Жауапкершілік
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 Жауапкершіліктің ұғымы, түрлері және алатын орны ... ... ... ... ... .. 7
1.1 Жауапкершіліктің ұғымы, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Жауапкершіліктің түрлері және оның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Құқық бұзушыларға қолданатын заңды жауапкершілік ... ... ... ... ... ... 29
2 Тәртіптік жауапкершіліктің ұғымы, міндеттері және ерекшелігі ... 45
2.1 Тәртіптік жауапкершіліктің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.2 Тәртіптік жауапкершіліктің міндеттері. Басқа жауапкешіліктерден ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
2.3 ІІО қызметкерлерінің тәртіптік жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
1 Жауапкершіліктің ұғымы, түрлері және алатын орны ... ... ... ... ... .. 7
1.1 Жауапкершіліктің ұғымы, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Жауапкершіліктің түрлері және оның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Құқық бұзушыларға қолданатын заңды жауапкершілік ... ... ... ... ... ... 29
2 Тәртіптік жауапкершіліктің ұғымы, міндеттері және ерекшелігі ... 45
2.1 Тәртіптік жауапкершіліктің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.2 Тәртіптік жауапкершіліктің міндеттері. Басқа жауапкешіліктерден ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
2.3 ІІО қызметкерлерінің тәртіптік жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Зерттеудің өзектілігі: Заңды жауапкершілік мәселелерін мемлекет және құқық теориясы және басқада салалық заң ғылымдарымен зерттелуде. Жалпы құқық бұзушылықтың және заңды жауапкершіліктің негізігі және басты міндеті қоғамға және құқықтық тәртіпке құқықбұзушылықтан келтін зиянның алдын алу және жолын кесуде заңдылықты қамтамасыз ету. Аталған тақырып бойынша екі аса қажетті міндет тұжырымдалады: бірініші, қоғам және әрбір азамат құқықтыры мен заң қорғалатын мүдделері құқыққа қарсы қолсұғушылықтан қорғалатындығына сенімді болуы керек, яғни құқықбұзушылықтар мемлекетті мәжбүрлеу шарасы көмегімен жойылады, екіншіден, құқыққа қарсы әрекет жасамаған азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қолсұғылмаушылықты қамтамасыз ете отырып, қоғамдағы құқықбұзушылықтарға заң негізінде қатаң шара қолданады.
Құқық бұзушылық пен заңдық жауапкершілік туралы көптеген мақала, басылымдар, монографияларда жарияланған. Бұл тақырыпты зерттеу барысында бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ та бұл мәселе төнірегінде бірнеше жылдар қатарынан әртүрлі пікір талас болып пән бойынша бір тоқтамға келе алмауда. Бұдан шығатын қорытынды заңдық жауапкершілік ұғымы, белгілері және олардың түрлері мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызықтыда.
Құқық бұзушылық пен заңдық жауапкершілік туралы көптеген мақала, басылымдар, монографияларда жарияланған. Бұл тақырыпты зерттеу барысында бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ та бұл мәселе төнірегінде бірнеше жылдар қатарынан әртүрлі пікір талас болып пән бойынша бір тоқтамға келе алмауда. Бұдан шығатын қорытынды заңдық жауапкершілік ұғымы, белгілері және олардың түрлері мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызықтыда.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1995 ж. (02.02.2011 жаңартылған).
2. ҚР жергілікті мемлекеттік басқару туралы ҚР заңы, 01.01.2015ж.
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2015 жылғы 30 қараша.
4. Назарбаев Н. Сындарлы он жыл. Алматы, 2003.
5. Қазақстан Республикасы «Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» кодексі (05.07.2014).
6. ҚР Мемлекеттік қызметкерлер туралы Заң, 01.01.2015ж.
7. Қазақстан Республикасының iшкi iстер органдары туралы заңы 23.04.2014ж.
8. Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 18 қарашадағы №410-V "Сыбайластықпен күрес туралы" Заңы
9. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, 03.07.2014;
10. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 04.07.2014.
11. «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңы (01.01.2015 жаңартылған)
12. «Қылмыстық-атқару жүйесінің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 29 наурыздағы № 182 Бұйрығы
13. «Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 03 шілдедегі Заңы (01.01.2015 жаңартылған).
14. «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңы (01.01.2015 жаңартылған)
15. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы ҚР Заңы (01.01.2015 жаңартылған)
16. Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдер туралы заңы (29.12.2014 берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
17. ҚР нормативтік құқықтық актілер туралы ҚР Заңы, 01.01.2015ж.
18. Қоғамдық бірлестіктер туралы ҚР Заңы 2014 жылғы 24 шілде
19. Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 23 қарашадағы №416 «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы
20. Айымханова Н. Қазақстан Республикасының еңбек құқығы. Оқу құралы, Алматы, 2002ж.
21. Баянов «Мемлекеттік құқық негіздері» Алматы 2003ж.
22. Құнқожаев «Құқық негіздері»
23. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
24. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы ҚР Заңы, 01.01.2015ж.
25. Ағыбаев А. Қылмыстық құқық. Оқулық. Жалпы бөлім. Алматы, 2001ж.
26. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
27. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
28. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6
29. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқу құралы. ҚазМСҚА. Алматы, 2001ж.
30. А. Ибраева, Г. Әлібаева, Қ.Айтхожин «Құқықтану» Алматы 2006 ж.
2. ҚР жергілікті мемлекеттік басқару туралы ҚР заңы, 01.01.2015ж.
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2015 жылғы 30 қараша.
4. Назарбаев Н. Сындарлы он жыл. Алматы, 2003.
5. Қазақстан Республикасы «Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» кодексі (05.07.2014).
6. ҚР Мемлекеттік қызметкерлер туралы Заң, 01.01.2015ж.
7. Қазақстан Республикасының iшкi iстер органдары туралы заңы 23.04.2014ж.
8. Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 18 қарашадағы №410-V "Сыбайластықпен күрес туралы" Заңы
9. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, 03.07.2014;
10. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 04.07.2014.
11. «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңы (01.01.2015 жаңартылған)
12. «Қылмыстық-атқару жүйесінің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 29 наурыздағы № 182 Бұйрығы
13. «Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 03 шілдедегі Заңы (01.01.2015 жаңартылған).
14. «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңы (01.01.2015 жаңартылған)
15. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы ҚР Заңы (01.01.2015 жаңартылған)
16. Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдер туралы заңы (29.12.2014 берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
17. ҚР нормативтік құқықтық актілер туралы ҚР Заңы, 01.01.2015ж.
18. Қоғамдық бірлестіктер туралы ҚР Заңы 2014 жылғы 24 шілде
19. Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 23 қарашадағы №416 «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы
20. Айымханова Н. Қазақстан Республикасының еңбек құқығы. Оқу құралы, Алматы, 2002ж.
21. Баянов «Мемлекеттік құқық негіздері» Алматы 2003ж.
22. Құнқожаев «Құқық негіздері»
23. Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
24. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы ҚР Заңы, 01.01.2015ж.
25. Ағыбаев А. Қылмыстық құқық. Оқулық. Жалпы бөлім. Алматы, 2001ж.
26. Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
27. Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
28. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6
29. Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқу құралы. ҚазМСҚА. Алматы, 2001ж.
30. А. Ибраева, Г. Әлібаева, Қ.Айтхожин «Құқықтану» Алматы 2006 ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Жауапкершіліктің ұғымы, түрлері және алатын 7
орны ... ... ... ... ... ..
1.1 Жауапкершіліктің ұғымы, 7
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Жауапкершіліктің түрлері және оның 13
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.3 Құқық бұзушыларға қолданатын заңды 29
жауапкершілік ... ... ... ... ... . ...
2 Тәртіптік жауапкершіліктің ұғымы, міндеттері және ерекшелігі ... 45
2.1 Тәртіптік жауапкершіліктің 45
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Тәртіптік жауапкершіліктің міндеттері. Басқа жауапкешіліктерден
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3 ІІО қызметкерлерінің тәртіптік 50
жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 62
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Заңды жауапкершілік мәселелерін мемлекет және
құқық теориясы және басқада салалық заң ғылымдарымен зерттелуде. Жалпы
құқық бұзушылықтың және заңды жауапкершіліктің негізігі және басты міндеті
қоғамға және құқықтық тәртіпке құқықбұзушылықтан келтін зиянның алдын алу
және жолын кесуде заңдылықты қамтамасыз ету. Аталған тақырып бойынша екі
аса қажетті міндет тұжырымдалады: бірініші, қоғам және әрбір азамат
құқықтыры мен заң қорғалатын мүдделері құқыққа қарсы қолсұғушылықтан
қорғалатындығына сенімді болуы керек, яғни құқықбұзушылықтар мемлекетті
мәжбүрлеу шарасы көмегімен жойылады, екіншіден, құқыққа қарсы әрекет
жасамаған азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қолсұғылмаушылықты
қамтамасыз ете отырып, қоғамдағы құқықбұзушылықтарға заң негізінде қатаң
шара қолданады.
Құқық бұзушылық пен заңдық жауапкершілік туралы көптеген мақала,
басылымдар, монографияларда жарияланған. Бұл тақырыпты зерттеу барысында
бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ та бұл мәселе төнірегінде бірнеше
жылдар қатарынан әртүрлі пікір талас болып пән бойынша бір тоқтамға келе
алмауда. Бұдан шығатын қорытынды заңдық жауапкершілік ұғымы, белгілері және
олардың түрлері мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызықтыда.
Бұрыңғы ерте заманда, яғни ерте таптық қоғамда құқық пайда болып және
оның ажырамас серігі құқықбұзушылық пайда болғаннан бері, теориялық
құқықтық ілімде құқықбұзушылықтың себебі неде, соның ішінде қоғамға ерекше
қауіпті түрі қылмыстың себебі неде деген сұраққа жауап іздеуде. Не себепті
құқық, құқықтық принциптер, ережелерді бұзатын мінез құлық (әрекет немесе
әрекетсіздік) пайда болды? Қоғам өмірне қауіпті құқық бұзушылықтың болмауын
тоқтау үшін не істеу керек? Осы сұрақтарға жауап бірнеше жүз жылдықтармен
жүргізілуде, бірақ қазіргі таңда бұл сұрақ өз жауабын тапты деуге
болады.[1]
Мемлекет және құқық теориясы методологиялық ғылым бола тұра кейбір
зерттеу жұмыстарыменде айналысады, соның ішінде заңдық жауапкершілік пен
құқық бұзушылықты мәселелерінде зерттейді.
Кез-келген қоғамда құқықтық нормалардың жарлығын бұзу бұқаралық сипат
ұстанады және оған аса елеулі моральды және материалдық зиян келтіреді.
Құқыққа қарсы жасалған әрекеттер сипаты, субъектілері, шарттары
себептерінің әртүрлілігіне қарамастан, олардың бәрі бір әлеуметтік
құбылысқа құқық бұзушылыққа алып келуге жол беретін, жалпы белгілерге ие.
Құқық бұзушылықты зерттейтін әр түрлі анықтаулар бар. Жалпы
қорытындылық түрде олар, өздеріне заңдық жауапкершілік алатын қоғамға
зиянды әрекет еткен тұлғалар немесе тұлғаның құқыққа қарсы, өзін кінәлі
еткен құқық бұзушылыққа ұласады.
Кейбір сипатына қарай құқық бұзушылықтар жалпы бірдей болғанмен , олар
өте әртүрлі болып келеді. Бұл әлеуметтік қатынастардың әртүрлі мазмұнымен,
субьектілердің көп жақтылығымен, жасау мақсатымен, өмірдегі жағдайлармен
және т.б.анықталады.
Осындай кең ауқымды құқық бұзу актілері оларды әртүрлі бөлімдерге
жіктеуіне әкеледі.
Ең көп тараған және әлеуметтік маңызды құқық бұзушылықтың әлеуметтік
қауіпсіздігіне (зардабына ) байланысты жіктелуі болып табылады. Бұл
жағдайда барлық құқық бұзушылықтар қылмыс және терісқылықтар болып
бөлінеді.
Қылмыстар қоғамға аса қауіптілігімен ерекшеленеді. Олар ең маңызды
қылмыстық заңмен жанасушылықтан қорғалатын құндылықтарына жанасады. Қылмыс
жасаудың обьектілері болып қоғамдық және мемлекеттік құрылыс, шаруашылық
жүйесі, әртүрлі жеке меншік және басқада азаматтар құқықтары (саяси, еңбек,
меншік) саналады. [1]
Қоғамға қауіптілігіне байланысты қылмыс істегені үшін заң қатаң
жазалар қолданады. Қылмыстық заңмен қаралған қылмыстық істер басқа құқық
бұзуларға қарағанда талқыланып толық түсіндірілмейді.
Зерттеудің мақсаты: Бұл диплом жұмысында жауапкершілік түсінігін,
сонын ішінде заңды жауапкершілік түсінігін, олардың түрлерін,
маңыздылықтарын, міндеттерін зерттейді. Заңды жауапкершілік түрлерінің
ішіндегі тәртіптік жаупкершілік түсінігін, мақсатын және міндеттерін
толығырақ баяндау. Қазақстан Республикасындағы заңды жауапкершілік, соның
ішінде тәртіптік жауапкеншілік ұғымын тереңінен мазмұндау.
Зерттеудің міндеті:
– “Тәртіптік жауапкершілік: түсінігі, мақсаты және міндеттері” тақырыбы
бойынша жеке зерттеу.
– Зерттеу тақырыбы бойынша (анализ және талдап қорыту) тәжірбиелер
пайдалану.
– Құқық бұзушылық профилактика мәселесі бойынша жаңа бағыттар жасау.
– Практикада оқып білумен байланысты ұсыныс енгізу.
Құқық бұзушылық аса маңызды белгілер қатарына ие, олардың ішіндегі ең
негізгілеріне мыналар жатады:
Кез-келген құқық бұзушылық - бұл адамның саналы және еркінмен үнемі
бақылау астындағы әрқашан анықталған әрекет немесе әрекетсіздігінде
көрінетін еркіті, кінәлі әрекеті. Құқық бұзушылық белгілері саласында
қарастырыла алмайды, мысалы, мінез-құлқы, адамның жеке саласы немесе ой
образы. Дегенмен, егер олар нақты құқыққа қарсы әрекеттерде-әрекет немесе
әрекетсіздікте пайда болса, онда бұл жағдайда заңдық іздестіру басталады.
Сот пікір шеңбері - ой, саяси, діни немесе басқа да көзқарасы үшін
жазалай алмайды. Карл Маркс осымен байланысты “осы сияқты басты белгілерде
әрекет етпейтін заңдар, әрекет етуші ойының образын, - бұл заңсыздықтың
позитивті санкциясы сияқты басқа ештеңе емес” деген . Бірақ та сот нақты іс
бойынша шешім шығара отырып құқыққа қарсы әрекетін жазалауы мүмкін және
жазалайды.
Құқыққа қарсылық - құқық бұзушылықтың аса басты белгісі. Барлық
әрекеттерде немесе әрекетсіздікте құқық бұзушылық болмайды. Ол тек құқық
бұйрығына іске асады.
Диплом жұмысының пәні: Заңды жауапкершілік жеке адам, қоғам,
мемлекеттің мүддесін қорғайтын бірден-бір жол болып табылады. Ол құкықтық
нормалардың жазылуы нәтижесінде пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік
күштеу шарасын қолдану нысанымен сипатталады, Құқық бұзушыға
жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген құқықтық норманың санкциясын
қолданудан тұрады. [2]
Заңды жауапкершілік құқықтық жүйенің құрам бөлігі бола отырып, оған
қатысты маңызды міндет атқарады. Кең мағынада жауапкершілігінің түсінігі —
тұлғаның қоғам мен мемлекетке қатысты өз міндетін мойындап, оны орындауы
болып табылады. Сондықтан, диплом жұмысының мәні жауапкершіліктің түрлерін
жан-жақты талдауға, әсіресе, тәртіптік жауапкершілікті кеңінен сараптауға
бағытталған.
Зерттеудің объектісі: Қазақстан Республикасындағы заңды жауапкершілік
түсінігі, жауапкершілік түрлері, оның ішінде тәртіптік жауапкершілік
түсінігі, міндеттері және мақсаты.
Зерттеудің әдісі: Диплом жұмысын жазу барысында логикалық, талдау,
салыстырмалы тәсіл, тәжірибе жинақтау сынды әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық негіздері: Диплом жұмысын зерттеу барысында
Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері, Қазақстан
Республикасының және шет ел ғалымдарының оқулықтары пайдаланылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы: Диплом жұмысы материалдарын осы
саладағы одан арғы ғылыми зерттеуге пайдалануға және оқу процесінде
әкімшілік құқық, ішкі істер органдарының әкімшілік қызметі бойынша тиісті
арнайы курс шеңберінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Диплом жұмысында Қазақстан
Республикасындағы заңды жауапкершілік түрлеріне, оның ішінде тәртіптік
жауапкершілік түріне кеңірек талдау жасалынған. Осы мағлұматтарға сүйене
отырып жауапкершілікті сақтаудың маңыздылығы баяндалған.
Диплом жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысының құрылымы кіріспе бөлімнен,
2 тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Жауапкершіліктің ұғымы, түрлері және алатын орны
1.1 Жауапкершіліктің ұғымы, мазмұны
Занды жауапкершілік — жеке адам, қоғам, мемлекеттің мүддесін қорғайтын
бірден-бір жол болып табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде
пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану нысанымен
сипатталады. Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген
құқықтық норманың санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі — құқық бұзушылық болып табылады.
Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес
келмесе, онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Занды жауапкершілік күрделі әлеуметтік құбылыс. Мұнда кем дегенде екі
жақ қатысады: мемлекет және құқық бұзушы. Олардың арасында құкық қорғаушы
қатынас қалыптасады және екі жақта заң шеңберінде, қолданылып отырған
жауапкершіліктің құқықтык, нормаларының нақты санкциясының негізінде жүзеге
асады.
Заңды жауапкершілік құқықтық жүйенің құрам бөлігі бола отырып, оған
қатысты маңызды міндет атқарады. Кең мағынада жауапкершіліктің түсінігі —
тұлғаның қоғам мен мемлекетке қатысты өз міндетін мойындап, оны орындауы
болып табылады. Tap мағынада — мемлекеттің жасалған құқық бұзушылыққа қарсы
жауабы болып саналады.
Заңды жауапкершілік — тарихи құбылыс. Мәселен, қылмыстық құқықтың
атышулы жазаларының түрлері мен олардың дамуы, тарихтың күрделі
кезеңдерінің ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Қылмыстың көпшілік
белгісі танылмай тұрған кезде және ол жеке адаммен оның мүддесіне қауіп
төндіру деп саналған уақытта жаза өзінің сыртқы нысаны бойынша, құқық
бұзушы келтірген зиянның орнын толтыру және оның өзіне жәбірленуші шеккен
зиянды келтіруден тұрады.
Занды жауапкершіліктің қай түрі болмасын ол ең алдымен құқық
бұзушылыққа санкция ретінде, яғни құқық нормаларының талаптарын орындау
үшін мемлекеттік күштеу ретінде көрінеді. Мемлекеттік күштеу мен заңды
жауапкершілік қашанда екеуі байланысты болады. Заңды жауапкершіліктің бұл
белгісі әр құқық саласында түрліше сипатталады. Айталық, азаматтық,
шаруашылық, еңбектік заңдар міндеттемені ерікті түрде орындау мүмкіндігін
қарастырады. [3]
Шарттың міндетін бұзған азамат немесе көсіпорын өз еркімен заңда
көрсетілген айыппұлды төлеп, шығынды қалпына келтіре алады. Ерікті орындау
жүзеге асырылмаған кезде ғана жауапкершілік сот арқылы белгіленеді.
Қылмыстық және әкімшілік құқықта мемлекеттік күштеу анағұрлым анық көрінеді
және мемлекеттің арнайы органдарының әрекеттері арқылы жүзеге асырылады.
Занды жауапкершілік — тек ғана құқықтық нормалар бұзылған кезде пайда
болып қоймай, оларды қатаң сақтау арқылы да орындалады. Басқаша айтқанда
құқық бұзушының заңды жауапкершілікті орындауы құқықтық нормалар бойынша
бекітілген белгілі бір процедуралық — іс жүргізу тәртібін бұзған кезде ғана
мүмкін болмақ. Сонымен, заңды жауапкершіліктің белгілері мыналар болып
табылады.
1. Мемлекеттік күштеу арқылы жүзеге асады.
2. Кінәліні белгілі бір шектеуге міндеттейді.
3. Тек қана жасалған құқық бұзушылықтың негізінде пайда болады.
Занды жауапкершілік бір қатар қағидалардың негізінде жүзеге асырылады:
Кінәлі әрекет үшін ғана жауаптылық қағидасы. Бұл қағида, негізінен,
заң шығарушыға арналады. Оның тек қоғамға зиянды құқықтық табиғаты мен
қоғам құндылығына қайшы келетін әрекеттерге ғана занды жауапкершілікті
бекітуін талап етеді. Егер де субъект құқық бұзуға жол беру кезінде өз еркі
болмаса, іс-әрекетінің нәтижесін болжай алмаса, болжауға тиісті болмаса,
оның болуын тілемесе және өзін басқара алмаса, ол жауаптылыққа негіз бола
алмайды.
Заңдылық қағидасы. Бұл қағида бойынша жауапкершілік құқықтық нормамен
тыйым салынған әрекет және де тиісті норманың санкция шегінде пайда болады.
Сонымен қатар барлық процессуалдық ережелер сақталына отырып бекітілген
құқық бұзушылық туралы факті нәтижесінде ғана пайда болған жауапкершілік
занды болып табылады.
Әділеттілік кэғидасы. Ол өз мазмұны бойынша келесі талаптарды қояды:
– теріс қылық үшін қылмыстық жазалауға болмайды;
– адамның намысын түсіретін жазаны енгізуге жол берілмейді;
– жауапкершілікті бекітуші және оны күшейтуші заңның кері күші
болмайды;
– бір құқық бұзушылық үшін жауапкершілік тағайындалады;
– жауапкершіліктің деңгейі жасалған құқық бұзушылықтың ауырлығына
сәйкес келуі тиіс;
– жауапкершілік бұзылған құқық пен келтірілген зиянның орнын
толтыруы тиіс.
Мақсатқа сәйкестілік қағидасы. Ол құқық бұзушыға қатысты алынған
шараның заңды жауапкершіліктің мақсатына сәйкес келуін талап етеді:
– Құқық бұзушылыктың ауырлығына байланысты мемлекеттік күштеу
шарасын іріктеу;
– Егер жазалау мақсаты орындалған жағдайда, жауапкершілікті
жеңілдету немесе шартты, шартсыз түрде босату;
– Егер заңды жауапкершіліктің мақсаты онсыз да орындалуға жатса,
завды жауапкершілікті өзге жауапкершілікпен ауыстыру.
Жауаптылық қағидасы:
– Бірде-бір құқық бұзушылық мемлекет үшін елеусіз қалмауға тиіс;
– Құқық бұзушы міндетті түрде заң алдында жауапты;
– Құқық қорғау органдардың қызметкерлерінің жоғары кәсіпқойлығы;
Заңды жауапкершіліктің өз уақытында орындалуы. Кері жағдайда ол өзінің
мәнін жойып, құқық бұзушылық жасалған уақыттағы әлеуметтік жағдайға
байланысты сәйкестілігін жояды.
Жалпы құқық теориясы тұрғысынан құқықтық реттеу механизімінде құқық
бұзушылық жаңа қатынасты тудырып өзгертіп, тоқтататын заңды себептің рөлін
атқарады. Бұл жағдайда құқық бұзушы мен мемлекет арасында әрекет
жасалғаннан бастап қорғаушы құқық қатынасы орын алады. Бұл құқық
қатынасының заңды мазмүны оның қатысушыларының субъективтік құқықтары мен
міндеттерін құрайды. Мемлекет құқық бұзушылық фактісін бекіткеннен кейін,
кінәліге күштеу қолдануға құқылы. Бірақ, жасалған әрекетті қылмыс,
азаматтық құқық бұзушылық, әкімшілік немесе тәртіптік теріс қылық деп
бағалайтын құқық нормасының санкциясы бойынша жүзеге асады. Құқық бұзушы
ресми түрде кінәлі деп табылса, жасалған әрекеті үшін құзыретті органның
тағайындаған жазасын орындайды және ол жазаның тиісті құқық нормасының
шегінен шығып кетпеуін талап етуге құқылы. [3]
Мемлекет қоғамдық өмірде тәртіпті қамтамасыз ету барысында, заңның
шегінде және заңның негізінде әрекет етеді. Завдылык, режимі құқық тәртібін
қалыптастырады, олай болса, құқықтық жауапкершілік адамдардың өрекетін
құқықтық реттеудің нәтижесі болып табылады.
Сонымен занды жауапкершіліктің функциялары:
1. Жазалау — құқық бұзушыға, қоғамның басқа да мүшелеріне, келешекте
құқық бұзушылыққа жол бермеуін ескертеді.
2.Бұзылған құқықты қалпына келтіру — азаматтық құқық пен реттелетін
қоғамдық қатынастарға сәйкес, бұзылған құкықты қалпына келтіреді.
З.Тәрбиелік азаматтық занды сақтап, өзгелердің құқықтары мен занды
мүдделерін құрметтеуге баулаиды.
Заңды жауакершіліктің жасалу сипатына байланысты тәртіптік, әкімшілік,
материалдық, азаматтық және қылмыстық деп бөледі. Жауапкершіліктің
әрқайсысына өзіндік жазалау шарасы мен ерекше қолдану тәртібі тән болады.
Тәртіптік жауапкершілік. Тәртіптік жауапкершілікті бұзу салдарынан
жауапкершілік пайда болады. Оның үш түрі кездеседі:
– ішкі еңбек тәртібі ережелеріне сәйкес;
– бағыну тәртібіне байланысты салалардағы ережелерге байланысты
қорғаныс;
– темір жол, су, әуе транспортының ережелеріне сәйкес.
Қылмыстық және өкімшілік құқықтық жауапкершілік заң нормаларында
көрсетілген құқық бұзушылықтар үшін қолданылады. Қылмыстық және әкімшілік
жауапкершілікке тартушы субъект болып табылады. Қылмыстық жауапкершілік әр
кез жекелік сипатқа ие болады. Яғни, қылмыстық жауапкершілікке қылмыс
жасаған адам ғана тартылады. Әкімшілік жауапкершіліктің түрлері: ескерту,
айыппұл, қатаң сөгіс.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік құқық бұзушының өзге тұлғаның
мүддесіне байланысты келтірілген шығынды өтеу үшін занда немесе шартта
көрсетілген төлемді төлеу немесе зиянның орнын толтыруға байланысты
орындалады. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің мақсаты — тиісті субъект
бұзылған мүліктік құқықты қалпына келтіру болып табылады. Бұл
жауапкершілікке келтірілген шығынды толығымен өтеу қағидасы тән.
Жауапкершіліктің қай түрі болмасын құқық тәртібін қорғау, азаматтарды
құқық нормаларын өз еріктері мен орындауға тәрбиелеу, олардың құқыққа сай
тәртіптің қажеттігін түсінуге баулуға негізделген. Мемлекетте заңдылық пен
құқық тәртібін қамтамасыз етудің бірден-бір әдісі — азаматтарды шынайы
түрде мемлекеттің алдындағы, құқықтары мен міндеттерінің қамтамасыз
етілгендігі жөнінде сендіре білу болып табылады.
Занды жауапкершіліктің тәрбиелік ықпалының тиімділігінің алғы шарты —
құқық бұзушыны қоғам, ұжым болып жазалау. Сендіру тек күштеу әдістерінің
орынды үйлесімділігі ғана заңды жауапкершіліктің жоғары деңгейде әрекет
етуін қамтамасыз етеді.
Занды жауапкершіліктің түрлерін оның жүзеге асырылу тәртібі, нысанымен
шатастырмау керек. Заңды жауапкершілік тұрлі нысанда жүзеге асуы мүмкін.
Мәселен, азаматтық құқықтық жауапкершілік — соттық, әкімшілік тәртіпте
жүзеге асырылады. Ал жауапкершіліктің кейбір түрлері, мәселен, қылмыстық —
тек соттық тәртіпте іске асады.
Сонымен, құқық бұзушылықты — құқық нормаларын, оның қағидаларын, ол
жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау және оған жол
берген адам міндетті түрде занды жауапкершілікке тартылады. Тура жауаптан
босататын мән — жайлардың да орын алатынын ескерген жөн.
Қажетті қорғану. Әркімнің жеке өміріне өзінің және от басының
құпиясына қол сұғылмауына, абыройы мен ар намысын қорғауына құқығы бар.
Қажетті қорғану деп заң қорғайтын мүддені қылмыскердің қол сүғуына оған
зиян келтіру арқылы қорғануды айтамыз. Қажетті қорғану қылмыскердің
озбырлығына қарсы қолданылатын әрекет. Осындай әрекеттің нәтижесінде
қылмыскердің денесіне жарақат түсуі мүмкін. Ол тіпті өлуі де мүмкін. Адам
қылмыскердің зорлығынан қашып күгылуы мүмкін. Алайда, қылмыстың объектісі
болған адам, қылмыскерден қашпай, оған бар күшімен қарсылық көрсетсе, бұл
қажетті қорғану болып табылады. Ол занды болуы үшін заң қорғайтын мүддеге
төнген қауіпті әрекетке тойтарыс беруге бағытталуы керек. Қажетті қорғану
арқылы азамат өзінің жеке басын, өмірін, денсаулығын, мүлкін, саяси
әлеуметтік басқа да құқықтарын қорғай алады. Қажеттік қорғану арқылы
қылмыстық жауапқа тарту жасына толмаған баланың да әрекетінен қорғануға жол
беріледі.
Занды қызмет міндеттерін атқарып жүрген лауазым иесі өз өміріне қауіп
төнсе ғана қорғануды қолданады, басқа жағдайда қажетті қорғануды қолдануға
болмайды. Егерде лауазым иесінің әрекеті заңсыз болып көрінсе, (қамап қою,
ұстап тұру, т.с.с.) азамат оған қарсыласпай, заңсыз деген әрекетке шағым
бере алады. Лауазым иесінің заң қорғайтын мүддеге көрінеу қылмыстық қол
сұғуына ғана қарсыласуға болады, мәселен, милиция қызметкері мас күйінде
бұзақылық жасап, біреудің өміріне, денсаулығына қауіп төнген жағдайда
қажетті қорғану мүмкіндігі пайда болады (милиционер қажетсіз жағдайда
құралын пайдаланса, кісілерді қорқытса т.с.с). Қажетті қорғану болуы үшін
қылмыс басталуы (тонай бастау, ұра бастау) немесе қылмыс қаупі тікелей төну
керек. Егер қылмыс жасалып болса, қылмыс қаупі өтіп кетсе, қажетті
қорғануды қолдануға болмайды. [4]
Қорғану қылмыстың түріне және қауіптілігіне сәйкес келсе ғана заңды
деп танылады. Қорғану тәсілінің қылмыстық әрекетке сәйкестігі туралы
мәселені сот қарап, шешеді. Жәбірленуші қорғану әрекетін қолданғанда оның
шегінен шығып кетуі мүмкін. Әрине, қажетті қорғанудың шегі өте жұқа әрі
уақыты байқала бермейді. Әсіресе, қылмыс қаупі төнгенде оны ойлап, білу
қиын. Өйткені шабуылға тап болған адам сасқалақтайды, үрейленеді. Осының
салдарынан ол қылмыскердің әрекетіне сәйкес емес тәсілдер қолданып, оның
қылмысына лайықсыз зиян келтіруі мүмкін. Кейбір жағдайда қажетті
қорғаныстың шегінен шығуға жол беріледі (абыройына қол сүққан қылмыскерді
әйелдің өлтіруі, тонаушыға қарсы қару қолдану т.с.с). Болған жағдайлардың
барлығын жан-жақты тергеп мәселені шешетін сот.
Мәжбүрлі қажеттілік күйінде жасалған әрекет заңды және қоғамға қауіпті
емес деп табылады. Мәжбүрлі қажеттілік жағдайында заң қорғайтын екі мүдде
бірімен-бірі айқасады. Осы айқасудың нәтижесінде тек біреуінің сақталуы
мүмкін болғандықтан, екіншісі құрбан болады. Заң қорғайтын мүддеге қауіп
адамның әрекетінен, сәтсіз жағдайдан (көшеде тайып құлап, аяқ қолын
мертіктіру), табиғи апаттан (жер сілкіну, су тасу, өрт, т.с.с.) болуы
мүмкін. Мәжбүрлі қажеттілік жағдайында қауіп нағыз анық болуы керек.
Мәселен, сүзеген сиыр адамға тура ұмтылғанда, оны атып өлтірді делік. Бұл
адамды жануарды өлтіріп, зиян келтіргені үшін мүліктік жауапқа тартуға
болмайды. Мәжбүрлі қажеттілік жағдайда келтірілген зиян занды деп танылады:
– Егер төнген қауіптен сол сәтте қорғайтын мүддеге зиян келтірмей
бетін қайтаруға болмаса.
– Егер келтірілген зиян бетін қайтарған зияннан әлде қайда кем
болса (үлкен үйді, өрттен сақтап қалу үшін жанып жатқан төбесін
қирату, жараланған адамды жедел емханаға жеткізу үшін біреудің
көлігін рұқсатсыз айдап кету т.с.с).
Әдетте жасалған құқық бұзушылыққа байланысты жауапкершілікті
тағайындау барысында істелген әрекеттің түрі, ауырлығы, жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар ескеріледі.
Сонымен, құқық бұзушылық жайында қандай ой қорытуға болады?
Құқық бұзушылықты болдырмаудың бірден-бір шарты құқықтық және қоғамдық
тәртібінің сақталуына келіп тірелмек. Қоғам құқықтық тәртібіне негізделіп,
арқа сүйеп қалыптасып, өмір сүре алады деген сөз. Өйткені қоғамдағы толып
жатқан қарым-қатынастың басым көпшілігі құқық арқылы басқарылып, құқыктық
іс-әрекет арқылы реттеліп отырады. Яғни, әрбір азамат өз мүддесін,
мақсатын, тәртіпке сәйкес дамытады. Сол арқылы іске асыруға тырысады. Осы
шарт орындалғанда ғана қоғамда құқықтық тәртіп қалыптасып, нығаяды.
Толығымен құқықтық тәртіп орнайды:
– Жеке адамның бостандығы, құқығы толық түрде қорғалғанда.
– Қоғамдағы тәртіптің жағдайы жақсарады, нығаяды.
– Қоғамның саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени-идеологиялық
негізі дамып нығая түседі.
– Демократия дамып, құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам құруға
мүмкіндік туады.
Ендеше, қоғамдық тәртіп орнатудың басты жолы — түрлі әлеуметтік
нормалардың, былайша айтқанда, адамдардың мінез-құлідын реттейтін
қағидалардың орын алуы. Қоғамдық төртіптің бір бөлігі бұл — дәстүрлік
тәртіп. Әлеуметтік нормалардың ең негізгісі, алғашқы пайда болғаны — әдет-
ғұрып, дәстүр қағидалары. Әр халықта олар ежелден-ақ қалыптасқан. Мәселен,
кдзақ халқының әдеттерінің заң сияқты күші болған. Қасым ханның Қасқа
жолы, Есім ханның Ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы. Осындай
әдеттердің күшімен қоғамда тәртіп орнатылған. [4]
Әлеуметтік нормалардың маңызды түрі — әдептік нормалар. Ол әдептік
тәртіпті реттейді. Әдептік нормалардың құқық сипаты болмайды. Олар адамға
құқық бермейді, міндет жүктемейді. Негізінен адамның ар-ұятын, намысын
қалыптастырып, солар арқылы қоғамдық тәртіп орнатуға ұйытқы болады. Әдептік
нормалар құқықтық нормаларға түрткі-негіз болып отырған. Құқықтық
нормалардың басым көпшілігі әдептік нормалардан нәр алады, соларға арқа
сүйейді. Неғұрлым құқық нормаларға әдептік нормалар арқау болса, соғүрлым
заңдардың әлеу.лермен реттеле келіп, нәтижесінде толыққанды қоғамдық тәртіп
орнап, құқық бұзушылыққа қарсы үлкен тосқауыл орнатады.
Заңды жауапкершілік ұғымымен байланысты сұрақтар мемлекет және құқық
теориясында дискуссоналды болып табылады. Заңды жауапкершілік туралы
көптеген анықтамалар бар, оларды бір жақты салысту мүмкін емес.
Жауапкершілік кең мағынада тұлғаның қоғамға және мемлекетке, басқа
тұлғаларға қатынасында өзінің міндеттерін дұрыс ұғынып, белгілі бір
талаптарды орындауы.
Жаупкершілік тар мағынада немесе әлеуметтік – заңдық мағынада
құқықбұзушылық жасаған тұлғаға заңда көзделген тәртіптпен мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасын қолдану.
Заңды жауапкершілікке негіз болып құқықбұзушылық танылады.
Заңды жауапкершілікті сипаттайтын негізгі белгілер:
1) ол ерекше мемлекеттік мәжбүрлеу аппаратына сүйенеді, бұл құқық
нормасымен қарастырылған санкцияны жүзеге асырудың нақты нысаны;
2) қоғамға қауіпті құқық бұзушылық жасаған уақыттан бастап пайда
болады;
3) іс жүргізушілік нысанында қолданылады.
Осы аталған белгілер заңды жаупкершіліктің міндетті белгісі болып
табылады.
Адамның іс-әрекеті әр алуан әлеуметтік қағидалармен сәйкес реттеліп
отырады. Адам өмір сүретін қоғамдық ортада оның сана- сезіміне, іс-
әрекетіне, жүріс-тұрысына әдептік қағидалар, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар
өз әсерін тигізеді. Өзіне де, өзгеге де жалпыға бірдей әдеп сақтаған
адамдыжұртшылық тәрбиелі адам деп санап, мәдениетті, зиялы адам ретінде
қошеметтеп, құрметтейді. Ал көпшілікке тән әдет-ғұрыптарды сақтамай, тәртіп
бұзғандарға жұртшылық күдікпен қарайды, ондайлар көпшіліктің теріс пікіріне
тап болады. Ұяты бар арлы адам басқалардың, қоғамның пікірін жоғары
бағалап, әдепсіз қылықтардан, жаманаттан өзін аулақ ұстайды.
Адамгершілік принциптер мен қағидалар, әдет-ғұрып, дәстүр, сондай-ақ
құқық ережелері т.б әлеуметтік қағидалардың негізі болып саналады. Бұған
адамның күнделікті өміріне үңіліп қарасаңыз, көзіңіз жетеді. Мысалы, кім
ұрлық жасаса, ол-ар мен ұяттан айырылған адам. Егер ата-ана баласына үнемі
қамқор көзбен қараса, өзі де жоғары мәдениетті, парасатты адам болса, оның
балалары да адамгершілігі жоғары, заң талаптарынан аулақ кетпейтін, кәдімгі
жақсы адамдар қатарында болады. Мұнда құқықтық нормалар адамгершілік, ар-
ұяттық принциптерге сүйенеді.
Егер адамдардың басым көпшілігі заң нормаларын сақтап, оның ережелерін
дұрыс орындайтын болса, онда қоғам тыныштықта өмір сүретін болады. Мұндай
қоғамда әрбір адам тыныштықта қалыпты өмір сүреді, өзінің денсаулығын,
дүние-мүлкін сақтау жөнінде көп алаңдамайды. Егер қоғамдық ортаның қалыпты
өмір сүруі төмендеп кетсе, онда ел ішінде адамгершілік қасиеттер де
төмендеп, бірден қылмыс көбейіп кетеді. [5]
Әрине, адамдардың басым көпшілігі адамгершілік нормаларды аяққа басып,
тәртіп сақтамаса, қоғам бір қалыпты өмір сүре алмайды. Мұндай қоғамның
болашағы да жоқ. Осындай жағдайды болдырмас үшін адамгершілік тәрбиені
күшейтіп, адам санасына заң ережелерін сақтау міндетін орнықтырып, үнемі
бақылап, қамқорлық жасап отыру қажет. Ал бұл үшін заңды іс-әрекет деген не
екенін әр адамның білуі керек. Егер заң талабы іс жүзіне асырылатын болса,
адамдар мінезінің төмендегідей белгілері байқалады.
1.2 Жауапкершіліктің түрлері және оның түсінігі
Жалпы заңды жауапкершілік мынадай түрлерге бөлінеді:
– Еңбек немесе тәртіптік жауапкершілік.
– Қылмыстық жауапкершілік.
– Азаматтық – құқықтық жауапкершілік.
– Әкімшілік жауапкершілік.
Қылмыстық жауапкершілік.
Кез келген заң бұзушылық мінез-қылық қоршаған ортаға, қоғамға, белгілі
бір мөлшерде қауіп әкеледі. Ал қылмыс дегеніміз-қоғам үшін ерекше қауіпті
құбылыс. Жасалған қылмыс үшін ең алдымен қылмыскердің құрбаны зардап
шегеді. Қылмыстың құрбаны кез келген әлеуметтік топтың адамдарынан: қарттар
мен жастар, ер мен әйел, сау мен ауру, кедей мен бай, қазақтар, орыстар,
тағы басқалар болуы мүмкін.
Қылмыскерлерден әсіресе жасөспірімдер зардап шегеді. Олар құрбандыққа
тікелей де, жанама түрде де тап болады. Егерде адам қылмыс істесе, оның
балалары зардап шегеді. Егер бала отбасында жақсы тәрбиеленбесе, үйде үнемі
дау-жанжал болып тұрса, ол балаларға өте зиянды, жағымсыз әсер етеді.
Көптеген қылмыскерлер дәл осындай отбасынан шығады.
Сонымен, қылмыс дегеніміз не?
Қылмыс-қоғам үшін қауіпті заң бұзушылықтың өрескел көрінісі, ол заң
тыйым салған, заңмен жазаланатын, әрекетті немесе әрекетсіз өрескел
қылықтар. Қылмыс алуан түрлі болып кездеседі.
Қылмыстық әрекет қоғамдық қауіпсіздік жағдайына қарай онша ауыр емес
қылмыс, орташа ауыр, ауыр және ерекше ауыр қылмыс түрлері болып бөлінеді.
Онша ауыр емес қылмыс үшін 5 жылға дейін мерзімге жазаланады. Ал орташа
ауыр қылмыс үшін жаза – 5 жыл және одан да жоғары мерзім. Ауыр қылмыстың
жазасы – 12 жылға дейінгі мерзім. Ал ерекше ауыр қылмыстың жазасы – 12
жылдан артық мерзім немесе өлім жазасы. Қылмыс адамның өміріне,
денсаулығына, ар-ұжданы мен қадір-қасиетіне, дүние-мүлкіне зиян келтіреді.
Қылмыс мемлекетке қарсы да жасалады. Қайғы-қасіретті жағдайлар нәтижесіне
байланысты да қылмыс жасалуы мүмкін. Кейбір адамдар жасаған қылмысын өзінің
кәсібі деп есептейді. Қалыптасқан ұры (вор в законе) деген сөз бар. Ондай
адамдарды кәсіби қылмыскер дейді. Мұндай қылмыстарды істейтін қылиыскерді
біздің заманымызда қауіпті немесе өте қауіпті рецидивист (жырынды,
баукеспе) дейді. [6]
Қылмыстық әрекеттердің себептері жөнінде ғалымдар, құқық қорғау
органдарының қызметкерлері әр алуан пікірде. Марксистер мұндай қылмыстың
тегін қанаушы қоғамнан іздеп, оны жеке меншіктікпен байланыстырды. Олардың
пікірінше, қанаушы тапты жойғаннан кейін байлардың кедейлерді қанағаны да
жойылып, социализм орнағаннан кейін қылмыс біткеннің бәрі дерлік қоғамнан
түбірімен жойылады деп есептеді. Біздің елімізде кемелденген социалистік
қоғам құрылды, бірақ қылмыс азаймады. Керісінше, кісі өлтіру, ұрлық,
бұзақылық, тағы басқа қылмыстың алуан түрлері молайып, жеке адамның,
қоғамның, мемлекеттің мүдднсіне қол сұғатын қауіпті қылмыстар кең етек
алды. Сондықтан қылмыстың себептерін жеке меншікпен, қанаушылықпен
байланыстыру дұрыс болмайды.
Біз социализмнен, социалистік идеядан бас тарттық. Конституциямыз
демократиялық, бұрынғыдан гөрі шынайы адамгершілікті қоғам құру міндетін
алға қойып отыр.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда
әлдеқайда демократиялық мемлекет деп саналуының өзі негізсіз емес. Бірақ,
өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы бар.
Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығы десе, кейбіреулер
керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан не кешпеді,
жеңіл жазадан да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де- бәрі де болды.
Бұлардың барлығы да қылмыс жасауды тоқтата алмады. Мүмкін, әлде қылмыс
дегеніміз мүлднм жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп тұрғанда бола
беретін құбылыс па? Шынын айтқанда, мұндай ғылыми теория да жоқ емес.
Қылмыстың болашақтағы тағдыры жөнінде дәл айта қою мүмкін бола қояр ма
екен, бірақ оның жалпы алғандағы немесе кейбір жеке, нақты себептерін
анықтау мүмкін болса керек. Қазақстанда қылмыстың өсе түсуіне әсер ететін
себептер кедейшілік, жоқшылық, жұмыссыздық, мәдениеттің төмендеп кетуі,
адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуі,
адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуі,
маскүнемдіктің етек алуы, нашақорлық, порнографияның кері ықпалы, полиция,
прокуратура, сот жұмыстарының тиімді жүргізілмеуі тағы басқа себептер екені
айқын. Қылмыстың едәуір бөлігі ашылмай қалады, сондықтан сазайын тартпаған
қылмыскерлер одан сайын дандайсып, басқа да қылмыстар жасайды.
Қылмыстың алдын алу. Жоғары да айтылғандарға қарап, біздің қоғамда
қылмыс бой берместей етек алып кетті деуге болмайды. Азаматтарымыздың басым
көпшілігі дұрыс өмір сүреді, балаларын жақсы тәрбиелейді, өзіне және
қоғамға пайдасын тигізіп, еңбек етеді, білімдерін көтереді, т.б. Бірақ
қылмыстың қауіпті екені соншалық, адам жасаған қылмыстың зардабы бір адамға
немесе адамдар тобын трагедияға, қайғы-қасіретке ұшыратуы мүмкін. Сондықтан
қылмысқа қарсы күрес тек қана құқық қорғау органдарының ісі деп түсінбеу
керек. Әрине, қылмыс істегендерге қарсы күрес- бірінші кезекте полиция,
прокуратура, соттың тікелей міндеті. Бұл органдардың қызметкерлері халық
арасында заң тәртіптерін түсіндіру жұмыстарын, облыстағы, қаладағы,
ауылдағы құқық тәртібінің жайын кеңірек хабарлап, өздерінің осынау қауіпті
де ауыр жұмыстары жөнінде әсерлі әңгімелеп отырса игі іс болар еді.
Мемлекет полиция қызметкерлері, тергеушілер, прокурорлар мен судьялар
санын үздіксіз көбейте бере алмайды. Сондықтан саналы азаматтар құқық
қорғау органдарына көмек көрсетіп отыруы тиіс. Егер ойлап қарасақ, мұның
өзі- адал ниетті, заңды мүлтіксіз орындап жүрген адамдардың өздерін
қорғауға қажетті іс.
Қылмыс ұғымы туралы. Қылмыс өзінің ерекше түрлерімен айқындалады, яғни
қылмыстың да өзіне ғана тән белгілері бар. Қылмыс- заң жүзінде танылған,
қоғамға қауіпті іс-әрекет. Мұндай анықтама адам өмірінің денсаулығы мен
қадір-қасиетінің өзгеше қымбаттылығынан, мемлекет мүддесінің бәрінен де
жоғары екендігінен туындайды. Қылмыс едәуір дәрежеде жеке бір адамға қарсы
жасалады. Қоғамның өзі жеке адамдардан құралатындықтан, нақтылы бір адамға
жасалған қылмыс қоғамға да қарсы жасалған қастандық қылмыс болып
есептеледі. Қоғамның жеке бір мүшесіне қастандық жасай отырып, қылмыскер
сонымен бірге қоғамға, мемлекетке, оның құқықтық негіздеріне де өзінің
теріс пиғылды екенін көрсетіп алады. [7]
Қылмыстың басты бір белгісі- қылмыс істеген қылмыскердің (субьектінің)
қабілеттілігі болып табылады. Қылмыс істеген кезінде 16 жасқа толған адам
жауапқа тартылады. Кейбір жағдайда өте ауыр қылмыс істеген 14 жастағы
қылмыскер де жауапқа тартылады.
Қылмыс әдейі, қасақана немесе байқаусызда жасалуы мүмкін. Әдейі
жасалған қылмыс тікелей не жанама түрде болады. Адам өз әрекетінің немесе
әрекетсіздігің қоғамға қауіпті екенін біле тұрса да, қасақана қылмысқа
барса, бұл ойланып, саналы түрде, әдейі жасалған қылмыс болып саналады.
Мысалы, қылмыскер адамды атарда, оның өмірі қиылатынын біле тұрып оны
өлтіру үшін атады. Бұл – тікелей жасалған қылмыс. Ал жанама түрде жасалған
қылмыс, егер қылмыскер өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігің қоғамға
қауіпті екенін сезе тұрып, оның артындағы зардабын біле тұра, бұлай
жасағысы келмей тұрса да, қасақана қылмысқа барады. Мысалы, Б. Ішіп алған
жағдайында өзен жағасында демалып жатқандарға тиіседі, бұзақылық жасап, В.-
ны өзенге итеріп жібереді, ал В. Суда малту білмегендіктен, суға кетіп
өледі. Бұл жерде бұзақы оны қасақана өлтіру ниеті болмаса да, суға кетеді
деп ойламаса да, адамды өлтіріп алды.
Кейбір қылмыстар әдейі, қасақана жасалады. Мысалы, мұндай қылмысқа
ұрлық жасау, бұзақылық т.б. жатады. Сондай-ақ қылмыс абайсызда, оқыстан да
жасалады. Артындағы зардабын біле тұрып, жасалатын қылмыстар да болады.
Мұның барлығы адамның жеңіл ойлылығынан, алды-артын ойламағандықтан да
туындайды. Оның үстіне жайбарақаттық, селқостық, өз тағдырына да, басқаның
тағдырына да адамгершілікпен қарамайтындықты қосыңыз. Мысалы, демалып,
сапар шегіп жүрген турист орманға серуендеп барғанда, өзі жаққан отты
сөндірмей кете барады, енді тамшылай бастаған жаңбыр сөндіреді деп
есептейді. Артынан іле-шала аса қауіпті өрт бұрқ ете түседі.
Кейбір қылмыстар салақтықтан, дүниеге, қоршаған ортаға қалай болса
солай, мән бермей қараушылықтан да туады. Адамдар әрқашанда өзіне, басқаға
да абаймен, адамгершілік парасатпен қараса, қылмыстың да болмауы мүмкін.
Қалай десек те өз ісінің басқаға зардабын тигізбеуді ойлау әркімнің
азаматтық, адамдық борышы болуы тиіс.
Әлбетте, әдейі, қасақана қылмыс жасайтын адам псхкалық жағынан сау
болады. Өз ісіне өзі есеп бере алмайтын, істеген ісінің алдын-артын,
шектіретін зардабын саналы түрде ойлай алмайтын адам қылмыскер деп танылуы
мүмкін емес. Егер адам қылмыс жасау кезінде оның қоғамға қауіптілігін
сезбесе, өзін-өзі ұстап тұра алмаса, псхкалық ұстама кезінде еш нәрсені
сезбейтін болса, немесе жалпы кем ақыл болса, ондай адам қылмыстық жауақа
тартылуға жатпайды. Сот оны емдеуге мәжбүр ете алады. Егер адам мас
қалпында қылмыс жасаса, онда ол жауапкершіліктен босатылмайды. Мас болу
дегеніміздің өзі-арақ, есірткі және де басқа жындандыратын заттарды
пайдалану.
Қылмыстың тағы бір түрі- заң қылмыс деп танитын әрекеттілік немесе
әрекетсіздік. Әрекет дегеніміз заңды бұзушылық болып табылатын, адамға ашық
түрде қарсы шабуыл жасау, белсенді жағымсыз мінез-қылық. Егер адам мұны өз
еркімен жасаса, ол қылмыс болып табылады. Қылмыстың көпшілігі белсенді
әрекетпен жасалады. Ал әрекетсіз қылмыс- заңда көрсетілген міндеттерді
орындамау. Кейбір қылмыстар, міне, осы жолмен жасалады. Мысалы, полиция
қызметкері жасалған қылмысты көре тұрып, оны тоқтату үшін шара қолданбайды.
Дәрігер ешбір дәлелсіз себеппен ауыр науқасты қарап, оған дер кезінде көмек
беруден бас тартады. Автомобиль жүргізуші жәбір көріп, не зардап шегіп
тұрған адамды сұраған жеріне жетуіне көмек жасамаса, бұл да қылмыс болып
есептеледі.
Кәмелеттік жасқа толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі. Бұл күнде
кәмелеттік жасқа толмағандар да көптеген қылмыстар жасайды. Кісі өлтіру,
әйел зорлау, ұрлық, бұзақылық және басқа қылмыстар да осылардың қолымен
жасалып жатады. Кәмелеттік жасқа толмағандар қылмысты жекелей де, топ болып
ұйымдасып та жасайды. Мұның өзі- қоғам және оның болашағы үшін үлкен қатер,
жасөспірімдердің қауіпті жолға түсуі- барып тұрған қасіретті құбылыс.
Жасөспірімдер қылмыс жасай отырып өз басына ғана емес, қоғамға, өз
отандастарының мүддесіне, өзінің туған-туысқандарына үлкен зиян жасайды,
жапа шектіреді. Жасөспірім қылмыскерлер бірінші кезекте өзінің отбасына
қасірет болып жабысады. Мысалы, Қазақстанда жыл сайын он мыңға жуық отбасы
жойылады. Көптеген отбасында бірден, екіден, кейбіреулерінде одан да көп
бала бар. Негізінде балалар үйде анасымен қалады. Ал кейбір аналардың бала
тәрбиелеуге тәулігіне жарты сағат қана уақыты арналады. Мұндай отбасында
баланы тәрбиелеу жұмысы ойдағыдай болмайтыны түсінікті. Міне, жоғарыдай
жағымсыз жайлар осындай отбасынан шығып жатыр. Тіпті, тәрбиесі дұрыс деген
отбасынан да жағымсыз қылықты балалар шығатыны бар. Жалпы алғанда жасы
толмағандардың арасынан шығатын қылмыскерлер-қоғамның адамгершілік
дәрежесінің қандай екенін көрсететін көрсеткіш. Жасөспірімдердің ішінде
қылмыскерлер көп қоғам- адамгершілік дәрежесі төмен қоғам болып саналмақ.
Сондықтан жас буынға қамқорлық жасау тек қана мемлекеттік емес, әр
отбасының, әр мектептің, баласы бар адамдардың – барлығының бірден-бір
міндеті болып табылады.
Жоғарыда көрсеткеніміздей, қылмыс жасаған кезде жасы 16-ға толған адам
жауапқа тартылады. Бірақ кейбір жағдайда 14 жастан бастап та жауақа
тартылуы мүмкін. 14 жастан қылмыс жасайтындар мынадай жағдайларда жауақа
тартылады:
– кісі өлтіргені үшін;
– қасақана денеге жара салғаны, денсаулығына зиян келтіргені үшін,
бұл қылмыс ауыр, орташа ауырлықта және жеңіл болып үш түрге
бөлінеді;
– әйелді зорлағаны үшін;
– қарақшылық шабуыл жасағаны үшін;
– тонағаны үшін;
– ұрлағаны үшін;
– бұзақылық жасаудың ауыр түрі үшін;
– өте ауыр жағдайда мемлекеттік немесе жеке меншіктік мүлікті
жойғаны үшін;
– қаруды, әскери оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен қондырғыларды ұрлап
не қорқытып алғаны үшін;
– қасақана жол құрылысын, көлікті т.с.с. жарамсыз еткені үшін;
– жыныстық қатынаста зорлық жасағаны үшін;
– адам ұрлағаны үшін;
– қарақшылық жасағаны үшін;
– қорқытқаны, үрейлендіргені үшін;
– ұрлап әкету мақсатымен автомобильдер мен басқа көлік түрлерін
иемденгені үшін;
– терроризм үшін;
– аманаттыққа тұтқындағаны үшін;
– террорлық акт жасалады деп жалған хабар таратқаны үшін;
– вандилизм (мәдениет мұраларын, зиратты, тағы басқа қасиетті
орындарды қирату) сияқты және басқа да адам психикасына зардабы
тиетін улы заттарды ұрлау немесе қорқытып алғаны үшін;
– өлгендердің сүйегін немесе олар жерленген зираттарды қиратып,
қорлағаны үшін.
Жоғарыда көрсетілген қылмыс түрлерінің барлығы да адамдардың жеке басы
мен денсаулығы үшін де, мемлекет үшін де аса қауіпті, олардың мүддесіне
үлкен зиян келтіретін қылмыстар. 14 жасқа қарай жасөспірімдер мұндай
қылықтардың қылмыс болып саналатынын толық түсінеді. Сондықтан мұндай
жастар кісі өлтіру, аса ауыр бұзақылық жасау, ұрлау, әйел зорлау, тонау
қылмыстарын саналы түрде жасау арқылы өзге адамдарға, мемлекетке қасақана
қарсы шығады. Мемлекет мұндай жастардың қылмысты істеріне жайбарақат
қарамайтыны өзінен-өзі түсінікті. Жас адамның өмірі қаншалықты аянышты
болғанымен, мемлекет жазықсыз адамдардың, өз азаматының өмірін, денсаулығын
сақтау, қылмыскердің қол сұғу зұлымдығынан сақтап қалу мақсатында қатаң
шаралар мен жазалар қолдануға мәжбүр болады.
14 жасқа дейінгі жас балалар деп есептеледі де, жауапқа тартылмайды.
Бұлардың ішінен қауіпті әрекет жасағандар болса, тәрбие түріндегі мәжбүрлік
шаралар қолданылады. Мұндай шаралар қылмыстық жаза деп есептелмейді.
Әдеттегідей, мұндай істер мен жергілікті әкімияттың жанындағы жасөспірімдер
жұмысы жөніндегі комиссия шұғылданады.
Кәмелеттік жасқа толмаған және 16 жастағы жасөспірім кез келген
қылмысы үшін жауапқа тартылады. Кәмелеттік жасқа толмағандарға қолданылатын
жазалар мыналар: а) айып салу; ә) белгілі бір кәсіппен айналысу еркінен
айыру; б) қоғамдық жұмыстарға тарту; в) тәртібін түзету жұмыстары; г)
тұтқындау; ғ) еркінен айыру.
Егер жасы толмаған сотталушының еңбекақысы немесе мүлкі болса, онда
айып салынады. Жасы толмаған қылмыскерді еріксіз қоғамдық жұмысқа жегу
істеп жүрген жұмысынан немесе оқуынан тыс уақытта орындалады.
Сот 18 жасқа толмаған қылмыскердің ісіне неғұрлым парасатты байыппен,
сабырлылықпен қарауға тиіс. Егер сот қылмыскерге тәрбиелік шараның өзі де
жеткілікті деп тапса, оны құқық бұзушылық жазалаудан босатуы да мүмкін.
Ондай жағдайда оған мәжбүр ету түріндегі тәрбиелік шара қолданылуы мүмкін.
Мұндай шара, егер қылмысты шын мәнінде әлі жасы толмаған бала жасаса,
екіншіден, жасалған қылмыс үлкен көлемде емес және орташа ауыр ауырлықта
болса, әрі ол бірінші рет жасалса ғана қолданылады.
Сот қолданылатын тәрбиелік мәні бар мәжбүрлік шаралар төмендегідей
түрде болады: а) ескерту; ә) ата-анасының не оның орнындағы асырап алған
адамның немесе мемлекеттік органның бақылауына беру; б) келтірген зиянды
өтеуге міндеттеу; в) бос уақытына шек қою, тәртібіне, мінез-құлқына ерекше
талап қою; г) арнайы тәрбиелеу үйіне немесе емдеу-тәрбиелеу мекемесіне
жіберу. Мұнымен бірге сот мәжбүр ететін басқа да шаралар қолдануы мүмкін.
Заң бұл шаралардың мазмұны қандай екенін жасөапірімге түсіндіріп айтады.
Сот, егер жасөспірім мұндай қылмыстық істі қайталайтын болса, бұдан да ауыр
жаза қолданылатынын қатты ескертеді. Ал уақытын шектеуге келетін болсақ,
мұндай шаралар рұқсат етілмейтін кейбір орындарға бармау, тәуліктің белгілі
бір уақытынан кейін үйден шығуды шектеу, мемлекеттік органдардың
рұқсатынсыз басқа жаққа кетіп қалмау сияқтылар жатады. Кәмелеттік жасқа
толмаған жасөспіріммен мектепке қайта баруды талап ету, түскен оқу орнын
бітіріп шығу, мемлекеттік органдардың көмегімен жұмысқа орналасу т.с.с.
жұмыстар жүргізілуі мүмкін. [7]
Қылмыс үшін жазалау. Жазалау дегеніміз жасаған қылмыс үшін
қылмыскердің жаза тартуы. Қылмыскер өзінің жасаған қылмысы үшін белгілі бір
жаза тартады, ол жазалардың түрлері, мысалы, жеке басының еркінен айырады,
азап шегеді. Мұндай жазалар қолданылмаса, қылмыскердің жаза тартуының мәні
болмас еді. Қылмыс жасаған адам азаматтардың құқығын сақтап, қалыпты өмір
сүру үшін жағдай жасап отырғандағы қоғаммен, мемлекет күшінің қандай
екендігін айқын сезінуі керек. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында
қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға төмендегідей жаза түрлері белгіленген:
Айып салу. Бұл- Қылмыстық кодексте көрсетілгендей, белгіленген
мөлшерде ақша өндіріп алу жазасы. Айыптың мөлшерін жасалған қылмыстың
ауырлығына және айып төлеушінің жағдайына қарай сот белгілейді.
Құқықтан айыру. Істеп жүрген қызметі құқығынан айырып, орнынан алу.
Белгілі бір өтеп жүрген қызметі құқығынан айыруды, белгілі бір мемлекеттік
қызметтен, жергілікті басқару органындағы, белгілі бір мамандықтағы қызметі
құқығынан айыруды немесе орнынан алуды сот шешеді.
Қоғамдық жұмысқа тарту. Сотталған адамды өзінің негізгі жұмысынан не
оқуынан тыс уақытта еңбекақысыз қоғамдық-пайдалы еңбекке тарту. Мұндай
жұмыс түрін жергілікті атқару органы белгілейді.
Еңбекпен түзету жұмысын сотталған адам сотта белгіленуіне қарай 2
айдан 2 жылға дейінгі мерзімде өзін апарған жұмыс орнында еңбек етіп
өтейді.
Бас бостандығын шектеу. Бұл сотталушыны арнайы орында қоғамнан
оңашаламай ұстайтын орын. Сырынан бақылау қойылады. Бас бостандығын шектеу
жасы кәмелетке толмағандарға, жүкті әйелдерге, азаматтардың басқа да
белгілі топтарына қолданылмайды.
Тұтқындау. Бұл сотталушыны қоғамнан қатаң түрде оңашалау жағдайында 1-
6 ай мерзімде ұстау. Тұтқындау 16 жасқа толмағандарға қолданылмайды.
Әскери тәртіп бөлімінде ұстау. Бұл жаза әскери қызметке шақыру
бойынша мерзімді әскери қызметін өтеп жүргендерге әскери қылмыс жасағаны
үшін қолданылады.
Бас бостандығынан айыру. Сотталушыны қоғамнан оңашалау жолымен
колонияға жіберу- жалпы, қатаң, ерекше қатаң режимдегі түзету колониясының
орнына немесе абақтыға орналастыру. Сот үкімі бойынша бас бостандығынан
айырылған 18 жасқа толмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Жауапкершіліктің ұғымы, түрлері және алатын 7
орны ... ... ... ... ... ..
1.1 Жауапкершіліктің ұғымы, 7
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Жауапкершіліктің түрлері және оның 13
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.3 Құқық бұзушыларға қолданатын заңды 29
жауапкершілік ... ... ... ... ... . ...
2 Тәртіптік жауапкершіліктің ұғымы, міндеттері және ерекшелігі ... 45
2.1 Тәртіптік жауапкершіліктің 45
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Тәртіптік жауапкершіліктің міндеттері. Басқа жауапкешіліктерден
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3 ІІО қызметкерлерінің тәртіптік 50
жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 62
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Заңды жауапкершілік мәселелерін мемлекет және
құқық теориясы және басқада салалық заң ғылымдарымен зерттелуде. Жалпы
құқық бұзушылықтың және заңды жауапкершіліктің негізігі және басты міндеті
қоғамға және құқықтық тәртіпке құқықбұзушылықтан келтін зиянның алдын алу
және жолын кесуде заңдылықты қамтамасыз ету. Аталған тақырып бойынша екі
аса қажетті міндет тұжырымдалады: бірініші, қоғам және әрбір азамат
құқықтыры мен заң қорғалатын мүдделері құқыққа қарсы қолсұғушылықтан
қорғалатындығына сенімді болуы керек, яғни құқықбұзушылықтар мемлекетті
мәжбүрлеу шарасы көмегімен жойылады, екіншіден, құқыққа қарсы әрекет
жасамаған азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қолсұғылмаушылықты
қамтамасыз ете отырып, қоғамдағы құқықбұзушылықтарға заң негізінде қатаң
шара қолданады.
Құқық бұзушылық пен заңдық жауапкершілік туралы көптеген мақала,
басылымдар, монографияларда жарияланған. Бұл тақырыпты зерттеу барысында
бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ та бұл мәселе төнірегінде бірнеше
жылдар қатарынан әртүрлі пікір талас болып пән бойынша бір тоқтамға келе
алмауда. Бұдан шығатын қорытынды заңдық жауапкершілік ұғымы, белгілері және
олардың түрлері мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызықтыда.
Бұрыңғы ерте заманда, яғни ерте таптық қоғамда құқық пайда болып және
оның ажырамас серігі құқықбұзушылық пайда болғаннан бері, теориялық
құқықтық ілімде құқықбұзушылықтың себебі неде, соның ішінде қоғамға ерекше
қауіпті түрі қылмыстың себебі неде деген сұраққа жауап іздеуде. Не себепті
құқық, құқықтық принциптер, ережелерді бұзатын мінез құлық (әрекет немесе
әрекетсіздік) пайда болды? Қоғам өмірне қауіпті құқық бұзушылықтың болмауын
тоқтау үшін не істеу керек? Осы сұрақтарға жауап бірнеше жүз жылдықтармен
жүргізілуде, бірақ қазіргі таңда бұл сұрақ өз жауабын тапты деуге
болады.[1]
Мемлекет және құқық теориясы методологиялық ғылым бола тұра кейбір
зерттеу жұмыстарыменде айналысады, соның ішінде заңдық жауапкершілік пен
құқық бұзушылықты мәселелерінде зерттейді.
Кез-келген қоғамда құқықтық нормалардың жарлығын бұзу бұқаралық сипат
ұстанады және оған аса елеулі моральды және материалдық зиян келтіреді.
Құқыққа қарсы жасалған әрекеттер сипаты, субъектілері, шарттары
себептерінің әртүрлілігіне қарамастан, олардың бәрі бір әлеуметтік
құбылысқа құқық бұзушылыққа алып келуге жол беретін, жалпы белгілерге ие.
Құқық бұзушылықты зерттейтін әр түрлі анықтаулар бар. Жалпы
қорытындылық түрде олар, өздеріне заңдық жауапкершілік алатын қоғамға
зиянды әрекет еткен тұлғалар немесе тұлғаның құқыққа қарсы, өзін кінәлі
еткен құқық бұзушылыққа ұласады.
Кейбір сипатына қарай құқық бұзушылықтар жалпы бірдей болғанмен , олар
өте әртүрлі болып келеді. Бұл әлеуметтік қатынастардың әртүрлі мазмұнымен,
субьектілердің көп жақтылығымен, жасау мақсатымен, өмірдегі жағдайлармен
және т.б.анықталады.
Осындай кең ауқымды құқық бұзу актілері оларды әртүрлі бөлімдерге
жіктеуіне әкеледі.
Ең көп тараған және әлеуметтік маңызды құқық бұзушылықтың әлеуметтік
қауіпсіздігіне (зардабына ) байланысты жіктелуі болып табылады. Бұл
жағдайда барлық құқық бұзушылықтар қылмыс және терісқылықтар болып
бөлінеді.
Қылмыстар қоғамға аса қауіптілігімен ерекшеленеді. Олар ең маңызды
қылмыстық заңмен жанасушылықтан қорғалатын құндылықтарына жанасады. Қылмыс
жасаудың обьектілері болып қоғамдық және мемлекеттік құрылыс, шаруашылық
жүйесі, әртүрлі жеке меншік және басқада азаматтар құқықтары (саяси, еңбек,
меншік) саналады. [1]
Қоғамға қауіптілігіне байланысты қылмыс істегені үшін заң қатаң
жазалар қолданады. Қылмыстық заңмен қаралған қылмыстық істер басқа құқық
бұзуларға қарағанда талқыланып толық түсіндірілмейді.
Зерттеудің мақсаты: Бұл диплом жұмысында жауапкершілік түсінігін,
сонын ішінде заңды жауапкершілік түсінігін, олардың түрлерін,
маңыздылықтарын, міндеттерін зерттейді. Заңды жауапкершілік түрлерінің
ішіндегі тәртіптік жаупкершілік түсінігін, мақсатын және міндеттерін
толығырақ баяндау. Қазақстан Республикасындағы заңды жауапкершілік, соның
ішінде тәртіптік жауапкеншілік ұғымын тереңінен мазмұндау.
Зерттеудің міндеті:
– “Тәртіптік жауапкершілік: түсінігі, мақсаты және міндеттері” тақырыбы
бойынша жеке зерттеу.
– Зерттеу тақырыбы бойынша (анализ және талдап қорыту) тәжірбиелер
пайдалану.
– Құқық бұзушылық профилактика мәселесі бойынша жаңа бағыттар жасау.
– Практикада оқып білумен байланысты ұсыныс енгізу.
Құқық бұзушылық аса маңызды белгілер қатарына ие, олардың ішіндегі ең
негізгілеріне мыналар жатады:
Кез-келген құқық бұзушылық - бұл адамның саналы және еркінмен үнемі
бақылау астындағы әрқашан анықталған әрекет немесе әрекетсіздігінде
көрінетін еркіті, кінәлі әрекеті. Құқық бұзушылық белгілері саласында
қарастырыла алмайды, мысалы, мінез-құлқы, адамның жеке саласы немесе ой
образы. Дегенмен, егер олар нақты құқыққа қарсы әрекеттерде-әрекет немесе
әрекетсіздікте пайда болса, онда бұл жағдайда заңдық іздестіру басталады.
Сот пікір шеңбері - ой, саяси, діни немесе басқа да көзқарасы үшін
жазалай алмайды. Карл Маркс осымен байланысты “осы сияқты басты белгілерде
әрекет етпейтін заңдар, әрекет етуші ойының образын, - бұл заңсыздықтың
позитивті санкциясы сияқты басқа ештеңе емес” деген . Бірақ та сот нақты іс
бойынша шешім шығара отырып құқыққа қарсы әрекетін жазалауы мүмкін және
жазалайды.
Құқыққа қарсылық - құқық бұзушылықтың аса басты белгісі. Барлық
әрекеттерде немесе әрекетсіздікте құқық бұзушылық болмайды. Ол тек құқық
бұйрығына іске асады.
Диплом жұмысының пәні: Заңды жауапкершілік жеке адам, қоғам,
мемлекеттің мүддесін қорғайтын бірден-бір жол болып табылады. Ол құкықтық
нормалардың жазылуы нәтижесінде пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік
күштеу шарасын қолдану нысанымен сипатталады, Құқық бұзушыға
жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген құқықтық норманың санкциясын
қолданудан тұрады. [2]
Заңды жауапкершілік құқықтық жүйенің құрам бөлігі бола отырып, оған
қатысты маңызды міндет атқарады. Кең мағынада жауапкершілігінің түсінігі —
тұлғаның қоғам мен мемлекетке қатысты өз міндетін мойындап, оны орындауы
болып табылады. Сондықтан, диплом жұмысының мәні жауапкершіліктің түрлерін
жан-жақты талдауға, әсіресе, тәртіптік жауапкершілікті кеңінен сараптауға
бағытталған.
Зерттеудің объектісі: Қазақстан Республикасындағы заңды жауапкершілік
түсінігі, жауапкершілік түрлері, оның ішінде тәртіптік жауапкершілік
түсінігі, міндеттері және мақсаты.
Зерттеудің әдісі: Диплом жұмысын жазу барысында логикалық, талдау,
салыстырмалы тәсіл, тәжірибе жинақтау сынды әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық негіздері: Диплом жұмысын зерттеу барысында
Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері, Қазақстан
Республикасының және шет ел ғалымдарының оқулықтары пайдаланылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы: Диплом жұмысы материалдарын осы
саладағы одан арғы ғылыми зерттеуге пайдалануға және оқу процесінде
әкімшілік құқық, ішкі істер органдарының әкімшілік қызметі бойынша тиісті
арнайы курс шеңберінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Диплом жұмысында Қазақстан
Республикасындағы заңды жауапкершілік түрлеріне, оның ішінде тәртіптік
жауапкершілік түріне кеңірек талдау жасалынған. Осы мағлұматтарға сүйене
отырып жауапкершілікті сақтаудың маңыздылығы баяндалған.
Диплом жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысының құрылымы кіріспе бөлімнен,
2 тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Жауапкершіліктің ұғымы, түрлері және алатын орны
1.1 Жауапкершіліктің ұғымы, мазмұны
Занды жауапкершілік — жеке адам, қоғам, мемлекеттің мүддесін қорғайтын
бірден-бір жол болып табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде
пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану нысанымен
сипатталады. Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген
құқықтық норманың санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі — құқық бұзушылық болып табылады.
Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес
келмесе, онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Занды жауапкершілік күрделі әлеуметтік құбылыс. Мұнда кем дегенде екі
жақ қатысады: мемлекет және құқық бұзушы. Олардың арасында құкық қорғаушы
қатынас қалыптасады және екі жақта заң шеңберінде, қолданылып отырған
жауапкершіліктің құқықтык, нормаларының нақты санкциясының негізінде жүзеге
асады.
Заңды жауапкершілік құқықтық жүйенің құрам бөлігі бола отырып, оған
қатысты маңызды міндет атқарады. Кең мағынада жауапкершіліктің түсінігі —
тұлғаның қоғам мен мемлекетке қатысты өз міндетін мойындап, оны орындауы
болып табылады. Tap мағынада — мемлекеттің жасалған құқық бұзушылыққа қарсы
жауабы болып саналады.
Заңды жауапкершілік — тарихи құбылыс. Мәселен, қылмыстық құқықтың
атышулы жазаларының түрлері мен олардың дамуы, тарихтың күрделі
кезеңдерінің ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Қылмыстың көпшілік
белгісі танылмай тұрған кезде және ол жеке адаммен оның мүддесіне қауіп
төндіру деп саналған уақытта жаза өзінің сыртқы нысаны бойынша, құқық
бұзушы келтірген зиянның орнын толтыру және оның өзіне жәбірленуші шеккен
зиянды келтіруден тұрады.
Занды жауапкершіліктің қай түрі болмасын ол ең алдымен құқық
бұзушылыққа санкция ретінде, яғни құқық нормаларының талаптарын орындау
үшін мемлекеттік күштеу ретінде көрінеді. Мемлекеттік күштеу мен заңды
жауапкершілік қашанда екеуі байланысты болады. Заңды жауапкершіліктің бұл
белгісі әр құқық саласында түрліше сипатталады. Айталық, азаматтық,
шаруашылық, еңбектік заңдар міндеттемені ерікті түрде орындау мүмкіндігін
қарастырады. [3]
Шарттың міндетін бұзған азамат немесе көсіпорын өз еркімен заңда
көрсетілген айыппұлды төлеп, шығынды қалпына келтіре алады. Ерікті орындау
жүзеге асырылмаған кезде ғана жауапкершілік сот арқылы белгіленеді.
Қылмыстық және әкімшілік құқықта мемлекеттік күштеу анағұрлым анық көрінеді
және мемлекеттің арнайы органдарының әрекеттері арқылы жүзеге асырылады.
Занды жауапкершілік — тек ғана құқықтық нормалар бұзылған кезде пайда
болып қоймай, оларды қатаң сақтау арқылы да орындалады. Басқаша айтқанда
құқық бұзушының заңды жауапкершілікті орындауы құқықтық нормалар бойынша
бекітілген белгілі бір процедуралық — іс жүргізу тәртібін бұзған кезде ғана
мүмкін болмақ. Сонымен, заңды жауапкершіліктің белгілері мыналар болып
табылады.
1. Мемлекеттік күштеу арқылы жүзеге асады.
2. Кінәліні белгілі бір шектеуге міндеттейді.
3. Тек қана жасалған құқық бұзушылықтың негізінде пайда болады.
Занды жауапкершілік бір қатар қағидалардың негізінде жүзеге асырылады:
Кінәлі әрекет үшін ғана жауаптылық қағидасы. Бұл қағида, негізінен,
заң шығарушыға арналады. Оның тек қоғамға зиянды құқықтық табиғаты мен
қоғам құндылығына қайшы келетін әрекеттерге ғана занды жауапкершілікті
бекітуін талап етеді. Егер де субъект құқық бұзуға жол беру кезінде өз еркі
болмаса, іс-әрекетінің нәтижесін болжай алмаса, болжауға тиісті болмаса,
оның болуын тілемесе және өзін басқара алмаса, ол жауаптылыққа негіз бола
алмайды.
Заңдылық қағидасы. Бұл қағида бойынша жауапкершілік құқықтық нормамен
тыйым салынған әрекет және де тиісті норманың санкция шегінде пайда болады.
Сонымен қатар барлық процессуалдық ережелер сақталына отырып бекітілген
құқық бұзушылық туралы факті нәтижесінде ғана пайда болған жауапкершілік
занды болып табылады.
Әділеттілік кэғидасы. Ол өз мазмұны бойынша келесі талаптарды қояды:
– теріс қылық үшін қылмыстық жазалауға болмайды;
– адамның намысын түсіретін жазаны енгізуге жол берілмейді;
– жауапкершілікті бекітуші және оны күшейтуші заңның кері күші
болмайды;
– бір құқық бұзушылық үшін жауапкершілік тағайындалады;
– жауапкершіліктің деңгейі жасалған құқық бұзушылықтың ауырлығына
сәйкес келуі тиіс;
– жауапкершілік бұзылған құқық пен келтірілген зиянның орнын
толтыруы тиіс.
Мақсатқа сәйкестілік қағидасы. Ол құқық бұзушыға қатысты алынған
шараның заңды жауапкершіліктің мақсатына сәйкес келуін талап етеді:
– Құқық бұзушылыктың ауырлығына байланысты мемлекеттік күштеу
шарасын іріктеу;
– Егер жазалау мақсаты орындалған жағдайда, жауапкершілікті
жеңілдету немесе шартты, шартсыз түрде босату;
– Егер заңды жауапкершіліктің мақсаты онсыз да орындалуға жатса,
завды жауапкершілікті өзге жауапкершілікпен ауыстыру.
Жауаптылық қағидасы:
– Бірде-бір құқық бұзушылық мемлекет үшін елеусіз қалмауға тиіс;
– Құқық бұзушы міндетті түрде заң алдында жауапты;
– Құқық қорғау органдардың қызметкерлерінің жоғары кәсіпқойлығы;
Заңды жауапкершіліктің өз уақытында орындалуы. Кері жағдайда ол өзінің
мәнін жойып, құқық бұзушылық жасалған уақыттағы әлеуметтік жағдайға
байланысты сәйкестілігін жояды.
Жалпы құқық теориясы тұрғысынан құқықтық реттеу механизімінде құқық
бұзушылық жаңа қатынасты тудырып өзгертіп, тоқтататын заңды себептің рөлін
атқарады. Бұл жағдайда құқық бұзушы мен мемлекет арасында әрекет
жасалғаннан бастап қорғаушы құқық қатынасы орын алады. Бұл құқық
қатынасының заңды мазмүны оның қатысушыларының субъективтік құқықтары мен
міндеттерін құрайды. Мемлекет құқық бұзушылық фактісін бекіткеннен кейін,
кінәліге күштеу қолдануға құқылы. Бірақ, жасалған әрекетті қылмыс,
азаматтық құқық бұзушылық, әкімшілік немесе тәртіптік теріс қылық деп
бағалайтын құқық нормасының санкциясы бойынша жүзеге асады. Құқық бұзушы
ресми түрде кінәлі деп табылса, жасалған әрекеті үшін құзыретті органның
тағайындаған жазасын орындайды және ол жазаның тиісті құқық нормасының
шегінен шығып кетпеуін талап етуге құқылы. [3]
Мемлекет қоғамдық өмірде тәртіпті қамтамасыз ету барысында, заңның
шегінде және заңның негізінде әрекет етеді. Завдылык, режимі құқық тәртібін
қалыптастырады, олай болса, құқықтық жауапкершілік адамдардың өрекетін
құқықтық реттеудің нәтижесі болып табылады.
Сонымен занды жауапкершіліктің функциялары:
1. Жазалау — құқық бұзушыға, қоғамның басқа да мүшелеріне, келешекте
құқық бұзушылыққа жол бермеуін ескертеді.
2.Бұзылған құқықты қалпына келтіру — азаматтық құқық пен реттелетін
қоғамдық қатынастарға сәйкес, бұзылған құкықты қалпына келтіреді.
З.Тәрбиелік азаматтық занды сақтап, өзгелердің құқықтары мен занды
мүдделерін құрметтеуге баулаиды.
Заңды жауакершіліктің жасалу сипатына байланысты тәртіптік, әкімшілік,
материалдық, азаматтық және қылмыстық деп бөледі. Жауапкершіліктің
әрқайсысына өзіндік жазалау шарасы мен ерекше қолдану тәртібі тән болады.
Тәртіптік жауапкершілік. Тәртіптік жауапкершілікті бұзу салдарынан
жауапкершілік пайда болады. Оның үш түрі кездеседі:
– ішкі еңбек тәртібі ережелеріне сәйкес;
– бағыну тәртібіне байланысты салалардағы ережелерге байланысты
қорғаныс;
– темір жол, су, әуе транспортының ережелеріне сәйкес.
Қылмыстық және өкімшілік құқықтық жауапкершілік заң нормаларында
көрсетілген құқық бұзушылықтар үшін қолданылады. Қылмыстық және әкімшілік
жауапкершілікке тартушы субъект болып табылады. Қылмыстық жауапкершілік әр
кез жекелік сипатқа ие болады. Яғни, қылмыстық жауапкершілікке қылмыс
жасаған адам ғана тартылады. Әкімшілік жауапкершіліктің түрлері: ескерту,
айыппұл, қатаң сөгіс.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік құқық бұзушының өзге тұлғаның
мүддесіне байланысты келтірілген шығынды өтеу үшін занда немесе шартта
көрсетілген төлемді төлеу немесе зиянның орнын толтыруға байланысты
орындалады. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің мақсаты — тиісті субъект
бұзылған мүліктік құқықты қалпына келтіру болып табылады. Бұл
жауапкершілікке келтірілген шығынды толығымен өтеу қағидасы тән.
Жауапкершіліктің қай түрі болмасын құқық тәртібін қорғау, азаматтарды
құқық нормаларын өз еріктері мен орындауға тәрбиелеу, олардың құқыққа сай
тәртіптің қажеттігін түсінуге баулуға негізделген. Мемлекетте заңдылық пен
құқық тәртібін қамтамасыз етудің бірден-бір әдісі — азаматтарды шынайы
түрде мемлекеттің алдындағы, құқықтары мен міндеттерінің қамтамасыз
етілгендігі жөнінде сендіре білу болып табылады.
Занды жауапкершіліктің тәрбиелік ықпалының тиімділігінің алғы шарты —
құқық бұзушыны қоғам, ұжым болып жазалау. Сендіру тек күштеу әдістерінің
орынды үйлесімділігі ғана заңды жауапкершіліктің жоғары деңгейде әрекет
етуін қамтамасыз етеді.
Занды жауапкершіліктің түрлерін оның жүзеге асырылу тәртібі, нысанымен
шатастырмау керек. Заңды жауапкершілік тұрлі нысанда жүзеге асуы мүмкін.
Мәселен, азаматтық құқықтық жауапкершілік — соттық, әкімшілік тәртіпте
жүзеге асырылады. Ал жауапкершіліктің кейбір түрлері, мәселен, қылмыстық —
тек соттық тәртіпте іске асады.
Сонымен, құқық бұзушылықты — құқық нормаларын, оның қағидаларын, ол
жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау және оған жол
берген адам міндетті түрде занды жауапкершілікке тартылады. Тура жауаптан
босататын мән — жайлардың да орын алатынын ескерген жөн.
Қажетті қорғану. Әркімнің жеке өміріне өзінің және от басының
құпиясына қол сұғылмауына, абыройы мен ар намысын қорғауына құқығы бар.
Қажетті қорғану деп заң қорғайтын мүддені қылмыскердің қол сүғуына оған
зиян келтіру арқылы қорғануды айтамыз. Қажетті қорғану қылмыскердің
озбырлығына қарсы қолданылатын әрекет. Осындай әрекеттің нәтижесінде
қылмыскердің денесіне жарақат түсуі мүмкін. Ол тіпті өлуі де мүмкін. Адам
қылмыскердің зорлығынан қашып күгылуы мүмкін. Алайда, қылмыстың объектісі
болған адам, қылмыскерден қашпай, оған бар күшімен қарсылық көрсетсе, бұл
қажетті қорғану болып табылады. Ол занды болуы үшін заң қорғайтын мүддеге
төнген қауіпті әрекетке тойтарыс беруге бағытталуы керек. Қажетті қорғану
арқылы азамат өзінің жеке басын, өмірін, денсаулығын, мүлкін, саяси
әлеуметтік басқа да құқықтарын қорғай алады. Қажеттік қорғану арқылы
қылмыстық жауапқа тарту жасына толмаған баланың да әрекетінен қорғануға жол
беріледі.
Занды қызмет міндеттерін атқарып жүрген лауазым иесі өз өміріне қауіп
төнсе ғана қорғануды қолданады, басқа жағдайда қажетті қорғануды қолдануға
болмайды. Егерде лауазым иесінің әрекеті заңсыз болып көрінсе, (қамап қою,
ұстап тұру, т.с.с.) азамат оған қарсыласпай, заңсыз деген әрекетке шағым
бере алады. Лауазым иесінің заң қорғайтын мүддеге көрінеу қылмыстық қол
сұғуына ғана қарсыласуға болады, мәселен, милиция қызметкері мас күйінде
бұзақылық жасап, біреудің өміріне, денсаулығына қауіп төнген жағдайда
қажетті қорғану мүмкіндігі пайда болады (милиционер қажетсіз жағдайда
құралын пайдаланса, кісілерді қорқытса т.с.с). Қажетті қорғану болуы үшін
қылмыс басталуы (тонай бастау, ұра бастау) немесе қылмыс қаупі тікелей төну
керек. Егер қылмыс жасалып болса, қылмыс қаупі өтіп кетсе, қажетті
қорғануды қолдануға болмайды. [4]
Қорғану қылмыстың түріне және қауіптілігіне сәйкес келсе ғана заңды
деп танылады. Қорғану тәсілінің қылмыстық әрекетке сәйкестігі туралы
мәселені сот қарап, шешеді. Жәбірленуші қорғану әрекетін қолданғанда оның
шегінен шығып кетуі мүмкін. Әрине, қажетті қорғанудың шегі өте жұқа әрі
уақыты байқала бермейді. Әсіресе, қылмыс қаупі төнгенде оны ойлап, білу
қиын. Өйткені шабуылға тап болған адам сасқалақтайды, үрейленеді. Осының
салдарынан ол қылмыскердің әрекетіне сәйкес емес тәсілдер қолданып, оның
қылмысына лайықсыз зиян келтіруі мүмкін. Кейбір жағдайда қажетті
қорғаныстың шегінен шығуға жол беріледі (абыройына қол сүққан қылмыскерді
әйелдің өлтіруі, тонаушыға қарсы қару қолдану т.с.с). Болған жағдайлардың
барлығын жан-жақты тергеп мәселені шешетін сот.
Мәжбүрлі қажеттілік күйінде жасалған әрекет заңды және қоғамға қауіпті
емес деп табылады. Мәжбүрлі қажеттілік жағдайында заң қорғайтын екі мүдде
бірімен-бірі айқасады. Осы айқасудың нәтижесінде тек біреуінің сақталуы
мүмкін болғандықтан, екіншісі құрбан болады. Заң қорғайтын мүддеге қауіп
адамның әрекетінен, сәтсіз жағдайдан (көшеде тайып құлап, аяқ қолын
мертіктіру), табиғи апаттан (жер сілкіну, су тасу, өрт, т.с.с.) болуы
мүмкін. Мәжбүрлі қажеттілік жағдайында қауіп нағыз анық болуы керек.
Мәселен, сүзеген сиыр адамға тура ұмтылғанда, оны атып өлтірді делік. Бұл
адамды жануарды өлтіріп, зиян келтіргені үшін мүліктік жауапқа тартуға
болмайды. Мәжбүрлі қажеттілік жағдайда келтірілген зиян занды деп танылады:
– Егер төнген қауіптен сол сәтте қорғайтын мүддеге зиян келтірмей
бетін қайтаруға болмаса.
– Егер келтірілген зиян бетін қайтарған зияннан әлде қайда кем
болса (үлкен үйді, өрттен сақтап қалу үшін жанып жатқан төбесін
қирату, жараланған адамды жедел емханаға жеткізу үшін біреудің
көлігін рұқсатсыз айдап кету т.с.с).
Әдетте жасалған құқық бұзушылыққа байланысты жауапкершілікті
тағайындау барысында істелген әрекеттің түрі, ауырлығы, жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар ескеріледі.
Сонымен, құқық бұзушылық жайында қандай ой қорытуға болады?
Құқық бұзушылықты болдырмаудың бірден-бір шарты құқықтық және қоғамдық
тәртібінің сақталуына келіп тірелмек. Қоғам құқықтық тәртібіне негізделіп,
арқа сүйеп қалыптасып, өмір сүре алады деген сөз. Өйткені қоғамдағы толып
жатқан қарым-қатынастың басым көпшілігі құқық арқылы басқарылып, құқыктық
іс-әрекет арқылы реттеліп отырады. Яғни, әрбір азамат өз мүддесін,
мақсатын, тәртіпке сәйкес дамытады. Сол арқылы іске асыруға тырысады. Осы
шарт орындалғанда ғана қоғамда құқықтық тәртіп қалыптасып, нығаяды.
Толығымен құқықтық тәртіп орнайды:
– Жеке адамның бостандығы, құқығы толық түрде қорғалғанда.
– Қоғамдағы тәртіптің жағдайы жақсарады, нығаяды.
– Қоғамның саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени-идеологиялық
негізі дамып нығая түседі.
– Демократия дамып, құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам құруға
мүмкіндік туады.
Ендеше, қоғамдық тәртіп орнатудың басты жолы — түрлі әлеуметтік
нормалардың, былайша айтқанда, адамдардың мінез-құлідын реттейтін
қағидалардың орын алуы. Қоғамдық төртіптің бір бөлігі бұл — дәстүрлік
тәртіп. Әлеуметтік нормалардың ең негізгісі, алғашқы пайда болғаны — әдет-
ғұрып, дәстүр қағидалары. Әр халықта олар ежелден-ақ қалыптасқан. Мәселен,
кдзақ халқының әдеттерінің заң сияқты күші болған. Қасым ханның Қасқа
жолы, Есім ханның Ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы. Осындай
әдеттердің күшімен қоғамда тәртіп орнатылған. [4]
Әлеуметтік нормалардың маңызды түрі — әдептік нормалар. Ол әдептік
тәртіпті реттейді. Әдептік нормалардың құқық сипаты болмайды. Олар адамға
құқық бермейді, міндет жүктемейді. Негізінен адамның ар-ұятын, намысын
қалыптастырып, солар арқылы қоғамдық тәртіп орнатуға ұйытқы болады. Әдептік
нормалар құқықтық нормаларға түрткі-негіз болып отырған. Құқықтық
нормалардың басым көпшілігі әдептік нормалардан нәр алады, соларға арқа
сүйейді. Неғұрлым құқық нормаларға әдептік нормалар арқау болса, соғүрлым
заңдардың әлеу.лермен реттеле келіп, нәтижесінде толыққанды қоғамдық тәртіп
орнап, құқық бұзушылыққа қарсы үлкен тосқауыл орнатады.
Заңды жауапкершілік ұғымымен байланысты сұрақтар мемлекет және құқық
теориясында дискуссоналды болып табылады. Заңды жауапкершілік туралы
көптеген анықтамалар бар, оларды бір жақты салысту мүмкін емес.
Жауапкершілік кең мағынада тұлғаның қоғамға және мемлекетке, басқа
тұлғаларға қатынасында өзінің міндеттерін дұрыс ұғынып, белгілі бір
талаптарды орындауы.
Жаупкершілік тар мағынада немесе әлеуметтік – заңдық мағынада
құқықбұзушылық жасаған тұлғаға заңда көзделген тәртіптпен мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасын қолдану.
Заңды жауапкершілікке негіз болып құқықбұзушылық танылады.
Заңды жауапкершілікті сипаттайтын негізгі белгілер:
1) ол ерекше мемлекеттік мәжбүрлеу аппаратына сүйенеді, бұл құқық
нормасымен қарастырылған санкцияны жүзеге асырудың нақты нысаны;
2) қоғамға қауіпті құқық бұзушылық жасаған уақыттан бастап пайда
болады;
3) іс жүргізушілік нысанында қолданылады.
Осы аталған белгілер заңды жаупкершіліктің міндетті белгісі болып
табылады.
Адамның іс-әрекеті әр алуан әлеуметтік қағидалармен сәйкес реттеліп
отырады. Адам өмір сүретін қоғамдық ортада оның сана- сезіміне, іс-
әрекетіне, жүріс-тұрысына әдептік қағидалар, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар
өз әсерін тигізеді. Өзіне де, өзгеге де жалпыға бірдей әдеп сақтаған
адамдыжұртшылық тәрбиелі адам деп санап, мәдениетті, зиялы адам ретінде
қошеметтеп, құрметтейді. Ал көпшілікке тән әдет-ғұрыптарды сақтамай, тәртіп
бұзғандарға жұртшылық күдікпен қарайды, ондайлар көпшіліктің теріс пікіріне
тап болады. Ұяты бар арлы адам басқалардың, қоғамның пікірін жоғары
бағалап, әдепсіз қылықтардан, жаманаттан өзін аулақ ұстайды.
Адамгершілік принциптер мен қағидалар, әдет-ғұрып, дәстүр, сондай-ақ
құқық ережелері т.б әлеуметтік қағидалардың негізі болып саналады. Бұған
адамның күнделікті өміріне үңіліп қарасаңыз, көзіңіз жетеді. Мысалы, кім
ұрлық жасаса, ол-ар мен ұяттан айырылған адам. Егер ата-ана баласына үнемі
қамқор көзбен қараса, өзі де жоғары мәдениетті, парасатты адам болса, оның
балалары да адамгершілігі жоғары, заң талаптарынан аулақ кетпейтін, кәдімгі
жақсы адамдар қатарында болады. Мұнда құқықтық нормалар адамгершілік, ар-
ұяттық принциптерге сүйенеді.
Егер адамдардың басым көпшілігі заң нормаларын сақтап, оның ережелерін
дұрыс орындайтын болса, онда қоғам тыныштықта өмір сүретін болады. Мұндай
қоғамда әрбір адам тыныштықта қалыпты өмір сүреді, өзінің денсаулығын,
дүние-мүлкін сақтау жөнінде көп алаңдамайды. Егер қоғамдық ортаның қалыпты
өмір сүруі төмендеп кетсе, онда ел ішінде адамгершілік қасиеттер де
төмендеп, бірден қылмыс көбейіп кетеді. [5]
Әрине, адамдардың басым көпшілігі адамгершілік нормаларды аяққа басып,
тәртіп сақтамаса, қоғам бір қалыпты өмір сүре алмайды. Мұндай қоғамның
болашағы да жоқ. Осындай жағдайды болдырмас үшін адамгершілік тәрбиені
күшейтіп, адам санасына заң ережелерін сақтау міндетін орнықтырып, үнемі
бақылап, қамқорлық жасап отыру қажет. Ал бұл үшін заңды іс-әрекет деген не
екенін әр адамның білуі керек. Егер заң талабы іс жүзіне асырылатын болса,
адамдар мінезінің төмендегідей белгілері байқалады.
1.2 Жауапкершіліктің түрлері және оның түсінігі
Жалпы заңды жауапкершілік мынадай түрлерге бөлінеді:
– Еңбек немесе тәртіптік жауапкершілік.
– Қылмыстық жауапкершілік.
– Азаматтық – құқықтық жауапкершілік.
– Әкімшілік жауапкершілік.
Қылмыстық жауапкершілік.
Кез келген заң бұзушылық мінез-қылық қоршаған ортаға, қоғамға, белгілі
бір мөлшерде қауіп әкеледі. Ал қылмыс дегеніміз-қоғам үшін ерекше қауіпті
құбылыс. Жасалған қылмыс үшін ең алдымен қылмыскердің құрбаны зардап
шегеді. Қылмыстың құрбаны кез келген әлеуметтік топтың адамдарынан: қарттар
мен жастар, ер мен әйел, сау мен ауру, кедей мен бай, қазақтар, орыстар,
тағы басқалар болуы мүмкін.
Қылмыскерлерден әсіресе жасөспірімдер зардап шегеді. Олар құрбандыққа
тікелей де, жанама түрде де тап болады. Егерде адам қылмыс істесе, оның
балалары зардап шегеді. Егер бала отбасында жақсы тәрбиеленбесе, үйде үнемі
дау-жанжал болып тұрса, ол балаларға өте зиянды, жағымсыз әсер етеді.
Көптеген қылмыскерлер дәл осындай отбасынан шығады.
Сонымен, қылмыс дегеніміз не?
Қылмыс-қоғам үшін қауіпті заң бұзушылықтың өрескел көрінісі, ол заң
тыйым салған, заңмен жазаланатын, әрекетті немесе әрекетсіз өрескел
қылықтар. Қылмыс алуан түрлі болып кездеседі.
Қылмыстық әрекет қоғамдық қауіпсіздік жағдайына қарай онша ауыр емес
қылмыс, орташа ауыр, ауыр және ерекше ауыр қылмыс түрлері болып бөлінеді.
Онша ауыр емес қылмыс үшін 5 жылға дейін мерзімге жазаланады. Ал орташа
ауыр қылмыс үшін жаза – 5 жыл және одан да жоғары мерзім. Ауыр қылмыстың
жазасы – 12 жылға дейінгі мерзім. Ал ерекше ауыр қылмыстың жазасы – 12
жылдан артық мерзім немесе өлім жазасы. Қылмыс адамның өміріне,
денсаулығына, ар-ұжданы мен қадір-қасиетіне, дүние-мүлкіне зиян келтіреді.
Қылмыс мемлекетке қарсы да жасалады. Қайғы-қасіретті жағдайлар нәтижесіне
байланысты да қылмыс жасалуы мүмкін. Кейбір адамдар жасаған қылмысын өзінің
кәсібі деп есептейді. Қалыптасқан ұры (вор в законе) деген сөз бар. Ондай
адамдарды кәсіби қылмыскер дейді. Мұндай қылмыстарды істейтін қылиыскерді
біздің заманымызда қауіпті немесе өте қауіпті рецидивист (жырынды,
баукеспе) дейді. [6]
Қылмыстық әрекеттердің себептері жөнінде ғалымдар, құқық қорғау
органдарының қызметкерлері әр алуан пікірде. Марксистер мұндай қылмыстың
тегін қанаушы қоғамнан іздеп, оны жеке меншіктікпен байланыстырды. Олардың
пікірінше, қанаушы тапты жойғаннан кейін байлардың кедейлерді қанағаны да
жойылып, социализм орнағаннан кейін қылмыс біткеннің бәрі дерлік қоғамнан
түбірімен жойылады деп есептеді. Біздің елімізде кемелденген социалистік
қоғам құрылды, бірақ қылмыс азаймады. Керісінше, кісі өлтіру, ұрлық,
бұзақылық, тағы басқа қылмыстың алуан түрлері молайып, жеке адамның,
қоғамның, мемлекеттің мүдднсіне қол сұғатын қауіпті қылмыстар кең етек
алды. Сондықтан қылмыстың себептерін жеке меншікпен, қанаушылықпен
байланыстыру дұрыс болмайды.
Біз социализмнен, социалистік идеядан бас тарттық. Конституциямыз
демократиялық, бұрынғыдан гөрі шынайы адамгершілікті қоғам құру міндетін
алға қойып отыр.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда
әлдеқайда демократиялық мемлекет деп саналуының өзі негізсіз емес. Бірақ,
өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы бар.
Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығы десе, кейбіреулер
керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан не кешпеді,
жеңіл жазадан да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де- бәрі де болды.
Бұлардың барлығы да қылмыс жасауды тоқтата алмады. Мүмкін, әлде қылмыс
дегеніміз мүлднм жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп тұрғанда бола
беретін құбылыс па? Шынын айтқанда, мұндай ғылыми теория да жоқ емес.
Қылмыстың болашақтағы тағдыры жөнінде дәл айта қою мүмкін бола қояр ма
екен, бірақ оның жалпы алғандағы немесе кейбір жеке, нақты себептерін
анықтау мүмкін болса керек. Қазақстанда қылмыстың өсе түсуіне әсер ететін
себептер кедейшілік, жоқшылық, жұмыссыздық, мәдениеттің төмендеп кетуі,
адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуі,
адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуі,
маскүнемдіктің етек алуы, нашақорлық, порнографияның кері ықпалы, полиция,
прокуратура, сот жұмыстарының тиімді жүргізілмеуі тағы басқа себептер екені
айқын. Қылмыстың едәуір бөлігі ашылмай қалады, сондықтан сазайын тартпаған
қылмыскерлер одан сайын дандайсып, басқа да қылмыстар жасайды.
Қылмыстың алдын алу. Жоғары да айтылғандарға қарап, біздің қоғамда
қылмыс бой берместей етек алып кетті деуге болмайды. Азаматтарымыздың басым
көпшілігі дұрыс өмір сүреді, балаларын жақсы тәрбиелейді, өзіне және
қоғамға пайдасын тигізіп, еңбек етеді, білімдерін көтереді, т.б. Бірақ
қылмыстың қауіпті екені соншалық, адам жасаған қылмыстың зардабы бір адамға
немесе адамдар тобын трагедияға, қайғы-қасіретке ұшыратуы мүмкін. Сондықтан
қылмысқа қарсы күрес тек қана құқық қорғау органдарының ісі деп түсінбеу
керек. Әрине, қылмыс істегендерге қарсы күрес- бірінші кезекте полиция,
прокуратура, соттың тікелей міндеті. Бұл органдардың қызметкерлері халық
арасында заң тәртіптерін түсіндіру жұмыстарын, облыстағы, қаладағы,
ауылдағы құқық тәртібінің жайын кеңірек хабарлап, өздерінің осынау қауіпті
де ауыр жұмыстары жөнінде әсерлі әңгімелеп отырса игі іс болар еді.
Мемлекет полиция қызметкерлері, тергеушілер, прокурорлар мен судьялар
санын үздіксіз көбейте бере алмайды. Сондықтан саналы азаматтар құқық
қорғау органдарына көмек көрсетіп отыруы тиіс. Егер ойлап қарасақ, мұның
өзі- адал ниетті, заңды мүлтіксіз орындап жүрген адамдардың өздерін
қорғауға қажетті іс.
Қылмыс ұғымы туралы. Қылмыс өзінің ерекше түрлерімен айқындалады, яғни
қылмыстың да өзіне ғана тән белгілері бар. Қылмыс- заң жүзінде танылған,
қоғамға қауіпті іс-әрекет. Мұндай анықтама адам өмірінің денсаулығы мен
қадір-қасиетінің өзгеше қымбаттылығынан, мемлекет мүддесінің бәрінен де
жоғары екендігінен туындайды. Қылмыс едәуір дәрежеде жеке бір адамға қарсы
жасалады. Қоғамның өзі жеке адамдардан құралатындықтан, нақтылы бір адамға
жасалған қылмыс қоғамға да қарсы жасалған қастандық қылмыс болып
есептеледі. Қоғамның жеке бір мүшесіне қастандық жасай отырып, қылмыскер
сонымен бірге қоғамға, мемлекетке, оның құқықтық негіздеріне де өзінің
теріс пиғылды екенін көрсетіп алады. [7]
Қылмыстың басты бір белгісі- қылмыс істеген қылмыскердің (субьектінің)
қабілеттілігі болып табылады. Қылмыс істеген кезінде 16 жасқа толған адам
жауапқа тартылады. Кейбір жағдайда өте ауыр қылмыс істеген 14 жастағы
қылмыскер де жауапқа тартылады.
Қылмыс әдейі, қасақана немесе байқаусызда жасалуы мүмкін. Әдейі
жасалған қылмыс тікелей не жанама түрде болады. Адам өз әрекетінің немесе
әрекетсіздігің қоғамға қауіпті екенін біле тұрса да, қасақана қылмысқа
барса, бұл ойланып, саналы түрде, әдейі жасалған қылмыс болып саналады.
Мысалы, қылмыскер адамды атарда, оның өмірі қиылатынын біле тұрып оны
өлтіру үшін атады. Бұл – тікелей жасалған қылмыс. Ал жанама түрде жасалған
қылмыс, егер қылмыскер өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігің қоғамға
қауіпті екенін сезе тұрып, оның артындағы зардабын біле тұра, бұлай
жасағысы келмей тұрса да, қасақана қылмысқа барады. Мысалы, Б. Ішіп алған
жағдайында өзен жағасында демалып жатқандарға тиіседі, бұзақылық жасап, В.-
ны өзенге итеріп жібереді, ал В. Суда малту білмегендіктен, суға кетіп
өледі. Бұл жерде бұзақы оны қасақана өлтіру ниеті болмаса да, суға кетеді
деп ойламаса да, адамды өлтіріп алды.
Кейбір қылмыстар әдейі, қасақана жасалады. Мысалы, мұндай қылмысқа
ұрлық жасау, бұзақылық т.б. жатады. Сондай-ақ қылмыс абайсызда, оқыстан да
жасалады. Артындағы зардабын біле тұрып, жасалатын қылмыстар да болады.
Мұның барлығы адамның жеңіл ойлылығынан, алды-артын ойламағандықтан да
туындайды. Оның үстіне жайбарақаттық, селқостық, өз тағдырына да, басқаның
тағдырына да адамгершілікпен қарамайтындықты қосыңыз. Мысалы, демалып,
сапар шегіп жүрген турист орманға серуендеп барғанда, өзі жаққан отты
сөндірмей кете барады, енді тамшылай бастаған жаңбыр сөндіреді деп
есептейді. Артынан іле-шала аса қауіпті өрт бұрқ ете түседі.
Кейбір қылмыстар салақтықтан, дүниеге, қоршаған ортаға қалай болса
солай, мән бермей қараушылықтан да туады. Адамдар әрқашанда өзіне, басқаға
да абаймен, адамгершілік парасатпен қараса, қылмыстың да болмауы мүмкін.
Қалай десек те өз ісінің басқаға зардабын тигізбеуді ойлау әркімнің
азаматтық, адамдық борышы болуы тиіс.
Әлбетте, әдейі, қасақана қылмыс жасайтын адам псхкалық жағынан сау
болады. Өз ісіне өзі есеп бере алмайтын, істеген ісінің алдын-артын,
шектіретін зардабын саналы түрде ойлай алмайтын адам қылмыскер деп танылуы
мүмкін емес. Егер адам қылмыс жасау кезінде оның қоғамға қауіптілігін
сезбесе, өзін-өзі ұстап тұра алмаса, псхкалық ұстама кезінде еш нәрсені
сезбейтін болса, немесе жалпы кем ақыл болса, ондай адам қылмыстық жауақа
тартылуға жатпайды. Сот оны емдеуге мәжбүр ете алады. Егер адам мас
қалпында қылмыс жасаса, онда ол жауапкершіліктен босатылмайды. Мас болу
дегеніміздің өзі-арақ, есірткі және де басқа жындандыратын заттарды
пайдалану.
Қылмыстың тағы бір түрі- заң қылмыс деп танитын әрекеттілік немесе
әрекетсіздік. Әрекет дегеніміз заңды бұзушылық болып табылатын, адамға ашық
түрде қарсы шабуыл жасау, белсенді жағымсыз мінез-қылық. Егер адам мұны өз
еркімен жасаса, ол қылмыс болып табылады. Қылмыстың көпшілігі белсенді
әрекетпен жасалады. Ал әрекетсіз қылмыс- заңда көрсетілген міндеттерді
орындамау. Кейбір қылмыстар, міне, осы жолмен жасалады. Мысалы, полиция
қызметкері жасалған қылмысты көре тұрып, оны тоқтату үшін шара қолданбайды.
Дәрігер ешбір дәлелсіз себеппен ауыр науқасты қарап, оған дер кезінде көмек
беруден бас тартады. Автомобиль жүргізуші жәбір көріп, не зардап шегіп
тұрған адамды сұраған жеріне жетуіне көмек жасамаса, бұл да қылмыс болып
есептеледі.
Кәмелеттік жасқа толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі. Бұл күнде
кәмелеттік жасқа толмағандар да көптеген қылмыстар жасайды. Кісі өлтіру,
әйел зорлау, ұрлық, бұзақылық және басқа қылмыстар да осылардың қолымен
жасалып жатады. Кәмелеттік жасқа толмағандар қылмысты жекелей де, топ болып
ұйымдасып та жасайды. Мұның өзі- қоғам және оның болашағы үшін үлкен қатер,
жасөспірімдердің қауіпті жолға түсуі- барып тұрған қасіретті құбылыс.
Жасөспірімдер қылмыс жасай отырып өз басына ғана емес, қоғамға, өз
отандастарының мүддесіне, өзінің туған-туысқандарына үлкен зиян жасайды,
жапа шектіреді. Жасөспірім қылмыскерлер бірінші кезекте өзінің отбасына
қасірет болып жабысады. Мысалы, Қазақстанда жыл сайын он мыңға жуық отбасы
жойылады. Көптеген отбасында бірден, екіден, кейбіреулерінде одан да көп
бала бар. Негізінде балалар үйде анасымен қалады. Ал кейбір аналардың бала
тәрбиелеуге тәулігіне жарты сағат қана уақыты арналады. Мұндай отбасында
баланы тәрбиелеу жұмысы ойдағыдай болмайтыны түсінікті. Міне, жоғарыдай
жағымсыз жайлар осындай отбасынан шығып жатыр. Тіпті, тәрбиесі дұрыс деген
отбасынан да жағымсыз қылықты балалар шығатыны бар. Жалпы алғанда жасы
толмағандардың арасынан шығатын қылмыскерлер-қоғамның адамгершілік
дәрежесінің қандай екенін көрсететін көрсеткіш. Жасөспірімдердің ішінде
қылмыскерлер көп қоғам- адамгершілік дәрежесі төмен қоғам болып саналмақ.
Сондықтан жас буынға қамқорлық жасау тек қана мемлекеттік емес, әр
отбасының, әр мектептің, баласы бар адамдардың – барлығының бірден-бір
міндеті болып табылады.
Жоғарыда көрсеткеніміздей, қылмыс жасаған кезде жасы 16-ға толған адам
жауапқа тартылады. Бірақ кейбір жағдайда 14 жастан бастап та жауақа
тартылуы мүмкін. 14 жастан қылмыс жасайтындар мынадай жағдайларда жауақа
тартылады:
– кісі өлтіргені үшін;
– қасақана денеге жара салғаны, денсаулығына зиян келтіргені үшін,
бұл қылмыс ауыр, орташа ауырлықта және жеңіл болып үш түрге
бөлінеді;
– әйелді зорлағаны үшін;
– қарақшылық шабуыл жасағаны үшін;
– тонағаны үшін;
– ұрлағаны үшін;
– бұзақылық жасаудың ауыр түрі үшін;
– өте ауыр жағдайда мемлекеттік немесе жеке меншіктік мүлікті
жойғаны үшін;
– қаруды, әскери оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен қондырғыларды ұрлап
не қорқытып алғаны үшін;
– қасақана жол құрылысын, көлікті т.с.с. жарамсыз еткені үшін;
– жыныстық қатынаста зорлық жасағаны үшін;
– адам ұрлағаны үшін;
– қарақшылық жасағаны үшін;
– қорқытқаны, үрейлендіргені үшін;
– ұрлап әкету мақсатымен автомобильдер мен басқа көлік түрлерін
иемденгені үшін;
– терроризм үшін;
– аманаттыққа тұтқындағаны үшін;
– террорлық акт жасалады деп жалған хабар таратқаны үшін;
– вандилизм (мәдениет мұраларын, зиратты, тағы басқа қасиетті
орындарды қирату) сияқты және басқа да адам психикасына зардабы
тиетін улы заттарды ұрлау немесе қорқытып алғаны үшін;
– өлгендердің сүйегін немесе олар жерленген зираттарды қиратып,
қорлағаны үшін.
Жоғарыда көрсетілген қылмыс түрлерінің барлығы да адамдардың жеке басы
мен денсаулығы үшін де, мемлекет үшін де аса қауіпті, олардың мүддесіне
үлкен зиян келтіретін қылмыстар. 14 жасқа қарай жасөспірімдер мұндай
қылықтардың қылмыс болып саналатынын толық түсінеді. Сондықтан мұндай
жастар кісі өлтіру, аса ауыр бұзақылық жасау, ұрлау, әйел зорлау, тонау
қылмыстарын саналы түрде жасау арқылы өзге адамдарға, мемлекетке қасақана
қарсы шығады. Мемлекет мұндай жастардың қылмысты істеріне жайбарақат
қарамайтыны өзінен-өзі түсінікті. Жас адамның өмірі қаншалықты аянышты
болғанымен, мемлекет жазықсыз адамдардың, өз азаматының өмірін, денсаулығын
сақтау, қылмыскердің қол сұғу зұлымдығынан сақтап қалу мақсатында қатаң
шаралар мен жазалар қолдануға мәжбүр болады.
14 жасқа дейінгі жас балалар деп есептеледі де, жауапқа тартылмайды.
Бұлардың ішінен қауіпті әрекет жасағандар болса, тәрбие түріндегі мәжбүрлік
шаралар қолданылады. Мұндай шаралар қылмыстық жаза деп есептелмейді.
Әдеттегідей, мұндай істер мен жергілікті әкімияттың жанындағы жасөспірімдер
жұмысы жөніндегі комиссия шұғылданады.
Кәмелеттік жасқа толмаған және 16 жастағы жасөспірім кез келген
қылмысы үшін жауапқа тартылады. Кәмелеттік жасқа толмағандарға қолданылатын
жазалар мыналар: а) айып салу; ә) белгілі бір кәсіппен айналысу еркінен
айыру; б) қоғамдық жұмыстарға тарту; в) тәртібін түзету жұмыстары; г)
тұтқындау; ғ) еркінен айыру.
Егер жасы толмаған сотталушының еңбекақысы немесе мүлкі болса, онда
айып салынады. Жасы толмаған қылмыскерді еріксіз қоғамдық жұмысқа жегу
істеп жүрген жұмысынан немесе оқуынан тыс уақытта орындалады.
Сот 18 жасқа толмаған қылмыскердің ісіне неғұрлым парасатты байыппен,
сабырлылықпен қарауға тиіс. Егер сот қылмыскерге тәрбиелік шараның өзі де
жеткілікті деп тапса, оны құқық бұзушылық жазалаудан босатуы да мүмкін.
Ондай жағдайда оған мәжбүр ету түріндегі тәрбиелік шара қолданылуы мүмкін.
Мұндай шара, егер қылмысты шын мәнінде әлі жасы толмаған бала жасаса,
екіншіден, жасалған қылмыс үлкен көлемде емес және орташа ауыр ауырлықта
болса, әрі ол бірінші рет жасалса ғана қолданылады.
Сот қолданылатын тәрбиелік мәні бар мәжбүрлік шаралар төмендегідей
түрде болады: а) ескерту; ә) ата-анасының не оның орнындағы асырап алған
адамның немесе мемлекеттік органның бақылауына беру; б) келтірген зиянды
өтеуге міндеттеу; в) бос уақытына шек қою, тәртібіне, мінез-құлқына ерекше
талап қою; г) арнайы тәрбиелеу үйіне немесе емдеу-тәрбиелеу мекемесіне
жіберу. Мұнымен бірге сот мәжбүр ететін басқа да шаралар қолдануы мүмкін.
Заң бұл шаралардың мазмұны қандай екенін жасөапірімге түсіндіріп айтады.
Сот, егер жасөспірім мұндай қылмыстық істі қайталайтын болса, бұдан да ауыр
жаза қолданылатынын қатты ескертеді. Ал уақытын шектеуге келетін болсақ,
мұндай шаралар рұқсат етілмейтін кейбір орындарға бармау, тәуліктің белгілі
бір уақытынан кейін үйден шығуды шектеу, мемлекеттік органдардың
рұқсатынсыз басқа жаққа кетіп қалмау сияқтылар жатады. Кәмелеттік жасқа
толмаған жасөспіріммен мектепке қайта баруды талап ету, түскен оқу орнын
бітіріп шығу, мемлекеттік органдардың көмегімен жұмысқа орналасу т.с.с.
жұмыстар жүргізілуі мүмкін. [7]
Қылмыс үшін жазалау. Жазалау дегеніміз жасаған қылмыс үшін
қылмыскердің жаза тартуы. Қылмыскер өзінің жасаған қылмысы үшін белгілі бір
жаза тартады, ол жазалардың түрлері, мысалы, жеке басының еркінен айырады,
азап шегеді. Мұндай жазалар қолданылмаса, қылмыскердің жаза тартуының мәні
болмас еді. Қылмыс жасаған адам азаматтардың құқығын сақтап, қалыпты өмір
сүру үшін жағдай жасап отырғандағы қоғаммен, мемлекет күшінің қандай
екендігін айқын сезінуі керек. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында
қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға төмендегідей жаза түрлері белгіленген:
Айып салу. Бұл- Қылмыстық кодексте көрсетілгендей, белгіленген
мөлшерде ақша өндіріп алу жазасы. Айыптың мөлшерін жасалған қылмыстың
ауырлығына және айып төлеушінің жағдайына қарай сот белгілейді.
Құқықтан айыру. Істеп жүрген қызметі құқығынан айырып, орнынан алу.
Белгілі бір өтеп жүрген қызметі құқығынан айыруды, белгілі бір мемлекеттік
қызметтен, жергілікті басқару органындағы, белгілі бір мамандықтағы қызметі
құқығынан айыруды немесе орнынан алуды сот шешеді.
Қоғамдық жұмысқа тарту. Сотталған адамды өзінің негізгі жұмысынан не
оқуынан тыс уақытта еңбекақысыз қоғамдық-пайдалы еңбекке тарту. Мұндай
жұмыс түрін жергілікті атқару органы белгілейді.
Еңбекпен түзету жұмысын сотталған адам сотта белгіленуіне қарай 2
айдан 2 жылға дейінгі мерзімде өзін апарған жұмыс орнында еңбек етіп
өтейді.
Бас бостандығын шектеу. Бұл сотталушыны арнайы орында қоғамнан
оңашаламай ұстайтын орын. Сырынан бақылау қойылады. Бас бостандығын шектеу
жасы кәмелетке толмағандарға, жүкті әйелдерге, азаматтардың басқа да
белгілі топтарына қолданылмайды.
Тұтқындау. Бұл сотталушыны қоғамнан қатаң түрде оңашалау жағдайында 1-
6 ай мерзімде ұстау. Тұтқындау 16 жасқа толмағандарға қолданылмайды.
Әскери тәртіп бөлімінде ұстау. Бұл жаза әскери қызметке шақыру
бойынша мерзімді әскери қызметін өтеп жүргендерге әскери қылмыс жасағаны
үшін қолданылады.
Бас бостандығынан айыру. Сотталушыны қоғамнан оңашалау жолымен
колонияға жіберу- жалпы, қатаң, ерекше қатаң режимдегі түзету колониясының
орнына немесе абақтыға орналастыру. Сот үкімі бойынша бас бостандығынан
айырылған 18 жасқа толмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz