Керамика өндірістің тарихы, оның қазіргі жағдайы және болашағы
I. Керамика өндірісінің дамуы мен қолдануының қысқаша тарихи очеркі 3
I.1. Керамикалық өндірісінің негізгі тобы және бұйымдардың сұрыпталуы 9
II Керамикалық материалдардың негізгі қасиеттері 11
II. I. Физикалық қасиеттері және құрылым сипаттамалары 11
II.2 Физикалық қасиеттері 11
II.3 Су сіңірімділігі 14
II.4 Механикалық қасиеттері 17
II.5 Физика . химиялық қасиеттері 19
II.6 Минерал қамырының пластикалыгын тудыратын жалпы себептер 20
II.7 Химиялық қасиеттері 21
III. Керамикалық бұйымдар мен материалдар және оларға арналған шикізаттар, олардың қасиеттері 22
III.1Саздардың сұрыпталуы 23
III.2 Сазды материалдар және олардың керамикалық қасиеттері 25
III.3 Байланыстық және байланыстыру қабілеті 27
III.4 Балқытқыштар 31
III.5 Әйнекейлер мен ангобтар 33
IV. Керамикалық бұйымдар өндірісінің негізгі схемасы 33
IV.1. Қабырғалық материалдар өндіріу технологиясы 36
IV.2. Қабырғалық бұйымдарды өндіру 39
IV.3. Пластикалык калыптау 44
IV.4. Жартылай құрғаққысу 48
IV.5. Кептіру 54
IV.6. Кептіргендегі негізгі физикалық процесстер 58
IV.7.Күйдіру 60
IV.8. Өнімді бақылау 65
V. Кірпіштің және керамикалық панелдің технологиясы 65
VI. Керамикалық панелдерді алудың технологиялық процесстері 69
VI. Қасбетті материалдар мен бұйымдар өндірісінің технологиясы 70
VI.1. Қасбетті керамикалық плиткалар 71
VI.2. Қасбетті бұйымдарды қалыптау 77
VI.3.Қасбетті бұйымдарды кептіру және күйдіру 80
VII.4. Керамикалық канализацияның құбырлар өндірісі 81
VII.1. Шикізаттар және технологиялық процесстердің схемасы 81
VII.2. Массаны дайындау 85
VII.3. Құбырларды калыптау 86
VII.4. Құбырларды кептіру 90
VII.5. Құбырларды әйнекейлеу 93
VII.6. Құбырларды күйдіру 96
VIII. Керамикалық еденді плиткалардың өндірісі 98
VIII.1. Шикізаттар және технологиялық процестің схемасы 99
VIII.2.Массаны дайындау 106
VIII.3. Еденді плиткаларды калыптау 109
VIII.4. Еденді плиткаларды кептіру 111
VIII.5.Еденді плиткаларды күйдіру 111
ІХ. Химияға төзімді керамикалық бұйымдар өндірісі 110
IX.1. Химия аппаратындағы бұйымдар 117
IX. 2. Шикізаттар 118
ІХ.3. Шикізаттар қоймасы 118
IX.4. Шамотты күйдіру және сазды кептіру 119
IX. 5. Ұсақтау 120
ІХ.6. Қышқылға төзімді бұйымдардың және химиялық аппаратуралардың массаларын дайындау 122
ІХ.7. Рашига сақинасына арналған масса 123
Х. Фосфорлы массаны, әйнекейді және суспензияларды дайындайтын
бөлім 123
X. 1. Престеу және қалыптау бөлімі 124
Х.2. Кептіру 127
Х.3. Әйнекейлеу 127
Х.4. Пеш және қойма 128
Х.5. Қышқылға төзімді бұйымдарды күйдіру 128
ХІ. Жылуоқшаулағыш материал . керамзит, олардың технологиясы 130
XI.1. Керамзиттік шағалдың қасиеттері 130
XI.2. Саздың ісінуінің негізгі теориясы 130
XI.3. Саздан газдардың бөлінуін қамтамасыз ететін факторлар 131
ХІ.4. Отты пластикалық күйдің түзілуін қамтамасыз ететін факторлар 132
XI.5. Саздың ісінуіне газды ортаның химиялық құрамының ықпалы 132
XI.6. Ылгалды саздың ісіну кезеңдері 133
XI.7. Керамзит алуға арналған саздардың ерекше касиеттері 133
XI.8. Температуралық ісіну аралығы 134
XI.9. Керамзит өндірісінде пайдаланатын қоспалар 135
XI.10. Керамикалық шағалды өндіру тәсілдері 135
XI.11. Пластикалық тәсіл 137
XI.12. Шликерлік тәсіл 137
XI.13. Керамзитті шағалды күйдіру 140
XI.14. Керамзитті салқындату 142
XI.15. Сорттау және керамзитті қоймаға жинау 143
XII Санитарлық техникалық бұйымдар 143
XII.1. Шикізаттар және технологиялық процесстің схемасы 145
XII.2. Санитарлы . техникалық бұйымдарды өндіруде шликерді
дайындау 152
XII.3. Санитарлы . техникалық бұйымдарды қалыптау 156
ХІІ.4. Санитарлы техникалық бұйымдарды кептіру 162
XII.5. Санитарлы.техникалық бұйымдарды әйнекейлеу 165
XII.6. Санитарлы .техникалык бұйымдарды күйдіру 169
XIII. Ішкі қабырғаны қаптайтын плиткалардың өндірісі 171
XIII.1. Шикізаттар және технологиялық процестің схемасы 173
XIII.2. Ішкі қабырғаны қаптайтын плитканың массасын дайындау 180
XIII.3. Плиткаларды калыптау 182
XIII.4. Плиткаларды кептіру 185
XIII.5. Қаптама плиткаларды әйнекейлеу 186
XIII.6. Плиткаларды күйдіру 189
Пайдаланылған әдебиеттер 197
I.1. Керамикалық өндірісінің негізгі тобы және бұйымдардың сұрыпталуы 9
II Керамикалық материалдардың негізгі қасиеттері 11
II. I. Физикалық қасиеттері және құрылым сипаттамалары 11
II.2 Физикалық қасиеттері 11
II.3 Су сіңірімділігі 14
II.4 Механикалық қасиеттері 17
II.5 Физика . химиялық қасиеттері 19
II.6 Минерал қамырының пластикалыгын тудыратын жалпы себептер 20
II.7 Химиялық қасиеттері 21
III. Керамикалық бұйымдар мен материалдар және оларға арналған шикізаттар, олардың қасиеттері 22
III.1Саздардың сұрыпталуы 23
III.2 Сазды материалдар және олардың керамикалық қасиеттері 25
III.3 Байланыстық және байланыстыру қабілеті 27
III.4 Балқытқыштар 31
III.5 Әйнекейлер мен ангобтар 33
IV. Керамикалық бұйымдар өндірісінің негізгі схемасы 33
IV.1. Қабырғалық материалдар өндіріу технологиясы 36
IV.2. Қабырғалық бұйымдарды өндіру 39
IV.3. Пластикалык калыптау 44
IV.4. Жартылай құрғаққысу 48
IV.5. Кептіру 54
IV.6. Кептіргендегі негізгі физикалық процесстер 58
IV.7.Күйдіру 60
IV.8. Өнімді бақылау 65
V. Кірпіштің және керамикалық панелдің технологиясы 65
VI. Керамикалық панелдерді алудың технологиялық процесстері 69
VI. Қасбетті материалдар мен бұйымдар өндірісінің технологиясы 70
VI.1. Қасбетті керамикалық плиткалар 71
VI.2. Қасбетті бұйымдарды қалыптау 77
VI.3.Қасбетті бұйымдарды кептіру және күйдіру 80
VII.4. Керамикалық канализацияның құбырлар өндірісі 81
VII.1. Шикізаттар және технологиялық процесстердің схемасы 81
VII.2. Массаны дайындау 85
VII.3. Құбырларды калыптау 86
VII.4. Құбырларды кептіру 90
VII.5. Құбырларды әйнекейлеу 93
VII.6. Құбырларды күйдіру 96
VIII. Керамикалық еденді плиткалардың өндірісі 98
VIII.1. Шикізаттар және технологиялық процестің схемасы 99
VIII.2.Массаны дайындау 106
VIII.3. Еденді плиткаларды калыптау 109
VIII.4. Еденді плиткаларды кептіру 111
VIII.5.Еденді плиткаларды күйдіру 111
ІХ. Химияға төзімді керамикалық бұйымдар өндірісі 110
IX.1. Химия аппаратындағы бұйымдар 117
IX. 2. Шикізаттар 118
ІХ.3. Шикізаттар қоймасы 118
IX.4. Шамотты күйдіру және сазды кептіру 119
IX. 5. Ұсақтау 120
ІХ.6. Қышқылға төзімді бұйымдардың және химиялық аппаратуралардың массаларын дайындау 122
ІХ.7. Рашига сақинасына арналған масса 123
Х. Фосфорлы массаны, әйнекейді және суспензияларды дайындайтын
бөлім 123
X. 1. Престеу және қалыптау бөлімі 124
Х.2. Кептіру 127
Х.3. Әйнекейлеу 127
Х.4. Пеш және қойма 128
Х.5. Қышқылға төзімді бұйымдарды күйдіру 128
ХІ. Жылуоқшаулағыш материал . керамзит, олардың технологиясы 130
XI.1. Керамзиттік шағалдың қасиеттері 130
XI.2. Саздың ісінуінің негізгі теориясы 130
XI.3. Саздан газдардың бөлінуін қамтамасыз ететін факторлар 131
ХІ.4. Отты пластикалық күйдің түзілуін қамтамасыз ететін факторлар 132
XI.5. Саздың ісінуіне газды ортаның химиялық құрамының ықпалы 132
XI.6. Ылгалды саздың ісіну кезеңдері 133
XI.7. Керамзит алуға арналған саздардың ерекше касиеттері 133
XI.8. Температуралық ісіну аралығы 134
XI.9. Керамзит өндірісінде пайдаланатын қоспалар 135
XI.10. Керамикалық шағалды өндіру тәсілдері 135
XI.11. Пластикалық тәсіл 137
XI.12. Шликерлік тәсіл 137
XI.13. Керамзитті шағалды күйдіру 140
XI.14. Керамзитті салқындату 142
XI.15. Сорттау және керамзитті қоймаға жинау 143
XII Санитарлық техникалық бұйымдар 143
XII.1. Шикізаттар және технологиялық процесстің схемасы 145
XII.2. Санитарлы . техникалық бұйымдарды өндіруде шликерді
дайындау 152
XII.3. Санитарлы . техникалық бұйымдарды қалыптау 156
ХІІ.4. Санитарлы техникалық бұйымдарды кептіру 162
XII.5. Санитарлы.техникалық бұйымдарды әйнекейлеу 165
XII.6. Санитарлы .техникалык бұйымдарды күйдіру 169
XIII. Ішкі қабырғаны қаптайтын плиткалардың өндірісі 171
XIII.1. Шикізаттар және технологиялық процестің схемасы 173
XIII.2. Ішкі қабырғаны қаптайтын плитканың массасын дайындау 180
XIII.3. Плиткаларды калыптау 182
XIII.4. Плиткаларды кептіру 185
XIII.5. Қаптама плиткаларды әйнекейлеу 186
XIII.6. Плиткаларды күйдіру 189
Пайдаланылған әдебиеттер 197
Керамика деп минералдық заттардан (саздан) немесе олардың қоспасынан қалыптасу және күйдіру арқылы өндіретін қолтума тас материалдарды айтады.
Бұрын керамикалық технология дегеніміз саздан, табиғи немесе қолтума жүдеулеткіштер, кварц құмын немесе минералдық заттар қосып өндіретін бұйымдар деп айтылып келді. Кейінгі кезде бұл технологияға құрамына саз кірмейтін техникада қолдалылатын керамикалық тәсілмен алынатын бұйымдардың өнімдері де кіретін болды. Ежелгі грек тілінде "Керамос" құмыра сазынан қалыптап кептіріп және күйдіріп алынған бұйым дегенді білдірген. Кейінірек "Керамика" деген сөз саздан жасалаған бұйымдардың бәріне таралған.
Ескі керамикалық бұйымдардың қалдықтары тас ғасырына жататын қоныстар орнынан табылуда. Құрылыс материалдар ретінде керамикалық бұйымдардың жасы 5000 жылдан асады. Саздар құрылыс материалдар ретінде адамдардың ең ертедегі даму кезінде тұрған үйшіктерді сылау үшін қолданылған. Ескі заманның адамдары саздан алынған форманы бекіту үшін кептіруді және күйдіруді үйреңді. Керамикалық өндіріс көп мыңдаған жылдар бұрын болған. Мысалы, Ніл өзенінің 20м шамасындағы түбіне әйнекейленген сазды қаңқа табылған, ол осыдан 14 мың жыл бұрын жасалған. Египетте біздің заманымыздан 12 мың жыл бұрын сазды кірпіштен тұрғызған архитектуралық ескерткіштердің бар екендігі анықталған. Оларды салу кездерінде шикі және күйдірген кірпіш қолданылған. Осыдан 4-6 мың жыл бұрын, Египеттегі пирамидалар мен храмдарды әшейкелеп әрлеуде, әйнекейленген жұқа кірпішті пайдаланған. Египеттегі алғашқы дамыған, керамика өндірісінің бай тәжірибесі алдымен Грецияға, кейіннен Италияға және тағы басқа Европалық елдерге таралған.
ТМД елдерінің территориясында да ескі ғасырда керамикалық бұйымдар жасалған және қолданған.
Бұрын керамикалық технология дегеніміз саздан, табиғи немесе қолтума жүдеулеткіштер, кварц құмын немесе минералдық заттар қосып өндіретін бұйымдар деп айтылып келді. Кейінгі кезде бұл технологияға құрамына саз кірмейтін техникада қолдалылатын керамикалық тәсілмен алынатын бұйымдардың өнімдері де кіретін болды. Ежелгі грек тілінде "Керамос" құмыра сазынан қалыптап кептіріп және күйдіріп алынған бұйым дегенді білдірген. Кейінірек "Керамика" деген сөз саздан жасалаған бұйымдардың бәріне таралған.
Ескі керамикалық бұйымдардың қалдықтары тас ғасырына жататын қоныстар орнынан табылуда. Құрылыс материалдар ретінде керамикалық бұйымдардың жасы 5000 жылдан асады. Саздар құрылыс материалдар ретінде адамдардың ең ертедегі даму кезінде тұрған үйшіктерді сылау үшін қолданылған. Ескі заманның адамдары саздан алынған форманы бекіту үшін кептіруді және күйдіруді үйреңді. Керамикалық өндіріс көп мыңдаған жылдар бұрын болған. Мысалы, Ніл өзенінің 20м шамасындағы түбіне әйнекейленген сазды қаңқа табылған, ол осыдан 14 мың жыл бұрын жасалған. Египетте біздің заманымыздан 12 мың жыл бұрын сазды кірпіштен тұрғызған архитектуралық ескерткіштердің бар екендігі анықталған. Оларды салу кездерінде шикі және күйдірген кірпіш қолданылған. Осыдан 4-6 мың жыл бұрын, Египеттегі пирамидалар мен храмдарды әшейкелеп әрлеуде, әйнекейленген жұқа кірпішті пайдаланған. Египеттегі алғашқы дамыған, керамика өндірісінің бай тәжірибесі алдымен Грецияға, кейіннен Италияға және тағы басқа Европалық елдерге таралған.
ТМД елдерінің территориясында да ескі ғасырда керамикалық бұйымдар жасалған және қолданған.
Н е г і з г і
1. Химическая технология керамики и огнеупоров /Под ред. П. П. Будникова, Д. Н. Полубояринова. - М. Стройиздат, 1972. - 552е.
2. В. Л. Балкевич, Техническая керамика. - И: Стройиздат, 1968. 2-ое издание. - М. Стройиздат, 1984. - 256с.
3. Технология фарфорового и фаянсового производства под ред. И.Булавина. М., Легкая индустрия, 1975,- 447с.
4. А.А. Балакирев, Основы технологии стеновой керамики из , лессового сырья. Алма-Ата Наука, 1981.-207с.
5. К. К. Стрелов Теоретические основы технологии огнеупорных материалов.-М. Металлургия, 1985,- 480с.
6. Д. Хюльзенберг, Х.Г.Крюгер, Т.Г.Ретинг, Г. Фернер Механизация процессов формования керамических изделий. Пер.
7. А. И Августинник Керамика, изд.-2ое,- Л,: Стройиздат 1975,- 597с.
8. С.Л. Онацкий Производства керамзита. М.: Стройиздат 1971 - 310с.
9. А. С. Болдырев, В. И. Добужинский. Технический прогресс в промышленности строительных материалов. М. Стройиздат 1980,- 360с.
10. П. В. Павлов, А. Ф. Хохлов. Физика твердого тела. - М/ Высшая школа, 1985,- 384с.
11. Строительная керамика. Справочник под. ред. Е. Л. Рохваргера,- М. Стройиздат, 1971,- 493с.
12. И.И. Мороз, М.Г.Сивчикова. Справочник по фарфорово- фаянсовой промышленности.-М.: Легкая индустрия Т 1 1976 - 296с., Т. 2., 1980- 349с.
13. Новая технология керамических плиток, Под ред. И. Добужинского . Стройиздат, 1977,- 180с.
14. И.А.Булавин. Машины и автоматические линии для производства тонкой керамики. -М. Машиностроение 1979 - 333с.
15. У.Д.Кингери. Введение в керамику.-2-е изд. Пер. с анг.-М.: Стройиздат, 1967,-499с.
16. Г.З. Зальманг Физико-химические основы керамики, пер с нем - М. : ГОСН, 1969- 396с.
17. А. Г. Добровольский. Шликерное литье. 2-е изд.,-М. Металлургия, 1977.- 240с,
18. Г.В. Нагибин. Технология строительной керамики. М.: высшая школа, 1975,- 379с.
19. A.M. Ахьян. Производства фарфоровых изоляторов чпя аппаратов высокого напряжения.- M-J1. : ГЭИ, 1961.- 279с.
20. Н.В. Никулин,В.В. Коротнев. Производства электрокерамических изделий. -М. : Высшая школа, 1970.- 304с.
21. Ю. Г. Дудеров, И. Г. Дудеров. Расчеты по технологии керамики. - М Стройздат, 1973.- 260с.
22. Практикум по технологии керамики и огнеупоров под. ред. Д. Н. Полубояринова и Д. Я. Попильского. -М. : Стройиздат, 1972- 351с.
23. С.Ж.Сайбулатов. Ресурсосберегающая технология керамического ' кирпича на основе зол ТЭС. -М. : Стройиздат, 1990.- 143с.
24. Кошляк, В.В. Калиновский. Производство изделий стройтельной керамики. -М. : Высшая школа, 1990.- 206с.
25. Сатеков. Құрылыс материалдарының негізгі қасиеттері жзне оларды анықтайтын тәсілдер. -Алматы, Республикалық баспа кабинеті. 1994,- 1866.
26. Е.С. Лукин, Н.Т. Андрианов. Технический анализ и контроль производства керамики. -М.: Стройиздат, 1986.- 268с.
27. Г. Н. Книгина, Э. Н. Вернинина, Л. Н. Тацкий. Лабороторные работы по технологии строительной керамики и искусственных пористых заполнителей. -М. : Высшая школа, 1985.- 222с.
28. И.И. Мороз Технология фарфоро-фаянсовых изделий. М, Стройиздат, 1984.
29. П.И. Боженов и др. Строительная керамики из побочник продуктов промышленности-М, : Стройиздат, 1986.
30. С.А. Коротаев. Разработка облицовочных керамических материалов с использованием побочных продуктов промышленности. Автореф.дис.канд.техн.наук. Ленинград, 1987,- с.18
31. К.К.Куатбаев, Г.Т.Пужанов. Керамика Казахстана. Алма-Ата, Казахстан, 1972.
32. Г.И.Горчаков. Қүрылыс материалдары, қазақшаға аударған Темірқүлов Т.Т. Алматы, 2000.
33. Т.Т.Темірқүлов Қүрьшыс материалдарын сынау жөніндегі лабора гориялық жүмыстар. Шымкент, 1991.
34. С.Ж.Сайбулагов. Повышение марочности кирпича на основе лессовидынх суглинков. Строительные материалы из местного сырья и отходов промышленности Казахстана. Сб.трудов 31 (14) « с. 156
35. Хохолькова Л.А. и др. Получение эффективных керамических камней на основе глин Акмолинского месторождения//Сб.трудов ВНИИстром. Выпуск 31 (14) с. 156
36. Т.Т.Темиркулов. Практикум по испытанию строительных материалов. Шымкент, 1995.
1. Химическая технология керамики и огнеупоров /Под ред. П. П. Будникова, Д. Н. Полубояринова. - М. Стройиздат, 1972. - 552е.
2. В. Л. Балкевич, Техническая керамика. - И: Стройиздат, 1968. 2-ое издание. - М. Стройиздат, 1984. - 256с.
3. Технология фарфорового и фаянсового производства под ред. И.Булавина. М., Легкая индустрия, 1975,- 447с.
4. А.А. Балакирев, Основы технологии стеновой керамики из , лессового сырья. Алма-Ата Наука, 1981.-207с.
5. К. К. Стрелов Теоретические основы технологии огнеупорных материалов.-М. Металлургия, 1985,- 480с.
6. Д. Хюльзенберг, Х.Г.Крюгер, Т.Г.Ретинг, Г. Фернер Механизация процессов формования керамических изделий. Пер.
7. А. И Августинник Керамика, изд.-2ое,- Л,: Стройиздат 1975,- 597с.
8. С.Л. Онацкий Производства керамзита. М.: Стройиздат 1971 - 310с.
9. А. С. Болдырев, В. И. Добужинский. Технический прогресс в промышленности строительных материалов. М. Стройиздат 1980,- 360с.
10. П. В. Павлов, А. Ф. Хохлов. Физика твердого тела. - М/ Высшая школа, 1985,- 384с.
11. Строительная керамика. Справочник под. ред. Е. Л. Рохваргера,- М. Стройиздат, 1971,- 493с.
12. И.И. Мороз, М.Г.Сивчикова. Справочник по фарфорово- фаянсовой промышленности.-М.: Легкая индустрия Т 1 1976 - 296с., Т. 2., 1980- 349с.
13. Новая технология керамических плиток, Под ред. И. Добужинского . Стройиздат, 1977,- 180с.
14. И.А.Булавин. Машины и автоматические линии для производства тонкой керамики. -М. Машиностроение 1979 - 333с.
15. У.Д.Кингери. Введение в керамику.-2-е изд. Пер. с анг.-М.: Стройиздат, 1967,-499с.
16. Г.З. Зальманг Физико-химические основы керамики, пер с нем - М. : ГОСН, 1969- 396с.
17. А. Г. Добровольский. Шликерное литье. 2-е изд.,-М. Металлургия, 1977.- 240с,
18. Г.В. Нагибин. Технология строительной керамики. М.: высшая школа, 1975,- 379с.
19. A.M. Ахьян. Производства фарфоровых изоляторов чпя аппаратов высокого напряжения.- M-J1. : ГЭИ, 1961.- 279с.
20. Н.В. Никулин,В.В. Коротнев. Производства электрокерамических изделий. -М. : Высшая школа, 1970.- 304с.
21. Ю. Г. Дудеров, И. Г. Дудеров. Расчеты по технологии керамики. - М Стройздат, 1973.- 260с.
22. Практикум по технологии керамики и огнеупоров под. ред. Д. Н. Полубояринова и Д. Я. Попильского. -М. : Стройиздат, 1972- 351с.
23. С.Ж.Сайбулатов. Ресурсосберегающая технология керамического ' кирпича на основе зол ТЭС. -М. : Стройиздат, 1990.- 143с.
24. Кошляк, В.В. Калиновский. Производство изделий стройтельной керамики. -М. : Высшая школа, 1990.- 206с.
25. Сатеков. Құрылыс материалдарының негізгі қасиеттері жзне оларды анықтайтын тәсілдер. -Алматы, Республикалық баспа кабинеті. 1994,- 1866.
26. Е.С. Лукин, Н.Т. Андрианов. Технический анализ и контроль производства керамики. -М.: Стройиздат, 1986.- 268с.
27. Г. Н. Книгина, Э. Н. Вернинина, Л. Н. Тацкий. Лабороторные работы по технологии строительной керамики и искусственных пористых заполнителей. -М. : Высшая школа, 1985.- 222с.
28. И.И. Мороз Технология фарфоро-фаянсовых изделий. М, Стройиздат, 1984.
29. П.И. Боженов и др. Строительная керамики из побочник продуктов промышленности-М, : Стройиздат, 1986.
30. С.А. Коротаев. Разработка облицовочных керамических материалов с использованием побочных продуктов промышленности. Автореф.дис.канд.техн.наук. Ленинград, 1987,- с.18
31. К.К.Куатбаев, Г.Т.Пужанов. Керамика Казахстана. Алма-Ата, Казахстан, 1972.
32. Г.И.Горчаков. Қүрылыс материалдары, қазақшаға аударған Темірқүлов Т.Т. Алматы, 2000.
33. Т.Т.Темірқүлов Қүрьшыс материалдарын сынау жөніндегі лабора гориялық жүмыстар. Шымкент, 1991.
34. С.Ж.Сайбулагов. Повышение марочности кирпича на основе лессовидынх суглинков. Строительные материалы из местного сырья и отходов промышленности Казахстана. Сб.трудов 31 (14) « с. 156
35. Хохолькова Л.А. и др. Получение эффективных керамических камней на основе глин Акмолинского месторождения//Сб.трудов ВНИИстром. Выпуск 31 (14) с. 156
36. Т.Т.Темиркулов. Практикум по испытанию строительных материалов. Шымкент, 1995.
КЕРАМИКА ӨНДІРІСТІҢ ТАРИХЫ, ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
КЕРАМИКА ӨНДІРІСІНІҢ ДАМУЫНЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОЛДАНУЫНЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХИ
ОЧЕРКІ
Керамика деп минералдық заттардан (саздан) немесе олардың қоспасынан
қалыптасу және күйдіру арқылы өндіретін қолтума тас материалдарды айтады.
Бұрын керамикалық технология дегеніміз саздан, табиғи немесе қолтума
жүдеулеткіштер, кварц құмын немесе минералдық заттар қосып өндіретін
бұйымдар деп айтылып келді. Кейінгі кезде бұл технологияға құрамына саз
кірмейтін техникада қолдалылатын керамикалық тәсілмен алынатын бұйымдардың
өнімдері де кіретін болды. Ежелгі грек тілінде "Керамос" құмыра сазынан
қалыптап кептіріп және күйдіріп алынған бұйым дегенді білдірген. Кейінірек
"Керамика" деген сөз саздан жасалаған бұйымдардың бәріне таралған.
Ескі керамикалық бұйымдардың қалдықтары тас ғасырына жататын қоныстар
орнынан табылуда. Құрылыс материалдар ретінде керамикалық бұйымдардың жасы
5000 жылдан асады. Саздар құрылыс материалдар ретінде адамдардың ең
ертедегі даму кезінде тұрған үйшіктерді сылау үшін қолданылған. Ескі
заманның адамдары саздан алынған форманы бекіту үшін кептіруді және
күйдіруді үйреңді. Керамикалық өндіріс көп мыңдаған жылдар бұрын болған.
Мысалы, Ніл өзенінің 20м шамасындағы түбіне әйнекейленген сазды қаңқа
табылған, ол осыдан 14 мың жыл бұрын жасалған. Египетте біздің заманымыздан
12 мың жыл бұрын сазды кірпіштен тұрғызған архитектуралық ескерткіштердің
бар екендігі анықталған. Оларды салу кездерінде шикі және күйдірген кірпіш
қолданылған. Осыдан 4-6 мың жыл бұрын, Египеттегі пирамидалар мен храмдарды
әшейкелеп әрлеуде, әйнекейленген жұқа кірпішті пайдаланған. Египеттегі
алғашқы дамыған, керамика өндірісінің бай тәжірибесі алдымен Грецияға,
кейіннен Италияға және тағы басқа Европалық елдерге таралған.
ТМД елдерінің территориясында да ескі ғасырда керамикалық бұйымдар
жасалған және қолданған.
Туркмен Республикасының территориясындағы "Каака" деген жерді
археологиялық мақсатпен қазғанда, бұдан 6 мың жыл бұрын өндірілген
керамикалық бұйымдар табылған. Олар УІ-УП ғасырда қолданылған. Қырымда
саздан жасалған құбырлар табылған. Бұл құбырлар ганчар шеңберінде
жасалынған, олардың қаңқалары әйнекейленбеген.
Кіндік Азияда Орта Азия және Қазақстан УШ- ғасырға дейінгі шамада,
күйдірілмеген сары топырақты және сазды материалдардан-пахсадан жасалынған
қабырға, шикі- кірпіш, сазды және топырақты сылақ қолданған.
Күйдірілген кірпіш және бетті керамика гипспен араласқан ерітінділерді
УІІ-УІІІ ғасырларда қолдана бастаған және ІX-XІ ғасырларда зәулім құрылыс
салуда кең таралған.
мұнда: R,- аязға төзімділігін сынағаннан кейінгі қысқандағы беріктігі
Rc- cy сіңірілген материалдарды қысқандағы беріктік шегі
Аязға төзімді материалдардың аязға төзімділік коэффициенті 0,75-тен кем
болмау керек. Материал ішінде қатқан су ісіне келе белгілі бір жағдайда
бірнеше ондаған немесе жүздеген МП-ға жететін кеуектердің қабырғасына қысым
түсіреді. Мұнда тұйық кеңістіктер өзінің қатты дене қирауына әкеліп соғатын
үлкен механикалық қысымды сезінеді. Мысалы, суды болат құбыр ішінде бірнеше
қайтара мұздатқанда, құбыр жарылады. Судың қатуы капиллярлық - кеуекті дене
түріндегі бетон, кірпіш т.б. материалдарда басқаша жүреді, кәдімгі су
сіңіру кезінде су молекулаларының кешендері ассоцияттары материалдың
майда тесіктеріне кірмейтіндігі бұған дейін айтылды, бірақ су салыстырмалы
түрдегі ірі тесіктерде қатқанда түзілген мұз қысымымен ұсақ тесіктерге
енеді. Бұл гидравликалық "сығым" судың ассоцияланған молекулалық тізбегін
үзетін энергия көзі болып табылады, яғни су ассоцияттары бұзылады.Тесік
аралық қалқалар мен капиллярлық молекулалык тартылыс күші әсерінен ұсақ
тесіктер мен жіңішке капиллярлардағы су ерекше жағдайда болады. Мұнда ол
О0С-дан әлдеқайда төмен температурада да қатпайды, сондықтан тесіктердің
қабырғасына қиратушы қысым түсірмейді. Осылайша ұсақ тесіктері бар
материалды қатырғанда судың бір бөлігі оның қаңқасына зиянды механикалық
әсер етпестен, сығылып енетін қосалқы сиымдылық сияқты қызмет етеді. Бірақ
әрине көп қайтара мұздатып, еріте берген соң материал құрылымы бұзылады, ол
босаңсиды, беріктігін жоғалтады, тіпті кейде жеке кесектерге бөлініп
қалады. Материалдардың узаққа шыдамдылығы көп жағдайда оның аязға
төзімділігіне байланысты болады. Сондықтан технологтар қолтума тас
материалдарды жасау барысында оларды капиллярлық тесікті жүйесін бағыттауға
ұмтылады. Бұл мақсатқа атап айтқанда беттік белсенді заттардың қосылуы әсер
етеді. Материалдардың аязға төзімділігін анықтау үшін әдетте үлгілерді
кезектестіріп мұздату мен еріту тәсілдерін қолданады. Өздері үшін
белгіленген кезекпе-кезек мұздандырып еріту циклінің санына елеулі
бұзылусыз төтеп берген материалдарды аязға төзімді деп есептейді. Аязға
төзімділігі жөнінде материалдар маркасы 15-тен 300 дейін қайтарым болуы
мүмкін. Мысалы, күйдірілген кірпіш - 15-50-ге дейін.
Материалдардың температура әсеріне қатынасын анықтайтын қасиеттері
қатарына олардың отқа төзімділігі мен отқа беріктілігі де жатады.
Отқа төзімділігі - бұйымдар мен материалдардың отқа төзімділігі 1580ºС
және одан жоғарғы температура әсеріне ұзақ уақыт төзу қажет. Мұнда
материалдың жұмсармауы, деформацияға ұшырамауы керек.
Отқа төзімділер қатарына, мәселен, өндірістегі пештердің ішкі бетін
дамытуға қажетті бұйымдарды жатқызады. Бұйымдар мен материалдардың отқа
төзімділігі 1580-1770°С арасында болса, онда олар отқа төзімді материалдар:
1770-2000°С жоғарғы отқа төзімді, одан жоғары болса - ең жоғарғы отқа
төзімді деп бөлінеді. Дамуға төзімділік - бұл материалды тез қыздырып
суытқандағы жылу сіңіруінен қиратылмау қабілеті. Қызуға төзімділік
материалдың біркелкілігіне, оның құрылымдағы жеке бөлшектерінің
температуралық кеңею коэффициентіне ТКК байланысты. ТКК аз болған сайын
материалдың қызуға төзімділігі жоғары болады. Материалдардың қызуға
төзімділігі ол бұйым қабаттарының температуралық кеңею коэффициентіне,
берілген материалдардың химиялық-минералдық құрамына байланысты. Қызуға
төзімділік коэффициенті төменгі көрсеткіштермен сипатталады:
Материалдың қызуға қарсыласуы R төмендегіше сипатталады:
мүнда: 5 - созылу кернеуі
X - жылу өткізгіштік коэффициенті
a - темпиратура өткізгіштік коэффициенті
с - меншікті жылу сиымдылығы
у - материалдың орташа тығыздығы, кгм3
8 - тарту күші мен ең жоғарғы ұзаруы
Е - серпімділік модулі
х - жылжу кернеуі
МЕХАНИКАЛЬІҚ ҚАСИЕТТЕР
Беріктік пен материалдардың оның ішкі қысымымен бұзылуьна әкеп соғатын
күштердің әсері кезінде бұзылуға қарсыласу қабілетін айтады. Бұл күштердің
әсерімен материал қысылуы, соғылуы, иілуі, кесілуі, бұралуы мүмкін.
Материалдардың қарсыласуы ол өзінше бір ғылым саласы . Құрылыс
материалдарының аса маңызды қасиеттерінің бірі ретінде беріктікті зерттеуге
арналған. Қатты дененің беріктігі жалпы оған тән атомдық молекулярлық өзара
әсер күшіне негізделген. Осы атомдар мен молекулаларға тән бұл күштер өте
үлкен көлемге жетуі мүмкін. А.Ф.Иоффе көрсеткендей : нақты қатты денелерде
құтылуға болмайтын микроскоптық жарықшақтардың, тығыздалмаушылықтың, басқа
да жүйе ақауларының болуы олардың беріктігін теориялық есепке қарағанда
бірнеше есе төмендетеді. Материалдардың макрожүйесіндегі ақаулар да оның
беріктігіне дәл солай зиянды болады.
СУ СІҢІРІМДІЛІГІ
Су сіңірімділік материалдар сумен тікелей байланысқанда олар судың
белгілі бір бөлігін сіңіріп алып, өз бойында ұстап қалуға қабілетті. Бұл
қасиет су сіңірімділік деп аталады. Су сіңіруді не материал көлемінің сумен
толтырылу дәрежесімен ауқым бойынша су сіңіру Ву, не сіңірілген су
көлемінің құрғақ материал массасына қатысымен массасы бойынша су сіңіру
Вм бейнелейді. Әдетте ауқым бойынша су сіңіру ол материалдың кеуектігінен
аз болады. Өйткені су молекуласының өлшемі кеуектер мен капиллярға Кіру
тесігінен сан есе шағын болғанымен, су өте майда капиллярға кірмейді. Бір
қарағанда таң қаларлық бұл факт төмендегідей түсіндіріледі. Өзге заттардың
молекулаларына қарағанда сұйық жағдайдағы су молекулалары өзара дипольді
және сутегілік деп аталатын байланыстарымен бірігіп, полимерлік ассоциаттар
түзеді. Басқаша айтқанда, су молекулалары ұсақ ұяларға ене алмайтын ірі
құрамдармен жылжиды. Қол ұстаса жүріп, тар есікке кіруге тырысқан адамдар
тобымен құбылысты түсіндіру көмектесетін болар деп ойлаймыз. Бірақ өте
үлкен қысым әсерінен немесе бу тектес жағдайға көшкенде су молекулаларының
ассоцияаттары бұзылады да, өте тар саңлаулардан өтуі мүмкін.
ЬІлғал сіңірудің жеке түрі капиллярлық copy, немесе капиллярлық
диффузия болып табылады. Суды сіңіру әр уақытта толық кеуектіктен кем,
өйткені кеуектің кейбір бөлігі жабық, оларға су кірмейді. Ауқым бойынша су
сіңіру әр уақытта 100 пайыздан кем емес, ал салмақ бойынша сіңіру өте
кеуекті материалдарда 100 пайыздан көп болуы мүмкін.
Ылғал қайтарымдылығы дегеніміз материалдардың ылғалды қайтару қабілеті.
Су өткізгіштік материалдың қысым күші мен су өткізу қабілеті 1 МПа
қысымда 1 сағат мезгілінде 1м3 көлемде өтетін су. Абсолютті тығыз
материалдар, яғни орташа тығыздығы мен абсолютті тығыздығы сәйкес
келетіндер мәселен әйнек, болат су өткізбейді. Ұзақ кеуектілігімен
ерекшеленетін тығыздығы жеткілікті материалдар өте баяу диффузиясына орай
қалың қабатында іс жүзінде су өткізбейді: мәселен, құрамы арнайы
іріктелген болат.
Жібу коэффициенті Кж - бұл суға бөктірілген материал беріктігінің R-
материалдың құрғақ жағдайдағы беріктігіне RK қатынасы:
Су асты конструкцияларында немссе саз жерлерде түратын
конструкцияларда қолданылатын табиғи және қолтума тас материалдардың жібу
коэффициенті 0,8-ден төмен болмауы тиіс деп есептеу қабылданған.
Температуралық кеңею - бұл материалдардың қыздыру әсерінен кеңею
қабілеті. Температуралық кеңею материалдағы температураны 1°С-ге
көтергенде, бастапқы ұзындығының қандай бөлігіне кеңейететіндігін
көрсететін үлгінің кеңею коэффициентімен ТКК өлшенеді. Үлгінің кеңею
коэффициентін көп жағдайда мград-пен есептейді. Ол төменгі көрсеткіштермен
сипатталуы мүмкін:
мұндағы: Lt0 - үлгінің 0°немесе бөлмедегі температурадағы ұзындығы,
мм Lt - өлшенілген температуралардағы үлгінің ұзындығы, мм
Жылу сыйымдылығы - материалдарды қыздыру кезінде жылудың белгілі бір
бөлігін сіңіру қабілеті, ол жеке жылу сыйымдылығымен анықталады. Жылу
сыйымдылықты Джоульдегі жеке жылу сыйымдылығының Кельвинге қатынасымен
сипатталады [Джкг.к.], кейде ккалкг.°С. Табиғи және қолтума тас
материалдардың және жылу сыйымдылығы әдетте 0,76-0,92 Джкг.к немесе 0,18-
0,22 ккалкг°С аралығында болады.
Жылу өткізгіштік бұл материалдардың жылуды қалыңдық арқылы бір бетінен
екінші бетіне өткізгіштігімен Втм.к бейнелейді. Анықтамалық және
нормативтік әдебиетте көп жағдайда ккал өлшемі кездеседі.
Кеуекті материалдарда жылу ағыны қатты негізбен ауа ұялары арқылы
өтеді. Барлық табиғи және қолтума заттардың ішінде ауаның жылу өткізгіш-
тігі өте төмен. Әсіресе ұсақ бекітілген ауаның "қозғалыссыз"
көпіршіктерінің жылу өткізгіштігі аз А-0,082, Б-0,082-(),] 16Втм°С
жылу өткізгіштік мәніне, әсіресе, материал ылғалдылығы әсер етеді.
Өйткені кеуектерді толтырған
судың жылу өткізгіштігі ауаға қарағанда 25 есе үлкен. Салыстыру үшін
келесі мәліметтерді келтірейік. Кеуекті толтырғыштарды пайдалана отырып
жасалған жеңіл бетонның жылу өткізгіштігі, орташа тығыздығы 1200-1600
қгм3 болғанда, 0,46-0,7 Втм.к құрайды, ал орташа тығыздығы 2300-2400
ктм3, кәдімгі ауыр
бетондікі -.128-151 Втм.к, бұл ұялы бетондарға қарағанда әлденеше есе
көп.
Аязға төзімділік - бұл суға бөктірілген материалдарды бірнеше рет алма-
кезек мұздатып ерітуге шыдау 20°С қабілеті. Суланған материалды мұздату
кезіңде қиратылуының негізгі себебі қатқан су әсерінен ұялардың қабырғасына
түсетін қысымда жатыр. ОоС-тағы судың тығыздығы 0,9999-ды құраса, теріс
температурадағы мұздың тығыздығы - 0,9168, яғни қату кезінде. су ауқымы
жағынан 9 пайызға ұлғаяды. Мұз негізінен үш гидраты молекулаларынан ОН
түзілген деп есептеледі. Бұл молекулалар массасы жағынан тамшылы сұйық су
молекулаларына қарағанда барынша борпылдақ қаптамасымен ерекшеленеді.
Сондықтан да мұздату кезінде оның көлемі ұлғаяды. Судың қатқандағы өте
үлкен ұлғаюы 4°С температурада байқалады. Материалдың аязға төзімділігі
олардың тығыздығына және суды сіңіруіне, кеуектікке байланысты. Тығыз
материалдар аязға төзімді. Кеуекті материалдардың аязға төзімділерінде
олардың негізгі кеуектері жабық болуы керек, болмаса су кеуекті ауқымның
90%-нен кем сіңіруі ауқымын белгілеу арқылы анықтайды. Ол үшін
сыналмақшы материалдарды майдалап ұсақтайды, онан соң ұнтақ бөлшектерін
алып тұрған жалпы көлемін анықтайды. Көлем бірлігінің массасын біле
отырып, материалдың абсолюттік тығыздығын анықтайды. Әдетте материал
тығыздығының су тығыздығына қатынасын бейнелейтін салыстырмалы тығыздықтың
сандық мәнін пайдаланады. Бұл шексіз керсеткіш органикалық емес табиғи және
қолтума құрылыс материалдарының мсталдан өзгелері басым бөлімінің
тығыздығы өте тар аумақта 2400-3000кгм3 болып келеді. Тығыздық мәнің
осыншама шағын аралығы органикалық емес материалдарды түзетін химиялық
элементтердің Д.Менделеев таблицасындағы орнына байланысты екендігінде.
Органикалық емес құрылыс материалдарының құрамында негізінен кремний,
алюминий, кальций, магний, оттегі болады. Бұл түсінікті, өйткені
қолтума органикалық емес материалдар үшін табиғи
материалдар мен шикізат алатын жер қыртысының 97 пайызын кремнии
құрамынан - кремнеземнен, силикаттар, алюмосиликаттардан тұрады.
Элементтер таблицасында магний, алюминий, кремний бір кезеңде, ал
магниймен бір топта атомдық массасы мәндерінің жақындығына орай
кальций орналасқан. Орташа тығыздығы Ро - бұл материалды қалыпты
жағдайдағы ауқымдық бірлігінің массасы, яғни анықталатын көлемге
осы материалға тән қуыстар, ойықтар мен жарықшақтар енеді. Орташа
тығыздықты анықтауды көп жағдайда дұрыс геометриялық формадағы
мәселен куб, цилиндр үлгілерде жүргізіледі. Үлгінің өлшемін өлшейді:
Көлемін (V,) есептейді см3, м3 өлшеу арқылы үлгінің массасын г. немесе
кганықтайды:
Құрылыстағы техникалық прогрестің негізгі бағыттарының бірі үй мен
құрылыстың массасын азайту, сондықтан қуыс денелі материалдарды алу маңызды
мәселеге айналып отыр. Материалдарда дененің қуыстылығы үлкен болған сайын
оның орташа тығыздығы соғүрлым төмен болады. Қуыс денедегі ауа
материалдардың тығыз заттарына қарағаңда жылуды, нашар өткізеді. Сондықтан
да материалдың орташа тығыздық көрсеткішінің мәні бойынша олардың жылу
өткізгіштігі туралы бағалауға болады. Жылытылатын құрылыстарды салу кезінде
олардың сыртқы қабырғаларының қалыңдығы материалдың жылу өткізгіштігін
ескере отырып аныкталғандықтан, материалдың орташа тығыздығын білу арқылы
кабырға қалыңдығы қандай болу керектігін жоспарлап есептеуге болады. Егер
қабырғаның орташа тығыздығы орташа есеппен 1820 кгм -ке тең деп алуға
болатын саздан немесе силикат кірпішпен қалағанда, жылу техникалық
қалыңдығы есеппен 54 мм болуы керек болса, орта тығыздығы, мысалға 900
кгм3 газобетонды қабырғаның шамамен калындығы екі есе жұқа және орташа
тығыздығын есептегенде кірпіштен 4 есе жеңіл болады. Орташа тығыздық
көрсеткіштері, атап айтқанда материалдардың кеуектігін есептеуге қажет
кеуектік - бұл материал көлемінің кеуектермен толтырылу дәрежесі.
Кеуек дегеніміз материалдағы ауа немесе сумен толтырылған ұсақ ұялар.
Олардың өлшемі милиметрдің миллионнан бірінен, оннан бірге дейінгі
бөлшегіндей болады. Кеуектігін есептеп анықтау үшін мына формуланы
пайдалануға болады:
мұндағы, К - материалдың кеуектігі; р - абсолютті тығыздығы кгм3
р0 - орта тығыздығы кгм3 материалдың кеуектігі мына аралықта ауытқып
отырады, мәселен 0,2-0,8 пайыз гранит, базальт, 7,85-8,5 пайызға дейін
жылу өткізбейтін кірпіш, көбікті бетон, кеуексіз материалдар да бар яғни
абсолютті тығыз әйнек, болат. Мұндай материалдар су өткізбейтіндігімен
ерекшеленеді.
Кеуектік - материалдардың маңызды сипаттамасы, өйткені көптеген
қасиеттері: орташа тығыздығы, беріктік, су тартқыштық, жылу өткізгіштік,
аязға төзімділік т.б. кеуектікке байланысты. Түрлі конструкцияға түрлі
кеуекті материалдар пайдаланылады, мәселен жылытылатын үйлердің сыртқы
қабырғаларына кеуектігі едәуір жоғары материалдарды пайдаланған жөн,
өйткені жылу өткізгіштігі салыстырмалы алғанда нашар, әрі тиісінше жақсы
жылу сақтагыш қасиеттерге иеХидротехникальіқ қүрылыстыц бір қатар бөліктері
үшін канализацияның қүбырларына жеткілікті дэрежеде су өткізбеу қасиетімен
ерекшеленстін кеуектгігі аз материалдар қажет сол сияқты фарфор бүйымдары
т.б.. Кәп жағдайда кеуектік жалпы көлемнің көрсеткіші, осы материалдардың
жеке қасиеттері туралы айту үшін жеткіліксіз болады. Ол үшін кеуектің
өлшемін білу жэне оларды өлшемі бойынша іріктеу диффсренциалдау керек.
Сондай-ақ материалдарда ісеусктер біркелкі орналасқан, орналаспағандығын
анықтау қажет. Материалдардыд кеуектік жүйесін анықтау үшін түрлі тәсілдер
бар сорбциялық, сьшаптық, пирометрия, гигроскоптык жэне т.б.
материалдардың түрлі физикалық қатынасын анықтайтын қасиеттер кслесі
топтарға жүйеленеді:
а) бу торіздес жэне тамщылы сүйьгқ әсеріне
қатынасыылғалтаргқыштық, су сіңірғіштік, су өткізгіштік, жібу
коэффициенті; .
б) температура әсерінің қатынасы температуралық што, жылу
(.[іымдылық, жылу өткізгіштік, аязға төзімділік, отқа төзімділік, отқа
беріктік т.б.;
н)өзге қасиеттері бу және газ еыушілік электр өткізгіштік және т.б.,
• .
Ылғал тартқыштық бүл материалдардың ауадағы су буларын жұту, физикалық
процесі сорбция. Мүнда капиллярлық конденсация, яғн кап.иллярларда тар
кеуектерде будың сүйыққа айналуы жүреді. Ілгер су буының сорбциясы
материалмен химиялық өзара әсерғе ү.касатын болса, мүндай процесс
хемосорбция деп аталады. Кейде і.ілғалды хсмосорбциясы зиянды: осылайша
цементті, күйдірілген кірпіштіүзақ сақтағамда ол беріктілігін жоғалтып,
бұзылады.
1. Кұрылыс керимикалық бұйымдарға кіретіндер: қабырғалық материяалдар
кірпіш, керамикаылқ тас т.б. шатыр жабатын материалчереница ,
қабырғалардыд сыртын қаптайтын, қалайтын бұйымдар жеңіл трепелді, екі
қабатты беттік кірпіш; қаптама қасбетті плиткалар т.б.. Рді-пді плиткалар,
ішкі қабырғалардың ішкі қабатын қаптайтын плиткалар, санитарлы-техникалы
бұйымдар; канализациялық және дренаждық құбырлар; қышқылға төзімді
кірпіштер, плиткалар, химиялық апараттар мен жылу оқшаулағыш бұйымдар
жеңіл трепелді кірпіш, керамзит, аглопорит.
Электротехникалық керамикалық бүйымдарға кіретіндер: роликтер, штепсельді
розеткалар, жоғарғы және төменгі вольтты изоляторлар т.б.
Химияға тезімді керамикаға кіретіндер: кірпіш жэне плиткалар, химиялық
аппаратураларды, құрылыс конструкциясын қалау үшін, зауыттық аппаратуралар
- химия өнеркәсібіне арналған қышқыл, сілті сұйықтарын тасымалдайтын
насостар, агрессивті газдарды соратын желдеткіштер т.б..
Шаруашылық тұрмыстық керамикаларға кіретіндер: шаруашылық фаянс жэне фарфор
шай ыдыстары, ас ыдыстары т.б., көркемдік сәндік бүйымдар сауыт, мүсінше
т.б..
Отқа төзімді бұйымдар, металл балқытатын пештерді және басқа жылу
агрегаттарын қалайтын матсриалдар.
Техникалық керамикаға кіретіндср: таза тотықтардан алынатын бұйымдар, тығыз
алюмо-силикаттық бүйымдар, жылу элементті, конденсаторлы, ферромагнитті
керамикалар т.б. Бұл бұйымдар ядролы энергетикада, радиоэлектроникада,
ракета жасауда т.б. қолданады.
Мүндай сұрыпталу бұйымдардың тек белгілі мақсатқа арналуын көроетеді,
оларды қасиеттері бойынша бөлмейді бүйымдардың қүрылымы, олардың
тыгыздығы, кеуектігі т.б. және өндірістіц технологиялық ерекшелігі
көрсетілмейді. Керамикалық бүйымдар ірі түйіршікті және майда түйіршікті
массаларға бөлінеді, осыған байланысты олардың құрылымы ірі түйіршікті жэне
майда түйіршікгі болуы мүмкін. Күйдірілгеннен кейінгі түзілген керамикалық
қаңқаның құрылымына қарай құрылыс керамикалық бүйымдар екі топқа.бөлінеді:
ірі қүрылыс және жұқа құрылыс керамикалары. Бірінші топқа кіретіндср
қабырғалы, шатырлы, қабырғаның сыртқы қабатын қаптайтын, қалайтын
материалдар, дренаждық құбырлар т.б.
Ксрамикалық бүйымдарды тығыз және кеуекті деп тебөлсді. Бүйымдарды
кеуекті деп су сіңірімділігі 5-7 пайыздан жоғарғы бүйымдарды айтады, тығыз
бүйымдар деп су сіңірімділігі 5-7 пайыздан к.ем материалдарды жатқызады.
Тығыз бұйымдарды жайлап үрғинда сыңғырлаған дауыс шығарады. Кеуекті
бұйымдарға кірпіш, черепица, қабырғаның ішкі жэне сыртқы қабатын қаптайтын
плиткалар, керамзит, дренаждық құбырлар, фаянс бұйымдар.ы жатады.
Тығыз бұйымдарға - фарфор, қышқылга төзімді бүйымдмр, канализациялық
құбырлар т.б. кіреді. Бұйымдардың бетін өңдсу технологиясы бойынша
әйнекеленген және әйнекеленбеген болуы мүмкін. Фарфор жане фаянс
бүйымдары, каыализациялық қүбырлар жопс кейбір басқа бүйымдарды
эйнекейлейді. Қабыргалы, шатырлы, отқа төзімді жэнс кейбір басқа бүйымдарды
әйнекейлемей өндіреді. Керамикалық бұйымдардың жалпы сипаттамасы олардың әр
қайсысының өндіріс технологиясын баяндағанда беріледі.
КЕРАМИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ҚАСИЕТТЕРІ
ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕР ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМ
СИПАТТАМАЛАРЫ
Құрылысшы, құрылыс материалдарын үй мен құрылыстың мақсатына, олардың
конструктивті ерекшеліктеріне, сыртқы орта әсерінің сипатына, сондай-ақ
техника-экономикалық және басқа жағдайларға байланысты тиімді іріктеп,
дүрыс пайдалана білуі керек.1 Ииженер-құрылысшылар мсн технологтар қүрылыс
сапасы мен пэрменділігін жан-жақты арттыруға үмтыла отырып, материалдардыд
қасиетін жақсы білуі тиіс. Құрылыста түрлі материалдар пайдаланылады.
Олардың ерекшеліктерін зерттеуді жеңілдету үшін матсриалдардың техникалық
қасиеттерін келесі төрт түрге топтастырады. Материалдардың физикалық
қасиеті оның физикалық жағдайын тығыздығын, ауқымдық массасын қандай да
бір ерекшелігін сипаттайды немесе материалдардың әртурлі физикалық
процестерге қатынасын су енуіне, жылудьщ, әлектр қуатының өтуін
айқындайды. Механикалық қасиеттері көп жағдайда материалдық қысымға,
созылуға, иілуге, кесілуге, буралуға, кажалуға әкеп соғатын механикалык
күштердіц эссрінс қарсыласу мүмкіидігін айқындайды. Химиялық қасиеттер
материалдың өзі байланысқа түсетін заттың осерімеи химиялық өзгеруғе
қабілеттілігімен сипатталады. Мүнда пайдалы да, зиянды да езгерістер туралы
сөз болып отыр. Материалдардың қасиеті көп жағдайда олардың құрымына
байлаиысты. Мысалы, жылу өткізгіштік козффициенті материалдың кеуектігінс
тәуелді. Кеуектігі үлкен болған сайыи жылу өткізгіштік коэффициенті темен
боладьі. Құрылыс материалдарының қасиеттерін, эдетте сандық түрғыдан, яғни,
сыиау арқылы анықталатын, сирек жагдайда есептеу жолымен-белгіленетін
сандық көрсеткіштермен бағалайды.
ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕР
Алдымен материалдардың физикалық жағдайы мен ерекшеліктерін сипаттайтын
қасиеттеріне тоқталайық. Нағыз тығыздық - бұл абсолютті тығыздық
жағдайындағы материалдың көлем бірлігінің массасы. гсм3 немесе кгм3.
мұнда: m - материалдың массасы, кг V -матсриалдың ауқымы, м3,
Қатты материалдардың тығыздығын осы материалдың қалыпты жағдайына тән
қуыс, ойыс жарықшақтарсыз үлгінің алып түрган
өндірісін, ірі өлшемді қабырғалы матсриалдарлыц мысалы, темір бетондар,
өнімнің азаювійа қарамастан, үлісеи ауқымда істеп шығаруда. Керамикалық
қабырғалйқ материалдар бндірісі осы уақытқа дейін сскі тсхниканы жоне артта
қалған технологияны пайдалануда. Сондықтаи олардың техника-экономикалық
көрсеткіштері жэне дайын кіриіштердің сапасы бүгінгі күннің талабына сай
келмсй отыр. Кірпіш өнеркәсібінің көбі бірінші бесжылдықта жоне біраздары
Отаи соғысынан кейін 1946-І955ж.ж. салынған, сскі және шығаратын өнімі
төменгі жабдықтармсн қамтамасыз етілген зауыттардың негізгі фондылары
тозған. Кейінгі жылдары кірпіш өндірісінде жаңа зауыттар салу, ескі
зауыттарды кецсйту жэнс жаңалау, тозған жабдықтарды ауыстыру, қайта
жабдықтау өндіріс процесін механизациялау жүргізілуде. Сегізінші
бесжылдықта І966-1970ж.ж. 300-ден арта шикі кірпішті кептіру
вагонеткаларына автоматты орнықтыру машиналары қүрылған, 45 массаны
сақтайтын қор, 220 туннелді пештер салынған. Оларда күйдірілген кірпіштің
көлсмі 27 пайыздан 45 пайызға дейін есті.
Қүрылыс материалдар өнеркэсібі Министерінің үжымдары кірпішті кептіру
жэне күйдіру процестерін 45 туннельді кептірғіште жэне 42 туннслді пештерде
автоматты реттеуді ойластырды жәпе меңгерген. Шикі кірпішті күйдіру
вагонеткаларына отырғызуды автоматты түрде , ені 2 жэне 3 метрлік туғшелді
пешке жэне щеңберлі пешке паксттеп, орнықтыру шешілді. Дегенмсн ескі
зауыттардағы қойылған жабдықтар және цехтың өлшемдері жаңа прогрессивті
жабдықтарды қоюды, механизациялауды жэне автоматизациялауды қиындатады.
Соңғы жылдары ТМД-да керамикалық қабырғалық материал өндірісінде комплексты
механизациялы желілер қүрылған, олар СМК-176 СМК-316 - Загорск, Усть-
Элегистенск т.б. зауыттарда жоне СМК-182-Колпин қалашығындағы
"Победа"комбинатында т.б. Біраз кірпіш өнеркэсібі Болгариядан алынған
жабдықтардан қүрыіяеан Бурманкасинск, Галицин, Қарағанды, Алматы, Жезқазған
т.б. зауыттар, Италияның "Моранд" фирмасының жабдықтарымсн қамтамасыз
етілген Норск зауыты, Француздың "Серик" фирмасыныіі, жабдықтарынан
түрғызылған Галицин зауыттары жүмыс .істеуде. Бүл кешенді желілерде ең көп
еңбекті керек етстіы операциялардіі механизацияланған жоне
автоматизацияланған.
Кірпіш өнеркэсібінде еңбекті механизациялау дорежесі 50 пайыз шамасына
жетеді. Кірпіш жэне. керамикалық тасты өндіретін кешенді-механикалық,
технологиялық желілердің өндіріске енгізілген саны аз ,болу себебінен
кірпііл өнсркосібінің дамуына елеулі ықпалын гигізе алмайды. Сондықтан
жүмыс істеп түрған зауыттарды модернизацпм жаңалау, қайта жабдықтау
жүрғізу ең маңызды мэселе болып отыр.
Бүрынғы СССР тарамай түрған кезінде мииистрлер кеңесі "Кірпііи
өндірісінің техникалық дәрежссін көтерудс қолданылатын шаралар" .
қаулысында төмендегі гехникалық үйымдастыру мэселелерін белгілеп,
іскеасыру жолдары көрсетілген болатын, олар:
- қуыс денслі керамикалық тастың өнімін жэне беттік
кірпіштіи.
өнімін кебейту;
жылуэнергетика, химия, металлургия, көмір өнеркэсібінің, тағы. басқа
өндіріс салаларьшың қалдықтарын кең пайдаланып, дайьш кірпіштің саиасын
жоғарылату жэне шикізаттың базасыы кеңейту;
бұрыннан жүмыс істеп түрған зауыттарды механикалық комплексты жабдықтармен
жаңалау, тозып істен шыққан шеңберлі пештерде қолмен орындалатын ауыр
операцияларды толық механикаландыруды қамтамасыз ететін туннелді пештерге
ауыстыру жэне соңғы талапқа сай санитарлы жағдай жасау;
өндірісті автоматтандыруды ары қарай дамытуды жергілікті автоматты реттеу
схемасы нсгізіңде жэне автоматты жүйе арқылы технологиялық процесті
басқару;
өндірістің материалдық сыйымдылығын қысқарту;
өзін-өзі ақтамайтын жэне қуаты аз, шикі зат базасы таусылған зауыттарды
жою;
ТМД елдерінде жасаған комплексті жэне импортты желілердің негізіндс жылына
қуаты 5-15 және 30 млн. дана шартты кірпіш өндіретін жоғары механикаланған
зауыттардытүрғызу;
жұмысшылардыц еңбск және түрмыс жағдайын жақсарту,
өндірістің мэдснистін жоғарылату жэне кадрларды бекіту
мақсатында көмекші шаруашылықты қүру жэне дамыту. Жүмыс істеп түрған
зауьптарда техникамен қайта жабдықтаудың
болашағы- оларды біріңғай техникалық саясатпен іске асыру көзделген. Ол
үшін жүмыс істелініп турған зауыттарда төмендегідей жағдайлар болуы керек:
шикі заттардын. базалық қоры 25 жылдан кем емес, қуаты жылына 50-60 млн.
дана шартты кірпішке жеткілікті болуы.
өніріс алаңы, зауыттың өнімі жылына 50 млн. дана шартты кірпішті шығаруға
дейін кеңейту мүмкіндігінің болуы.
Мүндай шараларда бірінші рет жылдық қуаты 25 млн. дана шартты кірпіштен
кем болмайтын зауыттарды пайдаланып іске асыру көзделгеи.
Қышқылға төзімді бұйымдарды өндіруді жоғарғы механикаландырылған
жылжымалы жолмен шығару көзделген болатын. ' Соңғы жылдары Свердловск
керамикалық зауытында қышқылға тшімді жоне қыздыруға төзімді ірі өлшемді
400х200х20мм плиткаларды опдіруді, 1050°С тсмпературада күйдіретін
жылжымалы конвейерлі жолмсн алуды меңгерді. Бүрын мүндай керамикалық
бүйымдар, іуннелді кептірғіштерде кептіріліп, туннелді пештерде
күйдірілетін еді, Күйдіру температурасы 1200и-1280иС аралығында болатын.
КЕРАМИКАЛЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НЕГІЗГІ ТОБЫ ЖӘНЕ
КЕРАМИКАЛЫҚ БҰЙЫМДАРДЫҢ СҰРЫПТАЛУЫ
Керамикалық бұйымдар өзінің конструктивті арналуы бойынша томенгі
түрлерге бөлінеді: құрылыс керамикалық бұйымдар, шаруашылық-тұрмыстық
бұйымдар, электротехникалық, химияға төзімді, отқа төзімді және технмкалақ
керамикалар.
млн.м2 жылжымалы - конвсйерлі бойлық Харьков, Славянск, Львов
зауыттарында іске қосылғандықтан, ол зауыттардың жылдық өнімдері
2-4 млн.м2 өсті. Автоматты желілерді меңгеру, қаптама плиткаларды
өндірудіц мсзгілін 80-100 есе қысқартты, өндіріс алаңын күрт азайтты,
бүйымдарды капсульдерге отырғызудағы жәнс оны алудағы қол
ецбсгінің ксрегі болмай қалды. Жұмысшылардың еңбек өнімділігі 2-3 ссе
көбейді. Вагонеткалар, капсульдер, тарақтар, түптемелер т.б, отқа
төзімді материалдардың керегі болмай қалды. Бүйымдарды кептіруге
жэне күйдіруге жүмсалатын шығын 30 пайызға қысқарды. Тек 10 жылда
1965-1975 ж.ж. керамика өндірісінде санитарлы-техникалы
бұйымдардың өнімі 1,5 есе, барлық керамикалық плиткалар 2,1 есе,
керамикалық канализациялық қүбырлар 1,3 ссе, қышқылға төзімді ксрамикалық
бүйымдар 1,7 есе көбейтілді. Ксрамикалық бүйымдар өндірісі негізінде екі
бесжылдықта бұйымның 1975-1980; 1980-І985ж.ж. өсімі жоғарылады. Плитканың
өнімі осы мерзімде екі есе көбсйтілді. 1985 жылы 100 млн. м2-қа жетті,
санитарлы-керамикалық бүйымдардың өнімі 1,5 есе өсті, 1985 жылы 10 млн.
дана шығарылды. 1985 жылы боялған және эшскейленген қаптама плиткалардың
үлесі жалчы ауқымына қарағанда 75 пайызға жетті, едснді шшткалардың ірі
өлшсмдегі, эйнскейленген мен әйнекейленбсғеннің үлесі - 69%, санитарлы-
техникалы бүйьшдардың фарфор массасынан өндірілуі - 70% қүрады. ХІ-
бесжылдықтың жоспарында санитарлы-керамикалық бүйымдардын өнімдері 17 млн.
дана; керамикалық еденді плитканың өнімі 32,5 млн. м2; ішкі қабырғаны
қаптайтын илиткалардың өнімі 80,0млн. м2; ксрамикалық қүбыр 11,8 мыц шартты
км; керамикалық қышқылға төзімді бүйымдар 769 мың тонна өндіру көзделген
болатын. Кеңес өкімстінің таралуына байланысты бүл планның орындалуы
жөнінде толық хабарлар жоқтың қасы.
Керамикалық санитарлық бұйымдар өндірісінде механикаландырылған
стенд тәсілі меңгерілді. Бұл тәсіл бұйымдарды
қалыптауды, орташа кептіруді люлкалы кеитірғіште орындайды және
конвейерде іскс асырады. Механикаландырьілған стендаларды өндіріске
ендіргенде, олар едбск әнімін 1,5. есе өсірді, кәп еңбекті керек ететін
операциялар жойылды.
234 мехаиикаландырылған стендыларды іске қосу арқылы, біраз
зауыттарда қалыптау процесін жа.қсартты, 200-ден артйқ жүмысшылар қиын
жүмыс ісдсуден босатылды. Отынныңшығыны- б.млн.т. шартты отын жэне электр
энергияның шығыны 100 мың квтсағ. кеміді. 1,5-2 ссе еңбек өніміп кебейтті.
Кэсіпорындарда люлкалы конвейерлі кедтірғ-ішті меңгеру санитарлық
бүйымдарды қалыптау, кептіру жэне эйнекей.псу бөлімдсрін жылжымалы конвейер
арқылы іске асыру мүмкіндігін . туғызды. 1985 ж. Минскстройматериал
комбинатында саннтарлы бүйымдарды ендіретін жаңа зауыт іске қосылды. Оның
өнімі 6 мың дана жылына, бүл зауытта НИИстрой керамиканың соңғы жасалынған
еңбектері және озат зауыттардың жетістіктері енгізілген. Қазіргі кезде
шликерден пресс-үнтақ алудан бастап плитканы қальіптау, кептіру, күйдіру
жылжымалы-конвейерлі желімен механизацияланған, массаиы дайындау үшін
цехтарда' үздікті жабдыҚтар жумыс істейді. Сондықтан да ондіру цехы мен
шликерді дайындау цехы арасында бір-біріне үйлеспеушілік пайда болды.
Плитка өнеркэсібі өнімінің артуы массаны шликерді дайындаудың сскі
схемасы бойьінша өндіретін болған жағдайда, шарлы диірменді 10 данадан аса
пайдалану керек болады. Олар үздікті тәсілмен істейді, сол себептен кешенді
автоматтауға келмейді.
"Гипростройматериалы" институты керамикалық массаны дайындауда,
үздіксіз жүмыс істеп саздарды ажыратып, жүдеулеткіш материалдарды
үсақтайтыи және оларды автоматты түрде елшейтін жабдықтарды үсынған. Сол
мақсат үшін саздарды үздіксіз ажыратуда "НИИстройкерамика"-ның араластырғыш
диірмен конструкциясын, жеке ұсақтау мен ұнтақтау СМЦ-60 агрегатын
пайдалануға болады. Жүдеулеткіш материалды үздіксіз ұнтақтауды ағынды
диірменде өлшеуге болады. Шикі заттарды ұнтақтаған соң оларды автоматты
түрде өлшеп, массаның шихтасын дайындау керек. Ұнтақ компоненттерін
берілген шихта арқылы өлшеуді ДПО-100-250 және ДСТ-70, автоматты
таразыларды қолдануға болады. Бұл таразылар отқа төзімді бұйымдарды
өндіруде жақсы кәрсеткішке жеткен. Сазды супензияларды автоматты өлшеуді
өнеркәсіпте жасалатын тығыздық түрақтандыратын қондырғылар РПСМ мен жеке
автоматты теңгеруші қондырғыла қамтамасыз етеді. Жоғарыда көрсетілген
құрылғылар мен жабдықтар пайдаланып дайындау, цехтарға үздіксіз технология
өндірсе онда, мысалы, плиткаларды өндіру цехы мен бірге дайындау цехын да
автоматтандырып екі цехты үйлестіруге мүмкіншілік болар еді.
Қазіргі кезде кейбір керамикалық зауыттардың дайындау цехтарындағы
бұрыннан орнатылған үздікті диірмендер мен бірге жеке үздіксіз жабдықтар да
енгізілген. Мысалы, Волгоград керамикалық зауытында шлакты ұнтактау ағынды
диірменде, ал иілгіш материалды үздіксіз диірменде өңдейді. Бірақ ағынды
диірмен әлі барлық зауыттарда қойылмаған.
Егерде ағынды диірменді өндірген болса, онда оның бір өзі шарлы
диірменнің 8-10 данасы беретін өнімді берер еді. Өйткені ағынды диірменнің
өнімі сағатына 2 тоннадан кем емес, ал үздікті шарлы диірменде сағатына 0,2
тоннадан ғана өндіруге болады. Бұл деген зауытты түрғызуға кететін,
әсіресе дайындау цехына, қаражаттар азайды, өйткені бір ағынды диірмен көп
алаңды керек етеді. Сондықтан келешектегі құрылатын плитка өндіретін
өнеркәсіптер, жоғарғы көрсетілген үздіксіз жабдықтарды пайдаланып, массаны
дайындаудан бастап шығарылатын бұйымдарға дейін мехазациялауға және
автоматтандыруға болады. ТМД елдерінде қабырғалық материалдар өндірісінде
қүрылыс кірпіші негізгі бұйымдар болып табылады да, онын, аумағы 50 найыз
шамасында. 1985 жылы 26,7 млр.дана керамикалық кірпіш өндірілді. Қазіргі
кездегі азаматтық жеке өнеркәсіпте құрылыста бұл кірпішті керек етушілер
өте көбеюде. Бұл кірпіштен ғимараттарда жақсы микроклимат, кірпіштің
беріктігі, оның өндіруге керекті шикізатардың әрбір өлкелерде
болатындығы, осының барлығы олардың Кіші Азияда Х-ХУ ғасырларда
ғимараттарды салғанда, оларды әсемдеу үшін әртүрлі боялған кірпіш, ииіі
г,ч 11 .иіискеленген плиткалар пайдаланған. Сол уақыттағы сәулет өнерінің
үлгілері, мысалы, Бұхарадағы Исмаил Сама X ғасырда, Самархандағы Гур
әмірдің мазары ХІУ ғасырдағы күйдірілген кірпіштен салынған. Бұлардан
тәжірбе үшін алынғап кірпіштерді сынағанда, олардыц қысқандағы беріктігі 20
МПа шамасында, ал қаііргі кездегі зауыттарда жергілікті топырақ сазынан
өндірілген кірпіштердің беріктігі негізінде 7,5 - 10МПа-ның арасында,
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмед Иассауидың құрметіне, Ақсақ темірдің
бұйрығы бойынша 1397-1399 жылдары қүрылған. Бүл ғимаратты Орта Азияның, ең
жақсы халық шеберлері тұрғызған. Құрылысты жүргізуді Мавляы Убайдулла Садри
басқарған. Сағананың сыртқы беттері жұқа глазурленген кірпіштермен тамаша
әшекейленген.
Осы жүмысты жүргізушілердің ішінде Абдел Вақиб пен Шираздан Хожа
Хасандар болған. Күйдірген кірпішті өндіруші шеберлердің аты-жөні
сақталмаған. Аңыз бойынша күйдірілген кірпішті, бірнеше шақырым
қашықтықтағы адамдар тізбегі қатар тұрып, қолма-қол Түркістанға жеткізген.
Сағанадан альшған кірпішті сынағанда A. A. Балакирев оның қысуға
беріктігі 28,8 МПа болған. Мәскеуде кірпіштен салынған ғимараттар Мешіт
Мұнаралар т. б. құрылыстары 1367 жылдан басталып, ХУ ғасырдың ортасында
кең таралған, өйткені кірпіштен үйлер салына бастаған. ХУ ғасырдың екінші
жартысында Мәскеу кремліндегі Успеп-соборы тағы басқа ірі құрылыстар
салынған.
1475 жылы Мәскеуде бірінші кірпіш зауыты салынған, ал 1555-1560 жьлдары
Василий Блаженьскидің храмы салынған. Мұнда қарапайым және боялған
кірпіштер және басқа материалдар пайдаланылған. Бірінші орыс фарфоры 1748
жылы Невада қазіргі Ленинградтың фосфор зауыты , 1766 жылы Мәскеу
губерниясының Вербилка қонысында фарфор зауыты салынған қазіргі Дмитриев
зауыты.
Киевке жақын жердегі қоныста - "Межорыс" бірініші фаянс зауыты
салынған, 1880 жылы Новград губерниясындағы Борович қонысында бірінші шамот
зауыты салынған, 1889 жылы Деконскіде Донбас -бірінші отқа төзімді динас
зауыты, 1900 жылы - Оралда бірінші отқа төзімді магнезит зауыты салынған.
Оларды темір қосындыларынан металдар шойын, болат, т.б. алу үшін жоғарғы
температурада отқа төзімді материалдардан қаланған домна, мартен т.б.
пештерде балқытып, әдейі істеген формаларға құю арқылы алынған.
Ресей патшылығы кезіндегі зауыттарда керамикалық бұйымдарды алу
өндірісі өте ауыр болған, олар негізінде қол жүмысымен орындалған. Қазан
төңкерісінен кейін, құрылысқа керамика бұйымдары өте көп мөлшерде керек
болғандықтан, 1920 жылдың аяғында кірпіш өнеркәсібі негізінде қайта құрыла
бастады. Бұл зауыттары механизациялау дәрежесі революцияға дейінгіге
қарағанда әжептәуір жоғары көтерілді.
1930 жылдары бұрынғы кірпіш зауыттары көбісін реконструкция (қайта
жабдықтау) жасалғандықтан олар маусымды жұмыстан, үздіксіз жұмыс істейтін
болды. Бірінші бесжылдықта негізінен керамика өнеркәсібінде жаңа техникамен
жабдықтау жүргізілді, оларды жоғары квалификациялы инженерлер, техниктер
және жұмысшылармен қамтамасыз етті. Әдейі арналған ғылыми-зерттеу институты
және жобалау ұйымдары құрылды, олар прогресті технологиялық және
жылутехникалық жабдықтарды, құрылыс және жұқа керамикалық бұйымдарды, отқа
төзімді бұйымдарды өндірудің жаңа тәсілін ойлап шығарды.
ТМД елдерінде Ұлы Отан соғысынан кейін керамика өнеркәсібі өте жоғарғы
қарқынмен өсті. Қас беттік, беттік және қышқылға төзімді керамикаларды
қайта өндіретін мекемелер құрылды. Осындай жүргізілген шаралардың
қорытындысында құрылыс материалдардың өндірісі 1940 жылға қарағанда, 1950
жылы 10 есе, ал 1960 жылы 20 есе өсті. 1950-1960 жылдары эксплуатацияға 25
жаңа зауыттар мен цехтар берілді, оның ішінде Воронеж, Самара, Смоленск,
Кайдаровск, Кучинск, Кудиновск т.б. заводтар болды. Жеті жылдықта 1959-1965
ірі қуатты зауыттар іске қосылды: Волга бойында, Оралда, Сібірде, Қиыр
Шығыста, Орта Азия мен Қазақстанда біраз жаңа өндірістер, соның ішінде
каптама бетті плиткалар, еденді плиткалар, канализациялық құбырлар өндірісі
т.б. Сегізінші бесжылдық 1966ж-1971ж кұрылыс керамикалық өнеркәсібінің
техникалық деңгейі анағұрлым ұлғайды.. Бұрынғы қолданып келген керамикалық
плиткаларды өндіру технологиясы шликерді фильтрпрссте сусыздандырылды.
Бұйымды дайындау, кептіру, оны уақтау, плиткаларды туннелді және полкалы
кептіргіштерде кептіру, әсіресе ашық жалынды туннелді пештерде материалды
күйдіру көп еңбек шығынын керек ететін.
Керамика бағытындағы ғылыми - зерттеу мекемелерінде, атап айтқанда,
"НИИстройкерамика" институтында және кәсіпорындардың ұжымдарында
жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде, біршама жаңа жақсарған технологиялық
процесстер және тиімді түрдегі жабдықтар іске қосылды және олар толық
меңгерілді.
Соның бірі керамикалық плиталар өндірісінде пресс -ұнтақ мұнаралы
шашыратқылы кептіргіште дайындалатын болды.
"НИИсгройксрамика" ииституты плиткаларды кептірудің және күйдірудің
жылдам режимдерін анықтады. Жобалық бюролар бұйымдарды жылдам кептіретін
және күйдіретін кептіргіштің және пештің конструкциясын жасады. Осының
салдарынан қаптама плиткалардың кептіру мезгілі 10-12 сағаттан 9-10 мин, ал
екі рет куйдірілгендегі мезгілі- 80-100 сағаттан 50-60 минутқа дейін
қысқарды. Күйдірілген жылулық режимді және жаңа агрегаттарын өндіру плитка
өндіріс технологиясын түгел өзгертті және автоматты жылжымалы конвейерлі
желімен істеді, оған ұнтақты дайындау, қысу, кептіру, алғашқы күйдіру,
әйнекейлеу және екіншілік күйдіру кіреді. Бірінші ретте жылына 250 мың м2
плитка шығаратын жылжымалы конвейерлі желі Кучинск керамикалық комби-
натында қолданған. Қазіргі кезде қаптама плиткалар өндіретін жылжымалы-
конвейерлі желі көп зауыттарда жұмыс істеуде, айтылған конвейерден басқа
жылына 500-700 және 1.0
МИНЕРАЛ ҚАМЫРЫНЫҢ ПЛАСТИКАЛЫҒЫН ТУДЫРАТЫН ЖАЛПЫ СЕБЕПТЕР
Минералды қамырдың пластикалығын тудыратын жалпы себептер,
қышқыл дисперсті бөлшектерді жабатын жұқа су қабатының
механикалық қасиеттерімен тығыз байланысты. Қышқыл дененің
бетіндегі немесе оның екі бетінің арасындағы жұқа су қабаты судың
"массадағы" жағдайынан шұғыл ерекшеленеді. Судың мұндай жұқа
қабаты қозғалмайтын, түрі тығыз болады, және бір қатар қасиеттері
бойынша қатты денеге жақын, мәселен қысымға немесе 1см-ге түсетін
бірнеше грамм қима салмаққа қарсы тұрарлықтай беріктігі бар. Бұл
суды байланған немесе бекем байланған кейде жартылай қатты деп
атайды. Алайда байланған судың механикалық ерекшеліктері ғана
сипаттамайды. Бұл судың тығыздығы жоғары, химиялық реакцияға
түсуге қабілетсіз, еріткіш болып табылмайды, нашар буланады, ОиС-дан
біршама төмен температурада қатады. Бұл туралы жоғарыда
материалдардың аязға төзімділігі туралы әңгіме болғанда айтылған
болатын.
Аталмыш ерекше қасиеттері, жұқа су қабатының негізгі түзілу себебі,
қатты дене ретінде бетіне молекулярлық тартылу күші болып табылады. Заңды
түрде бағыттала отырып байланған сулы молекулярлы тіркесте қабық қалыңдығы
бойынша бағдарланған бірнеше мың молекуланы түзейді. Бет күшінің
әсері біртіндеп ажырай отырып, шамамен 50000-70000 А қашықтыққа дейін
таралады. Қатты бөлшектің бетінен алшақтаған сайын су молекуласының қатты
дене бетіне тартылу күші азая береді де еркін су болып кетеді.
Кәдімгі байланған су қабатының қалыңдығы микронның одан бір бөлігіндей
деп шамамен есептеуге болады. Алайда егер суда басқа бір қатты майда
қосымша қоспа болатын болса мысалы, Na2S04 олар жақын орналасқан су
молекулаларына әсер ететін өз ошақтарын құрайды. Сондықтан
байланған судың іс жүзіндегі қабаты өте қалың болуы; мүмкін. Олар қатты
дененің бетімен өте берік байланысатындықтан мұндай суды қысу өте қиын.
Қатты бетті сұйықтың молекуласының бағдарлану ықпалымен, қатар, суда
жартылай қатты дененің қасиетті пайда болуына, сондай - ақ оның
рентегеноскопиялық зерттеулер арқылы байқауға болатын
жасырын кристалды жүйесі де себеп болуы мүмкін.
Белгілі физик-химия Б.А. Киреевтің пікірінше минерал қамырын әзірлеу
кезінде суда ультра майда кристалды жүйенің пайда болуына, сондай-ақ
қамырдағы судың әдеттегі температурасының 10-20°С, судың кристалды
жағдайға яғни мұзға айналу температурасына салыстырмалы жақындығы ықпал
етеді. Мұндай қамыр цемент, әк, гипс немесе саздың әр бөлшегі, байланған
судың жұқа қабатынан құрылған гидросфераның ортасы болып табылады. Жартылай
қатты су қабаты екі қызмет атқарады: олар байланыстыратын, желімдейтін, әрі
майлайтын зат ретінде қызмет етеді. Бұл қабық суспензияға белгілі бір
тұрақтылық өсреді, яғни қоспаның тұтастығы бұзылмайды және, түрі жойылмайды
қатаю жоқ. Сонымен қатар жартылай қатты қабық майлау қасиетіне де ие. Бұл
қабықтар қатты бөлшектердің тікелей байланысуына жол бермейді, сүйтіп
олардың өзара қажалуын болдырмайды. Сонымен бірге сыртқы механикалық
күштердің әсерімен минерал қамырын араластыру жане орналастыру процесінде
байланған су ішінде майлау тұрғысынан алғанда белсенді сырғанақ жазықтығы
түзіледі. Саусаққа тиген желім мысалы байланған судың осынау екі қызметі
туралы бірқатар түсінік бере алады: саусақтар жабысады, бірақ оларды
қозғағанда желім майлау материалы ретінде қызмет етеді. Ендеше цементтің,
әктің, саздың және басқа органикалық емес ұнтақтардың сумен қосылып
пластикалы қамыр түзу қабілеті, тәуелді негізгі және маңызды себеп деп,
жартылай қатты су қабығынан тұратын аралық фазаның қатты бөлшектермен
судың арасындағы болуын айту керек. Пластикалық тұтқыр материалдарды
бағалау үшін түрлі тәсілдер қолданылады.
ХИМИЯЛЬІҚ ҚАСИЕТТЕРІ
Химиялық қасиеттер деп материалдардың өзі тікелей байланыстағы заттардың
әсерімен химиялық өзгеріске түсу қабілетін сипаттайды. Материалдардың
химиялық реакцияларға, қабіліттілігі пайдалы да зиянды да болуы мүмкін.
Мәселен цемент, әк сумен байланысуы тиіс, әйтпесе бетон және одан бұйымдар
жасау мүмкін болмас еді. Бірақ материалдың қоршаған ортасы суда, ауада
зиянды заттардың әсерімен бұзылуы мүмкіндігі де оның химиялық табиғатына
байланысты. Сйликат материалдарының құрамында кремний қостотығы кремнезем-
шақпақ басым болатың; болсаң, материал әдетте қышқылдарға төзімді келеді
мысалы динас бұйымдары т.б.. Бірақ негізгі тотықтармен, мәселен кальций
тотығымен байланысады. Ал егерде материалдарда негізгі тотықтар басым болса
мысалы магнезит бұйымдары ол әдетте қышқылдарға төзімсіз, бірақ
сілтілерін желінбейді.
КЕРАМИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР МЕН БҰЙЫМДАР ЖӘНЕ ОЛАРҒА АРНАЛҒАН ШИКГЗАТТАР,
ОЛАРДЫҢ
ҚАСИЕТТЕРІ
Керамикалық бұйымдар деп минералдық және органикалық үстемелер қосылған
немесе қосылыссыз саздан, немесе олардың қоспасынан қалыптау және күйдіру
арқылы жасайтын қолтума тас материалдарды айтады. Ежелгі грек тілінде
"Керамос" құмыра сазынан күйдіріліп жасалған бұйым дегенді білдірген. Кейін
"Керамика" деген сөз сазды массадан жасалған бұйымдардың бәріне тараған.
Күйдірілгеннен кейінгі керамикалық бұйымды құрайтын материалдарды
керамикалық технологияда қаида деп атайды, бұл сөзбен әдетте әйнекейленудің
алдындағы бұйымдарды айтады. Саздың табиғатта кең таралуы сондай-ақ
керамиканың көптеген түрлерінің жоғарғы беріктігі, елеулі түрде
шыдамдылығы, сыртқы түрінің тартымдылығы, керамикалық бұйымдарды ғимарат
пен құрылыстың барлық конструктивті элементтерінде қолдануға мүмкіндік
береді. "Саз" деген сөз екі мағына береді: саз деп тау жынысының бір түрін
және оның Жұқа дисперсті тозаң фракциялы құрамы. Екінші мағынасы саз
жыныстары саздың өзі бөлігі және оған кіретін қосылмаларды айтады. Әдетте
саз жынысы саз түзуші минералдар мен майда түйіршіктерді қосылмалардың
механикалық қосындысы. Саз дала шпатының және тағы басқа тау жыныстарының
ыдырауы мен үгілуінен пайда болған өнім. Ауа температурасының күрт өзгеру
нәтижесінен жане тау жыныстарының қуыстары мен жарықшақтарында, судың,
көмір қышқылының, оттегінің және организмдердің қатысуынан жер бетіндегі
минералдар мен тay жыныстарының өзгеруі мен ыдырауы, мүжілуі мен жейілуі.
Үгілу үш түрге бөлінеді:
1. Механикалық физикалық үгілу - бұл үгілуге температураның өзгеруі,
тау жыныстары мен мйнералдың жарықшақтарында судың қатуы мен еруі,
жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік әрекеті, булану, су құрамындағы
тұздардың кристалдануы себепші болатын процесс.
2. Органикалық үгілу - тау жынысының, минералдардың, табйғи органикалық;
қосылыстардың, өсімдіктердің, жануарлардың тіршілік әрекетінен ыдырап
жейілуінен, бөлшектенуінен болатын процесс.
3. Химиялық үгілу - ауадағы судың, оттегінің, көмір қышқылының;
әсеріне қоса организмдердің, әсіресе топырақ
қабатындағы
бактериялардың тіршілік әрекетіне және органикалық заттардың
ыдырауына байланысты құбылысынан болатын процесс.
Тау жыныстарының мысалы, дала шпатысудың,
ауаның, көмір қышқылы газының химиялық әрекеттерінен дала
шпаттары ақырындап ыдырап саз минералы - карбоиаттар
СаСО, және кварц 4Si02 құрады:
Құрылған сазды минерал жергілікті жағдайға байланысты түзілген жерінде
қалып қояды немесе сумен, мұзбен немесе желмен басқа жерге жылжиды.
Сондықтан да бірінші түзілген жерде қалған сазды қалдықты немесе бірінші
саз элювиальный, ал екіншісін шөгінді немесе екінші саз атайды. Шөгінді
саз да негізгі үшке бөлінеді:
а) Делювиальды саздар, олардың жылжу агенты жаңбыр және еріген
қар суы. Құрамы біркелкі емес қосылмалармен ыластанған.
б) Мұзды саздар. Олардың жылжу агенты мұз, ол ескі заманда
жердің үстін көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
КЕРАМИКА ӨНДІРІСІНІҢ ДАМУЫНЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОЛДАНУЫНЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХИ
ОЧЕРКІ
Керамика деп минералдық заттардан (саздан) немесе олардың қоспасынан
қалыптасу және күйдіру арқылы өндіретін қолтума тас материалдарды айтады.
Бұрын керамикалық технология дегеніміз саздан, табиғи немесе қолтума
жүдеулеткіштер, кварц құмын немесе минералдық заттар қосып өндіретін
бұйымдар деп айтылып келді. Кейінгі кезде бұл технологияға құрамына саз
кірмейтін техникада қолдалылатын керамикалық тәсілмен алынатын бұйымдардың
өнімдері де кіретін болды. Ежелгі грек тілінде "Керамос" құмыра сазынан
қалыптап кептіріп және күйдіріп алынған бұйым дегенді білдірген. Кейінірек
"Керамика" деген сөз саздан жасалаған бұйымдардың бәріне таралған.
Ескі керамикалық бұйымдардың қалдықтары тас ғасырына жататын қоныстар
орнынан табылуда. Құрылыс материалдар ретінде керамикалық бұйымдардың жасы
5000 жылдан асады. Саздар құрылыс материалдар ретінде адамдардың ең
ертедегі даму кезінде тұрған үйшіктерді сылау үшін қолданылған. Ескі
заманның адамдары саздан алынған форманы бекіту үшін кептіруді және
күйдіруді үйреңді. Керамикалық өндіріс көп мыңдаған жылдар бұрын болған.
Мысалы, Ніл өзенінің 20м шамасындағы түбіне әйнекейленген сазды қаңқа
табылған, ол осыдан 14 мың жыл бұрын жасалған. Египетте біздің заманымыздан
12 мың жыл бұрын сазды кірпіштен тұрғызған архитектуралық ескерткіштердің
бар екендігі анықталған. Оларды салу кездерінде шикі және күйдірген кірпіш
қолданылған. Осыдан 4-6 мың жыл бұрын, Египеттегі пирамидалар мен храмдарды
әшейкелеп әрлеуде, әйнекейленген жұқа кірпішті пайдаланған. Египеттегі
алғашқы дамыған, керамика өндірісінің бай тәжірибесі алдымен Грецияға,
кейіннен Италияға және тағы басқа Европалық елдерге таралған.
ТМД елдерінің территориясында да ескі ғасырда керамикалық бұйымдар
жасалған және қолданған.
Туркмен Республикасының территориясындағы "Каака" деген жерді
археологиялық мақсатпен қазғанда, бұдан 6 мың жыл бұрын өндірілген
керамикалық бұйымдар табылған. Олар УІ-УП ғасырда қолданылған. Қырымда
саздан жасалған құбырлар табылған. Бұл құбырлар ганчар шеңберінде
жасалынған, олардың қаңқалары әйнекейленбеген.
Кіндік Азияда Орта Азия және Қазақстан УШ- ғасырға дейінгі шамада,
күйдірілмеген сары топырақты және сазды материалдардан-пахсадан жасалынған
қабырға, шикі- кірпіш, сазды және топырақты сылақ қолданған.
Күйдірілген кірпіш және бетті керамика гипспен араласқан ерітінділерді
УІІ-УІІІ ғасырларда қолдана бастаған және ІX-XІ ғасырларда зәулім құрылыс
салуда кең таралған.
мұнда: R,- аязға төзімділігін сынағаннан кейінгі қысқандағы беріктігі
Rc- cy сіңірілген материалдарды қысқандағы беріктік шегі
Аязға төзімді материалдардың аязға төзімділік коэффициенті 0,75-тен кем
болмау керек. Материал ішінде қатқан су ісіне келе белгілі бір жағдайда
бірнеше ондаған немесе жүздеген МП-ға жететін кеуектердің қабырғасына қысым
түсіреді. Мұнда тұйық кеңістіктер өзінің қатты дене қирауына әкеліп соғатын
үлкен механикалық қысымды сезінеді. Мысалы, суды болат құбыр ішінде бірнеше
қайтара мұздатқанда, құбыр жарылады. Судың қатуы капиллярлық - кеуекті дене
түріндегі бетон, кірпіш т.б. материалдарда басқаша жүреді, кәдімгі су
сіңіру кезінде су молекулаларының кешендері ассоцияттары материалдың
майда тесіктеріне кірмейтіндігі бұған дейін айтылды, бірақ су салыстырмалы
түрдегі ірі тесіктерде қатқанда түзілген мұз қысымымен ұсақ тесіктерге
енеді. Бұл гидравликалық "сығым" судың ассоцияланған молекулалық тізбегін
үзетін энергия көзі болып табылады, яғни су ассоцияттары бұзылады.Тесік
аралық қалқалар мен капиллярлық молекулалык тартылыс күші әсерінен ұсақ
тесіктер мен жіңішке капиллярлардағы су ерекше жағдайда болады. Мұнда ол
О0С-дан әлдеқайда төмен температурада да қатпайды, сондықтан тесіктердің
қабырғасына қиратушы қысым түсірмейді. Осылайша ұсақ тесіктері бар
материалды қатырғанда судың бір бөлігі оның қаңқасына зиянды механикалық
әсер етпестен, сығылып енетін қосалқы сиымдылық сияқты қызмет етеді. Бірақ
әрине көп қайтара мұздатып, еріте берген соң материал құрылымы бұзылады, ол
босаңсиды, беріктігін жоғалтады, тіпті кейде жеке кесектерге бөлініп
қалады. Материалдардың узаққа шыдамдылығы көп жағдайда оның аязға
төзімділігіне байланысты болады. Сондықтан технологтар қолтума тас
материалдарды жасау барысында оларды капиллярлық тесікті жүйесін бағыттауға
ұмтылады. Бұл мақсатқа атап айтқанда беттік белсенді заттардың қосылуы әсер
етеді. Материалдардың аязға төзімділігін анықтау үшін әдетте үлгілерді
кезектестіріп мұздату мен еріту тәсілдерін қолданады. Өздері үшін
белгіленген кезекпе-кезек мұздандырып еріту циклінің санына елеулі
бұзылусыз төтеп берген материалдарды аязға төзімді деп есептейді. Аязға
төзімділігі жөнінде материалдар маркасы 15-тен 300 дейін қайтарым болуы
мүмкін. Мысалы, күйдірілген кірпіш - 15-50-ге дейін.
Материалдардың температура әсеріне қатынасын анықтайтын қасиеттері
қатарына олардың отқа төзімділігі мен отқа беріктілігі де жатады.
Отқа төзімділігі - бұйымдар мен материалдардың отқа төзімділігі 1580ºС
және одан жоғарғы температура әсеріне ұзақ уақыт төзу қажет. Мұнда
материалдың жұмсармауы, деформацияға ұшырамауы керек.
Отқа төзімділер қатарына, мәселен, өндірістегі пештердің ішкі бетін
дамытуға қажетті бұйымдарды жатқызады. Бұйымдар мен материалдардың отқа
төзімділігі 1580-1770°С арасында болса, онда олар отқа төзімді материалдар:
1770-2000°С жоғарғы отқа төзімді, одан жоғары болса - ең жоғарғы отқа
төзімді деп бөлінеді. Дамуға төзімділік - бұл материалды тез қыздырып
суытқандағы жылу сіңіруінен қиратылмау қабілеті. Қызуға төзімділік
материалдың біркелкілігіне, оның құрылымдағы жеке бөлшектерінің
температуралық кеңею коэффициентіне ТКК байланысты. ТКК аз болған сайын
материалдың қызуға төзімділігі жоғары болады. Материалдардың қызуға
төзімділігі ол бұйым қабаттарының температуралық кеңею коэффициентіне,
берілген материалдардың химиялық-минералдық құрамына байланысты. Қызуға
төзімділік коэффициенті төменгі көрсеткіштермен сипатталады:
Материалдың қызуға қарсыласуы R төмендегіше сипатталады:
мүнда: 5 - созылу кернеуі
X - жылу өткізгіштік коэффициенті
a - темпиратура өткізгіштік коэффициенті
с - меншікті жылу сиымдылығы
у - материалдың орташа тығыздығы, кгм3
8 - тарту күші мен ең жоғарғы ұзаруы
Е - серпімділік модулі
х - жылжу кернеуі
МЕХАНИКАЛЬІҚ ҚАСИЕТТЕР
Беріктік пен материалдардың оның ішкі қысымымен бұзылуьна әкеп соғатын
күштердің әсері кезінде бұзылуға қарсыласу қабілетін айтады. Бұл күштердің
әсерімен материал қысылуы, соғылуы, иілуі, кесілуі, бұралуы мүмкін.
Материалдардың қарсыласуы ол өзінше бір ғылым саласы . Құрылыс
материалдарының аса маңызды қасиеттерінің бірі ретінде беріктікті зерттеуге
арналған. Қатты дененің беріктігі жалпы оған тән атомдық молекулярлық өзара
әсер күшіне негізделген. Осы атомдар мен молекулаларға тән бұл күштер өте
үлкен көлемге жетуі мүмкін. А.Ф.Иоффе көрсеткендей : нақты қатты денелерде
құтылуға болмайтын микроскоптық жарықшақтардың, тығыздалмаушылықтың, басқа
да жүйе ақауларының болуы олардың беріктігін теориялық есепке қарағанда
бірнеше есе төмендетеді. Материалдардың макрожүйесіндегі ақаулар да оның
беріктігіне дәл солай зиянды болады.
СУ СІҢІРІМДІЛІГІ
Су сіңірімділік материалдар сумен тікелей байланысқанда олар судың
белгілі бір бөлігін сіңіріп алып, өз бойында ұстап қалуға қабілетті. Бұл
қасиет су сіңірімділік деп аталады. Су сіңіруді не материал көлемінің сумен
толтырылу дәрежесімен ауқым бойынша су сіңіру Ву, не сіңірілген су
көлемінің құрғақ материал массасына қатысымен массасы бойынша су сіңіру
Вм бейнелейді. Әдетте ауқым бойынша су сіңіру ол материалдың кеуектігінен
аз болады. Өйткені су молекуласының өлшемі кеуектер мен капиллярға Кіру
тесігінен сан есе шағын болғанымен, су өте майда капиллярға кірмейді. Бір
қарағанда таң қаларлық бұл факт төмендегідей түсіндіріледі. Өзге заттардың
молекулаларына қарағанда сұйық жағдайдағы су молекулалары өзара дипольді
және сутегілік деп аталатын байланыстарымен бірігіп, полимерлік ассоциаттар
түзеді. Басқаша айтқанда, су молекулалары ұсақ ұяларға ене алмайтын ірі
құрамдармен жылжиды. Қол ұстаса жүріп, тар есікке кіруге тырысқан адамдар
тобымен құбылысты түсіндіру көмектесетін болар деп ойлаймыз. Бірақ өте
үлкен қысым әсерінен немесе бу тектес жағдайға көшкенде су молекулаларының
ассоцияаттары бұзылады да, өте тар саңлаулардан өтуі мүмкін.
ЬІлғал сіңірудің жеке түрі капиллярлық copy, немесе капиллярлық
диффузия болып табылады. Суды сіңіру әр уақытта толық кеуектіктен кем,
өйткені кеуектің кейбір бөлігі жабық, оларға су кірмейді. Ауқым бойынша су
сіңіру әр уақытта 100 пайыздан кем емес, ал салмақ бойынша сіңіру өте
кеуекті материалдарда 100 пайыздан көп болуы мүмкін.
Ылғал қайтарымдылығы дегеніміз материалдардың ылғалды қайтару қабілеті.
Су өткізгіштік материалдың қысым күші мен су өткізу қабілеті 1 МПа
қысымда 1 сағат мезгілінде 1м3 көлемде өтетін су. Абсолютті тығыз
материалдар, яғни орташа тығыздығы мен абсолютті тығыздығы сәйкес
келетіндер мәселен әйнек, болат су өткізбейді. Ұзақ кеуектілігімен
ерекшеленетін тығыздығы жеткілікті материалдар өте баяу диффузиясына орай
қалың қабатында іс жүзінде су өткізбейді: мәселен, құрамы арнайы
іріктелген болат.
Жібу коэффициенті Кж - бұл суға бөктірілген материал беріктігінің R-
материалдың құрғақ жағдайдағы беріктігіне RK қатынасы:
Су асты конструкцияларында немссе саз жерлерде түратын
конструкцияларда қолданылатын табиғи және қолтума тас материалдардың жібу
коэффициенті 0,8-ден төмен болмауы тиіс деп есептеу қабылданған.
Температуралық кеңею - бұл материалдардың қыздыру әсерінен кеңею
қабілеті. Температуралық кеңею материалдағы температураны 1°С-ге
көтергенде, бастапқы ұзындығының қандай бөлігіне кеңейететіндігін
көрсететін үлгінің кеңею коэффициентімен ТКК өлшенеді. Үлгінің кеңею
коэффициентін көп жағдайда мград-пен есептейді. Ол төменгі көрсеткіштермен
сипатталуы мүмкін:
мұндағы: Lt0 - үлгінің 0°немесе бөлмедегі температурадағы ұзындығы,
мм Lt - өлшенілген температуралардағы үлгінің ұзындығы, мм
Жылу сыйымдылығы - материалдарды қыздыру кезінде жылудың белгілі бір
бөлігін сіңіру қабілеті, ол жеке жылу сыйымдылығымен анықталады. Жылу
сыйымдылықты Джоульдегі жеке жылу сыйымдылығының Кельвинге қатынасымен
сипатталады [Джкг.к.], кейде ккалкг.°С. Табиғи және қолтума тас
материалдардың және жылу сыйымдылығы әдетте 0,76-0,92 Джкг.к немесе 0,18-
0,22 ккалкг°С аралығында болады.
Жылу өткізгіштік бұл материалдардың жылуды қалыңдық арқылы бір бетінен
екінші бетіне өткізгіштігімен Втм.к бейнелейді. Анықтамалық және
нормативтік әдебиетте көп жағдайда ккал өлшемі кездеседі.
Кеуекті материалдарда жылу ағыны қатты негізбен ауа ұялары арқылы
өтеді. Барлық табиғи және қолтума заттардың ішінде ауаның жылу өткізгіш-
тігі өте төмен. Әсіресе ұсақ бекітілген ауаның "қозғалыссыз"
көпіршіктерінің жылу өткізгіштігі аз А-0,082, Б-0,082-(),] 16Втм°С
жылу өткізгіштік мәніне, әсіресе, материал ылғалдылығы әсер етеді.
Өйткені кеуектерді толтырған
судың жылу өткізгіштігі ауаға қарағанда 25 есе үлкен. Салыстыру үшін
келесі мәліметтерді келтірейік. Кеуекті толтырғыштарды пайдалана отырып
жасалған жеңіл бетонның жылу өткізгіштігі, орташа тығыздығы 1200-1600
қгм3 болғанда, 0,46-0,7 Втм.к құрайды, ал орташа тығыздығы 2300-2400
ктм3, кәдімгі ауыр
бетондікі -.128-151 Втм.к, бұл ұялы бетондарға қарағанда әлденеше есе
көп.
Аязға төзімділік - бұл суға бөктірілген материалдарды бірнеше рет алма-
кезек мұздатып ерітуге шыдау 20°С қабілеті. Суланған материалды мұздату
кезіңде қиратылуының негізгі себебі қатқан су әсерінен ұялардың қабырғасына
түсетін қысымда жатыр. ОоС-тағы судың тығыздығы 0,9999-ды құраса, теріс
температурадағы мұздың тығыздығы - 0,9168, яғни қату кезінде. су ауқымы
жағынан 9 пайызға ұлғаяды. Мұз негізінен үш гидраты молекулаларынан ОН
түзілген деп есептеледі. Бұл молекулалар массасы жағынан тамшылы сұйық су
молекулаларына қарағанда барынша борпылдақ қаптамасымен ерекшеленеді.
Сондықтан да мұздату кезінде оның көлемі ұлғаяды. Судың қатқандағы өте
үлкен ұлғаюы 4°С температурада байқалады. Материалдың аязға төзімділігі
олардың тығыздығына және суды сіңіруіне, кеуектікке байланысты. Тығыз
материалдар аязға төзімді. Кеуекті материалдардың аязға төзімділерінде
олардың негізгі кеуектері жабық болуы керек, болмаса су кеуекті ауқымның
90%-нен кем сіңіруі ауқымын белгілеу арқылы анықтайды. Ол үшін
сыналмақшы материалдарды майдалап ұсақтайды, онан соң ұнтақ бөлшектерін
алып тұрған жалпы көлемін анықтайды. Көлем бірлігінің массасын біле
отырып, материалдың абсолюттік тығыздығын анықтайды. Әдетте материал
тығыздығының су тығыздығына қатынасын бейнелейтін салыстырмалы тығыздықтың
сандық мәнін пайдаланады. Бұл шексіз керсеткіш органикалық емес табиғи және
қолтума құрылыс материалдарының мсталдан өзгелері басым бөлімінің
тығыздығы өте тар аумақта 2400-3000кгм3 болып келеді. Тығыздық мәнің
осыншама шағын аралығы органикалық емес материалдарды түзетін химиялық
элементтердің Д.Менделеев таблицасындағы орнына байланысты екендігінде.
Органикалық емес құрылыс материалдарының құрамында негізінен кремний,
алюминий, кальций, магний, оттегі болады. Бұл түсінікті, өйткені
қолтума органикалық емес материалдар үшін табиғи
материалдар мен шикізат алатын жер қыртысының 97 пайызын кремнии
құрамынан - кремнеземнен, силикаттар, алюмосиликаттардан тұрады.
Элементтер таблицасында магний, алюминий, кремний бір кезеңде, ал
магниймен бір топта атомдық массасы мәндерінің жақындығына орай
кальций орналасқан. Орташа тығыздығы Ро - бұл материалды қалыпты
жағдайдағы ауқымдық бірлігінің массасы, яғни анықталатын көлемге
осы материалға тән қуыстар, ойықтар мен жарықшақтар енеді. Орташа
тығыздықты анықтауды көп жағдайда дұрыс геометриялық формадағы
мәселен куб, цилиндр үлгілерде жүргізіледі. Үлгінің өлшемін өлшейді:
Көлемін (V,) есептейді см3, м3 өлшеу арқылы үлгінің массасын г. немесе
кганықтайды:
Құрылыстағы техникалық прогрестің негізгі бағыттарының бірі үй мен
құрылыстың массасын азайту, сондықтан қуыс денелі материалдарды алу маңызды
мәселеге айналып отыр. Материалдарда дененің қуыстылығы үлкен болған сайын
оның орташа тығыздығы соғүрлым төмен болады. Қуыс денедегі ауа
материалдардың тығыз заттарына қарағаңда жылуды, нашар өткізеді. Сондықтан
да материалдың орташа тығыздық көрсеткішінің мәні бойынша олардың жылу
өткізгіштігі туралы бағалауға болады. Жылытылатын құрылыстарды салу кезінде
олардың сыртқы қабырғаларының қалыңдығы материалдың жылу өткізгіштігін
ескере отырып аныкталғандықтан, материалдың орташа тығыздығын білу арқылы
кабырға қалыңдығы қандай болу керектігін жоспарлап есептеуге болады. Егер
қабырғаның орташа тығыздығы орташа есеппен 1820 кгм -ке тең деп алуға
болатын саздан немесе силикат кірпішпен қалағанда, жылу техникалық
қалыңдығы есеппен 54 мм болуы керек болса, орта тығыздығы, мысалға 900
кгм3 газобетонды қабырғаның шамамен калындығы екі есе жұқа және орташа
тығыздығын есептегенде кірпіштен 4 есе жеңіл болады. Орташа тығыздық
көрсеткіштері, атап айтқанда материалдардың кеуектігін есептеуге қажет
кеуектік - бұл материал көлемінің кеуектермен толтырылу дәрежесі.
Кеуек дегеніміз материалдағы ауа немесе сумен толтырылған ұсақ ұялар.
Олардың өлшемі милиметрдің миллионнан бірінен, оннан бірге дейінгі
бөлшегіндей болады. Кеуектігін есептеп анықтау үшін мына формуланы
пайдалануға болады:
мұндағы, К - материалдың кеуектігі; р - абсолютті тығыздығы кгм3
р0 - орта тығыздығы кгм3 материалдың кеуектігі мына аралықта ауытқып
отырады, мәселен 0,2-0,8 пайыз гранит, базальт, 7,85-8,5 пайызға дейін
жылу өткізбейтін кірпіш, көбікті бетон, кеуексіз материалдар да бар яғни
абсолютті тығыз әйнек, болат. Мұндай материалдар су өткізбейтіндігімен
ерекшеленеді.
Кеуектік - материалдардың маңызды сипаттамасы, өйткені көптеген
қасиеттері: орташа тығыздығы, беріктік, су тартқыштық, жылу өткізгіштік,
аязға төзімділік т.б. кеуектікке байланысты. Түрлі конструкцияға түрлі
кеуекті материалдар пайдаланылады, мәселен жылытылатын үйлердің сыртқы
қабырғаларына кеуектігі едәуір жоғары материалдарды пайдаланған жөн,
өйткені жылу өткізгіштігі салыстырмалы алғанда нашар, әрі тиісінше жақсы
жылу сақтагыш қасиеттерге иеХидротехникальіқ қүрылыстыц бір қатар бөліктері
үшін канализацияның қүбырларына жеткілікті дэрежеде су өткізбеу қасиетімен
ерекшеленстін кеуектгігі аз материалдар қажет сол сияқты фарфор бүйымдары
т.б.. Кәп жағдайда кеуектік жалпы көлемнің көрсеткіші, осы материалдардың
жеке қасиеттері туралы айту үшін жеткіліксіз болады. Ол үшін кеуектің
өлшемін білу жэне оларды өлшемі бойынша іріктеу диффсренциалдау керек.
Сондай-ақ материалдарда ісеусктер біркелкі орналасқан, орналаспағандығын
анықтау қажет. Материалдардыд кеуектік жүйесін анықтау үшін түрлі тәсілдер
бар сорбциялық, сьшаптық, пирометрия, гигроскоптык жэне т.б.
материалдардың түрлі физикалық қатынасын анықтайтын қасиеттер кслесі
топтарға жүйеленеді:
а) бу торіздес жэне тамщылы сүйьгқ әсеріне
қатынасыылғалтаргқыштық, су сіңірғіштік, су өткізгіштік, жібу
коэффициенті; .
б) температура әсерінің қатынасы температуралық што, жылу
(.[іымдылық, жылу өткізгіштік, аязға төзімділік, отқа төзімділік, отқа
беріктік т.б.;
н)өзге қасиеттері бу және газ еыушілік электр өткізгіштік және т.б.,
• .
Ылғал тартқыштық бүл материалдардың ауадағы су буларын жұту, физикалық
процесі сорбция. Мүнда капиллярлық конденсация, яғн кап.иллярларда тар
кеуектерде будың сүйыққа айналуы жүреді. Ілгер су буының сорбциясы
материалмен химиялық өзара әсерғе ү.касатын болса, мүндай процесс
хемосорбция деп аталады. Кейде і.ілғалды хсмосорбциясы зиянды: осылайша
цементті, күйдірілген кірпіштіүзақ сақтағамда ол беріктілігін жоғалтып,
бұзылады.
1. Кұрылыс керимикалық бұйымдарға кіретіндер: қабырғалық материяалдар
кірпіш, керамикаылқ тас т.б. шатыр жабатын материалчереница ,
қабырғалардыд сыртын қаптайтын, қалайтын бұйымдар жеңіл трепелді, екі
қабатты беттік кірпіш; қаптама қасбетті плиткалар т.б.. Рді-пді плиткалар,
ішкі қабырғалардың ішкі қабатын қаптайтын плиткалар, санитарлы-техникалы
бұйымдар; канализациялық және дренаждық құбырлар; қышқылға төзімді
кірпіштер, плиткалар, химиялық апараттар мен жылу оқшаулағыш бұйымдар
жеңіл трепелді кірпіш, керамзит, аглопорит.
Электротехникалық керамикалық бүйымдарға кіретіндер: роликтер, штепсельді
розеткалар, жоғарғы және төменгі вольтты изоляторлар т.б.
Химияға тезімді керамикаға кіретіндер: кірпіш жэне плиткалар, химиялық
аппаратураларды, құрылыс конструкциясын қалау үшін, зауыттық аппаратуралар
- химия өнеркәсібіне арналған қышқыл, сілті сұйықтарын тасымалдайтын
насостар, агрессивті газдарды соратын желдеткіштер т.б..
Шаруашылық тұрмыстық керамикаларға кіретіндер: шаруашылық фаянс жэне фарфор
шай ыдыстары, ас ыдыстары т.б., көркемдік сәндік бүйымдар сауыт, мүсінше
т.б..
Отқа төзімді бұйымдар, металл балқытатын пештерді және басқа жылу
агрегаттарын қалайтын матсриалдар.
Техникалық керамикаға кіретіндср: таза тотықтардан алынатын бұйымдар, тығыз
алюмо-силикаттық бүйымдар, жылу элементті, конденсаторлы, ферромагнитті
керамикалар т.б. Бұл бұйымдар ядролы энергетикада, радиоэлектроникада,
ракета жасауда т.б. қолданады.
Мүндай сұрыпталу бұйымдардың тек белгілі мақсатқа арналуын көроетеді,
оларды қасиеттері бойынша бөлмейді бүйымдардың қүрылымы, олардың
тыгыздығы, кеуектігі т.б. және өндірістіц технологиялық ерекшелігі
көрсетілмейді. Керамикалық бүйымдар ірі түйіршікті және майда түйіршікті
массаларға бөлінеді, осыған байланысты олардың құрылымы ірі түйіршікті жэне
майда түйіршікгі болуы мүмкін. Күйдірілгеннен кейінгі түзілген керамикалық
қаңқаның құрылымына қарай құрылыс керамикалық бүйымдар екі топқа.бөлінеді:
ірі қүрылыс және жұқа құрылыс керамикалары. Бірінші топқа кіретіндср
қабырғалы, шатырлы, қабырғаның сыртқы қабатын қаптайтын, қалайтын
материалдар, дренаждық құбырлар т.б.
Ксрамикалық бүйымдарды тығыз және кеуекті деп тебөлсді. Бүйымдарды
кеуекті деп су сіңірімділігі 5-7 пайыздан жоғарғы бүйымдарды айтады, тығыз
бүйымдар деп су сіңірімділігі 5-7 пайыздан к.ем материалдарды жатқызады.
Тығыз бұйымдарды жайлап үрғинда сыңғырлаған дауыс шығарады. Кеуекті
бұйымдарға кірпіш, черепица, қабырғаның ішкі жэне сыртқы қабатын қаптайтын
плиткалар, керамзит, дренаждық құбырлар, фаянс бұйымдар.ы жатады.
Тығыз бұйымдарға - фарфор, қышқылга төзімді бүйымдмр, канализациялық
құбырлар т.б. кіреді. Бұйымдардың бетін өңдсу технологиясы бойынша
әйнекеленген және әйнекеленбеген болуы мүмкін. Фарфор жане фаянс
бүйымдары, каыализациялық қүбырлар жопс кейбір басқа бүйымдарды
эйнекейлейді. Қабыргалы, шатырлы, отқа төзімді жэнс кейбір басқа бүйымдарды
әйнекейлемей өндіреді. Керамикалық бұйымдардың жалпы сипаттамасы олардың әр
қайсысының өндіріс технологиясын баяндағанда беріледі.
КЕРАМИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ҚАСИЕТТЕРІ
ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕР ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМ
СИПАТТАМАЛАРЫ
Құрылысшы, құрылыс материалдарын үй мен құрылыстың мақсатына, олардың
конструктивті ерекшеліктеріне, сыртқы орта әсерінің сипатына, сондай-ақ
техника-экономикалық және басқа жағдайларға байланысты тиімді іріктеп,
дүрыс пайдалана білуі керек.1 Ииженер-құрылысшылар мсн технологтар қүрылыс
сапасы мен пэрменділігін жан-жақты арттыруға үмтыла отырып, материалдардыд
қасиетін жақсы білуі тиіс. Құрылыста түрлі материалдар пайдаланылады.
Олардың ерекшеліктерін зерттеуді жеңілдету үшін матсриалдардың техникалық
қасиеттерін келесі төрт түрге топтастырады. Материалдардың физикалық
қасиеті оның физикалық жағдайын тығыздығын, ауқымдық массасын қандай да
бір ерекшелігін сипаттайды немесе материалдардың әртурлі физикалық
процестерге қатынасын су енуіне, жылудьщ, әлектр қуатының өтуін
айқындайды. Механикалық қасиеттері көп жағдайда материалдық қысымға,
созылуға, иілуге, кесілуге, буралуға, кажалуға әкеп соғатын механикалык
күштердіц эссрінс қарсыласу мүмкіидігін айқындайды. Химиялық қасиеттер
материалдың өзі байланысқа түсетін заттың осерімеи химиялық өзгеруғе
қабілеттілігімен сипатталады. Мүнда пайдалы да, зиянды да езгерістер туралы
сөз болып отыр. Материалдардың қасиеті көп жағдайда олардың құрымына
байлаиысты. Мысалы, жылу өткізгіштік козффициенті материалдың кеуектігінс
тәуелді. Кеуектігі үлкен болған сайыи жылу өткізгіштік коэффициенті темен
боладьі. Құрылыс материалдарының қасиеттерін, эдетте сандық түрғыдан, яғни,
сыиау арқылы анықталатын, сирек жагдайда есептеу жолымен-белгіленетін
сандық көрсеткіштермен бағалайды.
ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕР
Алдымен материалдардың физикалық жағдайы мен ерекшеліктерін сипаттайтын
қасиеттеріне тоқталайық. Нағыз тығыздық - бұл абсолютті тығыздық
жағдайындағы материалдың көлем бірлігінің массасы. гсм3 немесе кгм3.
мұнда: m - материалдың массасы, кг V -матсриалдың ауқымы, м3,
Қатты материалдардың тығыздығын осы материалдың қалыпты жағдайына тән
қуыс, ойыс жарықшақтарсыз үлгінің алып түрган
өндірісін, ірі өлшемді қабырғалы матсриалдарлыц мысалы, темір бетондар,
өнімнің азаювійа қарамастан, үлісеи ауқымда істеп шығаруда. Керамикалық
қабырғалйқ материалдар бндірісі осы уақытқа дейін сскі тсхниканы жоне артта
қалған технологияны пайдалануда. Сондықтаи олардың техника-экономикалық
көрсеткіштері жэне дайын кіриіштердің сапасы бүгінгі күннің талабына сай
келмсй отыр. Кірпіш өнеркәсібінің көбі бірінші бесжылдықта жоне біраздары
Отаи соғысынан кейін 1946-І955ж.ж. салынған, сскі және шығаратын өнімі
төменгі жабдықтармсн қамтамасыз етілген зауыттардың негізгі фондылары
тозған. Кейінгі жылдары кірпіш өндірісінде жаңа зауыттар салу, ескі
зауыттарды кецсйту жэнс жаңалау, тозған жабдықтарды ауыстыру, қайта
жабдықтау өндіріс процесін механизациялау жүргізілуде. Сегізінші
бесжылдықта І966-1970ж.ж. 300-ден арта шикі кірпішті кептіру
вагонеткаларына автоматты орнықтыру машиналары қүрылған, 45 массаны
сақтайтын қор, 220 туннелді пештер салынған. Оларда күйдірілген кірпіштің
көлсмі 27 пайыздан 45 пайызға дейін есті.
Қүрылыс материалдар өнеркэсібі Министерінің үжымдары кірпішті кептіру
жэне күйдіру процестерін 45 туннельді кептірғіште жэне 42 туннслді пештерде
автоматты реттеуді ойластырды жәпе меңгерген. Шикі кірпішті күйдіру
вагонеткаларына отырғызуды автоматты түрде , ені 2 жэне 3 метрлік туғшелді
пешке жэне щеңберлі пешке паксттеп, орнықтыру шешілді. Дегенмсн ескі
зауыттардағы қойылған жабдықтар және цехтың өлшемдері жаңа прогрессивті
жабдықтарды қоюды, механизациялауды жэне автоматизациялауды қиындатады.
Соңғы жылдары ТМД-да керамикалық қабырғалық материал өндірісінде комплексты
механизациялы желілер қүрылған, олар СМК-176 СМК-316 - Загорск, Усть-
Элегистенск т.б. зауыттарда жоне СМК-182-Колпин қалашығындағы
"Победа"комбинатында т.б. Біраз кірпіш өнеркэсібі Болгариядан алынған
жабдықтардан қүрыіяеан Бурманкасинск, Галицин, Қарағанды, Алматы, Жезқазған
т.б. зауыттар, Италияның "Моранд" фирмасының жабдықтарымсн қамтамасыз
етілген Норск зауыты, Француздың "Серик" фирмасыныіі, жабдықтарынан
түрғызылған Галицин зауыттары жүмыс .істеуде. Бүл кешенді желілерде ең көп
еңбекті керек етстіы операциялардіі механизацияланған жоне
автоматизацияланған.
Кірпіш өнеркэсібінде еңбекті механизациялау дорежесі 50 пайыз шамасына
жетеді. Кірпіш жэне. керамикалық тасты өндіретін кешенді-механикалық,
технологиялық желілердің өндіріске енгізілген саны аз ,болу себебінен
кірпііл өнсркосібінің дамуына елеулі ықпалын гигізе алмайды. Сондықтан
жүмыс істеп түрған зауыттарды модернизацпм жаңалау, қайта жабдықтау
жүрғізу ең маңызды мэселе болып отыр.
Бүрынғы СССР тарамай түрған кезінде мииистрлер кеңесі "Кірпііи
өндірісінің техникалық дәрежссін көтерудс қолданылатын шаралар" .
қаулысында төмендегі гехникалық үйымдастыру мэселелерін белгілеп,
іскеасыру жолдары көрсетілген болатын, олар:
- қуыс денслі керамикалық тастың өнімін жэне беттік
кірпіштіи.
өнімін кебейту;
жылуэнергетика, химия, металлургия, көмір өнеркэсібінің, тағы. басқа
өндіріс салаларьшың қалдықтарын кең пайдаланып, дайьш кірпіштің саиасын
жоғарылату жэне шикізаттың базасыы кеңейту;
бұрыннан жүмыс істеп түрған зауыттарды механикалық комплексты жабдықтармен
жаңалау, тозып істен шыққан шеңберлі пештерде қолмен орындалатын ауыр
операцияларды толық механикаландыруды қамтамасыз ететін туннелді пештерге
ауыстыру жэне соңғы талапқа сай санитарлы жағдай жасау;
өндірісті автоматтандыруды ары қарай дамытуды жергілікті автоматты реттеу
схемасы нсгізіңде жэне автоматты жүйе арқылы технологиялық процесті
басқару;
өндірістің материалдық сыйымдылығын қысқарту;
өзін-өзі ақтамайтын жэне қуаты аз, шикі зат базасы таусылған зауыттарды
жою;
ТМД елдерінде жасаған комплексті жэне импортты желілердің негізіндс жылына
қуаты 5-15 және 30 млн. дана шартты кірпіш өндіретін жоғары механикаланған
зауыттардытүрғызу;
жұмысшылардыц еңбск және түрмыс жағдайын жақсарту,
өндірістің мэдснистін жоғарылату жэне кадрларды бекіту
мақсатында көмекші шаруашылықты қүру жэне дамыту. Жүмыс істеп түрған
зауьптарда техникамен қайта жабдықтаудың
болашағы- оларды біріңғай техникалық саясатпен іске асыру көзделген. Ол
үшін жүмыс істелініп турған зауыттарда төмендегідей жағдайлар болуы керек:
шикі заттардын. базалық қоры 25 жылдан кем емес, қуаты жылына 50-60 млн.
дана шартты кірпішке жеткілікті болуы.
өніріс алаңы, зауыттың өнімі жылына 50 млн. дана шартты кірпішті шығаруға
дейін кеңейту мүмкіндігінің болуы.
Мүндай шараларда бірінші рет жылдық қуаты 25 млн. дана шартты кірпіштен
кем болмайтын зауыттарды пайдаланып іске асыру көзделгеи.
Қышқылға төзімді бұйымдарды өндіруді жоғарғы механикаландырылған
жылжымалы жолмен шығару көзделген болатын. ' Соңғы жылдары Свердловск
керамикалық зауытында қышқылға тшімді жоне қыздыруға төзімді ірі өлшемді
400х200х20мм плиткаларды опдіруді, 1050°С тсмпературада күйдіретін
жылжымалы конвейерлі жолмсн алуды меңгерді. Бүрын мүндай керамикалық
бүйымдар, іуннелді кептірғіштерде кептіріліп, туннелді пештерде
күйдірілетін еді, Күйдіру температурасы 1200и-1280иС аралығында болатын.
КЕРАМИКАЛЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НЕГІЗГІ ТОБЫ ЖӘНЕ
КЕРАМИКАЛЫҚ БҰЙЫМДАРДЫҢ СҰРЫПТАЛУЫ
Керамикалық бұйымдар өзінің конструктивті арналуы бойынша томенгі
түрлерге бөлінеді: құрылыс керамикалық бұйымдар, шаруашылық-тұрмыстық
бұйымдар, электротехникалық, химияға төзімді, отқа төзімді және технмкалақ
керамикалар.
млн.м2 жылжымалы - конвсйерлі бойлық Харьков, Славянск, Львов
зауыттарында іске қосылғандықтан, ол зауыттардың жылдық өнімдері
2-4 млн.м2 өсті. Автоматты желілерді меңгеру, қаптама плиткаларды
өндірудіц мсзгілін 80-100 есе қысқартты, өндіріс алаңын күрт азайтты,
бүйымдарды капсульдерге отырғызудағы жәнс оны алудағы қол
ецбсгінің ксрегі болмай қалды. Жұмысшылардың еңбек өнімділігі 2-3 ссе
көбейді. Вагонеткалар, капсульдер, тарақтар, түптемелер т.б, отқа
төзімді материалдардың керегі болмай қалды. Бүйымдарды кептіруге
жэне күйдіруге жүмсалатын шығын 30 пайызға қысқарды. Тек 10 жылда
1965-1975 ж.ж. керамика өндірісінде санитарлы-техникалы
бұйымдардың өнімі 1,5 есе, барлық керамикалық плиткалар 2,1 есе,
керамикалық канализациялық қүбырлар 1,3 ссе, қышқылға төзімді ксрамикалық
бүйымдар 1,7 есе көбейтілді. Ксрамикалық бүйымдар өндірісі негізінде екі
бесжылдықта бұйымның 1975-1980; 1980-І985ж.ж. өсімі жоғарылады. Плитканың
өнімі осы мерзімде екі есе көбсйтілді. 1985 жылы 100 млн. м2-қа жетті,
санитарлы-керамикалық бүйымдардың өнімі 1,5 есе өсті, 1985 жылы 10 млн.
дана шығарылды. 1985 жылы боялған және эшскейленген қаптама плиткалардың
үлесі жалчы ауқымына қарағанда 75 пайызға жетті, едснді шшткалардың ірі
өлшсмдегі, эйнскейленген мен әйнекейленбсғеннің үлесі - 69%, санитарлы-
техникалы бүйьшдардың фарфор массасынан өндірілуі - 70% қүрады. ХІ-
бесжылдықтың жоспарында санитарлы-керамикалық бүйымдардын өнімдері 17 млн.
дана; керамикалық еденді плитканың өнімі 32,5 млн. м2; ішкі қабырғаны
қаптайтын илиткалардың өнімі 80,0млн. м2; ксрамикалық қүбыр 11,8 мыц шартты
км; керамикалық қышқылға төзімді бүйымдар 769 мың тонна өндіру көзделген
болатын. Кеңес өкімстінің таралуына байланысты бүл планның орындалуы
жөнінде толық хабарлар жоқтың қасы.
Керамикалық санитарлық бұйымдар өндірісінде механикаландырылған
стенд тәсілі меңгерілді. Бұл тәсіл бұйымдарды
қалыптауды, орташа кептіруді люлкалы кеитірғіште орындайды және
конвейерде іскс асырады. Механикаландырьілған стендаларды өндіріске
ендіргенде, олар едбск әнімін 1,5. есе өсірді, кәп еңбекті керек ететін
операциялар жойылды.
234 мехаиикаландырылған стендыларды іске қосу арқылы, біраз
зауыттарда қалыптау процесін жа.қсартты, 200-ден артйқ жүмысшылар қиын
жүмыс ісдсуден босатылды. Отынныңшығыны- б.млн.т. шартты отын жэне электр
энергияның шығыны 100 мың квтсағ. кеміді. 1,5-2 ссе еңбек өніміп кебейтті.
Кэсіпорындарда люлкалы конвейерлі кедтірғ-ішті меңгеру санитарлық
бүйымдарды қалыптау, кептіру жэне эйнекей.псу бөлімдсрін жылжымалы конвейер
арқылы іске асыру мүмкіндігін . туғызды. 1985 ж. Минскстройматериал
комбинатында саннтарлы бүйымдарды ендіретін жаңа зауыт іске қосылды. Оның
өнімі 6 мың дана жылына, бүл зауытта НИИстрой керамиканың соңғы жасалынған
еңбектері және озат зауыттардың жетістіктері енгізілген. Қазіргі кезде
шликерден пресс-үнтақ алудан бастап плитканы қальіптау, кептіру, күйдіру
жылжымалы-конвейерлі желімен механизацияланған, массаиы дайындау үшін
цехтарда' үздікті жабдыҚтар жумыс істейді. Сондықтан да ондіру цехы мен
шликерді дайындау цехы арасында бір-біріне үйлеспеушілік пайда болды.
Плитка өнеркэсібі өнімінің артуы массаны шликерді дайындаудың сскі
схемасы бойьінша өндіретін болған жағдайда, шарлы диірменді 10 данадан аса
пайдалану керек болады. Олар үздікті тәсілмен істейді, сол себептен кешенді
автоматтауға келмейді.
"Гипростройматериалы" институты керамикалық массаны дайындауда,
үздіксіз жүмыс істеп саздарды ажыратып, жүдеулеткіш материалдарды
үсақтайтыи және оларды автоматты түрде елшейтін жабдықтарды үсынған. Сол
мақсат үшін саздарды үздіксіз ажыратуда "НИИстройкерамика"-ның араластырғыш
диірмен конструкциясын, жеке ұсақтау мен ұнтақтау СМЦ-60 агрегатын
пайдалануға болады. Жүдеулеткіш материалды үздіксіз ұнтақтауды ағынды
диірменде өлшеуге болады. Шикі заттарды ұнтақтаған соң оларды автоматты
түрде өлшеп, массаның шихтасын дайындау керек. Ұнтақ компоненттерін
берілген шихта арқылы өлшеуді ДПО-100-250 және ДСТ-70, автоматты
таразыларды қолдануға болады. Бұл таразылар отқа төзімді бұйымдарды
өндіруде жақсы кәрсеткішке жеткен. Сазды супензияларды автоматты өлшеуді
өнеркәсіпте жасалатын тығыздық түрақтандыратын қондырғылар РПСМ мен жеке
автоматты теңгеруші қондырғыла қамтамасыз етеді. Жоғарыда көрсетілген
құрылғылар мен жабдықтар пайдаланып дайындау, цехтарға үздіксіз технология
өндірсе онда, мысалы, плиткаларды өндіру цехы мен бірге дайындау цехын да
автоматтандырып екі цехты үйлестіруге мүмкіншілік болар еді.
Қазіргі кезде кейбір керамикалық зауыттардың дайындау цехтарындағы
бұрыннан орнатылған үздікті диірмендер мен бірге жеке үздіксіз жабдықтар да
енгізілген. Мысалы, Волгоград керамикалық зауытында шлакты ұнтактау ағынды
диірменде, ал иілгіш материалды үздіксіз диірменде өңдейді. Бірақ ағынды
диірмен әлі барлық зауыттарда қойылмаған.
Егерде ағынды диірменді өндірген болса, онда оның бір өзі шарлы
диірменнің 8-10 данасы беретін өнімді берер еді. Өйткені ағынды диірменнің
өнімі сағатына 2 тоннадан кем емес, ал үздікті шарлы диірменде сағатына 0,2
тоннадан ғана өндіруге болады. Бұл деген зауытты түрғызуға кететін,
әсіресе дайындау цехына, қаражаттар азайды, өйткені бір ағынды диірмен көп
алаңды керек етеді. Сондықтан келешектегі құрылатын плитка өндіретін
өнеркәсіптер, жоғарғы көрсетілген үздіксіз жабдықтарды пайдаланып, массаны
дайындаудан бастап шығарылатын бұйымдарға дейін мехазациялауға және
автоматтандыруға болады. ТМД елдерінде қабырғалық материалдар өндірісінде
қүрылыс кірпіші негізгі бұйымдар болып табылады да, онын, аумағы 50 найыз
шамасында. 1985 жылы 26,7 млр.дана керамикалық кірпіш өндірілді. Қазіргі
кездегі азаматтық жеке өнеркәсіпте құрылыста бұл кірпішті керек етушілер
өте көбеюде. Бұл кірпіштен ғимараттарда жақсы микроклимат, кірпіштің
беріктігі, оның өндіруге керекті шикізатардың әрбір өлкелерде
болатындығы, осының барлығы олардың Кіші Азияда Х-ХУ ғасырларда
ғимараттарды салғанда, оларды әсемдеу үшін әртүрлі боялған кірпіш, ииіі
г,ч 11 .иіискеленген плиткалар пайдаланған. Сол уақыттағы сәулет өнерінің
үлгілері, мысалы, Бұхарадағы Исмаил Сама X ғасырда, Самархандағы Гур
әмірдің мазары ХІУ ғасырдағы күйдірілген кірпіштен салынған. Бұлардан
тәжірбе үшін алынғап кірпіштерді сынағанда, олардыц қысқандағы беріктігі 20
МПа шамасында, ал қаііргі кездегі зауыттарда жергілікті топырақ сазынан
өндірілген кірпіштердің беріктігі негізінде 7,5 - 10МПа-ның арасында,
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмед Иассауидың құрметіне, Ақсақ темірдің
бұйрығы бойынша 1397-1399 жылдары қүрылған. Бүл ғимаратты Орта Азияның, ең
жақсы халық шеберлері тұрғызған. Құрылысты жүргізуді Мавляы Убайдулла Садри
басқарған. Сағананың сыртқы беттері жұқа глазурленген кірпіштермен тамаша
әшекейленген.
Осы жүмысты жүргізушілердің ішінде Абдел Вақиб пен Шираздан Хожа
Хасандар болған. Күйдірген кірпішті өндіруші шеберлердің аты-жөні
сақталмаған. Аңыз бойынша күйдірілген кірпішті, бірнеше шақырым
қашықтықтағы адамдар тізбегі қатар тұрып, қолма-қол Түркістанға жеткізген.
Сағанадан альшған кірпішті сынағанда A. A. Балакирев оның қысуға
беріктігі 28,8 МПа болған. Мәскеуде кірпіштен салынған ғимараттар Мешіт
Мұнаралар т. б. құрылыстары 1367 жылдан басталып, ХУ ғасырдың ортасында
кең таралған, өйткені кірпіштен үйлер салына бастаған. ХУ ғасырдың екінші
жартысында Мәскеу кремліндегі Успеп-соборы тағы басқа ірі құрылыстар
салынған.
1475 жылы Мәскеуде бірінші кірпіш зауыты салынған, ал 1555-1560 жьлдары
Василий Блаженьскидің храмы салынған. Мұнда қарапайым және боялған
кірпіштер және басқа материалдар пайдаланылған. Бірінші орыс фарфоры 1748
жылы Невада қазіргі Ленинградтың фосфор зауыты , 1766 жылы Мәскеу
губерниясының Вербилка қонысында фарфор зауыты салынған қазіргі Дмитриев
зауыты.
Киевке жақын жердегі қоныста - "Межорыс" бірініші фаянс зауыты
салынған, 1880 жылы Новград губерниясындағы Борович қонысында бірінші шамот
зауыты салынған, 1889 жылы Деконскіде Донбас -бірінші отқа төзімді динас
зауыты, 1900 жылы - Оралда бірінші отқа төзімді магнезит зауыты салынған.
Оларды темір қосындыларынан металдар шойын, болат, т.б. алу үшін жоғарғы
температурада отқа төзімді материалдардан қаланған домна, мартен т.б.
пештерде балқытып, әдейі істеген формаларға құю арқылы алынған.
Ресей патшылығы кезіндегі зауыттарда керамикалық бұйымдарды алу
өндірісі өте ауыр болған, олар негізінде қол жүмысымен орындалған. Қазан
төңкерісінен кейін, құрылысқа керамика бұйымдары өте көп мөлшерде керек
болғандықтан, 1920 жылдың аяғында кірпіш өнеркәсібі негізінде қайта құрыла
бастады. Бұл зауыттары механизациялау дәрежесі революцияға дейінгіге
қарағанда әжептәуір жоғары көтерілді.
1930 жылдары бұрынғы кірпіш зауыттары көбісін реконструкция (қайта
жабдықтау) жасалғандықтан олар маусымды жұмыстан, үздіксіз жұмыс істейтін
болды. Бірінші бесжылдықта негізінен керамика өнеркәсібінде жаңа техникамен
жабдықтау жүргізілді, оларды жоғары квалификациялы инженерлер, техниктер
және жұмысшылармен қамтамасыз етті. Әдейі арналған ғылыми-зерттеу институты
және жобалау ұйымдары құрылды, олар прогресті технологиялық және
жылутехникалық жабдықтарды, құрылыс және жұқа керамикалық бұйымдарды, отқа
төзімді бұйымдарды өндірудің жаңа тәсілін ойлап шығарды.
ТМД елдерінде Ұлы Отан соғысынан кейін керамика өнеркәсібі өте жоғарғы
қарқынмен өсті. Қас беттік, беттік және қышқылға төзімді керамикаларды
қайта өндіретін мекемелер құрылды. Осындай жүргізілген шаралардың
қорытындысында құрылыс материалдардың өндірісі 1940 жылға қарағанда, 1950
жылы 10 есе, ал 1960 жылы 20 есе өсті. 1950-1960 жылдары эксплуатацияға 25
жаңа зауыттар мен цехтар берілді, оның ішінде Воронеж, Самара, Смоленск,
Кайдаровск, Кучинск, Кудиновск т.б. заводтар болды. Жеті жылдықта 1959-1965
ірі қуатты зауыттар іске қосылды: Волга бойында, Оралда, Сібірде, Қиыр
Шығыста, Орта Азия мен Қазақстанда біраз жаңа өндірістер, соның ішінде
каптама бетті плиткалар, еденді плиткалар, канализациялық құбырлар өндірісі
т.б. Сегізінші бесжылдық 1966ж-1971ж кұрылыс керамикалық өнеркәсібінің
техникалық деңгейі анағұрлым ұлғайды.. Бұрынғы қолданып келген керамикалық
плиткаларды өндіру технологиясы шликерді фильтрпрссте сусыздандырылды.
Бұйымды дайындау, кептіру, оны уақтау, плиткаларды туннелді және полкалы
кептіргіштерде кептіру, әсіресе ашық жалынды туннелді пештерде материалды
күйдіру көп еңбек шығынын керек ететін.
Керамика бағытындағы ғылыми - зерттеу мекемелерінде, атап айтқанда,
"НИИстройкерамика" институтында және кәсіпорындардың ұжымдарында
жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде, біршама жаңа жақсарған технологиялық
процесстер және тиімді түрдегі жабдықтар іске қосылды және олар толық
меңгерілді.
Соның бірі керамикалық плиталар өндірісінде пресс -ұнтақ мұнаралы
шашыратқылы кептіргіште дайындалатын болды.
"НИИсгройксрамика" ииституты плиткаларды кептірудің және күйдірудің
жылдам режимдерін анықтады. Жобалық бюролар бұйымдарды жылдам кептіретін
және күйдіретін кептіргіштің және пештің конструкциясын жасады. Осының
салдарынан қаптама плиткалардың кептіру мезгілі 10-12 сағаттан 9-10 мин, ал
екі рет куйдірілгендегі мезгілі- 80-100 сағаттан 50-60 минутқа дейін
қысқарды. Күйдірілген жылулық режимді және жаңа агрегаттарын өндіру плитка
өндіріс технологиясын түгел өзгертті және автоматты жылжымалы конвейерлі
желімен істеді, оған ұнтақты дайындау, қысу, кептіру, алғашқы күйдіру,
әйнекейлеу және екіншілік күйдіру кіреді. Бірінші ретте жылына 250 мың м2
плитка шығаратын жылжымалы конвейерлі желі Кучинск керамикалық комби-
натында қолданған. Қазіргі кезде қаптама плиткалар өндіретін жылжымалы-
конвейерлі желі көп зауыттарда жұмыс істеуде, айтылған конвейерден басқа
жылына 500-700 және 1.0
МИНЕРАЛ ҚАМЫРЫНЫҢ ПЛАСТИКАЛЫҒЫН ТУДЫРАТЫН ЖАЛПЫ СЕБЕПТЕР
Минералды қамырдың пластикалығын тудыратын жалпы себептер,
қышқыл дисперсті бөлшектерді жабатын жұқа су қабатының
механикалық қасиеттерімен тығыз байланысты. Қышқыл дененің
бетіндегі немесе оның екі бетінің арасындағы жұқа су қабаты судың
"массадағы" жағдайынан шұғыл ерекшеленеді. Судың мұндай жұқа
қабаты қозғалмайтын, түрі тығыз болады, және бір қатар қасиеттері
бойынша қатты денеге жақын, мәселен қысымға немесе 1см-ге түсетін
бірнеше грамм қима салмаққа қарсы тұрарлықтай беріктігі бар. Бұл
суды байланған немесе бекем байланған кейде жартылай қатты деп
атайды. Алайда байланған судың механикалық ерекшеліктері ғана
сипаттамайды. Бұл судың тығыздығы жоғары, химиялық реакцияға
түсуге қабілетсіз, еріткіш болып табылмайды, нашар буланады, ОиС-дан
біршама төмен температурада қатады. Бұл туралы жоғарыда
материалдардың аязға төзімділігі туралы әңгіме болғанда айтылған
болатын.
Аталмыш ерекше қасиеттері, жұқа су қабатының негізгі түзілу себебі,
қатты дене ретінде бетіне молекулярлық тартылу күші болып табылады. Заңды
түрде бағыттала отырып байланған сулы молекулярлы тіркесте қабық қалыңдығы
бойынша бағдарланған бірнеше мың молекуланы түзейді. Бет күшінің
әсері біртіндеп ажырай отырып, шамамен 50000-70000 А қашықтыққа дейін
таралады. Қатты бөлшектің бетінен алшақтаған сайын су молекуласының қатты
дене бетіне тартылу күші азая береді де еркін су болып кетеді.
Кәдімгі байланған су қабатының қалыңдығы микронның одан бір бөлігіндей
деп шамамен есептеуге болады. Алайда егер суда басқа бір қатты майда
қосымша қоспа болатын болса мысалы, Na2S04 олар жақын орналасқан су
молекулаларына әсер ететін өз ошақтарын құрайды. Сондықтан
байланған судың іс жүзіндегі қабаты өте қалың болуы; мүмкін. Олар қатты
дененің бетімен өте берік байланысатындықтан мұндай суды қысу өте қиын.
Қатты бетті сұйықтың молекуласының бағдарлану ықпалымен, қатар, суда
жартылай қатты дененің қасиетті пайда болуына, сондай - ақ оның
рентегеноскопиялық зерттеулер арқылы байқауға болатын
жасырын кристалды жүйесі де себеп болуы мүмкін.
Белгілі физик-химия Б.А. Киреевтің пікірінше минерал қамырын әзірлеу
кезінде суда ультра майда кристалды жүйенің пайда болуына, сондай-ақ
қамырдағы судың әдеттегі температурасының 10-20°С, судың кристалды
жағдайға яғни мұзға айналу температурасына салыстырмалы жақындығы ықпал
етеді. Мұндай қамыр цемент, әк, гипс немесе саздың әр бөлшегі, байланған
судың жұқа қабатынан құрылған гидросфераның ортасы болып табылады. Жартылай
қатты су қабаты екі қызмет атқарады: олар байланыстыратын, желімдейтін, әрі
майлайтын зат ретінде қызмет етеді. Бұл қабық суспензияға белгілі бір
тұрақтылық өсреді, яғни қоспаның тұтастығы бұзылмайды және, түрі жойылмайды
қатаю жоқ. Сонымен қатар жартылай қатты қабық майлау қасиетіне де ие. Бұл
қабықтар қатты бөлшектердің тікелей байланысуына жол бермейді, сүйтіп
олардың өзара қажалуын болдырмайды. Сонымен бірге сыртқы механикалық
күштердің әсерімен минерал қамырын араластыру жане орналастыру процесінде
байланған су ішінде майлау тұрғысынан алғанда белсенді сырғанақ жазықтығы
түзіледі. Саусаққа тиген желім мысалы байланған судың осынау екі қызметі
туралы бірқатар түсінік бере алады: саусақтар жабысады, бірақ оларды
қозғағанда желім майлау материалы ретінде қызмет етеді. Ендеше цементтің,
әктің, саздың және басқа органикалық емес ұнтақтардың сумен қосылып
пластикалы қамыр түзу қабілеті, тәуелді негізгі және маңызды себеп деп,
жартылай қатты су қабығынан тұратын аралық фазаның қатты бөлшектермен
судың арасындағы болуын айту керек. Пластикалық тұтқыр материалдарды
бағалау үшін түрлі тәсілдер қолданылады.
ХИМИЯЛЬІҚ ҚАСИЕТТЕРІ
Химиялық қасиеттер деп материалдардың өзі тікелей байланыстағы заттардың
әсерімен химиялық өзгеріске түсу қабілетін сипаттайды. Материалдардың
химиялық реакцияларға, қабіліттілігі пайдалы да зиянды да болуы мүмкін.
Мәселен цемент, әк сумен байланысуы тиіс, әйтпесе бетон және одан бұйымдар
жасау мүмкін болмас еді. Бірақ материалдың қоршаған ортасы суда, ауада
зиянды заттардың әсерімен бұзылуы мүмкіндігі де оның химиялық табиғатына
байланысты. Сйликат материалдарының құрамында кремний қостотығы кремнезем-
шақпақ басым болатың; болсаң, материал әдетте қышқылдарға төзімді келеді
мысалы динас бұйымдары т.б.. Бірақ негізгі тотықтармен, мәселен кальций
тотығымен байланысады. Ал егерде материалдарда негізгі тотықтар басым болса
мысалы магнезит бұйымдары ол әдетте қышқылдарға төзімсіз, бірақ
сілтілерін желінбейді.
КЕРАМИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР МЕН БҰЙЫМДАР ЖӘНЕ ОЛАРҒА АРНАЛҒАН ШИКГЗАТТАР,
ОЛАРДЫҢ
ҚАСИЕТТЕРІ
Керамикалық бұйымдар деп минералдық және органикалық үстемелер қосылған
немесе қосылыссыз саздан, немесе олардың қоспасынан қалыптау және күйдіру
арқылы жасайтын қолтума тас материалдарды айтады. Ежелгі грек тілінде
"Керамос" құмыра сазынан күйдіріліп жасалған бұйым дегенді білдірген. Кейін
"Керамика" деген сөз сазды массадан жасалған бұйымдардың бәріне тараған.
Күйдірілгеннен кейінгі керамикалық бұйымды құрайтын материалдарды
керамикалық технологияда қаида деп атайды, бұл сөзбен әдетте әйнекейленудің
алдындағы бұйымдарды айтады. Саздың табиғатта кең таралуы сондай-ақ
керамиканың көптеген түрлерінің жоғарғы беріктігі, елеулі түрде
шыдамдылығы, сыртқы түрінің тартымдылығы, керамикалық бұйымдарды ғимарат
пен құрылыстың барлық конструктивті элементтерінде қолдануға мүмкіндік
береді. "Саз" деген сөз екі мағына береді: саз деп тау жынысының бір түрін
және оның Жұқа дисперсті тозаң фракциялы құрамы. Екінші мағынасы саз
жыныстары саздың өзі бөлігі және оған кіретін қосылмаларды айтады. Әдетте
саз жынысы саз түзуші минералдар мен майда түйіршіктерді қосылмалардың
механикалық қосындысы. Саз дала шпатының және тағы басқа тау жыныстарының
ыдырауы мен үгілуінен пайда болған өнім. Ауа температурасының күрт өзгеру
нәтижесінен жане тау жыныстарының қуыстары мен жарықшақтарында, судың,
көмір қышқылының, оттегінің және организмдердің қатысуынан жер бетіндегі
минералдар мен тay жыныстарының өзгеруі мен ыдырауы, мүжілуі мен жейілуі.
Үгілу үш түрге бөлінеді:
1. Механикалық физикалық үгілу - бұл үгілуге температураның өзгеруі,
тау жыныстары мен мйнералдың жарықшақтарында судың қатуы мен еруі,
жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік әрекеті, булану, су құрамындағы
тұздардың кристалдануы себепші болатын процесс.
2. Органикалық үгілу - тау жынысының, минералдардың, табйғи органикалық;
қосылыстардың, өсімдіктердің, жануарлардың тіршілік әрекетінен ыдырап
жейілуінен, бөлшектенуінен болатын процесс.
3. Химиялық үгілу - ауадағы судың, оттегінің, көмір қышқылының;
әсеріне қоса организмдердің, әсіресе топырақ
қабатындағы
бактериялардың тіршілік әрекетіне және органикалық заттардың
ыдырауына байланысты құбылысынан болатын процесс.
Тау жыныстарының мысалы, дала шпатысудың,
ауаның, көмір қышқылы газының химиялық әрекеттерінен дала
шпаттары ақырындап ыдырап саз минералы - карбоиаттар
СаСО, және кварц 4Si02 құрады:
Құрылған сазды минерал жергілікті жағдайға байланысты түзілген жерінде
қалып қояды немесе сумен, мұзбен немесе желмен басқа жерге жылжиды.
Сондықтан да бірінші түзілген жерде қалған сазды қалдықты немесе бірінші
саз элювиальный, ал екіншісін шөгінді немесе екінші саз атайды. Шөгінді
саз да негізгі үшке бөлінеді:
а) Делювиальды саздар, олардың жылжу агенты жаңбыр және еріген
қар суы. Құрамы біркелкі емес қосылмалармен ыластанған.
б) Мұзды саздар. Олардың жылжу агенты мұз, ол ескі заманда
жердің үстін көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz