құралдарына противогаздар, респираторлар және
қарапайым қорғау құралдары жатады.
Противогаздар изоляциялық және фильтрлік болып бөлініп, азаматтық,
жалпы әскерлік және балаларға арналған түрлерден тұрады. Изоляциялық
противогаздар адамдарды ауа құрамындағы зиянды заттардан қорғаса, ал
филтрлік противогаздар ауадағы әр түрлі зиянды қоспалардан фильтр арқылы
тазалап қорғайды. Фильтрлік противогаздардың ГП-5, ГП-7(азаматтық), РШ-4,
ПМГ-2 (жалпвәскерлік), ДП-6, ДП-6М, ПДФ-Ш (балаларға арналған) және т.б.
маркалары пайдалануда. Изоляциялық противогаздардың ИП-4, ИП-5, КИП-5, КИП-
7 және т.б. маркалары бар. Респераторлар тыныс алу логагын радиоактивті
шаңдардан қорғайды. Мата және маталы-дәке таңбалар да тыныс алу жүйесін
радиоактивті шаңдардан, бактериялық заттардан қорғайды (5-сурет).

5-сурет. Жеке қорғаныс құралдарының топталуы

2 Теріні қорғайтын құралдар

Теріні қорғайтын құралдар қорғау және қорғауға икемднлген
күнделікті пайдаланатын киімдерден тұрады. Қорғау киімдері изоляциялық
(жалпы әскелік қорғаныс комплекті, жеңіл бөлуші костюм Л-1 және т.б.) және
фильтрлік (қорғаныс фильтрлі киім ЗФО-52 және т.б.) болып бөлінеді.

Егер қарапайым киімдерге сабындымайлы эмульсияны сіңірсе, оны
қорғаныс құралдары ретінде пайдалануға болады.

2.12. Медициналық қорғаныс құралдары

Медициналық қорғаныс құрардары радиоқорғаныс құралдарынан,
антидоттардан, бактерияға қарсы құралдардан және жартылай санитарлық
тазалау құралдарынан тұрады. Радиоқорғаныс құралдары бұл адам организмін
радиоактивті заттарға қарсы төтеп беру мүмкіншіліктерін арттыратын
препараттар. Антидоттар деп улы заттарды адам организмінен жоюға арналған
препараттарлы айтады. Антибактериялдық құралдарды биологиялық қауіпте
пайдаланады. Жартылай санитарлық тазалау құралдарына ИПП-8 пакеті, АИ-2
жеке аптечкалары жатады.

2.13. Жеке аптечка

Жарақат және күйік кезінде, улы заттарды, бактериялық заттарды жеке
ионды сәулені әлсірету және алдын алу үшін, өзара және өзіне көмек
көрсету, антидот препараттары және радиопротекторлар бар.
Жеке аптечка бірнеше ұялардан тұрады:
1–ші ұяда – ауруды басатын заты бар шприц-тюбик орналасқан. Ол қатты
жарақат алғанда, сүйек сынғанда және күйгенде колданады. Оны пайдаланғанда
сол колымен бұдыр дөңгелегінен ұстайды да тюбиктің денесінен оң қолысен
ұстап сағат тіліне қарай айналдырады. Сосын инені жауып тұрған қалпағын
алып, шприц-тюбикті жоғары қаратып, ине ұшына тамшы пайда болғанша ауаны
шығарады. Сосын инеге қол тигізбей, санның жоғары жағынан егеді. Жедел
жағдайда киімнің сыртынан да егуге болады.
2-ші ұяда - фосфорорганикалық улы заттармен улануды әлсірететін және
алдын алатын зат – торен (6 дана) таблеткасы дөңгелек қызыл түсті пеналда
орналасқан. Оны Химиялық кауіп белгісі берілгенде 1 таблеткадан
қабылдайды. Улану белгісі күштірек болса, таблетканың тағы 1 данасын
қабылдайды. Келесі қайталап қабылдау 5-6 сағаттан кейін болады.
3-ші ұяды – түссіз үлкен пеналда N2 бактерияға қарсы қолданылатын зат –
сульфадимотксин (15 таблеткасы) орналасқан. Оны сәуле алғаннан кейін азқан-
ішек қызметі бұзылуы пайда болғанда 7 таблеткасын ішеді, кейінен 2 тәулікте
4 таблеткадан қабылдайды.
4-ші ұяда – алқызыл түсті, сегізқырлы 2 пеналда, әр қайсысында 6
таблеткадан N7 радиоактивтіуланудан қорғайтын зат – цистамин орналасқан.
Оны сәле алу қаупінде 6 таблеткадан бір қабылдайды және тағы сәуле қауіпі
төнгенде6 таблеткасын 4-5 сағаттан кейін қабылдайды.

5-ші ұяда – түссіз төрт қырлы 2 пеналда, әр қайсысы 5 таблеткадан
тұратын N4 бактерияға қарсы қолданатын зат тетракциклин гидрохлориді
орналасқан. Оны бактериялық улану және қауіп төнгенде, жарақат және күйік
алғанда пайдаланады. Алдымен 5 таблетканы су ішумен бірге қабылдайды. Сосын
6 сағаттан кеиін 5 таблетка қабылдайды.
6-ші ұяда – ақ түсті төрт қырлы пеналда N2 радтоактивті уланудан
қорғайтын зат калий иодиді 10 таблетка) орналасқан. Оны радиоактивті
заттар түскенде күніне 1 таблеткадан 10 күн қабылдайды. Ең алдымен
балаларға 1 таблеткадан береді.
7-ші ұяда – көгілдір түсті дөңгелек пеналда құсуға қарсы қолданатын зат
этаперазин 5 таблетка) орналасқан. Оны сіуле алғаннан кеиін тез арада және
бас жарақатынан кейін лоқсу пайда болғанда 1 таблеткадан қабылдайды.

Ескерту! 8 жасқа дейінгі балаларға таблетканың 41 бөлігін, 8 жастан 15
жасқа деиінгі бплаларға 21 бөлігін береді.

2.14. Жеке химиялық пакет

Жеке химиялық пакет дененің ашық бөліктеріне және киімге түскен тамшы
– сұйық улы заттарды залалсыздандыру үшін қолданады.
Комплектегі бұранды қақпаға жеке дегазды ертіндісі бар флакон және 4
мақталы-дәкелі тампондар кіреді.
Тамшы сұйық улы заттар дененің ашық бөліктеріне және киімге түскенде
тампондарды флакондағы сұйыққа малып, ластанған дене бөліктерін және киімді
сүртеді. Егер жеке химиялық пакет болмаса, тампон ретінде кәдімгі мақта
мендәкені қолдануға, ал дегазды ертіндіні қолдан дайындауға болады. Бірдей
мөлшердегі 3% тотыққан сутегі ертіндісі мен 3% сілтіті натрий ертіндісінің
қоспасын немесе 3% тотыққан сутегі ертіндісі мен 150 г. конторлық
силикатты желімнің қоспасын қолдануға болады.

2.15. Жеке таңба пакеті

Жеке таңба пакетінің ұзындығы 7 м., ені 10 см. дәке-бинттен және
ұзындығы 17,5 см, ені 32 см мақта-дәкелі жастықшалардан тұрады. Жастықшаның
біреуі дәке-бинттің басына қозғалмайтындай етіп бекітілген, екіншісі
қозғалмалы, оны бинттің бойымен қозғалтуға болады.

2.16. Зақымденған ошақтағы құтқару және апатты қайта қалпына келтіру
жұмыстары

Зардап шеккендерге берілетін көмектің негізгі мәні оның тезділігінде
және жасалған іс-әрекеттердің тиімділігінде.

Құтқару жұмыстарға төмендегілер жатады:
▪ көмекке келер күштердің жүрер жолдарын барлау;
▪ жолдағы немес апат орындағы өрттің жайылынуына жол бермеу;
▪ апат болған жердегі баспаналардағы адамдарға көмекке бару, оларға
ауа баратын жолдар іздеу;
▪ құлаған үйлер астындағы қалған адамдарды іздестіру;
▪ оларды шығару;
▪ зардап шеккендерге дәрігерлік көмек көрсету, ауруханаларға
аттандыру;
▪ халықты химиялық және радиацияланған аудандардан, су басқан
аудандардан көшіру;
▪ адамдарды, олардың киімдерін санитарлық тазартудан өткізу;
▪ территорияны, құрылыстарды, транспортты басқа техниканы химиялық улы
заттардан, радиациядан тазарту.

Құтқару жұмыстарымен қатар, қалпына келтіру жұмыстары да қатар
жүргізіледі.
Қалпына келтіру жұмыстарына төмендегі іс-әрекеттер жатады:
▪ ластанған аумақтарға баратын жолдарды тазалау;
▪ апаттың одан әрі тарауына жол бермеу;
▪ бұзылған газ, су құбырларын және басқа да жүйелерді уақытында іске
қосу;
▪ қираған үйлерді қалпына келтіру немесе оларды жою жұмыстары;
▪ көше бойында қауіпсіз қозғалысты және құтқару жұмыстарын қамтамасыз
ету;
▪ құтқару жұмыстары үшін тез арада байланыс жүйелерін жүргізу.

Белгіленген жұмыстарға сәйкес зақымданған ошақтарға барлаушы күштер
жіберіледі. Олар радиациялық жағдайды, қорғану құрылыстары мен орындарының
мән-жәйін, апат орнына барар жолдарды, зардап шеккен адамдарды, оларды
құтқару шараларын анықтайды. Зақымданған орынға АҚ күштерін жіберіп, іс-
шаралар жүргізіледі. Адамдарды құтқару жұмыстарына АҚ жүйесінің
қызметкерлерімен бірге кәсіпорындарда біріктірілген топтарды жұмылдырады.
Сонымен қатар құтқару және қалпына келтіру жұмысына арнайы техникаларды да
пайдаланады.
Жұмыс жүріп жатқан жерде арнайы аптечкалар, химиялық пакеттер,
байлап орау жабдықтары болуы тиіс.
Апаттың зардабын жою бағытында жүргізілетін негізгі жұмыс – ол
адамдарды құтқару, оларды ауруханаға жөнелту, қажет болған жағдайда ол
жерден көшіру болып табылады. Көшірілетін адамдар қайда апаратылатындығы
алдын ала белгілі болуы тиіс.

2.17. Радиациялық және химиялық барлау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.