Материалдық емес активтер жайлы
Кіріспе
1 Нарық шарттарындағы материалдық емес активтердің рөлі
1.1 Материалдық емес активтердің мінездемесі және топталуы
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және қайта бағалау, бағалаудың негізгі экономикалық әдістері
2 Материалдық емес активтердің есебі «Ақсораң.2030» ЖШС мысалында
2.1 Кәсіпорынның қысқаша сипаттамасы
2.2 Материалдық емес активтердің қозғалысы бойынша операциялардың құжаттық ресімделуі
2.3 Матриаладық емес активтердің синтетикалық және аналитикалық есебі
3 Материалдық емес активтердің аудитін жүргізу тәртіптері және салықтық есебі «Ақсораң . 2030» ЖШС мысалында
3.1 Материалдық емес активтер аудитінің ақпараттық көздері мен тәртіптері
3.2 Материалдық емес активтер есебін аудиторлық тексеру
3.3 Материалдық емес активтер аудитін жетілдіру жолдары
3.4 Материалдық емес активтердің салықтық есебі
Қорытынды
Қолданылатын әдебиеттер тізімі
1 Нарық шарттарындағы материалдық емес активтердің рөлі
1.1 Материалдық емес активтердің мінездемесі және топталуы
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және қайта бағалау, бағалаудың негізгі экономикалық әдістері
2 Материалдық емес активтердің есебі «Ақсораң.2030» ЖШС мысалында
2.1 Кәсіпорынның қысқаша сипаттамасы
2.2 Материалдық емес активтердің қозғалысы бойынша операциялардың құжаттық ресімделуі
2.3 Матриаладық емес активтердің синтетикалық және аналитикалық есебі
3 Материалдық емес активтердің аудитін жүргізу тәртіптері және салықтық есебі «Ақсораң . 2030» ЖШС мысалында
3.1 Материалдық емес активтер аудитінің ақпараттық көздері мен тәртіптері
3.2 Материалдық емес активтер есебін аудиторлық тексеру
3.3 Материалдық емес активтер аудитін жетілдіру жолдары
3.4 Материалдық емес активтердің салықтық есебі
Қорытынды
Қолданылатын әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі - қазіргі таңда кәсіпорындардың меншігіндегі материалдық емес активтердің рөлі біртіндеп артылып келеді. Бұл құбылысқа бір кәсіпорынның келесі бір кәсіпорынмен «жұтылып» кетуі, технологиялық өзгерістердің масштабтары мен жылдамдығы, ақпараттық технологияның таралуымен Қазақстанның қаржы нарығының интеграциясы мен қиындауы әсер етсе керек. Әдіс сұрақтары мен иеліктердің берілген түрлерінің есебін ұйымдастыру бүкіл әлемде қызу талқылануда. Осы тұрғыдан алып қарағанда диплом жобасының тақырыбы өзекті болып табылады. Материалдық емес активтер-Қазақстандық бухгалтерлік есептеу әдістемесінің ең бір шешілмеген мәселесі болып отыр деп батыл айтуға болады. Материалдық емес активтер отандық бухгалтерлік тәжірибеде 1988 жылдың мамыр айында пайда болды. Бірақ, тек шетелдік кәсіпорындармен біріккен кәсіпорындар үшін. 1990 жылдың шілде айында материалдық емес активтерді бухгалтерлік есепте қолдану акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге де рұқсат етілді. Бұл енгізілген жаңалық СССР-дің жаңа заңында материалдық емес меншіктердің заңды тұлғалардың жарғылық капиталына енгізу қаралғандықтан ұйымдастырылды. Бұған дейін, тіпті ЭЕМ-ға арналған машиналардың өзі негізгі құралдар-электронды есептеуіш машиналар құрамында болды.
1. Халықаралық қаржылық есеп стандарттары 2013 ж. Алматы, Юрист 2013ж.
2. Толпаков Ж.С. «Бухгалтерлік есеп» - Қарағанды, «Қарағанды полиграфиясы», 2004 жыл, оқулық, I бөлім. – 568 б.
3. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары.
4. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 832 б.
5. Попова Л.А. «Шаруашылық субъектілеріндегі қаржылық есеп» Қарағанды 2009 ж. – 400б.
6. Қаржылық есеп әдістемелік оқулық, Алматы, корпорация Прага 2010 ж.
7. Бухгалтерлік есеп регистрлері, ҚРҚМ бұйрығы 22.06.2013 ж.
8. Бастапқы құжаттар формасы ҚРҚМ бұйрығы 22.06.2013 ж.
9. Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесі ҚР Үкіметі қаулысы № 1172, 14.10.2011ж.
10. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (басқа да атаулары). Қаржыландыру әрі мекемелердің Бухгалтерлік есеп және есептілік мамандарына, 2011 ж www.bankslifrs.ru
11. Толмаков Ж.Е. «Бухгалтерлік есеп», Қарағанды 2010 ж. – 369 б.
12. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». 2010. – 423 б.
13. Нургалиева Р.Н. «Аралық қаржылық есеп» әдістемелік оқулық 1, 2 Қарағанды 2009 ж. – 476 б.
14. Бюллетень бухгалтера 2009, 2010, 2011 жж., 2012 ж.
15. Файл бухгалтера 2010, 2011 жж., 2012 ж.
16. Библиотека бухгалтера и предпринимателя 2009, 2010, 2011 гг.
17. Бухгалтерский учет и аудит 2009 г, 2010, 2011, 2012 гг.
18. Кеулімжаев К.К. Кәсіпорындағы қаржылық есеп. Оқулық – Алматы: Экономика, 2009 жыл. – 395 б.
19. Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008 жыл. – 438 б.
20. Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2009 жыл. – 597 б.
21. Баймуханова С.Б., Балапанова Е.Ж. Бухгалтерлік есеп. – Алматы, 2010 жыл. – 469 б.
22. Типтік бухгалтерлік есеп шоттар жоспары. ҚР Қаржы министрлігінің № 185 бұйрығы 23.05. 2007ж. бекітілді, 01.01.2008 ж қолданысқа енгізілді.
23. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау \ Оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2012 ж. – 605б.
24. Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. -Алматы, Қазақ университеті, 2011 ж. 13.ҚР Ұлттық комиссиясының 13 қаңтар 2008 ж № 3 қаулысымен бекітілген. – 468 б.
25. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы, 28.02.2007 ж. 234 -
26. Толпаков Ж.С. «Бухгалтерлік есеп» - Қарағанды, «Қарағанды полиграфиясы», 2009 жыл, оқулық, IІ бөлім. – 568 б.
27. «Бухгалтерлік есеп» С.Б.Баймұханова, Ә.Ж.Балапанова, 2008. – 347 б.
28. «Бухгалтерлік есеп» В.Л.Назарова, 2009. – 236 б.
29. «Басқару есебі» В.Л. Назарова, М.С.Жапбарханова, С.Д.Фурсова, Д.А.Фурсов. Экономика, 2008. – 574 б.
30. «Қаржылық есеп» С.Б.Баймұханова, 2008. – 253 б.
31. Аудит: оқу құралы. / Шарипов А.Қ. – Алматы: Экономика, 2010. – 288б.
32. «Бухгалтерлік есеп стандарттары» Бухгалтерлік есеп әдістемесі мен аудиті департаменті.
33. Б.Б. Сұлтанова. Салық есебі: оқу құралы. – Алматы: «Экономика», 2008. – 240 б.
34. ҚР Салық кодексі 01.01.2015ж.
2. Толпаков Ж.С. «Бухгалтерлік есеп» - Қарағанды, «Қарағанды полиграфиясы», 2004 жыл, оқулық, I бөлім. – 568 б.
3. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары.
4. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 832 б.
5. Попова Л.А. «Шаруашылық субъектілеріндегі қаржылық есеп» Қарағанды 2009 ж. – 400б.
6. Қаржылық есеп әдістемелік оқулық, Алматы, корпорация Прага 2010 ж.
7. Бухгалтерлік есеп регистрлері, ҚРҚМ бұйрығы 22.06.2013 ж.
8. Бастапқы құжаттар формасы ҚРҚМ бұйрығы 22.06.2013 ж.
9. Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесі ҚР Үкіметі қаулысы № 1172, 14.10.2011ж.
10. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (басқа да атаулары). Қаржыландыру әрі мекемелердің Бухгалтерлік есеп және есептілік мамандарына, 2011 ж www.bankslifrs.ru
11. Толмаков Ж.Е. «Бухгалтерлік есеп», Қарағанды 2010 ж. – 369 б.
12. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». 2010. – 423 б.
13. Нургалиева Р.Н. «Аралық қаржылық есеп» әдістемелік оқулық 1, 2 Қарағанды 2009 ж. – 476 б.
14. Бюллетень бухгалтера 2009, 2010, 2011 жж., 2012 ж.
15. Файл бухгалтера 2010, 2011 жж., 2012 ж.
16. Библиотека бухгалтера и предпринимателя 2009, 2010, 2011 гг.
17. Бухгалтерский учет и аудит 2009 г, 2010, 2011, 2012 гг.
18. Кеулімжаев К.К. Кәсіпорындағы қаржылық есеп. Оқулық – Алматы: Экономика, 2009 жыл. – 395 б.
19. Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008 жыл. – 438 б.
20. Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2009 жыл. – 597 б.
21. Баймуханова С.Б., Балапанова Е.Ж. Бухгалтерлік есеп. – Алматы, 2010 жыл. – 469 б.
22. Типтік бухгалтерлік есеп шоттар жоспары. ҚР Қаржы министрлігінің № 185 бұйрығы 23.05. 2007ж. бекітілді, 01.01.2008 ж қолданысқа енгізілді.
23. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау \ Оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2012 ж. – 605б.
24. Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. -Алматы, Қазақ университеті, 2011 ж. 13.ҚР Ұлттық комиссиясының 13 қаңтар 2008 ж № 3 қаулысымен бекітілген. – 468 б.
25. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы, 28.02.2007 ж. 234 -
26. Толпаков Ж.С. «Бухгалтерлік есеп» - Қарағанды, «Қарағанды полиграфиясы», 2009 жыл, оқулық, IІ бөлім. – 568 б.
27. «Бухгалтерлік есеп» С.Б.Баймұханова, Ә.Ж.Балапанова, 2008. – 347 б.
28. «Бухгалтерлік есеп» В.Л.Назарова, 2009. – 236 б.
29. «Басқару есебі» В.Л. Назарова, М.С.Жапбарханова, С.Д.Фурсова, Д.А.Фурсов. Экономика, 2008. – 574 б.
30. «Қаржылық есеп» С.Б.Баймұханова, 2008. – 253 б.
31. Аудит: оқу құралы. / Шарипов А.Қ. – Алматы: Экономика, 2010. – 288б.
32. «Бухгалтерлік есеп стандарттары» Бухгалтерлік есеп әдістемесі мен аудиті департаменті.
33. Б.Б. Сұлтанова. Салық есебі: оқу құралы. – Алматы: «Экономика», 2008. – 240 б.
34. ҚР Салық кодексі 01.01.2015ж.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі - қазіргі таңда кәсіпорындардың меншігіндегі
материалдық емес активтердің рөлі біртіндеп артылып келеді. Бұл құбылысқа
бір кәсіпорынның келесі бір кәсіпорынмен жұтылып кетуі, технологиялық
өзгерістердің масштабтары мен жылдамдығы, ақпараттық технологияның
таралуымен Қазақстанның қаржы нарығының интеграциясы мен қиындауы әсер етсе
керек. Әдіс сұрақтары мен иеліктердің берілген түрлерінің есебін
ұйымдастыру бүкіл әлемде қызу талқылануда. Осы тұрғыдан алып қарағанда
диплом жобасының тақырыбы өзекті болып табылады. Материалдық емес активтер-
Қазақстандық бухгалтерлік есептеу әдістемесінің ең бір шешілмеген мәселесі
болып отыр деп батыл айтуға болады. Материалдық емес активтер отандық
бухгалтерлік тәжірибеде 1988 жылдың мамыр айында пайда болды. Бірақ, тек
шетелдік кәсіпорындармен біріккен кәсіпорындар үшін. 1990 жылдың шілде
айында материалдық емес активтерді бухгалтерлік есепте қолдану акционерлік
қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге де рұқсат етілді. Бұл
енгізілген жаңалық СССР-дің жаңа заңында материалдық емес меншіктердің
заңды тұлғалардың жарғылық капиталына енгізу қаралғандықтан ұйымдастырылды.
Бұған дейін, тіпті ЭЕМ-ға арналған машиналардың өзі негізгі құралдар-
электронды есептеуіш машиналар құрамында болды.
Қазақстан Республикасының елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан 2030 атты
халыққа жолдауында Еліміздің экономикасының өсуі-елдің өсуінің кепілі
болады деп көрсеткен, өйткені экономикалық өсу бүгінгі және ертеңгі,
сондай-ақ алдағы жиырма жыл ішіндегі алға қойған мақсат. Елімізде жаңа
өмір басталып, оңды экономикалық саясат, озық кәсіпорындық сана деңгейіне
көтеріліп, жан – жақты өркендеп, ғылыми – техникалық прогресті барынша
дамытып, кәсіпорынның сапалық жаңа экономикалық типіне көшу кезінде нақты
мәліметтер қажет. Нақты мәлімет экономикалық өсу кепілі ғана емес, сонымен
қоса әлеуметтік дамудың, еліміздің халықаралық қауымдастыққа енуіміздің
нышаны [1].
Нарықтық қатынастардың даму салдарынан кәсіпорын мүлкінің есебін
жүргізумен қоса материалды емес активтердің есебін жүргізу енгізілді.
Материалдық емес активтердің есебін жүргізу табиғи және заттай үлгілердің
есебінен жүргізілмейді.
Соңғы деректерге сүйенсек, материалдық емес активтер кәсіпорын
табыстылығын қамтамасыз ететін көрсеткіштерге жатпайды, кейбір көрсеткіштер
классикалық белгісі, яғни заттық құрылымы болмаса да табыстылықтың негізі
бола алады.
Егер де батыс елдерінің деректеріне сүйенсек, онда көптеген елдерде
нарықтық экономикаға жататын материалдық емес активтер, яғни ішкі айналым
активтері болып саналады деген теңестірулері жақын келгенімен олардың
мекеме баланысына келіп түсуі, бағалау, амортизациясы шешілмеген мәселеге
жатады.
Материалдық емес активтер бүгінгі күнгі бухгалтерлік есептегі
қазақстандық әдістемелер қолданудың өзекті мәселесі. Осы саладағы есепшінің
тәжірибелік қызметін төмендегі екі мәселе қиындатады:
- бухгалтерлік есептің кейбір әдіс тәсілдерінің толық меңгерілмеуі.
Бухгалтерлік есеп әдістемесінің заң түрінде немесе экономикалық маңызы бар
операциялармен байланысының және қатынас концепциясының негізі
қарастырылмағандықтан;
- қарапайым қарама қайшы келуі, кейбір актілердің заңға сәйкес келмеуі,
заңнамаларға қайшы келуі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – материалдық емес активтердің теориялық
негіздерін, мәнін ашу, кәсіпорында материалдық емес активтердің құжаттық
рәсімделуін, аналитикалық және синтетикалық есебінің және аудиторлық
тексерістердің жүргізілін зерттеу.
Дипломдық жұмыс бойынша қойылған мақсатымыз төмендегі міндеттерді
зерттеуді талап етеді:
- материалдық емес активтердің экономикалық мақмұнын ашу, теориялық
қағидаға негіздеу, жан-жақты сипаттау, материалдық емес активтерді бағалау
әдістеріне талдау жасау, ғылыми негізде жіктеу;
- материалдық емес активтердің негізгі белгілері мен тиімді
көрсеткіштерін анықтау, материалдық емес активтердің құрылымын аналитикалық
тестілеу, экономикалық талдау мүмкіндіктерін қолдану;
- Ақсораң – 2030 жауапкершілігі шектеулі серіктестегі материалдық емес
активтерін тиімді қолдануға талдау жасау, олардың есебін жүргізудің тиімді
тәсілін қолдану, жаңа әдістерін зерттеу, есеп жүйесіндегі негізгі
кемшіліктерін табу, материалдық емес актив объектілеріне аналитикалық
талдау жүргізу.
Дипломдық жұмыс ғылым мен тәжірибеге сүйене отырып, бухгалтерлік есепті
түсініп, оны игеруге мүмкіндік береді. Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Әрбір бөлім халықаралық стандарт бойынша бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
тәжірибесіне сәйкес келеді.
Дипломдықжұмыстың зерттеу обьектісі — Ақсораң–2030 жауапкершелігі
шектеулі серіктестік.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті, аудитті реттейтін нормативті-
құқықтық құжаттар, методикалық нұсқаулар, арнайы әдебиеттер, зерттеліп
отырған мәселе бойынша шетел және отандық экономистердің ғылыми еңбектері
қолданылды. Зерттеу монографиялық, экономика-статистикалық тағы басқа
әдістер негізінде жүргізілді.
1 Нарық шарттарындағы материалдық емес активтердің рөлі
1.1 Материалдық емес активтердің мінездемесі және топталуы
38 Материалдық емес активтер ХҚЕС (Халықаралық қаржылық есеп
стандарттары) сәйкес материалдық емес активтер әкімшілік мақсатта және
басқа субъектілерге жалға беруде, өндірісте және тауарларды өткізуде ұзақ
уақыт бойы (бір жылдан астам) қолдануға арналған, заттай формасы жоқ,
үлестірілетін ақшалай емес активтер, оларды:
а) анықтауға болады;
ә) субъект бақылайды;
б) қолданудан субъект болашақта пайда алуды күтеді.
Материалдық емес бап материалдық емес актив болып саналады, егер:
а) материалдық актив анықтамаларына сәйкес келсе;
ә) белгі - өлшемдерге сай келеді және мынадай жағдайда есепте
тіркеледі:
- субъектінің осы активке тікелей байланысты күтілетін экономикалық
пайда алу ықтималдығы жоғары болса;
- актив құнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса;
- материалдық емес активтерді тану сәтінде олардың бастапқы құн бойынша
бағаланғанында.
Материалдық емес (көрінбейтін) активтер ұғымы дүние жүзілік тәжірибеде
әдетте зияткерлік әрекет нәтижесі болып табылатын арнайы шаруашылық
объектілер топтарын белгілеуге қолданылады. Олардың заттай құрылымы болмаса
да кәсіпорын үшін құны бар болады.
Материалдық емес активтер құрамы бойынша, қолданылуына қарай немесе
өндірістік процессте пайдаланылуына қарай, қаржылық жағдай мен шаруашылық
қызмет нәтижелеріне әсер ету дәрежесіне қарай әртекті болып табылады. Бұл
активтермен жұмыс істеу барысында олардың қалыптасу негіздерін ескеру
қажет:
1. Кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне әсері бойынша:
- оларды қолданысқа енгізуден тікелей табыс әкелетін материалдық емес
актив объектілері;
- қаржылық нәтижеге жанама әсер ететін материалдық емес актив
объектілері.
2. Құқықтық қорғалу дәрежесіне қарай:
- қорғаушы құжаттармен (авторлық құқықтар) қамтамасыз етілген;
- қорғаушы құжаттармен (авторлық құқықтар) қамтамасыз етілмеген.
3. Кәсіпорынның қызметкерлерінің еңбегінің жұмсалуына қарай:
- кәсіпорынның қызметкерлерімен немесе құрылтайшыларымен жасалған
материалдық емес актив объектілері;
- басқа жеке немесе заңды тұлғалармен бірлесе отырып үлестік шарттарда
жасалған материалдық емес актив объектілері;
- сырттан алынған, яғни басқа жеке немесе заңды тұлғалардан ақысына
немесе қайтарымсыз алынған материалдық емес актив объектілері.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу құнына тең
болады, бұған оларды алуға кеткен және қолдануға әзірлейтін жағдайға
(сатып алу бағасы, орны толып өтелмейтін салықтар мен алымдар және т.б.
шығындар) келтіруге жұмсалған шығындар кіреді.
Материалдық емес активтерді мынандай түрлерге бөліп, жіктеуге болады:
Лицензиялық келісімдер – кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе
муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға
(электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін
құқытар.
Лицензия – бұл біріншіден – заңдармен қорғалатын өнертабыстарды,
техникалық білімдерді, өндірістік тәжірибелерді және т.б. басқа заңды
немесе жеке тұлғаларға қолдануға берілетін рұқсат қағаз, екіншіден –
мемлекеттік органдардың қандай да бір шаруашылық қызметті жүзеге асыруға
беретін рұқсатнамасы.
Лицензия ұйымдардың (фирмалардың) сыртқы сауда қызметін, экспорттық
ресурстарды ұтымды пайдалану мен реттелген импортты мемлекет тарапынан
бақылау нысаны болып табылады.
Айрықша лицензия – сатып алушыға объектіні лицензияда көрсетілген шекте
пайдалануға құқық береді. Бұл шектеулер лицензиялық келісімнің мерзімі мен
әрекет ету территориясына байланысты белгіленеді. Айрықша лицензияның
негізгі ерекшелігі лицензиар (лицензияны сатушы) өз құқықтарын келісілген
шектерде өзі пайдалана алмайды немесе үшінші бір тұлғаға бере алмайды.
Жай лицензия – лицензиар лицензиатқа (лицензияны сатып алушыға)
жаңалықты келісімде көрсетілген территория шегінде пайдалануға рұқсат
беріп, сол аймақта лицензияны пайдалану құқығын, сонымен қатар лицензияны
ұқсас шарттармен өзге үшінші тұлғаларға сату құқығын сақтап қалады.
Толық лицензия – лицензиар лицензиатқа келісімшарт объектісін
лицензиялық келісім мерзімі шегінде пайдалану құқықтарын береді және сол
мерзімге оны пайдаланудан толық бас тартады. Лицензиар лицензиатқа
келісімшарт объектісін пайдалану құқығын толық бергенімен, лицензияның
меншік иесі болып қала береді.
Сублицензия – айрықша және жай лицензияның бір түрі. Сублицензияны
лицензиар емес, сублицензия келісімі бойынша толық немесе айрықша
лицнезияға ие контрагент-лицензиар сатады. Толық немесе айрықша лицензияның
иесі келісімшарт затын сублицензиатқа келісімшарт бойынша белгіленген
мерзім мен көлемде пайдалануға рұқсат етеді немесе береді. Сублицензиар бұл
әрекеттерді толық немесе айрықша лицензия бойынша берілген құқықтар шегінде
жүзеге асырады.
Лицензиялық келісім бойынша өнертабыстардың, технологиялық білімдердің,
тәжірибенің, өндіріс құпияларының және тағы басқаларының иегері өз
контрагентіне осы интеллектуалдық әрекет объектілерін келісілген көлемде
пайдалану құқығын береді. Лицензиялық келісімде лицензияның түрі, лицензия
объектісін пайдалану құқықтарының көлемі, өндірістік сферасы, территориялық
шектері, технологияны беру тәсілі анықталады.
Патенттік лицензиялық келісім – бұл келісімнің объектісі патенттермен
немесе басқа құжаттармен қорғалған ғылыми–технологиялық жетістіктер болып
табылады.
Бағдарламамен қамтамасыз ету – ол әлде сатып алынады, не болмаса
субъектінің өзі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға арналады;
Патенттер – заңды түрде танылған және тіркелген айрықша құқықтар.
Патент белгілі бір өнімді шығаруға, не болмаса арнайы ерекше процесс пен
технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;
Ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар) – субъект шеккен шығындар,
олардан тек болашақта ғана нәтиже алынады немесе шығындар болашақ
кезеңдерге (ұйымның мекен-тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ
мерзімді алдын ала төлеу – бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін)
сақтандыру;
Гудвилл – субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып алуышының
сауда сәтінде пайда болған құндылығы. Яғни бухгалтерлік есеп тұрғысынан
қарағанда компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның
сатып алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі
баланстық қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы айырмасын
көрсетеді. Ол сатып алушының бухгалтерлік балансында сатылым (субъектінің
тұтастай алғандағы құны) мен таза активтердің жеке-жеке нарықтық құн сомасы
арасындағы айырма ретінде анықталады. Есеп мақсаттары үшін гудвилл
фирманың алған нақты бағасы мен таза активтердің сәйкес теңестірілген әділ
нарықтық бағасы арасындағы айырма ретінде қарастырылады. Таза капитал:
капитал минус міндеттемемлер болып анықталады.
Материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын сатып
алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып келеді.
Әдетте, мұндай кәсіпорындардың (бөлімшелердің) баланстық құнымен емес,
аукционда (конкурста), кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу мүмкіндігіне,
оның өнімді шығару нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты
анықталған бағасына, сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық қатынастар
жағдайында пайда болатын заңды құбылыс. Кәсіпорынның (бөлімшенің) сатылу
құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі Фирма бағасын құрайды.
Авторлық құқықтар (копирайт) – әдебиет пен өнер саласындағы еңбектердің
авторларының өз туындыларына иелік етуі мен оларды таратуы заңмен
кепілдендірілген монополиялық құқықтары болып табылады, яғни шығарма,
әзірлеме және т.б. авторларға заңмен берілетін қорғау формалары. Авторлық
құқықтар шығармашылық іс-әрекет нәтижелері болып табылатын ғылым, әдебиет,
өнер туындыларына таратылады. Келесілер авторлық құқық объектілері бола
алады:
- әдеби, әдеби-көркем шығармалар, ғылыми, ғылыми-техникалық туындылар,
электронды есептеуіш машиналарына арналған бағдарламалар, мәліметтер
базалары, лекциялар, баяндамалар және т.б.
- драмалық, мелодрамалық шығармалар, мәтіні бар және мәтінсіз музыкалық
шығармалар;
- хореографиялық шығармалар мен пантомимолар;
- аудиокөрнекті туындыларлар (кино-, теле-, бейнефильмдер мен
бағдарламалар, диафильмдер және басқа да кино-, телетуындылар);
- көркемсурет, мүсіндік, графикалық, дизайнерлік шығармалар, графикалық
әңгімелер, комикстер және басқа да көркемсурет өнерінің туындылары;
- архитектура, қала тұрғызу туындылары;
- географиялық, геологиялық және басқа да карталар, эскиздер пластикалық
туындылар және т.б.;
- басқа туындылар.
Көптеген елдерде авторлық құқықтың жарамдылық мерзімі автор қайтыс
болғаннан кейін 50 жылға созылады. Авторлық құқықпен қорғалатын туындының
негізінде жатқан идеяларға, процесстерге, жүйелерге, тәсілдерге және
концепцияларға авторлық құқық таратылмайды.
Басқадай (сауда маркалары немесе тауарлық белгілер – ұйымдарға, өнімге
(көрсетілген қызметке) берілген, атаулар, рәміздер немесе сәйкестендіруді
білдіретін басқалары); франшизалар – мемлекеттік меншікті пайдалану
құқығына ие болу немесе коммуналдық қызмет көрсету және т.б. үшін үкіметтік
органдар береді; франчайзинг – бір ұйымның екінші ұйымға иелігіндегі
негізгі құралдарды, тауар маркасын және басқа материалдық және материалдық
емес активтерді арналуы бойынша пайдалану, ұсынылатын тауарлар мен
қызметтер үшін анықталған сапалық стандарттарды ұстану шарттарында белгілі
бір мерзімге беруі. Бұл үшін алушы жақ аналық фирмаға кіру үшін салым
төлейді және табысының белгіленген пайызын төлеп отырады [2, 342 бет].
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді:
1. Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа ноу-
хау, ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды
микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір
формуланы пайдалану технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі,
өнеркәсіптік үлгілері, сервитуттары және тағы басқалары жатады. Ноу-
хау - кұжаттама өндірістік озық тәжірибесін кұжатталған түрінде
көрсетілген нысан және т.б. түрінде көрінетін техникалық білімдерін
айқындау үшін халықаралық қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынасында ноу-хау техникалық құжаттама түрінде ресімделген,
бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім-шарттарда,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизинтте, кілті қолма-қол
тапсырылатын құрылыста және т.б. қызмет көрсетудің саналуан түрлерінде
кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патентті, тауар белгілері, авторлық
құқықтар мен патенттік акпараттар субъектінің меншігі болып табылады.
Кәсіпорын ноу-хаудың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табыстарын
бакылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтің анықтамасына жауап
бере алады.
Субьект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен патенттерден ноу-
хаудың өзгешелігі, ол әдетте, субъектінің жарғылық капиталына
құрылтайшының қосқан материалдық үлесі ретінде салынуы мүмкін. Ноу-хаудың
субъект балансына алынатын құны құрылтайшылар немесе қатысушылардың келісім-
шарттарының көмегімен анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгілі бір уакыт кезеңі ішінде табыс әкелетін,
ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің өнімін болашақ
кезеңдегі тұтынушылары туралы; шикізатпен, материалдармен және қызметтермен
жабдықтау туралы, бәсекелестері және тағысы тағылар туралы мәліметтер
жатады.
Ұйымдастыру шығындары, бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды құру
кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындарына жатқызылады. Бұл
шығындар пайда болған кезеңінен бастап, материалдық емес активтер болып
есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығындар мен
кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру шығындары кірмеуге тиіс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшілерге теленген ақы,
кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау, банктерде шоттарды ашу
т.б.шығындары жатады.
Электронды есептеуіш машинасы (ЭЕМ) бағдарламасымен жабдықтау –
кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы пайда әкелуге кабілетті
бағдарламаларды пайдалануға қажетті мәліметтерді талдау және бағдарламалық
құжаттар жүйесінің жиынтығы.
2. Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер.
Бұл топқа тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары жатады. Тауар
таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп – тауарларды тиесілі таңбалар
бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге асырушы заңды
немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы құқықтық заңдармен
қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар таңбасын қалай
пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға пайдалануға тыйым
сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз жасау, қолдану, әкелу,
сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс енгізу тағы басқа осы
іспеттес әрекет жасалса, онда ол тауар иесінің құқықтарына қол сұғу болып
есептелінеді
Таңбалар сөз түрінде, көркем сурет түрінде көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: олар кез-келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден тұратын, сондай-ақ мемлекеттік
елтаңба, ту, эмблемалар, мемлекеттердің ресми аттары, халықаралық және
үкіметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе қысқартылған аттары,
ресми қабылданған бақылау, кепілдік және сапасын (пробасын) көрсететін
белгілері, мөрлер, марапаттау белгілері және басқа да айырым белгілерінен
немесе соларға өте ұқсас, аралас деңгейіндегі белгілерден тұратын тауар
таңбалары рұқсат етілмейді. Тауарды, тұтынушыны немесе жасаушыны
жаңылыстыратын элементтері бар, қоғамдық мүдделер мен адамгершілік
принциптеріне қайшы келетін тауар таңбалары да тіркелмейді.
Занды немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы — тауарды таңбалау үшін пайдаланылатын
елдің, елді мекеннің, жердік немесе басқа географиялық объектінің атын қоса
және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шыққан жерінің атауы географиялық объектінің тарихи атауы болуы
мүмкін. Ол белгіленген тәртіп бойынша тіркеледі. Тауырдың шыққан жерінің
атауын пайдалану деп оны тауарда, қорабында, жарнамада, проспектілерде,
банкілерде және басқа да тауарды шаруашылык айналымына енгізуге байланысты
басқа да құжаттарды пайдаланғанды санайды. Сондықтан нарықтық экономика
жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның өте қымбат тұратын активі болып
табылады, себебі компания оны сата алады немесе жарғылық капиталға косқан
үлесі ретінде пайдалану құқығын береді. Бірақ ол үшін тауар таңбасының
құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде кәсіпорынның тауар таңбасын бағалаудың
бірнеше әдісі бар: өзіндік кұн, сатып алу кұны, нарықтық құны бойынша
бағалау. Алайда меншікті тауар таңбаларын өзіндік құны арқылы есепке алған
дұрыс болса, сатып алынған тауар таңбасын немесе тауар таңбасын пайдалану
лицензиясын сатып алу құқымен, ал жарғылық капиталға үлес ретінде салынған
тауар таңбасын нарықтық кұнымен есепке алған жөн. Тауар таңбасының нарықтық
құнын анықтау үшін арнайы есептесулер жүргізу керек. Тауарлық таңбалар,
кызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу орындарының атауын қорғау және
қолданумен байланысты туындаған кұқықтық, экономикалық және ұйымдастыру
қарым-қатынастары 1993 жылғы каңтардың 18-і күні Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесі қабылдаған Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары және
тауарлар шығарылған жерлердің атауы туралы Қазақстан Республикасы Заңымен
реттеледі [3].
Қолдану (пайдалану) құқықтары мен байланысты материалдық емес активтер.
Бұл топқа жаңалық ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары,
копирайт (көшіру құқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
3. Патенттер. Патент оны нұсқаушысының патент қамтыған нәрсесін,
процесін немесе кызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа тұлғаның
жүзеге асыруына тиым салатын, бақылайтын, сататын, өндіретін және
пайдаланатын құқық болып табылады. Патенттің күші оны берген
мемлекеттің аумағында ғана жүреді. Патенттің кызмет мерзімі (15-20
жыл) ұлттық заңдармен белгіленеді. Сонымен қатар, патент деп белгілі
кәсіппен, саудамен, тауар сатып алумен шұғылданатын тұлғаларға
берілген құжат саналады. Патент берілгенде патенттік алым (пошлина)
ұсталынады.
Патентті алуға көптеген ірі кәсіпорындар мүдделі болып келеді. Себебі,
патент сатып алуға да, патенттелінген жаңалықтарды өндіріске енгізуге де
қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік үлгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша құқықты
растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес беріледі.
Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе екеуінің
қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері Қазақстан
Республикасында немесе шетелдерде, белгісіз болып келсе, онда ол жаңа
өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі өнеркәсіптік
әдіспен бұйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына түсуге дайын болса,
онда оның өнеркәсіпте қолданылуға болатындығы мойындалады өндірістік
үлгілер авторлардың шығармашылық еңбегі ретінде мойындалады. Егер
өнеркәсіптік үлгі бірнеше азаматтардың бірлескен еңбегінің жемісі болса,
онда олардың бәрі өнеркәсіптік үлгілердің авторы болып есептелінеді.
Өнеркәсіптік үлгілерге патент Казакстан Республикасының Мемлекеттік
тізіліміне тіркелген соң беріледі. Лицензиялық келісім бойынша патент иесі
(лицензиялар) өнеркәсіптік үлгіні пайдалану кұкығын басқа тұлғаларға да
(лицензиат) бере алады, ал соңғысы лицензиарға төлемдер беріп тұруы және
келісімде қарастырылған басқа да іс-әрекеттерді орындауға міндетті.
Өнеркәсіптік үлгілердің құқықтык, экономикалық және ұйымдастыру қатынастары
Қазақстан Республикасы зандарымен реттеледі. Лицензия (еркіндік, құқық
деген латын сөздерінен алынған) — қандай да бір операцияларды жүзеге
асыруға құзырлы мемлекеттік органдардың берген рұқсаты [4, 156 бет].
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және қайта бағалау, бағалаудың
негізгі экономикалық әдістері
Материалдықемес активтер — бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану
үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуға, әкімшілік мақсатқа
және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні) жоқ
ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар субъектінің
күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта экономикалық
олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға
берсе, сатса, айырбастаса, болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың
тікелей қатысы болса. Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын
болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей
байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсіруде материалдық емес активтердің рөлі анықталса; субъектінің осы
активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге
болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер — нақты табиғи нысаны
жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де,
материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін. Мысалға,
кәсіпорын технологиялық құрал-жабдықты басқару үшін, оны компьютерлік
бағдарламамен қамтамасыз ету керек, өйткені онсыз құрал-жабдықтар қызмет
ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың бөлінбейтін бөлігі болып
саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етуді ненің
құрамында екенін байымдап ақыл-парасатпен анықтау керек, өйткені ол негізгі
құралдың да, материалдық емес активтің де құрамында есептелуі мүмкін.
Ақсораң – 2030 жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде кейбір
материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің) құрамында
болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін-дискетте,
фильм-лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) — қағазда болады, бірақ
дискет те, лента да, қағаз да өз кезегінде қосалқы элементтер болып
табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Материалдық емес активтер Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына
сәйкес материалдық емес активтерді бухгалтерлік есепке алуда келесі құн
түрлері қолданылады.
Теңгерімдік (баланстық) құн – бұл кез келген жинақталған амортизация
және құнсыздану нәтижесінде жинақталған залалдарды шегеруден кейін
материалдық емес актив танылатын сома.
Өзіндік құн – төленген ақша құралдарының немесе олардың балама сомасы,
немесе сатып алу немесе құру уақытына материалдық емес активтің құнын төлеу
есебіне өзге қарсы ұсыныстың әділ құны, не болмаса, қолдануға сай келген
жағдайда, мұндай активке, ол алғашқы рет басқа Халықаралық қаржы есептілігі
стандартының, мысалы, Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер Халықаралық
қаржы есептілігі стандартының нақты талаптарына сәйкес танылған кезде
жатқызылатын сома.
Амортизациялық құн – материалдық емес активтің өзіндік құны немесе жою
құнын шегеріп тастағанда көрсетілген сома.
Нақты мекеме үшін арнайы құн – ақша қаражаттары ағындарының
дисконтталған құны, ол мекменің күтуіне сәйкес материалдық емес активтің
пайдаланушымен және оның пайдалы қызмет мерзімінің аяғында шығып қалуымен
байланысты не міндеттемені өтеуімен байланысты туындайды.
Әділ құн – бұл жақсы ақпараттандырылған, шарт жасауға ниеті бар және бір-
бірінен тәуелсіз тараптардың арасында жаслатын шарт негізінде материалдық
емес активті айырбастауға мүмкін сома.
Құнсыздану нәтижесіндегі залал – материалдық емес активтің теңгерімдік
(баланстық) құны оның өтем құнынан астын сомасы.
Материалдық емес активтің тарату құны – бұл, егер бұл актив пайдалы
қызмет мерзімінің аяғында болады деп күтуге болатын жасқа (мерзімге – Ж.Т.)
және жағдайға жетсе, шығаруға болжанған шығындарды шегергенде материалдық
емес активті өткізуден ағымдағы кезде мекеме алуы мүмкін есептік сома [5,
286 бет].
Материалдық емес активтің жою құны үшінші тараптың активті оны пайдалы
қолдану мерзімінің соңында сатып алу міндеттемесі болған; немесе активтің
белсенді нарығы болған жағдайларды қоспағанда, нөлге тең болып қабылдануы
тиіс және жою құны осындай болуы ықтимал. Нөлдік құннан айырмашылығы бар
жою құны мекеменің соңына дейін сатуды межелеп отырғандығын түсіндіреді.
Материалдық емес активтердің жою құнын бағалау, оны бағалау күні ұқсас
активті сатудың пайдалы қызмет мерзімінің аяғында осы активті
пайдаланылатын жағдайға ұқсас шартпен пайдалануға жеткізілген басым бағасы
бойынша сату есебінен өтелетін соманы негізге ала отырып жүргізіледі. Жою
құы, кем дегенде, әрбір қаржылық жылдың аяғында қайта қаралады. Активтің
жою құнының өзгерісі есепте 8 – Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік
бағалаудағы өзгерістер және қателіктер атты Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартына сәйкес бухгалтерлік теңгерімдегі (баланстағы)
өзгеріс сияқты көрсетіледі.
Материалдық емес активтің жою құны оның теңгерімдік (баланстық) құнына
тең немесе одан асатын сомаға дейін ұлғаюы мүмкін. Егер мұндай болса,
тарату құны кейіннен оның теңгерімдік (баланстық) құнынан азаймайтын болса,
осы актив бойынша амартизациялық аударымдар нөлге тең болады.
Айта кету керек, материалдық емес актив ең алдымен өзіндік құны бойынша
бағалануы тиіс.
Егер Ақсораң – 2030 ЖШС қандайда бір бапты материалдық емес актив
ретінде танитын болса, ол мұндай баптың материалдық емес активтің жоғарыда
айтылған анықтамасы және тану критерийлерін қанағаттандыратынын көрсетуі
тиіс. Бұл талап материалдық емес активті сатып алумен немесе ішкі өндірумен
байланысты бастапқы кезеңде шеккен шығындарға, сондай-ақ оны өсіруге,
ішінара алмастыруға немесе қызмет көрсетуге арналған кейінгі шығындарға
қолданылады.
Материалдық емес активтер түсу көздеріне қатысты тану критерийлерін
пайдаланып бағаланады.
Ақсораң – 2030 ЖШС материалдық емес активтерді сатып алған кезде
мекеме өтейтін құн осы активтен болашақ экономикалық табыстың келу
мүмкіндігіне қатысты күтулерді көрсетеді. Басқаша айтқанда, ықтималдық
тиімділігі материалдық емес активтің өзіндік құнында көрініс табады.
Тиісінше бөлек сатып алынған материалдық емес активтерге қатысты тану үшін
болашақ экономикалық табыстар келетін ықтималдық критерийі әрқашан
қанағаттандырылған болып табылады.
Бөлек сатып алынған материалдық емес активтің өзіндік құны оның сатып
алу құнынан, соның ішінде импорттық баждарды және сауда жеңілдіктерін
шегеруден кейінгі сатып алуға салынатын және материалдық емес активті
мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге жұмсалған
кез-келген тікелей шығындардан тұрады.
Тікелей шығындардың мысалы ретінде материалдық емес активті жұмыс істеу
жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын қызметкерлерге сыйақы төлеу,
активті жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын кәсіби
қызметтерді өтеу бойынша шығындар және материалдық емес активтің тиісті
жұмыс істеуін тексеруге жұмсалған шығындар болып табылады.
Материалдық емес активтердің өзіндік құнының бөлігі болып табылмайтын
шығындардың мысалдары ретінде мыналар қарастырылады:
- жаңа өнімді немесе қызметті енгізуге жұмсалған шығындар (өнімді
жарнамалауға және өткізуге жұмсалған шығындарды қоса алғанда);
- шаруашылық қызметті жаңа жерде немесе клиенттердің жаңа санатымен
жұмыс істеуге жұмсалған шығындар (қызметкерлерді әзірлеуге немесе
оқытуға жұмсалған шығындарды қоса алғанда);
- әкімшілік және басқа да жалпы үстеме шығындар.
Материалдық емес активтің теңгерімдік (баланстық) құнындағы шығындарды
тану активті басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалану қалпына келтірілген
кезде тоқтатылады. Осылайша материалдық емес активті пайдалану немесе орнын
ауыстыру кезінде жұмсалған шығындар активтің теңгерімдік (баланстық) құнына
енгізілмейді. Мысал үшін мына шығындар материалдық емес активтің
теңгерімдік (баланстық) сомасына енгізілмейді:
- басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалануға жарамды актив
пайдаланылмаған кезде орын алған шығындар;
- алғашқы операциялық шығындар, мысалы, актив қызметінің нәтижесіне
сұраныстың қалыптасуы кезінде орын алған шығындар.
Ақсораң – 2030 ЖШС кейбір операциялары материалдық емес активті
әзірлеуге байланысты орын алады, бірақ бұл активті басшылықтың мақсатына
сәйкес пайдалану үшін тиісті қалыпқа келтіру міндетті болып табылмайды. Бұл
операциялар әзірлеу кезеңіне дейін немесе әзірлеу кезеңінде жүзеге асырыла
алады. Қосалқы операциялар активті басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалану
қалпына келтіру үшін қажетті болып табылмайтындықтан, қосалқы
операциялардан келген табыс және оған жұмсалған шығындар тиісінше табыста
немесе залалда көрсетілуі және кірістер мен шығыстардың тиісті санатына
жатқызылуы тиіс.
3 - Бизнес бірлестіктері атты Халықаралық қаржылық есеп стандартына
сәйкес, егер материалдық емес актив кәсіпорынды біріктіру кезінде сатып
алынған болса, онда мұндай материалдық емес активтің өзіндік құны сатып алу
күні қалыптасқан әділ құнына тең. Материалдық емес активтің әділ құны бұл
активтегі мекемеге болашақ экономикалық табыстардың түсуіне қатысты
ықтималдылықтың нарықтық күтулерді көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда,
ықтималдық тиімділігі мұндай материалдық емес активтің әділ құнын бағалауда
көрініс табады. Тиісінше, кәсіпорындарды біріктіру кезінде сатып алынған
материлдық емес активке қатысты болашақ экономикалық табыстар келетіні
ықтималдық критерийі әрқашан қанағаттандырылған болып танылады.
Осылайша жоғарыда қарастырылған стандарттарға сәйкес сатып алушы –
мекеме сатып алынатын тараптың материалдық емес активін іскерлік беделден
бөлек бұл активтің әділ құны шынайы бағалауға келу шарты орындала отырып,
активті кәсіпорындар біріктірілгенге дейін сатып алынатын тараптың тануына
немесе танымауына қарамастан, сатып алу күніне таниды. Бұл сатып алушы –
мекеме іскерлік беделден бөлек актив ретінде сатып алынатын тараптың жүзеге
асыру процесіндегі зерттеулердің немесе әзірлеулердің жобасын, егер жоба
материалдық емес активтің анықтамасына сәйкес келіп, оның әділ құны шынайы
бағалана алатын болса, танитынын білдіреді. Сатып алынатын тараптың жүзеге
асыру процесіндегі зерттеулердің және әзірлемелердің жобасы, егер активтің
анықтамасына сәйкес келсе және бірегелендірілетін болса, яғни, бөлінетін
немесе шарттық немесе өзге заңды құқықтардан туындаса, материалдық емес
активтің анықтамасына сәйкес келеді.
Бір немесе одан да көп материалдық емес активтер ақшалай емес активті
немесе активтерді айырбастау арқылы немесе ақшалай ақшалай және ақшасыз
активтердің комбинацияына сатып алынуы мүмкін. Төменде айтылған ойлар бір
ақшалай еме активті басқа активке алмастыруға ғана қатысты емес, алдыңғы
сөйлемде көрсетілген айырбастауларға да қатысты. Мұндай активтің бастапқы
құны айырбастау операциясының коммерциялық мазмұны болған кезде немесе
алынған және табыс етілген активтің әділ құны шынайы бағалана алмайтын
жағдайларды қоспағанда, әділ құны шынайы бойынша бағаланады. Егер мекеме
табыс етілген материалдық емес активтің танылуын тоқтата алмаса да сатып
алынған актив дәл осы тәсілмен бағаланады. Егер сатып алынған материалдық
емес актив әділ құны бойынша бағаланбаса, оның алғашқы құны табыс етілген
активтің теңгерімдік (баланстық) құны бойынша анықталады.
Материалдық емес активтің өзіндік құнын шынайы бағалау материалдық емес
активті тану үшін шарт болып табылады. Теңдес нарықтық операциялары жоқ
материалдық емес активтің әділ құны, егер осы активке қатысты әділ құнның
негізделген бағалар диопазонның вариативтігі айтарлықтай болмаса, немесе
осы ауқымдағы түрлі бағалар ықтималдығы негізде белгіленіп және әділ құнды
бағалау кезінде қолданылса, шынайы бағалауға жатады. Егер мекеме алынған
немесе табыс етілген материалдық емес активтің әділ құнын шынайы анықтай
алса, алғашқы құнын анықтау үшін алынған активтің әділ құны нақты болған
кездерді қоспағанда, табыс етілген активтің әділ құны қолданылады.
Материалдық емес активтен алынған пайданы анықтау, пайдалану және алуға
арналған ресурстардың қол жетерліктей болуы мекеменің қажетті техникалық,
қаржылық және басқа ресурстарын және осы ресурстардың болуын қамтамасыз
ететін қабілетін көрсететін, мәселен, бизнес-жоспары арқылы анық көрсетілуі
мүмкін. Ақсораң – 2030 ЖШС белгілі бір жағдайларда кредитордың осы
жоспарды қаржыландыруға даяр екендігін растайтын уәде бере отырып, сыртқы
қаржыландырудың қол жететіндей болуын айғақтайды.
Мекемеде өзіндік құнды есептеу жүйесі көптеген жаңдайларда осы мекеменің
ішінде материалдық емес активті құрудың өзіндік құнын шынайы бағалануды
қамтамасыз етуге қабілетті. Мысалы, жалақыға және авторлық құқықтар мен
лицензияларды алу немесе компьютерлік бағдарламаларды әзірлеу үшін
жұмсалған басқа да шығындарға қатысты.
Ішкі құрылған материалдық емес активтің өзіндік құнына басшылықтың
мақсатына сәйкес активтерді құру, жасау және пайдалануға дайындау үшін
қажетті барлық тікелей шығындарды қамтиды. Тікелей шығындарға мыналар мысал
бола алады:
- материалдық емес активті құру кезінде пайдаланылған немесе
қолданылған материалдарға және қызметтерге арналған шығындар;
- қызметтерге материалдық емес активті құруға байланысты туындаған
сыйақыларға арналған шығындар (19-Қызметкерлерге берілетін
сыйақылар ХҚЕС анықтамасына сәйкес);
- заңды құқықты тіркегені үшін баж;
- материалдық емес активтерді құру үшін пайдаланылған патенттерді және
лицензияларды амортизациялау.
Материалдық емес активтер өзіндік құны бойынша бастапқы танудан кейін
оны қайта бағалау келесі екі үлгі бойынша жүргізіліп, есепке алынады:
1) материалдық емес активтер бастапқы танудан кейін жиналған
амортизацияны және құнсызданудан болған кез келген жинақталған
залалдарды шегеріп тастағандағы өзіндік құны бойынша;
2) материалдық емес актив бастапқы танудан кейін оның бағалау күні
әділ құнын білдіретін қайта бағаланатын сома минус кез келген
кейіннен жинақталған амортизация және кез келген кейіннен
жинақталған құнсызданудан болған залалдарды білдіретін қайта бағалау
сомасы бойынша.
Осы стандартқа сәйкес қайта бағалау мақсаттары үшін әділ құн активтік
нарыққа сілтеме жасау арқылы айқындалуы тиіс. Қайта бағалаулар активтің
тіңгерімдік (баланстық) құны мен оның әділ құны арасында елеулі
айырмашылықтың болуының алдын алуы үшін барынша тұрақты жүргізілуе тиіс.
Қайта бағалау үлгісі материалдық емес актив өзіндік құн бойынша бастапқы
танылғаннан кейін қолданылады. Алайда, материалдық емес активтің өзіндік
құнының бір бөлігі актив процестің бір бөлігін өткенге дейін тану
критерийлеріне жауап бермегені үшін материалдық емес актив ретінде танылған
жағдайда, қайта бағалау үлгісі осы активтердің барлығына қолданылуы мүмкін.
Бұдан басқа, қайта бағалау үлгісі мемлекеттік субсидия арқылы алынған және
номиналдың сомасы бойынша танылған материалдық емес активтерге қолданылуы
мүмкін.
Қайта бағалаудың жиі жүргізілуі қайта бағаланатын материалдық емес
активтердің әділ құндары оның волатильдігіне байланысты болады. Қайта
бағаланатын материалдық емес активтердің әділ құны мен оның теңгерімдік
(баланстық) құнының айтарлықтай айырмашылығы болмаса, қосымша қайта бағалау
жүргізілуі тиіс. Кейбір материалдық емес активтердің әділ құны айтарлықтай
және волатильді өзгерістерге ұшырауы мүмкін, мұның өзі жыл сайынға қайта
бағалаудың қажеттілігін туғызады. Мұндай қайта жиі бағалаулар әділ құндары
аз ғана өзгеріске ұшыраған материалдық емес активтер үшін қажет емес.
Егер қайта бағаланатын материалдық емес активтердің класына жатқызылатын
материалдық емес актив осы актив үшін активтік нарықтың болмауы себепті
қайта бағалау мүмкін болмаса, мұндай актив кез келген жинақталған
амортизацияны және құнсызданудан болған залалды шегеріп тастағанда оның
өзіндік құны бойынша есепке алынуы тиіс.
Егер қайта бағаланатын материалдық емес активтің әділ құны активтік
нарыққа сілтеме жасау арқылы айқындалуы мүмкін болмағанда, активтің
теңгерімдік (баланстық) құны кез-келген кейінгі жинақталған амортизацияны
және кез-келген құнсызданудан болған кейінгі жинақталған залалдарды
шегеріптастағандағы оның қайта бағалау күнгі қайта бағаланған шамасы болуға
тиіс.
Қайта бағаланған материалдық емес актив үшін бұдан әрі активтік нарықтың
болмау фактісі активтің құнсыздану белгісі болып табылады және оны 36 –
Активтердің құнсыздануы Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес
тестілеу қажеттілігін көрсетеді.
Егер материалдық емес активтердің теңгерімдік (баланстық) құны қайта
бағалау нәтижесінде жоғарыласа, онда мұндай ұлғаю капиталда қайта
бағалаудан болған өсу тақырыбымен тікелей көрсетілуге тиіс. Алайда, мұндай
өсу бұрын пайдада немесе залалда танылған материалдық емес актив бойынша
қайта бағаланудан болған залалды міндеттейтін (реверстейтін) дәрежеде
пайдада немесе залалда танылуға жатады.
Егер материалдық емес активтердің теңгерімдік (баланстық) құны қайта
бағалау нәтижесінде төмендесе, онда мұндай азаю дәрежеде пайдада немесе
залалда танылуға жатады. Алайда, қайта бағалаудан болған залал осы
матераилдық емес активтің өзіне қатысты қайта бағалаудан болған кезде
тікелей капиталда қайта бағалаудан болған өсім тақырыбымен дебеттелуге
тиіс.
Қайта бағалау нәтижесінде жинақталған, капиталға енгізілген өсім оны
іске асырғаннан кейін бөлінгебен пайда шотына тікелей ауыстырылуы тиіс.
Құнның қайта бағалаудан барлық өсім сомасы активті айналыстан алғанда
немесе шығарған кезде іске асырылуы мүмкін. Алайда, осы соманың бір бөлігі
мекеменің материалдық емес активін пайдалану барысында іске асырылуы
мүмкін, мұндай жағдайда қайта бағалаудан болған құн өсімінің іске асырылған
шамасы материалдық емес активтің қайта бағаланған теңгерімдік (баланстық)
құнына негізделген амортизация мен материалдық емес активті нақты сатып алу
құны негізінде танылған амортизация арасындағы айрма болып табылады. Қайта
бағалаудан болған құнның өсімін бөлінбеген пайда шотына ауыстыру пайда мен
залал туралы есепте көрсетілмейді.
Материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі мыналарды қамтамасыз
етуі керек:
- олардың түсуі, қозғалысы және шығуымен байланысты барлық
өзгерістерді уақытылы және дұрыс құжаттық ресімдеу және есепке
көрсету;
- материалдық емес активтердің әрбір нысандарының сақталуына және
тиімді пайдалануын бақылау;
- материалдық емес активтердің амортизцияланатын сомасын уақытылы
және дұрыс есептеу және есепте көрсету;
- материалдық емес активтерді өткізу (сату) және басқа да шығу
нәтижелерін есепте нақты және дұрыс көрсету;
- материалдық емес активтерді түгендеуді уақытылы және толық өткізу
және оның нәтижелерін есепте көрсету.
Материалдық емес активтерді есепке алу тәртібін көрсетілген жүйілі түрде
қарастырамыз.
Маңызды шарттың бірі материалдық емес активтердің есебін дұрыс
ұйымдастыру және жалпы принципте ақша қаражаты ретінде бағалау, көлемін
анықтау, құрылымы және амортизациясын анықтау матриалдық емес активтердің
экономикалық тиімділігін көрсетеді. Атап өтетін жайт, заңның 6 бабына
сәйкес ҚР бағалау қызметі туралы заңы қабылданған. Мұндай бағалау салық
салу үшін міндетті болып табылады, сенімді басқаруға немесе арендаға беруге
ипотекалық несиелендіру бойынша атып алу [6].
Материалдық емес активтерді бағалау бухгалтерлік есеп теориясына күрделі
жағдайларды туғызады. Бұны мынамен түсіндіруге болады, яғни сол
объектілердің құнының анықталмауы және тәжірибеде есеп айырысу әдісінің
болмауымен, және ол ешқашан бағаланбаған және сату-сатып алу объектісі
болмаған, нақты бағалау тікелей инфляциялық процесспен байланысты, яғни
объектісінің қаржы-экономикалық шартында функцияланады.
Қазақстанның ХҚЕС сай 38 Материалдық емес активтердің есебі
жүргізіледі және оларды бағалаудың келесі түрлері бар: бастапқы, баланстық,
есептен шығару құны, сатылу құны. Әрбір бұл әдіс экономикалық мәнге ие және
соған сәйкес шаруашылық қызметті атқарады.
Бастапқы құнды толық анықтау қаржының есебіндей керек, материалдық емес
активтердің объектісіне салынған және материалдық емес активтердің
статистикалық есебіне, сонымен қатар толық қызмет ету мерзіміне байланысты.
Бастапқы құн бойынша амортизациялық аударымдар есептелінеді, пайдалылығы
(рентабельділігі) және басқа да көрсеткіштер жатады. Бірақ бұл бағалау
динамиканы үйренуге қажет емес, сол баяғы объектілер болғандықтан, әр түрлі
уақытта иеленген, әр түрлі құнды игеруі мүмкін. Әдетте таңдау нақты
экономикалық жағдаймен көрсетіледі, ғылыми тапсырмалар және экономикалық
ақпараттар жатады. Материалдық емес активтерді тану бастапқы құнмен
бағаланады. Бастапқы құн бұл төленген сома немесе ағымдағы құн бойынша
жасалынып шығарылған материалдық емес активтердің сомасы.
Бастапқы құнды келесідей әдістерге бөлуге болады:
- материалдық емес активтер бойынша сатып алу нәтижесінде тұтыну
субъектілердің нақты шығындарынан бөлек, салықтар мен алымды
қосқанда және басқа да шығындар, материалдық емес активтердің
дайындалу мақсатымен байланысты;
- материалдық емес активтер бойынша субъектінің өзінің құрастыруы
бойынша нақты, тікелей және үтеме шығындардың құралуы және олардың
мақсаты бойынша құрастырылуы;
- материалдық емес активтер бойынша, яғни ұйымның бір бөлігі ретінде
және сатылу құны бойынша мойындау;
- материалдық емес активтер бойынша мемлекеттен қайтарусыз берілуі,
ең төменгі құны бойынша немесе мемлекеттік субсидия ретінде сатылу
құнына бөлек.
Егер ол активті шоттың нарығымен анықталатын болса, яғни материалдық
емес активтер нарығында осындай нарықтың болмауынан материалдық емес
активтердің бастапқы құны нөлдік немесе номиналды құнда немее нақты
шығындарда көрсетіледі.
Қазіргі уақытта Ақсораң – 2030 ЖШС-де материалдық емес активтердің
бастапқы құнын анықтау мәселесі тұр – гудвилл де осы көрсеткіштің нақты
әдісін талап етеді. Гудвиллді бағалаудың бірнеше әдісі бар. Батыстық
аналитикалық есептік тәжірибеде оның бастапқы құнын анықтау үшін біраз
тәжірибе батыстық мамандармен (Б.Нидлз, Х.Андерсон, Д.Колдуэпл)
жинақталған.
Гудвиллді бағалаудың үш әдісі бөлінген:
1) Жалпы бағалау (master valuation approach);
2) Қосымша табыстар әдісі (excess caming power);
3) Капиталдандыру әдісі күтілетін таза табыс орташа табыстың нормасы.
Жалпы бағалау әдісі субъектілердің міндеті және активтердің нарықтық
бағасы анық болғанда қолданылады. Бұл мәліметтер арнайы аудитті жүргізу
кезінде алынуы мүмкін. Бұл тікелей гудвиллді есептеу әдісі – сатылу
бағасының айырмасы мен жеке активтің таза нарықтық құны бойынша алынуы
мүмкін, бұл формула (1) бойынша есептелінеді.
Гбаст = СБ – ТАҚнарық
(1),
СБ-сатылу бағасы
ТАҚ-таза актив құны
Немесе формула (2):
Гбаст = СБ –(Анарық – Онарық)
(2)
Бірақ, жеке активтің нарықтық бағасын анықтау өте қиын, сондықтан
қосыша табыс әдісін қолдануға болады, яғни базалықты ағымдағы норма табысын
орташа сала нормасымен салыстыру формула (3, 4) бойынша есептелінеді.
М Табыс нормасы = таза табыс таза табыс көлемі
(3),
Гбаст = (ТТ – ОСТ)х n
(4),
ТТ-таза табыс
ОСТ- орташа сала табысы
n- жылдар саны, ағымдағы табытың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі - қазіргі таңда кәсіпорындардың меншігіндегі
материалдық емес активтердің рөлі біртіндеп артылып келеді. Бұл құбылысқа
бір кәсіпорынның келесі бір кәсіпорынмен жұтылып кетуі, технологиялық
өзгерістердің масштабтары мен жылдамдығы, ақпараттық технологияның
таралуымен Қазақстанның қаржы нарығының интеграциясы мен қиындауы әсер етсе
керек. Әдіс сұрақтары мен иеліктердің берілген түрлерінің есебін
ұйымдастыру бүкіл әлемде қызу талқылануда. Осы тұрғыдан алып қарағанда
диплом жобасының тақырыбы өзекті болып табылады. Материалдық емес активтер-
Қазақстандық бухгалтерлік есептеу әдістемесінің ең бір шешілмеген мәселесі
болып отыр деп батыл айтуға болады. Материалдық емес активтер отандық
бухгалтерлік тәжірибеде 1988 жылдың мамыр айында пайда болды. Бірақ, тек
шетелдік кәсіпорындармен біріккен кәсіпорындар үшін. 1990 жылдың шілде
айында материалдық емес активтерді бухгалтерлік есепте қолдану акционерлік
қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге де рұқсат етілді. Бұл
енгізілген жаңалық СССР-дің жаңа заңында материалдық емес меншіктердің
заңды тұлғалардың жарғылық капиталына енгізу қаралғандықтан ұйымдастырылды.
Бұған дейін, тіпті ЭЕМ-ға арналған машиналардың өзі негізгі құралдар-
электронды есептеуіш машиналар құрамында болды.
Қазақстан Республикасының елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан 2030 атты
халыққа жолдауында Еліміздің экономикасының өсуі-елдің өсуінің кепілі
болады деп көрсеткен, өйткені экономикалық өсу бүгінгі және ертеңгі,
сондай-ақ алдағы жиырма жыл ішіндегі алға қойған мақсат. Елімізде жаңа
өмір басталып, оңды экономикалық саясат, озық кәсіпорындық сана деңгейіне
көтеріліп, жан – жақты өркендеп, ғылыми – техникалық прогресті барынша
дамытып, кәсіпорынның сапалық жаңа экономикалық типіне көшу кезінде нақты
мәліметтер қажет. Нақты мәлімет экономикалық өсу кепілі ғана емес, сонымен
қоса әлеуметтік дамудың, еліміздің халықаралық қауымдастыққа енуіміздің
нышаны [1].
Нарықтық қатынастардың даму салдарынан кәсіпорын мүлкінің есебін
жүргізумен қоса материалды емес активтердің есебін жүргізу енгізілді.
Материалдық емес активтердің есебін жүргізу табиғи және заттай үлгілердің
есебінен жүргізілмейді.
Соңғы деректерге сүйенсек, материалдық емес активтер кәсіпорын
табыстылығын қамтамасыз ететін көрсеткіштерге жатпайды, кейбір көрсеткіштер
классикалық белгісі, яғни заттық құрылымы болмаса да табыстылықтың негізі
бола алады.
Егер де батыс елдерінің деректеріне сүйенсек, онда көптеген елдерде
нарықтық экономикаға жататын материалдық емес активтер, яғни ішкі айналым
активтері болып саналады деген теңестірулері жақын келгенімен олардың
мекеме баланысына келіп түсуі, бағалау, амортизациясы шешілмеген мәселеге
жатады.
Материалдық емес активтер бүгінгі күнгі бухгалтерлік есептегі
қазақстандық әдістемелер қолданудың өзекті мәселесі. Осы саладағы есепшінің
тәжірибелік қызметін төмендегі екі мәселе қиындатады:
- бухгалтерлік есептің кейбір әдіс тәсілдерінің толық меңгерілмеуі.
Бухгалтерлік есеп әдістемесінің заң түрінде немесе экономикалық маңызы бар
операциялармен байланысының және қатынас концепциясының негізі
қарастырылмағандықтан;
- қарапайым қарама қайшы келуі, кейбір актілердің заңға сәйкес келмеуі,
заңнамаларға қайшы келуі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – материалдық емес активтердің теориялық
негіздерін, мәнін ашу, кәсіпорында материалдық емес активтердің құжаттық
рәсімделуін, аналитикалық және синтетикалық есебінің және аудиторлық
тексерістердің жүргізілін зерттеу.
Дипломдық жұмыс бойынша қойылған мақсатымыз төмендегі міндеттерді
зерттеуді талап етеді:
- материалдық емес активтердің экономикалық мақмұнын ашу, теориялық
қағидаға негіздеу, жан-жақты сипаттау, материалдық емес активтерді бағалау
әдістеріне талдау жасау, ғылыми негізде жіктеу;
- материалдық емес активтердің негізгі белгілері мен тиімді
көрсеткіштерін анықтау, материалдық емес активтердің құрылымын аналитикалық
тестілеу, экономикалық талдау мүмкіндіктерін қолдану;
- Ақсораң – 2030 жауапкершілігі шектеулі серіктестегі материалдық емес
активтерін тиімді қолдануға талдау жасау, олардың есебін жүргізудің тиімді
тәсілін қолдану, жаңа әдістерін зерттеу, есеп жүйесіндегі негізгі
кемшіліктерін табу, материалдық емес актив объектілеріне аналитикалық
талдау жүргізу.
Дипломдық жұмыс ғылым мен тәжірибеге сүйене отырып, бухгалтерлік есепті
түсініп, оны игеруге мүмкіндік береді. Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Әрбір бөлім халықаралық стандарт бойынша бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
тәжірибесіне сәйкес келеді.
Дипломдықжұмыстың зерттеу обьектісі — Ақсораң–2030 жауапкершелігі
шектеулі серіктестік.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті, аудитті реттейтін нормативті-
құқықтық құжаттар, методикалық нұсқаулар, арнайы әдебиеттер, зерттеліп
отырған мәселе бойынша шетел және отандық экономистердің ғылыми еңбектері
қолданылды. Зерттеу монографиялық, экономика-статистикалық тағы басқа
әдістер негізінде жүргізілді.
1 Нарық шарттарындағы материалдық емес активтердің рөлі
1.1 Материалдық емес активтердің мінездемесі және топталуы
38 Материалдық емес активтер ХҚЕС (Халықаралық қаржылық есеп
стандарттары) сәйкес материалдық емес активтер әкімшілік мақсатта және
басқа субъектілерге жалға беруде, өндірісте және тауарларды өткізуде ұзақ
уақыт бойы (бір жылдан астам) қолдануға арналған, заттай формасы жоқ,
үлестірілетін ақшалай емес активтер, оларды:
а) анықтауға болады;
ә) субъект бақылайды;
б) қолданудан субъект болашақта пайда алуды күтеді.
Материалдық емес бап материалдық емес актив болып саналады, егер:
а) материалдық актив анықтамаларына сәйкес келсе;
ә) белгі - өлшемдерге сай келеді және мынадай жағдайда есепте
тіркеледі:
- субъектінің осы активке тікелей байланысты күтілетін экономикалық
пайда алу ықтималдығы жоғары болса;
- актив құнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса;
- материалдық емес активтерді тану сәтінде олардың бастапқы құн бойынша
бағаланғанында.
Материалдық емес (көрінбейтін) активтер ұғымы дүние жүзілік тәжірибеде
әдетте зияткерлік әрекет нәтижесі болып табылатын арнайы шаруашылық
объектілер топтарын белгілеуге қолданылады. Олардың заттай құрылымы болмаса
да кәсіпорын үшін құны бар болады.
Материалдық емес активтер құрамы бойынша, қолданылуына қарай немесе
өндірістік процессте пайдаланылуына қарай, қаржылық жағдай мен шаруашылық
қызмет нәтижелеріне әсер ету дәрежесіне қарай әртекті болып табылады. Бұл
активтермен жұмыс істеу барысында олардың қалыптасу негіздерін ескеру
қажет:
1. Кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне әсері бойынша:
- оларды қолданысқа енгізуден тікелей табыс әкелетін материалдық емес
актив объектілері;
- қаржылық нәтижеге жанама әсер ететін материалдық емес актив
объектілері.
2. Құқықтық қорғалу дәрежесіне қарай:
- қорғаушы құжаттармен (авторлық құқықтар) қамтамасыз етілген;
- қорғаушы құжаттармен (авторлық құқықтар) қамтамасыз етілмеген.
3. Кәсіпорынның қызметкерлерінің еңбегінің жұмсалуына қарай:
- кәсіпорынның қызметкерлерімен немесе құрылтайшыларымен жасалған
материалдық емес актив объектілері;
- басқа жеке немесе заңды тұлғалармен бірлесе отырып үлестік шарттарда
жасалған материалдық емес актив объектілері;
- сырттан алынған, яғни басқа жеке немесе заңды тұлғалардан ақысына
немесе қайтарымсыз алынған материалдық емес актив объектілері.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу құнына тең
болады, бұған оларды алуға кеткен және қолдануға әзірлейтін жағдайға
(сатып алу бағасы, орны толып өтелмейтін салықтар мен алымдар және т.б.
шығындар) келтіруге жұмсалған шығындар кіреді.
Материалдық емес активтерді мынандай түрлерге бөліп, жіктеуге болады:
Лицензиялық келісімдер – кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе
муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға
(электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін
құқытар.
Лицензия – бұл біріншіден – заңдармен қорғалатын өнертабыстарды,
техникалық білімдерді, өндірістік тәжірибелерді және т.б. басқа заңды
немесе жеке тұлғаларға қолдануға берілетін рұқсат қағаз, екіншіден –
мемлекеттік органдардың қандай да бір шаруашылық қызметті жүзеге асыруға
беретін рұқсатнамасы.
Лицензия ұйымдардың (фирмалардың) сыртқы сауда қызметін, экспорттық
ресурстарды ұтымды пайдалану мен реттелген импортты мемлекет тарапынан
бақылау нысаны болып табылады.
Айрықша лицензия – сатып алушыға объектіні лицензияда көрсетілген шекте
пайдалануға құқық береді. Бұл шектеулер лицензиялық келісімнің мерзімі мен
әрекет ету территориясына байланысты белгіленеді. Айрықша лицензияның
негізгі ерекшелігі лицензиар (лицензияны сатушы) өз құқықтарын келісілген
шектерде өзі пайдалана алмайды немесе үшінші бір тұлғаға бере алмайды.
Жай лицензия – лицензиар лицензиатқа (лицензияны сатып алушыға)
жаңалықты келісімде көрсетілген территория шегінде пайдалануға рұқсат
беріп, сол аймақта лицензияны пайдалану құқығын, сонымен қатар лицензияны
ұқсас шарттармен өзге үшінші тұлғаларға сату құқығын сақтап қалады.
Толық лицензия – лицензиар лицензиатқа келісімшарт объектісін
лицензиялық келісім мерзімі шегінде пайдалану құқықтарын береді және сол
мерзімге оны пайдаланудан толық бас тартады. Лицензиар лицензиатқа
келісімшарт объектісін пайдалану құқығын толық бергенімен, лицензияның
меншік иесі болып қала береді.
Сублицензия – айрықша және жай лицензияның бір түрі. Сублицензияны
лицензиар емес, сублицензия келісімі бойынша толық немесе айрықша
лицнезияға ие контрагент-лицензиар сатады. Толық немесе айрықша лицензияның
иесі келісімшарт затын сублицензиатқа келісімшарт бойынша белгіленген
мерзім мен көлемде пайдалануға рұқсат етеді немесе береді. Сублицензиар бұл
әрекеттерді толық немесе айрықша лицензия бойынша берілген құқықтар шегінде
жүзеге асырады.
Лицензиялық келісім бойынша өнертабыстардың, технологиялық білімдердің,
тәжірибенің, өндіріс құпияларының және тағы басқаларының иегері өз
контрагентіне осы интеллектуалдық әрекет объектілерін келісілген көлемде
пайдалану құқығын береді. Лицензиялық келісімде лицензияның түрі, лицензия
объектісін пайдалану құқықтарының көлемі, өндірістік сферасы, территориялық
шектері, технологияны беру тәсілі анықталады.
Патенттік лицензиялық келісім – бұл келісімнің объектісі патенттермен
немесе басқа құжаттармен қорғалған ғылыми–технологиялық жетістіктер болып
табылады.
Бағдарламамен қамтамасыз ету – ол әлде сатып алынады, не болмаса
субъектінің өзі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға арналады;
Патенттер – заңды түрде танылған және тіркелген айрықша құқықтар.
Патент белгілі бір өнімді шығаруға, не болмаса арнайы ерекше процесс пен
технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;
Ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар) – субъект шеккен шығындар,
олардан тек болашақта ғана нәтиже алынады немесе шығындар болашақ
кезеңдерге (ұйымның мекен-тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ
мерзімді алдын ала төлеу – бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін)
сақтандыру;
Гудвилл – субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып алуышының
сауда сәтінде пайда болған құндылығы. Яғни бухгалтерлік есеп тұрғысынан
қарағанда компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның
сатып алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі
баланстық қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы айырмасын
көрсетеді. Ол сатып алушының бухгалтерлік балансында сатылым (субъектінің
тұтастай алғандағы құны) мен таза активтердің жеке-жеке нарықтық құн сомасы
арасындағы айырма ретінде анықталады. Есеп мақсаттары үшін гудвилл
фирманың алған нақты бағасы мен таза активтердің сәйкес теңестірілген әділ
нарықтық бағасы арасындағы айырма ретінде қарастырылады. Таза капитал:
капитал минус міндеттемемлер болып анықталады.
Материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын сатып
алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып келеді.
Әдетте, мұндай кәсіпорындардың (бөлімшелердің) баланстық құнымен емес,
аукционда (конкурста), кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу мүмкіндігіне,
оның өнімді шығару нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты
анықталған бағасына, сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық қатынастар
жағдайында пайда болатын заңды құбылыс. Кәсіпорынның (бөлімшенің) сатылу
құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі Фирма бағасын құрайды.
Авторлық құқықтар (копирайт) – әдебиет пен өнер саласындағы еңбектердің
авторларының өз туындыларына иелік етуі мен оларды таратуы заңмен
кепілдендірілген монополиялық құқықтары болып табылады, яғни шығарма,
әзірлеме және т.б. авторларға заңмен берілетін қорғау формалары. Авторлық
құқықтар шығармашылық іс-әрекет нәтижелері болып табылатын ғылым, әдебиет,
өнер туындыларына таратылады. Келесілер авторлық құқық объектілері бола
алады:
- әдеби, әдеби-көркем шығармалар, ғылыми, ғылыми-техникалық туындылар,
электронды есептеуіш машиналарына арналған бағдарламалар, мәліметтер
базалары, лекциялар, баяндамалар және т.б.
- драмалық, мелодрамалық шығармалар, мәтіні бар және мәтінсіз музыкалық
шығармалар;
- хореографиялық шығармалар мен пантомимолар;
- аудиокөрнекті туындыларлар (кино-, теле-, бейнефильмдер мен
бағдарламалар, диафильмдер және басқа да кино-, телетуындылар);
- көркемсурет, мүсіндік, графикалық, дизайнерлік шығармалар, графикалық
әңгімелер, комикстер және басқа да көркемсурет өнерінің туындылары;
- архитектура, қала тұрғызу туындылары;
- географиялық, геологиялық және басқа да карталар, эскиздер пластикалық
туындылар және т.б.;
- басқа туындылар.
Көптеген елдерде авторлық құқықтың жарамдылық мерзімі автор қайтыс
болғаннан кейін 50 жылға созылады. Авторлық құқықпен қорғалатын туындының
негізінде жатқан идеяларға, процесстерге, жүйелерге, тәсілдерге және
концепцияларға авторлық құқық таратылмайды.
Басқадай (сауда маркалары немесе тауарлық белгілер – ұйымдарға, өнімге
(көрсетілген қызметке) берілген, атаулар, рәміздер немесе сәйкестендіруді
білдіретін басқалары); франшизалар – мемлекеттік меншікті пайдалану
құқығына ие болу немесе коммуналдық қызмет көрсету және т.б. үшін үкіметтік
органдар береді; франчайзинг – бір ұйымның екінші ұйымға иелігіндегі
негізгі құралдарды, тауар маркасын және басқа материалдық және материалдық
емес активтерді арналуы бойынша пайдалану, ұсынылатын тауарлар мен
қызметтер үшін анықталған сапалық стандарттарды ұстану шарттарында белгілі
бір мерзімге беруі. Бұл үшін алушы жақ аналық фирмаға кіру үшін салым
төлейді және табысының белгіленген пайызын төлеп отырады [2, 342 бет].
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді:
1. Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа ноу-
хау, ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды
микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір
формуланы пайдалану технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі,
өнеркәсіптік үлгілері, сервитуттары және тағы басқалары жатады. Ноу-
хау - кұжаттама өндірістік озық тәжірибесін кұжатталған түрінде
көрсетілген нысан және т.б. түрінде көрінетін техникалық білімдерін
айқындау үшін халықаралық қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынасында ноу-хау техникалық құжаттама түрінде ресімделген,
бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім-шарттарда,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизинтте, кілті қолма-қол
тапсырылатын құрылыста және т.б. қызмет көрсетудің саналуан түрлерінде
кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патентті, тауар белгілері, авторлық
құқықтар мен патенттік акпараттар субъектінің меншігі болып табылады.
Кәсіпорын ноу-хаудың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табыстарын
бакылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтің анықтамасына жауап
бере алады.
Субьект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен патенттерден ноу-
хаудың өзгешелігі, ол әдетте, субъектінің жарғылық капиталына
құрылтайшының қосқан материалдық үлесі ретінде салынуы мүмкін. Ноу-хаудың
субъект балансына алынатын құны құрылтайшылар немесе қатысушылардың келісім-
шарттарының көмегімен анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгілі бір уакыт кезеңі ішінде табыс әкелетін,
ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің өнімін болашақ
кезеңдегі тұтынушылары туралы; шикізатпен, материалдармен және қызметтермен
жабдықтау туралы, бәсекелестері және тағысы тағылар туралы мәліметтер
жатады.
Ұйымдастыру шығындары, бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды құру
кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындарына жатқызылады. Бұл
шығындар пайда болған кезеңінен бастап, материалдық емес активтер болып
есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығындар мен
кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру шығындары кірмеуге тиіс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшілерге теленген ақы,
кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау, банктерде шоттарды ашу
т.б.шығындары жатады.
Электронды есептеуіш машинасы (ЭЕМ) бағдарламасымен жабдықтау –
кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы пайда әкелуге кабілетті
бағдарламаларды пайдалануға қажетті мәліметтерді талдау және бағдарламалық
құжаттар жүйесінің жиынтығы.
2. Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер.
Бұл топқа тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары жатады. Тауар
таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп – тауарларды тиесілі таңбалар
бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге асырушы заңды
немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы құқықтық заңдармен
қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар таңбасын қалай
пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға пайдалануға тыйым
сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз жасау, қолдану, әкелу,
сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс енгізу тағы басқа осы
іспеттес әрекет жасалса, онда ол тауар иесінің құқықтарына қол сұғу болып
есептелінеді
Таңбалар сөз түрінде, көркем сурет түрінде көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: олар кез-келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден тұратын, сондай-ақ мемлекеттік
елтаңба, ту, эмблемалар, мемлекеттердің ресми аттары, халықаралық және
үкіметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе қысқартылған аттары,
ресми қабылданған бақылау, кепілдік және сапасын (пробасын) көрсететін
белгілері, мөрлер, марапаттау белгілері және басқа да айырым белгілерінен
немесе соларға өте ұқсас, аралас деңгейіндегі белгілерден тұратын тауар
таңбалары рұқсат етілмейді. Тауарды, тұтынушыны немесе жасаушыны
жаңылыстыратын элементтері бар, қоғамдық мүдделер мен адамгершілік
принциптеріне қайшы келетін тауар таңбалары да тіркелмейді.
Занды немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы — тауарды таңбалау үшін пайдаланылатын
елдің, елді мекеннің, жердік немесе басқа географиялық объектінің атын қоса
және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шыққан жерінің атауы географиялық объектінің тарихи атауы болуы
мүмкін. Ол белгіленген тәртіп бойынша тіркеледі. Тауырдың шыққан жерінің
атауын пайдалану деп оны тауарда, қорабында, жарнамада, проспектілерде,
банкілерде және басқа да тауарды шаруашылык айналымына енгізуге байланысты
басқа да құжаттарды пайдаланғанды санайды. Сондықтан нарықтық экономика
жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның өте қымбат тұратын активі болып
табылады, себебі компания оны сата алады немесе жарғылық капиталға косқан
үлесі ретінде пайдалану құқығын береді. Бірақ ол үшін тауар таңбасының
құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде кәсіпорынның тауар таңбасын бағалаудың
бірнеше әдісі бар: өзіндік кұн, сатып алу кұны, нарықтық құны бойынша
бағалау. Алайда меншікті тауар таңбаларын өзіндік құны арқылы есепке алған
дұрыс болса, сатып алынған тауар таңбасын немесе тауар таңбасын пайдалану
лицензиясын сатып алу құқымен, ал жарғылық капиталға үлес ретінде салынған
тауар таңбасын нарықтық кұнымен есепке алған жөн. Тауар таңбасының нарықтық
құнын анықтау үшін арнайы есептесулер жүргізу керек. Тауарлық таңбалар,
кызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу орындарының атауын қорғау және
қолданумен байланысты туындаған кұқықтық, экономикалық және ұйымдастыру
қарым-қатынастары 1993 жылғы каңтардың 18-і күні Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесі қабылдаған Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары және
тауарлар шығарылған жерлердің атауы туралы Қазақстан Республикасы Заңымен
реттеледі [3].
Қолдану (пайдалану) құқықтары мен байланысты материалдық емес активтер.
Бұл топқа жаңалық ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары,
копирайт (көшіру құқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
3. Патенттер. Патент оны нұсқаушысының патент қамтыған нәрсесін,
процесін немесе кызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа тұлғаның
жүзеге асыруына тиым салатын, бақылайтын, сататын, өндіретін және
пайдаланатын құқық болып табылады. Патенттің күші оны берген
мемлекеттің аумағында ғана жүреді. Патенттің кызмет мерзімі (15-20
жыл) ұлттық заңдармен белгіленеді. Сонымен қатар, патент деп белгілі
кәсіппен, саудамен, тауар сатып алумен шұғылданатын тұлғаларға
берілген құжат саналады. Патент берілгенде патенттік алым (пошлина)
ұсталынады.
Патентті алуға көптеген ірі кәсіпорындар мүдделі болып келеді. Себебі,
патент сатып алуға да, патенттелінген жаңалықтарды өндіріске енгізуге де
қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік үлгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша құқықты
растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес беріледі.
Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе екеуінің
қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері Қазақстан
Республикасында немесе шетелдерде, белгісіз болып келсе, онда ол жаңа
өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі өнеркәсіптік
әдіспен бұйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына түсуге дайын болса,
онда оның өнеркәсіпте қолданылуға болатындығы мойындалады өндірістік
үлгілер авторлардың шығармашылық еңбегі ретінде мойындалады. Егер
өнеркәсіптік үлгі бірнеше азаматтардың бірлескен еңбегінің жемісі болса,
онда олардың бәрі өнеркәсіптік үлгілердің авторы болып есептелінеді.
Өнеркәсіптік үлгілерге патент Казакстан Республикасының Мемлекеттік
тізіліміне тіркелген соң беріледі. Лицензиялық келісім бойынша патент иесі
(лицензиялар) өнеркәсіптік үлгіні пайдалану кұкығын басқа тұлғаларға да
(лицензиат) бере алады, ал соңғысы лицензиарға төлемдер беріп тұруы және
келісімде қарастырылған басқа да іс-әрекеттерді орындауға міндетті.
Өнеркәсіптік үлгілердің құқықтык, экономикалық және ұйымдастыру қатынастары
Қазақстан Республикасы зандарымен реттеледі. Лицензия (еркіндік, құқық
деген латын сөздерінен алынған) — қандай да бір операцияларды жүзеге
асыруға құзырлы мемлекеттік органдардың берген рұқсаты [4, 156 бет].
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және қайта бағалау, бағалаудың
негізгі экономикалық әдістері
Материалдықемес активтер — бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану
үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуға, әкімшілік мақсатқа
және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні) жоқ
ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар субъектінің
күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта экономикалық
олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға
берсе, сатса, айырбастаса, болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың
тікелей қатысы болса. Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын
болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей
байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсіруде материалдық емес активтердің рөлі анықталса; субъектінің осы
активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге
болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер — нақты табиғи нысаны
жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де,
материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін. Мысалға,
кәсіпорын технологиялық құрал-жабдықты басқару үшін, оны компьютерлік
бағдарламамен қамтамасыз ету керек, өйткені онсыз құрал-жабдықтар қызмет
ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың бөлінбейтін бөлігі болып
саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етуді ненің
құрамында екенін байымдап ақыл-парасатпен анықтау керек, өйткені ол негізгі
құралдың да, материалдық емес активтің де құрамында есептелуі мүмкін.
Ақсораң – 2030 жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде кейбір
материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің) құрамында
болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін-дискетте,
фильм-лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) — қағазда болады, бірақ
дискет те, лента да, қағаз да өз кезегінде қосалқы элементтер болып
табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Материалдық емес активтер Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына
сәйкес материалдық емес активтерді бухгалтерлік есепке алуда келесі құн
түрлері қолданылады.
Теңгерімдік (баланстық) құн – бұл кез келген жинақталған амортизация
және құнсыздану нәтижесінде жинақталған залалдарды шегеруден кейін
материалдық емес актив танылатын сома.
Өзіндік құн – төленген ақша құралдарының немесе олардың балама сомасы,
немесе сатып алу немесе құру уақытына материалдық емес активтің құнын төлеу
есебіне өзге қарсы ұсыныстың әділ құны, не болмаса, қолдануға сай келген
жағдайда, мұндай активке, ол алғашқы рет басқа Халықаралық қаржы есептілігі
стандартының, мысалы, Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер Халықаралық
қаржы есептілігі стандартының нақты талаптарына сәйкес танылған кезде
жатқызылатын сома.
Амортизациялық құн – материалдық емес активтің өзіндік құны немесе жою
құнын шегеріп тастағанда көрсетілген сома.
Нақты мекеме үшін арнайы құн – ақша қаражаттары ағындарының
дисконтталған құны, ол мекменің күтуіне сәйкес материалдық емес активтің
пайдаланушымен және оның пайдалы қызмет мерзімінің аяғында шығып қалуымен
байланысты не міндеттемені өтеуімен байланысты туындайды.
Әділ құн – бұл жақсы ақпараттандырылған, шарт жасауға ниеті бар және бір-
бірінен тәуелсіз тараптардың арасында жаслатын шарт негізінде материалдық
емес активті айырбастауға мүмкін сома.
Құнсыздану нәтижесіндегі залал – материалдық емес активтің теңгерімдік
(баланстық) құны оның өтем құнынан астын сомасы.
Материалдық емес активтің тарату құны – бұл, егер бұл актив пайдалы
қызмет мерзімінің аяғында болады деп күтуге болатын жасқа (мерзімге – Ж.Т.)
және жағдайға жетсе, шығаруға болжанған шығындарды шегергенде материалдық
емес активті өткізуден ағымдағы кезде мекеме алуы мүмкін есептік сома [5,
286 бет].
Материалдық емес активтің жою құны үшінші тараптың активті оны пайдалы
қолдану мерзімінің соңында сатып алу міндеттемесі болған; немесе активтің
белсенді нарығы болған жағдайларды қоспағанда, нөлге тең болып қабылдануы
тиіс және жою құны осындай болуы ықтимал. Нөлдік құннан айырмашылығы бар
жою құны мекеменің соңына дейін сатуды межелеп отырғандығын түсіндіреді.
Материалдық емес активтердің жою құнын бағалау, оны бағалау күні ұқсас
активті сатудың пайдалы қызмет мерзімінің аяғында осы активті
пайдаланылатын жағдайға ұқсас шартпен пайдалануға жеткізілген басым бағасы
бойынша сату есебінен өтелетін соманы негізге ала отырып жүргізіледі. Жою
құы, кем дегенде, әрбір қаржылық жылдың аяғында қайта қаралады. Активтің
жою құнының өзгерісі есепте 8 – Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік
бағалаудағы өзгерістер және қателіктер атты Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартына сәйкес бухгалтерлік теңгерімдегі (баланстағы)
өзгеріс сияқты көрсетіледі.
Материалдық емес активтің жою құны оның теңгерімдік (баланстық) құнына
тең немесе одан асатын сомаға дейін ұлғаюы мүмкін. Егер мұндай болса,
тарату құны кейіннен оның теңгерімдік (баланстық) құнынан азаймайтын болса,
осы актив бойынша амартизациялық аударымдар нөлге тең болады.
Айта кету керек, материалдық емес актив ең алдымен өзіндік құны бойынша
бағалануы тиіс.
Егер Ақсораң – 2030 ЖШС қандайда бір бапты материалдық емес актив
ретінде танитын болса, ол мұндай баптың материалдық емес активтің жоғарыда
айтылған анықтамасы және тану критерийлерін қанағаттандыратынын көрсетуі
тиіс. Бұл талап материалдық емес активті сатып алумен немесе ішкі өндірумен
байланысты бастапқы кезеңде шеккен шығындарға, сондай-ақ оны өсіруге,
ішінара алмастыруға немесе қызмет көрсетуге арналған кейінгі шығындарға
қолданылады.
Материалдық емес активтер түсу көздеріне қатысты тану критерийлерін
пайдаланып бағаланады.
Ақсораң – 2030 ЖШС материалдық емес активтерді сатып алған кезде
мекеме өтейтін құн осы активтен болашақ экономикалық табыстың келу
мүмкіндігіне қатысты күтулерді көрсетеді. Басқаша айтқанда, ықтималдық
тиімділігі материалдық емес активтің өзіндік құнында көрініс табады.
Тиісінше бөлек сатып алынған материалдық емес активтерге қатысты тану үшін
болашақ экономикалық табыстар келетін ықтималдық критерийі әрқашан
қанағаттандырылған болып табылады.
Бөлек сатып алынған материалдық емес активтің өзіндік құны оның сатып
алу құнынан, соның ішінде импорттық баждарды және сауда жеңілдіктерін
шегеруден кейінгі сатып алуға салынатын және материалдық емес активті
мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге жұмсалған
кез-келген тікелей шығындардан тұрады.
Тікелей шығындардың мысалы ретінде материалдық емес активті жұмыс істеу
жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын қызметкерлерге сыйақы төлеу,
активті жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын кәсіби
қызметтерді өтеу бойынша шығындар және материалдық емес активтің тиісті
жұмыс істеуін тексеруге жұмсалған шығындар болып табылады.
Материалдық емес активтердің өзіндік құнының бөлігі болып табылмайтын
шығындардың мысалдары ретінде мыналар қарастырылады:
- жаңа өнімді немесе қызметті енгізуге жұмсалған шығындар (өнімді
жарнамалауға және өткізуге жұмсалған шығындарды қоса алғанда);
- шаруашылық қызметті жаңа жерде немесе клиенттердің жаңа санатымен
жұмыс істеуге жұмсалған шығындар (қызметкерлерді әзірлеуге немесе
оқытуға жұмсалған шығындарды қоса алғанда);
- әкімшілік және басқа да жалпы үстеме шығындар.
Материалдық емес активтің теңгерімдік (баланстық) құнындағы шығындарды
тану активті басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалану қалпына келтірілген
кезде тоқтатылады. Осылайша материалдық емес активті пайдалану немесе орнын
ауыстыру кезінде жұмсалған шығындар активтің теңгерімдік (баланстық) құнына
енгізілмейді. Мысал үшін мына шығындар материалдық емес активтің
теңгерімдік (баланстық) сомасына енгізілмейді:
- басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалануға жарамды актив
пайдаланылмаған кезде орын алған шығындар;
- алғашқы операциялық шығындар, мысалы, актив қызметінің нәтижесіне
сұраныстың қалыптасуы кезінде орын алған шығындар.
Ақсораң – 2030 ЖШС кейбір операциялары материалдық емес активті
әзірлеуге байланысты орын алады, бірақ бұл активті басшылықтың мақсатына
сәйкес пайдалану үшін тиісті қалыпқа келтіру міндетті болып табылмайды. Бұл
операциялар әзірлеу кезеңіне дейін немесе әзірлеу кезеңінде жүзеге асырыла
алады. Қосалқы операциялар активті басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалану
қалпына келтіру үшін қажетті болып табылмайтындықтан, қосалқы
операциялардан келген табыс және оған жұмсалған шығындар тиісінше табыста
немесе залалда көрсетілуі және кірістер мен шығыстардың тиісті санатына
жатқызылуы тиіс.
3 - Бизнес бірлестіктері атты Халықаралық қаржылық есеп стандартына
сәйкес, егер материалдық емес актив кәсіпорынды біріктіру кезінде сатып
алынған болса, онда мұндай материалдық емес активтің өзіндік құны сатып алу
күні қалыптасқан әділ құнына тең. Материалдық емес активтің әділ құны бұл
активтегі мекемеге болашақ экономикалық табыстардың түсуіне қатысты
ықтималдылықтың нарықтық күтулерді көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда,
ықтималдық тиімділігі мұндай материалдық емес активтің әділ құнын бағалауда
көрініс табады. Тиісінше, кәсіпорындарды біріктіру кезінде сатып алынған
материлдық емес активке қатысты болашақ экономикалық табыстар келетіні
ықтималдық критерийі әрқашан қанағаттандырылған болып танылады.
Осылайша жоғарыда қарастырылған стандарттарға сәйкес сатып алушы –
мекеме сатып алынатын тараптың материалдық емес активін іскерлік беделден
бөлек бұл активтің әділ құны шынайы бағалауға келу шарты орындала отырып,
активті кәсіпорындар біріктірілгенге дейін сатып алынатын тараптың тануына
немесе танымауына қарамастан, сатып алу күніне таниды. Бұл сатып алушы –
мекеме іскерлік беделден бөлек актив ретінде сатып алынатын тараптың жүзеге
асыру процесіндегі зерттеулердің немесе әзірлеулердің жобасын, егер жоба
материалдық емес активтің анықтамасына сәйкес келіп, оның әділ құны шынайы
бағалана алатын болса, танитынын білдіреді. Сатып алынатын тараптың жүзеге
асыру процесіндегі зерттеулердің және әзірлемелердің жобасы, егер активтің
анықтамасына сәйкес келсе және бірегелендірілетін болса, яғни, бөлінетін
немесе шарттық немесе өзге заңды құқықтардан туындаса, материалдық емес
активтің анықтамасына сәйкес келеді.
Бір немесе одан да көп материалдық емес активтер ақшалай емес активті
немесе активтерді айырбастау арқылы немесе ақшалай ақшалай және ақшасыз
активтердің комбинацияына сатып алынуы мүмкін. Төменде айтылған ойлар бір
ақшалай еме активті басқа активке алмастыруға ғана қатысты емес, алдыңғы
сөйлемде көрсетілген айырбастауларға да қатысты. Мұндай активтің бастапқы
құны айырбастау операциясының коммерциялық мазмұны болған кезде немесе
алынған және табыс етілген активтің әділ құны шынайы бағалана алмайтын
жағдайларды қоспағанда, әділ құны шынайы бойынша бағаланады. Егер мекеме
табыс етілген материалдық емес активтің танылуын тоқтата алмаса да сатып
алынған актив дәл осы тәсілмен бағаланады. Егер сатып алынған материалдық
емес актив әділ құны бойынша бағаланбаса, оның алғашқы құны табыс етілген
активтің теңгерімдік (баланстық) құны бойынша анықталады.
Материалдық емес активтің өзіндік құнын шынайы бағалау материалдық емес
активті тану үшін шарт болып табылады. Теңдес нарықтық операциялары жоқ
материалдық емес активтің әділ құны, егер осы активке қатысты әділ құнның
негізделген бағалар диопазонның вариативтігі айтарлықтай болмаса, немесе
осы ауқымдағы түрлі бағалар ықтималдығы негізде белгіленіп және әділ құнды
бағалау кезінде қолданылса, шынайы бағалауға жатады. Егер мекеме алынған
немесе табыс етілген материалдық емес активтің әділ құнын шынайы анықтай
алса, алғашқы құнын анықтау үшін алынған активтің әділ құны нақты болған
кездерді қоспағанда, табыс етілген активтің әділ құны қолданылады.
Материалдық емес активтен алынған пайданы анықтау, пайдалану және алуға
арналған ресурстардың қол жетерліктей болуы мекеменің қажетті техникалық,
қаржылық және басқа ресурстарын және осы ресурстардың болуын қамтамасыз
ететін қабілетін көрсететін, мәселен, бизнес-жоспары арқылы анық көрсетілуі
мүмкін. Ақсораң – 2030 ЖШС белгілі бір жағдайларда кредитордың осы
жоспарды қаржыландыруға даяр екендігін растайтын уәде бере отырып, сыртқы
қаржыландырудың қол жететіндей болуын айғақтайды.
Мекемеде өзіндік құнды есептеу жүйесі көптеген жаңдайларда осы мекеменің
ішінде материалдық емес активті құрудың өзіндік құнын шынайы бағалануды
қамтамасыз етуге қабілетті. Мысалы, жалақыға және авторлық құқықтар мен
лицензияларды алу немесе компьютерлік бағдарламаларды әзірлеу үшін
жұмсалған басқа да шығындарға қатысты.
Ішкі құрылған материалдық емес активтің өзіндік құнына басшылықтың
мақсатына сәйкес активтерді құру, жасау және пайдалануға дайындау үшін
қажетті барлық тікелей шығындарды қамтиды. Тікелей шығындарға мыналар мысал
бола алады:
- материалдық емес активті құру кезінде пайдаланылған немесе
қолданылған материалдарға және қызметтерге арналған шығындар;
- қызметтерге материалдық емес активті құруға байланысты туындаған
сыйақыларға арналған шығындар (19-Қызметкерлерге берілетін
сыйақылар ХҚЕС анықтамасына сәйкес);
- заңды құқықты тіркегені үшін баж;
- материалдық емес активтерді құру үшін пайдаланылған патенттерді және
лицензияларды амортизациялау.
Материалдық емес активтер өзіндік құны бойынша бастапқы танудан кейін
оны қайта бағалау келесі екі үлгі бойынша жүргізіліп, есепке алынады:
1) материалдық емес активтер бастапқы танудан кейін жиналған
амортизацияны және құнсызданудан болған кез келген жинақталған
залалдарды шегеріп тастағандағы өзіндік құны бойынша;
2) материалдық емес актив бастапқы танудан кейін оның бағалау күні
әділ құнын білдіретін қайта бағаланатын сома минус кез келген
кейіннен жинақталған амортизация және кез келген кейіннен
жинақталған құнсызданудан болған залалдарды білдіретін қайта бағалау
сомасы бойынша.
Осы стандартқа сәйкес қайта бағалау мақсаттары үшін әділ құн активтік
нарыққа сілтеме жасау арқылы айқындалуы тиіс. Қайта бағалаулар активтің
тіңгерімдік (баланстық) құны мен оның әділ құны арасында елеулі
айырмашылықтың болуының алдын алуы үшін барынша тұрақты жүргізілуе тиіс.
Қайта бағалау үлгісі материалдық емес актив өзіндік құн бойынша бастапқы
танылғаннан кейін қолданылады. Алайда, материалдық емес активтің өзіндік
құнының бір бөлігі актив процестің бір бөлігін өткенге дейін тану
критерийлеріне жауап бермегені үшін материалдық емес актив ретінде танылған
жағдайда, қайта бағалау үлгісі осы активтердің барлығына қолданылуы мүмкін.
Бұдан басқа, қайта бағалау үлгісі мемлекеттік субсидия арқылы алынған және
номиналдың сомасы бойынша танылған материалдық емес активтерге қолданылуы
мүмкін.
Қайта бағалаудың жиі жүргізілуі қайта бағаланатын материалдық емес
активтердің әділ құндары оның волатильдігіне байланысты болады. Қайта
бағаланатын материалдық емес активтердің әділ құны мен оның теңгерімдік
(баланстық) құнының айтарлықтай айырмашылығы болмаса, қосымша қайта бағалау
жүргізілуі тиіс. Кейбір материалдық емес активтердің әділ құны айтарлықтай
және волатильді өзгерістерге ұшырауы мүмкін, мұның өзі жыл сайынға қайта
бағалаудың қажеттілігін туғызады. Мұндай қайта жиі бағалаулар әділ құндары
аз ғана өзгеріске ұшыраған материалдық емес активтер үшін қажет емес.
Егер қайта бағаланатын материалдық емес активтердің класына жатқызылатын
материалдық емес актив осы актив үшін активтік нарықтың болмауы себепті
қайта бағалау мүмкін болмаса, мұндай актив кез келген жинақталған
амортизацияны және құнсызданудан болған залалды шегеріп тастағанда оның
өзіндік құны бойынша есепке алынуы тиіс.
Егер қайта бағаланатын материалдық емес активтің әділ құны активтік
нарыққа сілтеме жасау арқылы айқындалуы мүмкін болмағанда, активтің
теңгерімдік (баланстық) құны кез-келген кейінгі жинақталған амортизацияны
және кез-келген құнсызданудан болған кейінгі жинақталған залалдарды
шегеріптастағандағы оның қайта бағалау күнгі қайта бағаланған шамасы болуға
тиіс.
Қайта бағаланған материалдық емес актив үшін бұдан әрі активтік нарықтың
болмау фактісі активтің құнсыздану белгісі болып табылады және оны 36 –
Активтердің құнсыздануы Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес
тестілеу қажеттілігін көрсетеді.
Егер материалдық емес активтердің теңгерімдік (баланстық) құны қайта
бағалау нәтижесінде жоғарыласа, онда мұндай ұлғаю капиталда қайта
бағалаудан болған өсу тақырыбымен тікелей көрсетілуге тиіс. Алайда, мұндай
өсу бұрын пайдада немесе залалда танылған материалдық емес актив бойынша
қайта бағаланудан болған залалды міндеттейтін (реверстейтін) дәрежеде
пайдада немесе залалда танылуға жатады.
Егер материалдық емес активтердің теңгерімдік (баланстық) құны қайта
бағалау нәтижесінде төмендесе, онда мұндай азаю дәрежеде пайдада немесе
залалда танылуға жатады. Алайда, қайта бағалаудан болған залал осы
матераилдық емес активтің өзіне қатысты қайта бағалаудан болған кезде
тікелей капиталда қайта бағалаудан болған өсім тақырыбымен дебеттелуге
тиіс.
Қайта бағалау нәтижесінде жинақталған, капиталға енгізілген өсім оны
іске асырғаннан кейін бөлінгебен пайда шотына тікелей ауыстырылуы тиіс.
Құнның қайта бағалаудан барлық өсім сомасы активті айналыстан алғанда
немесе шығарған кезде іске асырылуы мүмкін. Алайда, осы соманың бір бөлігі
мекеменің материалдық емес активін пайдалану барысында іске асырылуы
мүмкін, мұндай жағдайда қайта бағалаудан болған құн өсімінің іске асырылған
шамасы материалдық емес активтің қайта бағаланған теңгерімдік (баланстық)
құнына негізделген амортизация мен материалдық емес активті нақты сатып алу
құны негізінде танылған амортизация арасындағы айрма болып табылады. Қайта
бағалаудан болған құнның өсімін бөлінбеген пайда шотына ауыстыру пайда мен
залал туралы есепте көрсетілмейді.
Материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі мыналарды қамтамасыз
етуі керек:
- олардың түсуі, қозғалысы және шығуымен байланысты барлық
өзгерістерді уақытылы және дұрыс құжаттық ресімдеу және есепке
көрсету;
- материалдық емес активтердің әрбір нысандарының сақталуына және
тиімді пайдалануын бақылау;
- материалдық емес активтердің амортизцияланатын сомасын уақытылы
және дұрыс есептеу және есепте көрсету;
- материалдық емес активтерді өткізу (сату) және басқа да шығу
нәтижелерін есепте нақты және дұрыс көрсету;
- материалдық емес активтерді түгендеуді уақытылы және толық өткізу
және оның нәтижелерін есепте көрсету.
Материалдық емес активтерді есепке алу тәртібін көрсетілген жүйілі түрде
қарастырамыз.
Маңызды шарттың бірі материалдық емес активтердің есебін дұрыс
ұйымдастыру және жалпы принципте ақша қаражаты ретінде бағалау, көлемін
анықтау, құрылымы және амортизациясын анықтау матриалдық емес активтердің
экономикалық тиімділігін көрсетеді. Атап өтетін жайт, заңның 6 бабына
сәйкес ҚР бағалау қызметі туралы заңы қабылданған. Мұндай бағалау салық
салу үшін міндетті болып табылады, сенімді басқаруға немесе арендаға беруге
ипотекалық несиелендіру бойынша атып алу [6].
Материалдық емес активтерді бағалау бухгалтерлік есеп теориясына күрделі
жағдайларды туғызады. Бұны мынамен түсіндіруге болады, яғни сол
объектілердің құнының анықталмауы және тәжірибеде есеп айырысу әдісінің
болмауымен, және ол ешқашан бағаланбаған және сату-сатып алу объектісі
болмаған, нақты бағалау тікелей инфляциялық процесспен байланысты, яғни
объектісінің қаржы-экономикалық шартында функцияланады.
Қазақстанның ХҚЕС сай 38 Материалдық емес активтердің есебі
жүргізіледі және оларды бағалаудың келесі түрлері бар: бастапқы, баланстық,
есептен шығару құны, сатылу құны. Әрбір бұл әдіс экономикалық мәнге ие және
соған сәйкес шаруашылық қызметті атқарады.
Бастапқы құнды толық анықтау қаржының есебіндей керек, материалдық емес
активтердің объектісіне салынған және материалдық емес активтердің
статистикалық есебіне, сонымен қатар толық қызмет ету мерзіміне байланысты.
Бастапқы құн бойынша амортизациялық аударымдар есептелінеді, пайдалылығы
(рентабельділігі) және басқа да көрсеткіштер жатады. Бірақ бұл бағалау
динамиканы үйренуге қажет емес, сол баяғы объектілер болғандықтан, әр түрлі
уақытта иеленген, әр түрлі құнды игеруі мүмкін. Әдетте таңдау нақты
экономикалық жағдаймен көрсетіледі, ғылыми тапсырмалар және экономикалық
ақпараттар жатады. Материалдық емес активтерді тану бастапқы құнмен
бағаланады. Бастапқы құн бұл төленген сома немесе ағымдағы құн бойынша
жасалынып шығарылған материалдық емес активтердің сомасы.
Бастапқы құнды келесідей әдістерге бөлуге болады:
- материалдық емес активтер бойынша сатып алу нәтижесінде тұтыну
субъектілердің нақты шығындарынан бөлек, салықтар мен алымды
қосқанда және басқа да шығындар, материалдық емес активтердің
дайындалу мақсатымен байланысты;
- материалдық емес активтер бойынша субъектінің өзінің құрастыруы
бойынша нақты, тікелей және үтеме шығындардың құралуы және олардың
мақсаты бойынша құрастырылуы;
- материалдық емес активтер бойынша, яғни ұйымның бір бөлігі ретінде
және сатылу құны бойынша мойындау;
- материалдық емес активтер бойынша мемлекеттен қайтарусыз берілуі,
ең төменгі құны бойынша немесе мемлекеттік субсидия ретінде сатылу
құнына бөлек.
Егер ол активті шоттың нарығымен анықталатын болса, яғни материалдық
емес активтер нарығында осындай нарықтың болмауынан материалдық емес
активтердің бастапқы құны нөлдік немесе номиналды құнда немее нақты
шығындарда көрсетіледі.
Қазіргі уақытта Ақсораң – 2030 ЖШС-де материалдық емес активтердің
бастапқы құнын анықтау мәселесі тұр – гудвилл де осы көрсеткіштің нақты
әдісін талап етеді. Гудвиллді бағалаудың бірнеше әдісі бар. Батыстық
аналитикалық есептік тәжірибеде оның бастапқы құнын анықтау үшін біраз
тәжірибе батыстық мамандармен (Б.Нидлз, Х.Андерсон, Д.Колдуэпл)
жинақталған.
Гудвиллді бағалаудың үш әдісі бөлінген:
1) Жалпы бағалау (master valuation approach);
2) Қосымша табыстар әдісі (excess caming power);
3) Капиталдандыру әдісі күтілетін таза табыс орташа табыстың нормасы.
Жалпы бағалау әдісі субъектілердің міндеті және активтердің нарықтық
бағасы анық болғанда қолданылады. Бұл мәліметтер арнайы аудитті жүргізу
кезінде алынуы мүмкін. Бұл тікелей гудвиллді есептеу әдісі – сатылу
бағасының айырмасы мен жеке активтің таза нарықтық құны бойынша алынуы
мүмкін, бұл формула (1) бойынша есептелінеді.
Гбаст = СБ – ТАҚнарық
(1),
СБ-сатылу бағасы
ТАҚ-таза актив құны
Немесе формула (2):
Гбаст = СБ –(Анарық – Онарық)
(2)
Бірақ, жеке активтің нарықтық бағасын анықтау өте қиын, сондықтан
қосыша табыс әдісін қолдануға болады, яғни базалықты ағымдағы норма табысын
орташа сала нормасымен салыстыру формула (3, 4) бойынша есептелінеді.
М Табыс нормасы = таза табыс таза табыс көлемі
(3),
Гбаст = (ТТ – ОСТ)х n
(4),
ТТ-таза табыс
ОСТ- орташа сала табысы
n- жылдар саны, ағымдағы табытың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz