Мұхтар ӘуезовтIң өмIрбаяны мен ғылыми - творчестволық көзқарасының қалыптасуы
1.1. М.Әуезовтiң өмiрбаяны
Қандай да бiр қаламгердiң, ғалымның, қайраткердiң болмасын өсiп толысу, қоғамдық, танымдық, ғылыми көзқарасының қалыптасу жолында алуан түрлi өмiрлiк, тұрмыстық, әлеуметтiк хал-ахуалдардың себепкер болары сөзсiз. Сондықтан да бiз алдымен жазушының өмiрбаянына, қоғамдық-әлеуметтiк қызметiне қысқаша болса да тоқталып өтудi жөн көрiп отырмыз. Өйткенi кiм-кiмнiң де творчестволық тұлғасын, болмыс-бiтiмiн тану оның өмiр тарихын бiлуден басталады. М.Әуезовтiң өзi Абай творчествосын жан-жақты зерттегенде оның өмiрбаянын анықтауға үлкен мән берiп, бiрнеше рет қайта-қайта оралып толықтыра түскенi белгiлi. 1933 жылы жазған өмiрбаянында: “Болашақ ақынның туыстан ала келген қалпы бар. Ата салтымен қалыптанған өмiрi бар. Ата-бабадан, әке-шешеден нәсiлi көшкен мiнездерi бар” /1/—деп бастайды. Әрине, М.Әуезовтiң өмiрбаянын жазуды Абайдың өмiр тарихын жазумен салыстыруға болмайды. Басқасын айтпай-ақ қойғанда, жазушының өзi бiрнеше рет автобиография етiп жазған екен. Одан тыс өзi көзi тiрiсiнде мектеп оқушыларына, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, әдебиет тарихы туралы зерттеулерде жазушы өмiрбаяны әлденеше рет жазылған. Сондай-ақ, күнi кешеге дейiн М.Әуезовпен бiрге өсiп, бiрге оқып, қызметтес болған кiсiлер өз естелiк мәлiметтерiн жазып, жариялап келдi. Соңғы кездерi жазушы өмiрi жайлы жазылған деректi, көркем туындылардың өзi оншақты болып қалды. Яғни, бұдан байқалып отырғандай, жазушы өмiрiнiң әрбiр кезеңi, сәтi ресми, бейресми хатқа түсiп таңбаланған. Оның iшiнде: жазушының туысқан бауыры Ахмет Әуезовтiң “Бала Мұхтар”, “Жас Мұхтар” атты кiтаптары, белгiлi жазушы-ғалым Тұрсын Жұртбаевтың “Бесiгiңдi түзе!” және “Бесiгiңдi аяла”, “Бесiгiңдi ая!” атты М.Әуезовтiң творчестволық өмiр жолын кеңiнен баяндауға арналған көлемдi де көрнектi портрет-эссесi, танымал қалам қайраткерi Дүкенбай Досжанов пен Кәмен Оразалиннiң бiрнеше романдары, кiтаптары аса құнды көп мәселелердi, мағлұматтарды ашып бере алған. Дегенмен осы сияқты тағы басқа да көптеген бағалы еңбектерде жазушы өмiрiнiң кей кезеңдерiне, әсiресе алғашқы өмiр жолына байланысты бiр-бiрiмен қиғаш, қайшы келiп қалатын, әлi де анық, толық ашылмай, айтылмай жататын тұстары кездесiп отырады. Өйткенi, естелiк жазушылардың есiнде бәрi қаз-қалпында сайрап тұра бермейтiнi өзiнен-өзi түсiнiктi, көркем шығармаларда тарихи нақты деректер сол күйiнде сақталуы мiндет емес, ал жазушының өзi автобиографияларында өмiрiнiң барлық кезең сәттерiн тәптiштеп тiзбектей бермей, замана қыспағына, қызыл идеологияның қасаң шеңбер-шебiне сәйкес кей тұстарынан аттап өтiп, кей жәйттердi айтпай кеткен жерлерi де кездесiп отырған. Сондықтан да бiз осы жайларды ескере отырып, сол еңбектердегi негiзгi дерек мағлұматтарды бiр-бiрiмен және өзiмiздiң түрлi архивтерден ақтарып анықтаған қолда бар материалдармен салыстыра, сабақтастыра отырып, жазушының өмiр жолын өз пайымдауымызша жүйелеп, қысқаша шолып өтудi жөн көрдiк.
Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте қазiргi Семей облысы, Абай ауданы, М.Әуезов атындағы кеңшардың Бөрлi ауылында (бұрынғы Семей уезi, Шыңғыс болысының 8-ауылында) дүниеге келдi. Бөрлi—Семей қаласы мен Абай ауданының орталығы Қарауыл селосымен екi аралықта шамамен екi жағына да жүз шақырымдай қашықтықта орналасқан.
Мұхтардың әкесi—Омархан, атасы—Әуез ескiше сауатты, көзi ашық, көкiрегi ояу, Абаймен сыйлас, құда-андалы жақын қарым-қатынаста болған. Ақынның “Разаққа” деген белгiлi өлеңiнде:
Мына үйде отыр Разақ,
Елдiң жөнiн айтар ма,
Шақырып алып сұрасақ.
Үлкен қожа—ортан қол
Өзгелерi—аты жоқ пенен шынашақ.
Сонда Абайдың немересi Әбубәкiр—Омархан ағам ше?—дегенде:
Оны дағы байқармыз
Бiраз ғана сынасақ—
деп келедi.
Ұлы ақынның М.Әуезовтiң тiкелей басқаруымен 1957 жылы шыққан екi томдық академиялық жинағының түсiнiктерiнде: “Бұл өлең алғаш рет 1933 жылғы баспаға кiргiзiлген. Разақ—Абай елiнiң жiгiтi. Осы өлеңдi Абай Разақ құрбысы Әубәкiр дегендiкiне келiп отырғанда айтыпты. Үлкен қожа деп отырғаны—Әуез” /2/—деп жазады. Жақын құда-жекжаттар арасында жарастықты әзiл-қалжың түрiнде айтылған бұл өлеңнен басқа да ел арасында әңгiме аңыздар кездесiп отырады.
Омарханның екi әйелi Нұржамал мен Мәдинадан (бауыры Самархан қайтыс болған соң әмеңгерлiкпен алған) көп уақыт ұл баласы болмай, қыздары: Қорлықа, Рақия, Гүлсiм, Зүбайлалардан кейiн Нұржамал Мұхтарды туады. (Одан екi жыл кейiн Үмия деген қарындасы туған. Мәдинадан Мұхтармен құралыптас Бiләл туады.) Қазақтың қалыптасқан ата салты бойынша Мұхтарды
Қандай да бiр қаламгердiң, ғалымның, қайраткердiң болмасын өсiп толысу, қоғамдық, танымдық, ғылыми көзқарасының қалыптасу жолында алуан түрлi өмiрлiк, тұрмыстық, әлеуметтiк хал-ахуалдардың себепкер болары сөзсiз. Сондықтан да бiз алдымен жазушының өмiрбаянына, қоғамдық-әлеуметтiк қызметiне қысқаша болса да тоқталып өтудi жөн көрiп отырмыз. Өйткенi кiм-кiмнiң де творчестволық тұлғасын, болмыс-бiтiмiн тану оның өмiр тарихын бiлуден басталады. М.Әуезовтiң өзi Абай творчествосын жан-жақты зерттегенде оның өмiрбаянын анықтауға үлкен мән берiп, бiрнеше рет қайта-қайта оралып толықтыра түскенi белгiлi. 1933 жылы жазған өмiрбаянында: “Болашақ ақынның туыстан ала келген қалпы бар. Ата салтымен қалыптанған өмiрi бар. Ата-бабадан, әке-шешеден нәсiлi көшкен мiнездерi бар” /1/—деп бастайды. Әрине, М.Әуезовтiң өмiрбаянын жазуды Абайдың өмiр тарихын жазумен салыстыруға болмайды. Басқасын айтпай-ақ қойғанда, жазушының өзi бiрнеше рет автобиография етiп жазған екен. Одан тыс өзi көзi тiрiсiнде мектеп оқушыларына, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, әдебиет тарихы туралы зерттеулерде жазушы өмiрбаяны әлденеше рет жазылған. Сондай-ақ, күнi кешеге дейiн М.Әуезовпен бiрге өсiп, бiрге оқып, қызметтес болған кiсiлер өз естелiк мәлiметтерiн жазып, жариялап келдi. Соңғы кездерi жазушы өмiрi жайлы жазылған деректi, көркем туындылардың өзi оншақты болып қалды. Яғни, бұдан байқалып отырғандай, жазушы өмiрiнiң әрбiр кезеңi, сәтi ресми, бейресми хатқа түсiп таңбаланған. Оның iшiнде: жазушының туысқан бауыры Ахмет Әуезовтiң “Бала Мұхтар”, “Жас Мұхтар” атты кiтаптары, белгiлi жазушы-ғалым Тұрсын Жұртбаевтың “Бесiгiңдi түзе!” және “Бесiгiңдi аяла”, “Бесiгiңдi ая!” атты М.Әуезовтiң творчестволық өмiр жолын кеңiнен баяндауға арналған көлемдi де көрнектi портрет-эссесi, танымал қалам қайраткерi Дүкенбай Досжанов пен Кәмен Оразалиннiң бiрнеше романдары, кiтаптары аса құнды көп мәселелердi, мағлұматтарды ашып бере алған. Дегенмен осы сияқты тағы басқа да көптеген бағалы еңбектерде жазушы өмiрiнiң кей кезеңдерiне, әсiресе алғашқы өмiр жолына байланысты бiр-бiрiмен қиғаш, қайшы келiп қалатын, әлi де анық, толық ашылмай, айтылмай жататын тұстары кездесiп отырады. Өйткенi, естелiк жазушылардың есiнде бәрi қаз-қалпында сайрап тұра бермейтiнi өзiнен-өзi түсiнiктi, көркем шығармаларда тарихи нақты деректер сол күйiнде сақталуы мiндет емес, ал жазушының өзi автобиографияларында өмiрiнiң барлық кезең сәттерiн тәптiштеп тiзбектей бермей, замана қыспағына, қызыл идеологияның қасаң шеңбер-шебiне сәйкес кей тұстарынан аттап өтiп, кей жәйттердi айтпай кеткен жерлерi де кездесiп отырған. Сондықтан да бiз осы жайларды ескере отырып, сол еңбектердегi негiзгi дерек мағлұматтарды бiр-бiрiмен және өзiмiздiң түрлi архивтерден ақтарып анықтаған қолда бар материалдармен салыстыра, сабақтастыра отырып, жазушының өмiр жолын өз пайымдауымызша жүйелеп, қысқаша шолып өтудi жөн көрдiк.
Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте қазiргi Семей облысы, Абай ауданы, М.Әуезов атындағы кеңшардың Бөрлi ауылында (бұрынғы Семей уезi, Шыңғыс болысының 8-ауылында) дүниеге келдi. Бөрлi—Семей қаласы мен Абай ауданының орталығы Қарауыл селосымен екi аралықта шамамен екi жағына да жүз шақырымдай қашықтықта орналасқан.
Мұхтардың әкесi—Омархан, атасы—Әуез ескiше сауатты, көзi ашық, көкiрегi ояу, Абаймен сыйлас, құда-андалы жақын қарым-қатынаста болған. Ақынның “Разаққа” деген белгiлi өлеңiнде:
Мына үйде отыр Разақ,
Елдiң жөнiн айтар ма,
Шақырып алып сұрасақ.
Үлкен қожа—ортан қол
Өзгелерi—аты жоқ пенен шынашақ.
Сонда Абайдың немересi Әбубәкiр—Омархан ағам ше?—дегенде:
Оны дағы байқармыз
Бiраз ғана сынасақ—
деп келедi.
Ұлы ақынның М.Әуезовтiң тiкелей басқаруымен 1957 жылы шыққан екi томдық академиялық жинағының түсiнiктерiнде: “Бұл өлең алғаш рет 1933 жылғы баспаға кiргiзiлген. Разақ—Абай елiнiң жiгiтi. Осы өлеңдi Абай Разақ құрбысы Әубәкiр дегендiкiне келiп отырғанда айтыпты. Үлкен қожа деп отырғаны—Әуез” /2/—деп жазады. Жақын құда-жекжаттар арасында жарастықты әзiл-қалжың түрiнде айтылған бұл өлеңнен басқа да ел арасында әңгiме аңыздар кездесiп отырады.
Омарханның екi әйелi Нұржамал мен Мәдинадан (бауыры Самархан қайтыс болған соң әмеңгерлiкпен алған) көп уақыт ұл баласы болмай, қыздары: Қорлықа, Рақия, Гүлсiм, Зүбайлалардан кейiн Нұржамал Мұхтарды туады. (Одан екi жыл кейiн Үмия деген қарындасы туған. Мәдинадан Мұхтармен құралыптас Бiләл туады.) Қазақтың қалыптасқан ата салты бойынша Мұхтарды
Пайдаланған әдебиеттер
1. Т.Бұрбаев. Ұлт менталитетi, Астана, 2001, 9-б.
2. А.Янушкевич. Күнделiктер мен хаттар... А., 1972, 85-б.
3. А.Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. ч.3, СПб 1832, с. 139.
4. В.Радлов. Образцы народной литературы... ч.III, СПб., 1870, с.17.
5. М.Мағауин. Ғасырлар бедерi. А., 1991, 237-б.
6. З.Қабдолов. Сөз өнерi. А., 2002, 246-б.
7. Современная книга по эстетике. М., 1957, с.233-234.
8. С.Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы. А., 1984, 3-б.
9. М.Әуезов. Шығ. 20 томдық, 15-т., А. 1984, 80-б.
10. М.Әуезов үйi ҒМО архивi, ғ382-п., 7-б.
11. М.Әуезов шығ. 50 томдық, 2-т. А., 1998, 75-б.
12. “Советтi Қарағанды” газетi, 1954, 5.09.
13. М.Әуезовке. 60 жылдығына арналған мақалалар жинағы. А., 1959, 13-б.
14. Ғ.Тоғжанов. Әдебиет пен сын мәселелерi. Қызылорда, 1929.
1. Т.Бұрбаев. Ұлт менталитетi, Астана, 2001, 9-б.
2. А.Янушкевич. Күнделiктер мен хаттар... А., 1972, 85-б.
3. А.Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. ч.3, СПб 1832, с. 139.
4. В.Радлов. Образцы народной литературы... ч.III, СПб., 1870, с.17.
5. М.Мағауин. Ғасырлар бедерi. А., 1991, 237-б.
6. З.Қабдолов. Сөз өнерi. А., 2002, 246-б.
7. Современная книга по эстетике. М., 1957, с.233-234.
8. С.Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы. А., 1984, 3-б.
9. М.Әуезов. Шығ. 20 томдық, 15-т., А. 1984, 80-б.
10. М.Әуезов үйi ҒМО архивi, ғ382-п., 7-б.
11. М.Әуезов шығ. 50 томдық, 2-т. А., 1998, 75-б.
12. “Советтi Қарағанды” газетi, 1954, 5.09.
13. М.Әуезовке. 60 жылдығына арналған мақалалар жинағы. А., 1959, 13-б.
14. Ғ.Тоғжанов. Әдебиет пен сын мәселелерi. Қызылорда, 1929.
l.
МҰХТАР ӘУЕЗОВТIҢ ӨМIРБАЯНЫ МЕН ҒЫЛЫМИ–
ТВОРЧЕСТВОЛЫҚ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. М.Әуезовтiң өмiрбаяны
Қандай да бiр қаламгердiң, ғалымның, қайраткердiң болмасын өсiп
толысу, қоғамдық, танымдық, ғылыми көзқарасының қалыптасу жолында алуан
түрлi өмiрлiк, тұрмыстық, әлеуметтiк хал-ахуалдардың себепкер болары
сөзсiз. Сондықтан да бiз алдымен жазушының өмiрбаянына, қоғамдық-әлеуметтiк
қызметiне қысқаша болса да тоқталып өтудi жөн көрiп отырмыз. Өйткенi кiм-
кiмнiң де творчестволық тұлғасын, болмыс-бiтiмiн тану оның өмiр тарихын
бiлуден басталады. М.Әуезовтiң өзi Абай творчествосын жан-жақты зерттегенде
оның өмiрбаянын анықтауға үлкен мән берiп, бiрнеше рет қайта-қайта оралып
толықтыра түскенi белгiлi. 1933 жылы жазған өмiрбаянында: “Болашақ ақынның
туыстан ала келген қалпы бар. Ата салтымен қалыптанған өмiрi бар. Ата-
бабадан, әке-шешеден нәсiлi көшкен мiнездерi бар” 1—деп бастайды. Әрине,
М.Әуезовтiң өмiрбаянын жазуды Абайдың өмiр тарихын жазумен салыстыруға
болмайды. Басқасын айтпай-ақ қойғанда, жазушының өзi бiрнеше рет
автобиография етiп жазған екен. Одан тыс өзi көзi тiрiсiнде мектеп
оқушыларына, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, әдебиет тарихы
туралы зерттеулерде жазушы өмiрбаяны әлденеше рет жазылған. Сондай-ақ, күнi
кешеге дейiн М.Әуезовпен бiрге өсiп, бiрге оқып, қызметтес болған кiсiлер
өз естелiк мәлiметтерiн жазып, жариялап келдi. Соңғы кездерi жазушы өмiрi
жайлы жазылған деректi, көркем туындылардың өзi оншақты болып қалды. Яғни,
бұдан байқалып отырғандай, жазушы өмiрiнiң әрбiр кезеңi, сәтi ресми,
бейресми хатқа түсiп таңбаланған. Оның iшiнде: жазушының туысқан бауыры
Ахмет Әуезовтiң “Бала Мұхтар”, “Жас Мұхтар” атты кiтаптары, белгiлi жазушы-
ғалым Тұрсын Жұртбаевтың “Бесiгiңдi түзе!” және “Бесiгiңдi аяла”,
“Бесiгiңдi ая!” атты М.Әуезовтiң творчестволық өмiр жолын кеңiнен баяндауға
арналған көлемдi де көрнектi портрет-эссесi, танымал қалам қайраткерi
Дүкенбай Досжанов пен Кәмен Оразалиннiң бiрнеше романдары, кiтаптары аса
құнды көп мәселелердi, мағлұматтарды ашып бере алған. Дегенмен осы сияқты
тағы басқа да көптеген бағалы еңбектерде жазушы өмiрiнiң кей кезеңдерiне,
әсiресе алғашқы өмiр жолына байланысты бiр-бiрiмен қиғаш, қайшы келiп
қалатын, әлi де анық, толық ашылмай, айтылмай жататын тұстары кездесiп
отырады. Өйткенi, естелiк жазушылардың есiнде бәрi қаз-қалпында сайрап тұра
бермейтiнi өзiнен-өзi түсiнiктi, көркем шығармаларда тарихи нақты деректер
сол күйiнде сақталуы мiндет емес, ал жазушының өзi автобиографияларында
өмiрiнiң барлық кезең сәттерiн тәптiштеп тiзбектей бермей, замана
қыспағына, қызыл идеологияның қасаң шеңбер-шебiне сәйкес кей тұстарынан
аттап өтiп, кей жәйттердi айтпай кеткен жерлерi де кездесiп отырған.
Сондықтан да бiз осы жайларды ескере отырып, сол еңбектердегi негiзгi дерек
мағлұматтарды бiр-бiрiмен және өзiмiздiң түрлi архивтерден ақтарып
анықтаған қолда бар материалдармен салыстыра, сабақтастыра отырып,
жазушының өмiр жолын өз пайымдауымызша жүйелеп, қысқаша шолып өтудi жөн
көрдiк.
Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте қазiргi Семей облысы,
Абай ауданы, М.Әуезов атындағы кеңшардың Бөрлi ауылында (бұрынғы Семей
уезi, Шыңғыс болысының 8-ауылында) дүниеге келдi. Бөрлi—Семей қаласы мен
Абай ауданының орталығы Қарауыл селосымен екi аралықта шамамен екi жағына
да жүз шақырымдай қашықтықта орналасқан.
Мұхтардың әкесi—Омархан, атасы—Әуез ескiше сауатты, көзi ашық,
көкiрегi ояу, Абаймен сыйлас, құда-андалы жақын қарым-қатынаста болған.
Ақынның “Разаққа” деген белгiлi өлеңiнде:
Мына үйде отыр Разақ,
Елдiң жөнiн айтар ма,
Шақырып алып сұрасақ.
Үлкен қожа—ортан қол
Өзгелерi—аты жоқ пенен шынашақ.
Сонда Абайдың немересi Әбубәкiр—Омархан ағам ше?—дегенде:
Оны дағы байқармыз
Бiраз ғана сынасақ—
деп келедi.
Ұлы ақынның М.Әуезовтiң тiкелей басқаруымен 1957 жылы шыққан екi
томдық академиялық жинағының түсiнiктерiнде: “Бұл өлең алғаш рет 1933 жылғы
баспаға кiргiзiлген. Разақ—Абай елiнiң жiгiтi. Осы өлеңдi Абай Разақ
құрбысы Әубәкiр дегендiкiне келiп отырғанда айтыпты. Үлкен қожа деп
отырғаны—Әуез” 2—деп жазады. Жақын құда-жекжаттар арасында жарастықты
әзiл-қалжың түрiнде айтылған бұл өлеңнен басқа да ел арасында әңгiме
аңыздар кездесiп отырады.
Омарханның екi әйелi Нұржамал мен Мәдинадан (бауыры Самархан қайтыс
болған соң әмеңгерлiкпен алған) көп уақыт ұл баласы болмай, қыздары:
Қорлықа, Рақия, Гүлсiм, Зүбайлалардан кейiн Нұржамал Мұхтарды туады. (Одан
екi жыл кейiн Үмия деген қарындасы туған. Мәдинадан Мұхтармен құралыптас
Бiләл туады.) Қазақтың қалыптасқан ата салты бойынша Мұхтарды атасы Әуез
бен әжесi Дiнәсiл бауырына басып тәрбиесiне алыпты. Басқа балалары мен
немерелерi сияқты оны да атасы бес-алты жасынан өзi оқытып, сауат аштырады.
Әуез Мұхтарға бала жастан Абай өлеңдерiн жаттатып өсiредi. Екi үйдiң
ортасында тел емiп “бейнетсiз, бурақан үй тентек бала болып өскен” ерке
Мұхтар: “ең алғашқы” тiзенi” Абайдан көрдiм. Өлеңiн күндiз де, түнде де
жаттадым... Сонымен бiр қыс, бiр жазда Абайды түгелге жақын жаттап шығып
едiм” 3—деп еске алады. Мiне, келешек ұлы эпопея тудырған суреткердiң,
салиқалы зерттеулер қалдырған ғұлама ғалымның творчестволық бағыт бетiн
белгiлеген бастау бұлағы, нәр алған құнарлы тамыр-тереңi осыдан басталса
керек.
Жазушының ата-аналары дәулетi асқан бай болмағанымен кедей де емес,
өздерiне жетерлiгi болған сияқты. 1919 жылы 19 қарашада өзi толтырған iс-
қағаздардың iшiндегi “Совет мекемелерiнiң қызметкерлерiне арналған
анкетаның” сұрақтарына жазушы: “ата-анам малшылық кәсiппен айналысады,
дәулетi орташа, елу қой, бес қарасы бар” 4—деп жауап жазған екен. Әкесi
Омархан 1909 жыл, шешесi Нұржамал 1912 жылы екеуi де елу жас шамасында,
атасы Әуез 1918 жылы 90 жасқа таянып қайтыс болады.
Ендi М.Әуезов қай жылдары, қандай оқу оқыды деген мәселеге келсек,
оның Семейдегi бес кластық қалалық орыс училищесiнде оқып, сонан соң
мұғалiмдiк семинарияны бiтiргенi белгiлi. Соның өзiнде жазушының өмiрбаянын
орта мектепке, жоғары оқу орындарына арнап жазған оқулықтарда әртүрлi, бiр-
бiрiнен өзгеше мағлұматтар келтiрiлгенi байқалады.
Ертеректегi орта мектепке арналған оқулықта белгiлi мұхтартанушы ғалым
Б.Сахариев: “М.Әуезов Абай ауылындағы бастауыш орыс мектебiнде оқиды, бұдан
кейiн Семей қаласындағы жетi жылдық көлемiндегi орыс мектебiне оқуға
түседi” 5—десе, профессорлар М.Сильченко мен Н.Смирнова: “...ол төтенше
оқытатын медресенi тауысқан болатын” 6—деп жазады. Академик М.Қаратаев
жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар мен арнайы зерттеулерiнде:
“Мұхтардың әкесi Омарханның ықтиярына қарамай, Қасымбек немере iнiсiн 1908
жылы Семейге апарып медресеге берудiң орнына орыс мектебiне бередi” 7—деп
жазады.
Көрiп отырсыздар, бұл еңбектерде анау айтқан өрескел қателiк
болмағанымен, әрқайсысы өзiнше тон пiше берген. Әдiлдiгiн айту керек, бұл
турасында архивтерде де, жазушының 50-жылдардан бергi өзi жазған
өмiрбаяндарында да нақты деректер жоқ болатын. Жазушының 1928 жылы
анкеталық сүраққа жауап түрiнде жазған—“Өз жайымнан мағлұмат” атты
өмiрбаяны көп уақыт бойы ешкiмге белгiсiз күйiнде, әуелде Смағұл
Садуақасовтың жұбайы Мәскеу медицина институтының профессоры Елизабетта
Әлихановна Бөкейханованың қолында, кейiннен елiмiз тәуелсiздiкке ие
болғанға дейiн жазушы музейiнiң жабық қорында жатқан едi. Сондағы жазушының
мәлiмдеуiнше: “Оқуды бес-алты жасқа келген соң үлкен әкемнен оқи бастадым.
Сол кiсiнiң алдынан хат танып, түбi оқитын болған соң 9-10 жасымда әкеммен
бiрге туысқан ағам Қасымбек қасына алып, басында бiр жыл Семейдегi Камали
деген қазiреттiң медресесiнде мұсылманша оқытты да, артынан орысшаға бердi.
Орыс оқуына әуелi өзi дайындады. Содан кейiн бiр қыс ел iшiндегi ауылнай
школдан, Әбiш Қасенов деген Семей семинариясын бiтiрiп шыққан қазақ
учителiнен оқып, келесi жылы күз Семейдiң “пятикласный городской
учелищесiне” түстiм. Содан әрi мектептегi оқу тәртiппен кеттi” 3, 6-б—деп
жазған. Одан ары училищенi 1915 жылы бiтiрiп, семинарияға түскендiгiн, ал
семинарияны “арасында ауырып, оқуды бiрлi-жарымды тоқтатып, доғарып қойып
жүрiп”, 1919 жылы бiтiрiп шыққаны туралы мәлiмдеген.
М.Әуезов әдеби, ғылыми творчестволық еңбекпен шындап айналысуды осы
семинария қабырғасында бастап, болашақ үлкен суреткерлiк, ғалымдық биiк
тұғырдың алғашқы iзi, қадам жолы осында салынады. 1917 жылы “Еңлiк-Кебек”
пьесасы қойылып, “Алаш”, “Сары Арқа” газеттерiнде 4-5 мақаласы, 1918 жылы
“Абай” журналында жиырмаға тарта еңбектерi жарияланған болатын. Заман
талабына үн қосқан, болашақ бағыт бетiне iз салған, қоғамдық-әлеуметтiк,
ғылым, мәдениет мәселелерiн сөз ететiн ол еңбектер өз алдына арнайы
әңгiмеге арқау болары сөзсiз.
Ендiгi мәселе М.Әуезовтiң осы 1919-1922 жылдардағы қоғамдық-әлеуметтiк
қызметi жайлы. Көп уақыт бойынша жете ашылмай, аз-кем айтылған тұстарда
әртүрлi алып-қашпа әңгiмеге тиек болған жазушының осы саладағы қызметiне
бiршама кеңiрек тоқталу қажет деп бiлемiз. “Өз жайымнан мағлұматтағы”
жоғарыда келтiрiлген үзiндiнi жалғастырсақ: “Бұл кездерде февраль төңкерiсi
болған. 19-шы жылдың аяғында кеңес өзгерiсi болды, әлеумет қызметiне
араласып кеттiк...” 3, 7-б—деп түйiндеген екен. Ары қарай атқарған
қызметтерi жайлы ешнәрсе айтылмайды да, қай жылдары қандай шығармалар
жазғаны баяндалады. 50-жылдардан бергi жазған өмiрбаяндарында да М.Әуезов
ол қызметтерi жайлы нақты деректер келтiрмей, жалпылама айтып өтедi де, тек
1946 жылы 30.01. күнi толтырылған жеке iс-қағаздарында:
1) ХI. 1919 - Х 1920 зав. казах. потделом Семипалатинского
облисполкома.
2) I. 1921 - V. 1921 зав. казах. отделением облсуда.
3) V.1921 - VIII. 1921 зав.отд. юстиции облисп. член президума
облисп.
4) VIII. 1921 - ХI. 1921 преседатель облисполкома.
5) ХI. 1921 - ХII. 1922 член президиума КазЦИК. Оренбург.
6) ХII. 1922 - V. 1923 член редколлегии журн. “Чолпан” Ташкент.
7) 1923-1928 учился в ЛГУ.
8) 1928-1930 проходил аспирантуру при фак. востоковедения САГУ” 3,
20-б—деп, ары қарай одан кейiнгi қызметтерiн де тiзiп өтедi. Мұнда жазушы
сол жылдардағы негiзгi қызметтерiн түгелге жуық нақтылай қамтыған деуге
болады. Дегенмен, архивтер мен баспасөз мағлұматтары бойынша аздаған
қосымша толықтыруды да қажет ететiн сияқты. Семей облыстық архивiнен
М.О.Әуезовтiң 23. ХII. 1919 ж. басталып, 10.IХ. 1920 ж. аяқталған 11
парақтан тұратын жеке iс-қағаздарын және 19.XI–31.ХII.1920 аралығындағы
М.Әуезовке және басқа қызметкерлерге қатысты папканы қарастырғанымызда
жазушының өзi көрсеткен қызметтерге қосымша мынадай деректердi анықтадық.
1919 жылдың аяғында М.Әуезовтi қызметке тағайындау жөнiнде бұйрықта,
қызметтiң ресми атауы “зав. 0бшим Подьотделом по инородческой части” деп
аталған екен де кейiнгi құжаттарда қысқаша “киротдел” деп жазылыпты. 1920
жылдың 10 қыркүйегiндегi Губревкомның N135 протоколының көшiрмесiнде:
“Слушали: 4. 06 удовлетворении ходатайства зав.киротделом тов. Ауэзова,
ввиду отьезда для продолжения образования, о смешении его с должности зав.
киротделом. Постановили: Просьбу тов. Ауэзова удовлетворить. Временно
заведование киротделом возложить на члена губревкома тов. Аймауытова”
4—деп жазған екен. Бұл жерде бiз Мұхтардың сол тұста да қызметтiң
қызығына түспей, оқуға талпынған талабын атап көрсетпек болдық. Бiрақ
оның қалай, не себептен жүзеге аспай қалғаны әлi анық емес. Келесi
толтырылған 1920 жылдың 19.ХI-30.ХII аралығындағы iс-қағаздарында М.Әуезов:
“4. Место службы в настояший момент и занимаямая должности—редактор
киргизской газеты “Казах тiлi” органа Семгубисполкома губбюро РКП” 4—деп
жазады. Бұл кезеңдегi М.Әуезовке байланысты бiраз құжат қағаздар облыстық
партия архивiнде сақталғаны белгiлi. Бiз ертеректе де, кейiндеу де түрлi
себептермен ол құжаттарға жол таба алмаған едiк. Ал қолда бар деректер
бойынша М.Әуезов Коммунистiк партия қатарында 1919 жылдың аяғынан 1923
жылдың басына дейiн мүше болғанын анықтадық. Оны жазушының өзi алғашқы және
кейiнгi толтырылған iс-қағаздарында көрсеткен. Семей облыстық партия
архивiндегi материалдар негiзiнде “Иртыш” газетiнiң 1967 ж. 17 қыркүйектегi
N185 санында “Семипалатинские годы Мухтара” деген мақаласында доцент
А.Романов мынадай мағлұматтарды келтiредi: жоғарыда аталған қызметiнен соң
ары қарай 1920 ж. 1 желтоқсанынан губерниялық билер кеңесiнiң төрағасы,
онымен қоса газет редакторы және губерниялық халық ағарту бөлiмiнiң
штаттағы қызметкерi болған екен. Келесi жылдың 28 мамырынан бастап, алда
өтетiн партконференцияның редакциялық комиссиясы мүшелiгiне сайланып,
Қарқаралы уезiнде және басқа жерлерде дайындық жұмыстарын жандандыруға
атсалысады. 23-маусымда РКП(б) губкомының кеңейтiлген мәжiлiсiнде оның үгiт-
насихат бөлiмiнiң меңгерушiсi қызметiне бекiтiледi. Ал, 12-тамыз күнi
губком мен губревкомның уездердегi кеңес және партия ұйымдары өкiлдерiмен
бiрлескен кезектi мәжiлiсiнде Семей губерниялық атқару комитетi
төралқасының (президиумының) төрағасы болып сайланады. Қыркүйекте бүкiл
қазақтар сьезiне, қазан айында өлкелiк партия сьезiне делегат ретiнде
қатынасыпты. 1921 жылы қарашадан 1922 жылдың желтоқсаны аралығында
Қазақстан Орталық Атқару Комитетiнiң (КазЦИК) президиум мүшесi болып сол
кездегi Қазақ АССР-ының астанасы Орынборда iстегенiн жоғарыда келтiрдiк.
Сол кезде М.Әуезов әрi КазЦИК-тiң жауапты (саяси) хатшысы, әрi “Еңбекшiл
қазақ” газетiнiң редакторы қызметтерiн де қатар атқарады.
Мiне, осындай үлкен облыстық, республикалық ауқымдағы қоғамдық-
әлеуметтiк басшылық қызметтер атқару барысында жас қайраткер М.Әуезов сол
кездегi елдiң, халықтың, ұлттың мүддесiне, мұң-мұқтажына қатысты келелi iс-
тiршiлiктердiң басы-қасында болғандығы сөзсiз.
М.Әуезовтiң осы жылдары Кеңес өкiмет орындарында шын берiлiп iстеген
тиянақты қызметiн кейiннен басқаша, бұрмалап баға-лаушылық болды. 1932
жылғы тергеудiң айыптау қорытындысында: “М.О.Әуезов айыпталады: 1.
Контрреволюциялық ұйымға енiп, өзiнiң жат пиғылын iске асыру үшiн ұйымның
тапсырмасы бойынша ВКП(б) мүшелiгiне өткен, 12-партсьезде ұлт мәселесi
жөнiнде Бөкейханов, Садуақасовтардың бетке ұстаған платформасын қолдап,
колонизаторлыққа қарсы күрестi желеу етiп, өз жұмыстарында ұлтшылдық
көзқарасты жүргiзiп отырған... 2. Советтiң мемлекеттiк аппаратында өз
ұйымдарының сойылын соғатын кiсiлердi енгiзуге күш салған...” 8—деп
көрсетедi. Дәл осы сияқты айыптауды Голощекиннiң 1930 жылғы баяндамасында
да келтiрген болатын.
Бiздiң аңғаруымызша, М.Әуезов Кеңес үкiметiнiң, компартия-ның алғашқы
кезеңде жүргiзген саясатына езiлген ұлттарға еркiндiк, теңдiк деген
бағдарламасы мен ұранына шын сенiп, сол күйiнше түсiнген. Ол өз елiне адал
еңбек етсем деген басты бағдарына әрқашан да берiк бола бiлдi. Сондықтан да
бұл жерде iштi-тысты қызмет жасаған Әуезов емес, керiсiнше оны шатастырған
сол кездегi өкiметтiң сөзi мен iсi қабыспайтын бұралаң, бұқпантай саясаты
болды.
Д.Досжановтың “Абақты” атты кiтабында келтiрген М.Әуезовтiң тергеу
кезiндегi жауаптарына көз жүгiртiп көрейiк: “Алаш-Орда адамдарының астыртын
жел беруiмен коммунистiк партияға өттi деген шындыққа жанаспайтын жала. Өз
басым губерниялық комитеттiң қызметкерлерi Кожевников пен Мой жолдастардың
кепiлдiк беруiмен партияға өткем” 8, 16-б—деген ауызба-ауыз берген жауабы
тергеу протоколына тiркелген екен. Одан әрi 1931 ж. 29. Х. күнi жазған
Бiрiккен саяси Бас басқарма коллегиясына қазақ ұлтшылдары деген iс бойынша
қамаудағы Әуезов Мұхтардың арызында: “Колонизаторлық көзқарастан әлi құтыла
қоймаған жергiлiктi партия қызметкерлерiнiң кең тараған ескiлiк салты менiң
көңiлiмдi тез қалдырды. Бiздiң iшiмiздегi колонизаторлық көзқарас ұлттық
намысымды қоздырды, (жоспарлы ұлтшылдықты өз өмiрiмде ұстанған емеспiн),
мендегi көңiл-күйiндегi ғана ұлтшылдық едi. Партия қатарынан шығуыма бiрден
бiр себеп—осы” 8, 26-б—деп ағынан жарылады.
Мiне, осындай себептермен жазушы 1922 жылы қараша айының аяғында биiк
лауазымды қызметiне де, партиялығына да, саясатқа да қолды бiр-ақ сiлтеп,
өз бетiнше Тәшкенге кетiп қалады. Сол үшiн 1923 жылы ақпан айында “За
нарушение партдисциплины и за национализм” деп партия қатарынан шығарылады
3, N271, 57-б.
Тәшкенге келген бойда М.Әуезов өзiнiң негiзгi өмiрлiк мақсаты—оқуын
ары қарай жалғастыру үшiн Орта Азия Коммунистiк Университетiне (САКУ) еркiн
тыңдаушы болып, әрi сол кезде ендi құрылған “Шолпан” журналын шығарысуға
Тоқтыбаевпен бiрге қызу кiрiсiп кетедi.
Оқырманға бұрыннан мәлiм, 1918-1924 жылдары РСФСР құра-мында болған
Түркiстан АССР-iнiң Сырдария, Жетiсу губерниялары қазiргi Қазақстанның
Қызылорда, Оңтүстiк Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Талдықорған облыстарын,
Семей облысының бiраз жерлерiн қамтитын едi. Сол жылдары және кейiнiректе
Ташкент қаласында қазақ-қырғыз Бiлiм Комиссариаты, Қазақ Халық Ағарту
Институты ашылып, қазақ тiлiнде “Ақ жол”, “Жас Алаш”, “Жас Қайрат” газет-
терi, “Шолпан”, “Сана”, “Сәуле”, “Жас Қайрат”, “Лениншiл жас”, “Кедей
айнасы”, т.б. журналдары шығып тұрған. Өзбекстан Орталық Мемлекеттiк
архивiндегi мерзiмдi баспасөздер анкетасында: “Шол-пан” журналының
қызметкерлерi кiмдер деген сұраққа: М.Әуезов пен М.Жұмабаевтар аталып,
редколлегия мүшелерi: Тоқтыбаев пен Әуезов деп көрсетiлiптi, “Сана”
журналының қызмет-керлерi ретiнде оның редакторы Х.Досмұхамметовпен бiрге
Жұмабаев, Жәленов, Әуезов, Оспанов, Тынышбаев т.б. аталған екен 9.
М.Әуезов аз ғана уақыт iшiнде осы басылымдарға оннан астам әңгiме,
әдеби-сын мақалаларын жариялап, едәуiр мол еңбек сiңiргенi байқалады. 1923
жылы қыркүйек айынан Петроград (Ленинград) университетiнiң қоғамдық
ғылымдар факультетiне (ФОН) тiл-әдебиет бөлiмiнiң орыс-славян секциясына
оқуға түсiп сол жылдың аяғына дейiн оқиды. Осы жылы желтоқсан айында Семей
облыстық оқу бөлiмiнiң, жергiлiктi өкiмет орындарының шақыруымен оқуын
үзiп, 1925 жылдың күзiне дейiн Казпедтехникумде, мұғалiмдердi қайта
дайындайтын курстарда қазақ әдебиетiнен, Семей губерниялық пар-тия
мектебiнде Россиядағы революциялық қозғалыстар тарихынан сабақ оқытып, Орыс
географиялық қоғамының Семей бөлiмшесi тө-рағасының орынбасары, Семей
Губкомы мен губ. атқару комитетiнiң органы “Таң” журналының редакторы
қызметтерiн қатар атқарып, өлкетану, әдебиеттану бағытында маңызды жұмыстар
жүргiзiп, әдеби-көркем шығармаларын жариялаған. Ол туралы Ленинград
архивiнде сақталған М.Әуезовтiң студенттiк қағаздарының iшiндегi Семей
губ. атқару комитетiнiң төрағасы Тоқтабаев бастаған бiрнеше ресми
қызметкерлердiң ЛГУ басшыларына жолдаған қатынас қағазында толық
баяндалған 10. М.Әуезов 1925 жылы күзде университетке қайта келiп оқып,
1928 жылы бiтiрiп шығады.
Осы кезеңде жазушы оншақты әңгiме, бiрнеше әдеби сын мақалалармен
қатар “Әдебиет тарихы” (Қ-О. 1927) атты үлкен оқулығын, “Қаракөз” (Семей,
1926) пьесасы мен “Қараш-Қараш оқиғасы” (1927), “Қилы заман” (Қ-О. 1928)
сияқты повестерiн жариялап және баспа бетiн көрмей жоғалып кеткен бiр
роман, бiр пьеса, “Сұғанақ сұр” повестерiн жазған екен. Жоғарыда аталған,
1931 ж. қамауда жатып Бiрiккен саяси Бас басқарма Коллегиясына жазған
арызында М.Әуезов:
“Барша қабiлетiм жазушы болуға арналуы керек деп жас күнiнен
армандағанын”, “23-24 жылдардан бастап-ақ саясатпен айналыспауға бел
буғанын” айтып, “былайғы өмiрiмдi әдебиетке, педагогтiк, ғалымдық жолға
арнағанды ақыл көрдiм. Бұл жол қызықтырып әкеткенi ғажайып, өзгедей қызық
бар деп ойламадым” 8, 27-б—деп жазады.
М.Әуезов 1928 жылы университеттi бiтiрген соң Тәшкенге келiп, Қазақ
Оқу-ағарту институты және Орман шаруашылығы техни-кумында қазақ әдебиетiнен
сабақ берiп, 1929 жылдан САГУ-дiң түркология кафедрасында аспирант, әрi
ғылыми қызметкер болып iстеген екен. САГУ-дiң бюллетенiнде (1929 ж. 18-
кiтап, 150-бет) 1929 жылдың 1-июньдегi мәлiметi бойынша ғылыми
қызметкерлердiң iшiнде: “М.О.Әуезов—по кафедре турецкой филологии
(востфак), Х.Д.Кемеңгеров—по кафедре тюркологии (востфак) оқытушылардың
iшiнде: “Е.О.Омаров—казахский язык (востфак, сельфак)” аталады 11.
Осы тұста М.Әуезовтiң отбасылық өмiрi жайлы қысқаша мағлұмат келтiре
кетсек, артық болмас. Атасы Әуездiң бәйбiшесi Дiнәсiлден—Самархан, Омархан
деген ұлдар; тоқалы Сақыштан—Арынбек, Қасымбек, Ағзам, Ахмет деген ұлдар
тарайды. Самарханнан (әйелi Мәдина)—Разақ, Зура. Омарханнан (әйелi
Нұржамал)—Қорлықа, Рахия, Гүлсiм, Зүбәйла, Мұхтар, Үмия, (әмеңгерлiкпен
алған жеңгесi Мәдина)—Бiләл тарайды.
Мұхтар 1917 жылы Райхан Кәкенқызымен тұрмыс құрып, одан 1918 жылы қызы
Мұғамила, 1919 жылы ұлы Шоқан дүниеге келедi. Шоқан сегiз айлығында
шетiнеген. Райханмен 1919 жылдың соңында сот арқылы заңды түрде ажырасып,
1920 жылы Абайдың Мағауиясының қызы Кәмиламен (Кәмаш) қосылған екен.
Семейде қызмет iстеп жүргенде алғаш толтырған анкеталарында “бойдақпын” деп
көрсеткен. Ленинград университетiндегi құжаттары бойынша: “1925 ж. Х. жена
Камила, 7 летн. дочь Мугаш и сестра Гапура” (немере ағасы Разақтың қызы.
К.С.) деп жазады. Кәмиланың денсаулығы көтермей отбасылық жарастығы
жалғаспаған соң одан да ажырап, 1926 жылы Кузмина Валентина Николаевнамен
тұрмыс құрып, Елдос (1927-1928), Ләйлi (1928-1993), Елдар (1941-1942),
Ернар (1943-1995) атты ұл-қыздар көрген. 1942 жылы Фатима Ғабитовамен көңiл
қосып, одан Мұрат (1943 ж.т.) атты ұл сүйген. Ол қазiр белгiлi ғалым, қоғам
қайраткерi.
М.Әуезов осы Ташкенде 1930 жылы 1-қазанда қамауға алынып, бiр жарым
жылдан астам Алматы түрмесiнде жатып, 1932 жылдың 7-мамырында бостандыққа
шыққан екен. Д.Досжановтың “Абақты” атты кiтабында: “N111-к Протоколдан
көшiрме “Қазақстандағы бiрiккен саяси Бас басқарма жанындағы Үштiктiң
мәжiлiсi. 20 сәуiр, 1932 жыл.
...17. Мұхтар Әуезов—1930 жылдың қазан айының 8-жұлдызынан бастап үш
жылға концлагерьде ұстауға үкiм етiлсiн. Ермеков пен Әуезов жөнiнде бұл
үкiм ұсталған күнiнен есептелiп, қалған уақытта бостандықта жүргенде
бақылауда болуға ұйғарылсын” 8, 32-б—деп келтiрiлген. Сол үкiм заманның
бетi берi қарай бастаған кезде, 1958 ж. Қазақ ССР-i Жоғарғы сотының
қылмыстық iстер жөнiндегi сот коллегиясының N22-0154 (28.02.1958)
анықтамасы бойынша: “1932 жылғы сәуiрдiң 20-шы жұлдызында “қазақ
ұлтшылдары” деген айыппен сотталған 20 кiсiнiң қылмыстық iсiн қарай келiп
төмендегi шешiмдi шығардық: ол адамдардың iс-әрекеттерiнде қылмыс құрамы
болмағандықтан, Үштiк шығарған үкiм күшiн жойсын” 8, 34-б—деп ақталған
екен.
Бұл кiтапта тергеушiлердiң ұзақ уақыт қайта-қайта қинап тергегенiмен
олардың қойып отырған “айыбын мойындамағандығы” туралы да айтылған.
Бостандыққа шыққан соң түрмедегi жасы үлкен жанашыр кiсiнiң кеңесi бойынша
КазАПП басшыларына өзiнiң өткендегi “қателерiн” мойындағандай болып жазған
хаты “Социалистiк Қазақстан”, “Казахстанская правда” газеттерiнiң 1932 ж.
10-маусым күнгi санында жарияланады. “Ажалсызға себепшi” дегендей,
М.Әуезовтiң 1937 жылғы және кейiнгi әртүрлi зұлматтардан тұзақ, торлардан
әупiрiм тәңiрiмен қыл көпiрге iлiнiп-салынып аман қалуына осы хаттың да
септiгi тиген болар деген жорамалдың жаны да, жөнi де бар деп ойлаймыз.
М.Әуезовтiң 1932 жылдан кейiнгi өмiрi, қызметi оқырман қауымға
негiзiнен таныс және ресми құжаттарындағы мәлiметтер оқулық, зерттеулердегi
жазушының өмiрбаяны арасында ешқандай қайшылық, алшақтық жоқ деуге болады.
Дегенмен, жазушы өмiрбаянының негiзгi қадау сәттерiн қысқаша айқындап
нақтылай атап өту артық болмас.
М.Әуезов мұражайындағы, архивтегi өзi толтырған жеке iс-қағаздары 3,
N271, 20-б мен 13.01.1939 ж. толтырылған еңбек кiтапшасы бойынша: 1932 ж.
01.09. Алматыдағы Қазақ ауыл шаруашылық (зоовет) институтының қазақ және
орыс тiлi кафедрасының доцентi ретiнде жұмысқа қабылданады. Сонымен қатар,
сол 1932-1937 жж. Қазақ академиялық драма театрының әдеби бөлiмiнiң
меңгерушiсi болып та iстеген. 1934 жылдан КазПИ-де профессордың мiндетiн
атқарушы болып, әрi КазГУ-де де қатарынан, ал 1942-1961 жж. түгелдей ауысып
iстейдi. 1943 жылдан КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалының Тiл, әдебиет
және тарих институтының аға ғылыми қызметкерi, 1946 жылдан қазақ әдебиетi
тарихы секторының меңгерушiсi, Тiл және Әдебиет институтында 1957-61 жж.
халық әдебиетi бөлiмiнiң меңгерушiсi болып iстеген, 1946 жылы оған
профессор ғылыми атағы мен филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесi
берiледi. Сол жылы Қазақстан Ғылым академиясы құрылып, алғашқы 14
академиктiң iшiнде қазақ ғалымдарынан: М.Әуезов, Ә.Бектұров, А.Жұбанов,
I.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, Қ.Сәтбаевтар сайланған екен. М.Әуезов оның
алғашқы президиу-мының мүшесi де болды. 1953-1954 жж. Мәскеу мемлекеттiк
университетiнiң КСРО халықтарының әдебиетi кафедрасының профессоры қызметiн
де iстеп қайтқан. 1957 жылы “Қазақ ССР ғылымына еңбек сiңiрген қайраткер”
атағы берiлдi.
М.Әуезов Одақтық, Республикалық Жазушылар одағы басқармасының
президиумының мүшесi, газет, журналдар редколлегия-сының мүшесi,
Бейбiтшiлiк қорғау Советтiк комитетiнiң, Лениндiк және Мемлекеттiк
сыйлықтар беру жөнiндегi комитеттiң мүшесi, Азия-Африка елдерiмен
ынтымақтық Советтiк комитетi төрағасының орынбасары, Yндi-совет достығы
және мәдени байланыстар қоғамы қазақстандық бөлiмiнiң төрағасы, Қазақ ССР
Жоғары Кеңесiнiң 1955 және 1959 жж. депутаты болып сайланады.
Осы жылдары жазушы шығармалары дүниежүзiнiң 30-дан астам басты
тiлдерiне аударылып, “ХХ ғасырдың ең үздiк шығармаларының бiрi ретiнде
жоғары бағаланған төрт томдық ”Абай жолы” роман-эпопеясымен қатар “Өскен
өркен” романының алғашқы кiтабын, жиырма шақты драмалық шығармаларын,
отыздан астам әңгiме, очерктерiн, жүздеген мақала-зерттеу еңбектерiн жазып,
әлем әдебиетiнiң классиктерi: В.Шекспир, Л.Толстой, Н.Гоголь, Дж.Лондон,
И.Тургенев, Н.Погодин, А.Афиногенов, К.Треневтердiң үздiк шығармаларын
аударған.
М.Әуезов мәдениет, әдебиет қайраткерлерi делегациясы құрамында бұрынғы
Одақ елдерiнiң барлығында дерлiк және көптеген шетелдерде өткен келелi
жиын, мәжiлiстерге қатысып, баяндамалар жасап, сөз сөйлеген. 1955 және 1961
жылдары Индияға Халықаралық бейбiтшiлiк қорғау конгресiне, 1955 ж.
Берлинге, ГДР жазушыларының 4-шi сьезiне, 1956 жылы мәдениет қайраткерлерi
делегациясының құрамында Чехословакияға, 1957 жылы Токиода өткен Атом-
сутегi қаруларына тыйым салу жөнiндегi III халықаралық конференцияға, 1960
жылы Совет жазушыларының алғашқы ресми делегациясының құрамында Америка
Құрама Штаттарына барып қайтты.
М.Әуезов Одақтың өз кезiндегi ең жоғары мәртебелi марапаттары: 1949
жылы I-дәрежелi Сталиндiк сыйлығына, 1959 жылы Лениндiк сыйлығына ие болды.
Ол Ленин орденiмен, 2 рет “Еңбек Қызыл Ту” ордендерiмен, “Құрмет
белгiсi” орденiмен, Үлы Отан соғысы кезiндегi еңбектегi ерлiгi үшiн
медалiмен, Қазақ ССР Жоғарғы Советiнiң Құрмет грамоталарымен, КазЦИК-тiң
“КССР-дiң 15 жылдығы” белгiсiмен әдебиетке сiңiрген еңбегi үшiн
марапатталған.
1961 жылы 27 маусымда жазушы Мәскеуде Кремль ауруханасының Кунцеводағы
бөлiмiнде операция үстiнде қаза болып, Алматыға әкелiп жерлендi.
1.2. Қоғамдық-әлеуметтiк көзқарасының қалыптасуы
Ғасырлар тоғысында дүниеге келiп, көзi ашық, көңiлi сара, салауатты
ата-ананың тәрбиесiнде, ұлы данышпан Абай айналасының озық дәстүрлерiнен
үлгi-өнеге алып, жастайынан мұсылманша медресе мен орыс мектебiнен тел
емiп, Тәшкен мен Петербург университеттерiнен шығыстық, батыстық iлiм-
тәлiмдi бойына терең сiңiрiп өсiп жетiлген жiгерлi де талапты жас дарынның
келешекте жан-жақты кемел кемеңгер болып қалыптасуы—кедейсоқ емес, табиғи
заңды құбылыс екендiгi айқын, анық болса керек.
М.Әуезов өмiрдiң, қоғамдық-әлеуметтiк дамудың өзiндiк ерекшелiк, себеп-
салдарын, iшкi-тысқы заңдылықтарын жете танып бiлуге ерте бастан құлшына
құмартып, құлашын кеңге сермеген. Семинария қабырғасында бiлiм алып жүрген
шағында-ақ өз бетiнше творчестволық еңбекпен айналысып, көркем шығарма мен
ғылыми-публицистикалық мақалалар жазып, 1918 Семейде “Абай” атты “ғылыми,
әдеби, шығармашылық журналын” шығарысып, бар ынта-жiгерiмен атсалысқан
екен.
М.Әуезов қаламгерлiк еңбектi: жазушылық, ғалымдық, ұстаздықты әуел
бастан, жас кезiнен таңдап, армандаған.
Кейiнгi бiр өмiрбаянында: “Первые литературные опыты я начал со
стихов, которые не были опубликованың 3, N271, 54-б деп жазады. Оның
алғаш баспа бетiн көрген, шығармалары ғылыми-публицистикалық мақалалар
болды.
1917-18 жылдары баспасөзде жарияланған 20-дан астам мақалаларында
автор қоғам өмiрiнiң ең өзектi ауқымды саяси, ғылыми-философиялық маңыз-
мәнi жоғары мәселерлерiн сөз етедi.
М.Әуезов туған халқының тұрмыстық, әлеуметтiк, мәдени кешеуiлдеуiн,
кенжелiгiн оның ғасырлар бойы отаршылықтың құрсау қамытына жегiлiп
келгендiгiнен деп санап, халықтың еркiндiк алып, тәуелсiз ел болуына бар
күш-жiгерiн жұмсап, қажет болса, басын қатерге тiгiп қызмет жасауды өзiнiң
басты өмiрлiк-мүддесi етiп қояды. Ең алғашқы жарияланған “Қазақтың өзгеше
мiнездерi” деп аталатын мақаласында: “...Қазақтың ұлттық қалпы өзгерiлдi.
Тiзгiн мақсұты басқа, ниетi шалғай, суық бауыр жаттың қолына тидi.
“Қазаншының еркi бар, қайдан құлақ шығарса” деген халге ұшырады. Кемеңгер
билердiң заманы құрып, адамды мал мен пұлға сатып алатын заманға килiктi,
”—деп жазады 12. Кейiнгi мақалаларында да автор осы ойын өрбiтiп
“...билеу тәртiбiнде қысым, қаруы көп орыс қолына тидi. Тез құрылды, қақпан
көбейдi,” 13—деп, бiр жұрттың басынан кешкен әртүрлi дәуiр сол халықтың
мiнезiне, халықтық қалпына әртүрлi iз қалдырып отыратынын дәлел мысалдар
келтiрiп нақтылай түседi.
Автор, бiрiншiден, осы отаршылдықтың ұзақ жылдардан берi халықтың
мiнез-құлық, әдет-ғұрпына, еттен өтiп сүйегiне сiңiрген құлдық
психологиясының терең таңбалары: ұйымсыздық ұсақтық, рушылдық жiкшiлдiк,
парақорлық, арызқойлық, әйел халiне терiс көзқарас сияқты ескi кесел-
кемшiлiктерден жедел арылудың жолын iздестiредi. Ол үшiн “бұзық мiнездiң
ұясы” болып отырған” ата, ру, тап бөлiнiсi” 14 жойылуы керек деп санайды.
Сондай-ақ адам баласының туып-өсуi, бойына адамшылық қасиеттердi терең
сiңiру - анаға, әйел халiне тiкелей байланысты. Сондықтан “...әйелдiң
басындағы сасық тұман айықпай, халыққа адамшылықтың бақытты күнi күлiп
қарамайды. Ал, қазақ, мешел болып қалам демесең,-тағлiмiңдi, бесiгiңдi
түзе! Оны түзеймiн десең,—әйелдiң халiн түзе” 15—деп ой тастайды.
Екiншiден, қазақтың тұрмыстық мешеулiгiнiң, еңбекке қырсыз
бойкүйездiгiнiң негiзi бiр себебiн,—оның көшпелi тұрмыс кәсiбiне тiкелей
байланысты деп бiледi. 1918 ж. жазған “Мәдениетке қай кәсiп жуық?” атты
мақаласында автор адам баласының әуел бастан берi тұтынып келген негiзгi
кәсiп түрлерiн саралап тiзiп келiп, қазақ халқының көшпелi малшылық
кәсiбiнiң мәдениет, өркениет жолынан шалғай жатқанын, бұл кәсiптi тұтынған
халықтың ғылым-бiлiмге жуық арада жанасып, елiге қоюының қиын екенiн
ескертедi. Адам баласы тұтынып жүрген ата кәсiптердiң iшiнде ғылым жолына
ең жақын, “өкшесiн басып келе жатқан, түрден түр табатын ұзақ өмiрлi
кәсiп”—егiншiлiк 13,10 екенiн ғылыми тұжырымдап, қазақ осындай
отырықшылық кәсiпке ауысуы керек деп есептейдi.
Үшiншiден, М.Әуезов халықтың басына түсiп тұрған ауыртпалық азаптан,
қанына сiңiп қалған кесел-кемшiлiктерден құтылып, өсiп жетiлуi үшiн оның
оқу-бiлiмi, тәлiм-тәрбиесi, әдебиетi мен мәдениетi дұрыс жолға қойылып,
өркениеттi елдердiң биiк деңгейiне көтерiлуi қажет деп санайды. Ең алғашқы
мақаласында-ақ ол: “Халықтың өзiне айтып, мiнезiн түзеу қолымыздан
келмейдi. Жалғыз-ақ үмiтiмiз, қаруымыз—оқығандарда. Оқығандар ендiгi жас
балаларды өздерi үлгi болып, надандықтан шығарып, адамшылықтың жарық жағына
сүйреуге мiндеттi” 12—деп жазған едi. Автор осы өрелi ойын келесi:
“Оқудағы құрбыларына”, “Ғылым”, “Абайдың өнерi їәм қызметi”, “Философия
жайынан”, “Мәдениет їәм ұлт”, “Оқу iсi”, т.с.с. мақалаларында өрбiтiп, оқу-
бiлiмдi, ғылым мен мәдениеттi игерудiң тиiмдi де төте жолдарын қарастырады.
Ал, “Жапония” атты көлемдi мақаласында жапон халқының еңбеккештiгiнiң,
ғылым-бiлiмге айрықша ынта-ықылас қоюының арқасында әлемдегi алдыңғы
қатарлы елдердiң деңгей-дәрежесiне жедел жетiп алған тәжiрибесiн таратып
түсiндiрiп, қазаққа үлгi-өнеге етiп ұсынады.
М.Әуезов өзiнiң алдына қойған осындай биiк мақсат-мүдденi тек
мақалаларында ой толғап, сөз жүзiнде өрбiтiп қана қоймай, оқуын аяқтап,
еңбекке араласқан бойда тiкелей iс жүзiне асыру жолында аянбай, мол жiгер-
қайрат жұмсап, құлшына қызмет етедi.
Семейде Кеңес өкiметi орнаған кезде, семинариядағы оқуын ендi
тамамдаған жас маман сол 1919 жылдың аяғында большевиктер партиясының
қатарына өтiп, губревкомның қазақ бөлiмiнiң меңгерушiсi, “Қазақ тiлi”
газетiнiң редакторы, халық билер кеңесiнiң төрағасы, әдiлет бөлiмiнiқ
меңгерушiсi, РКП(б) губкомның үгiт-насихат бөлiмiнiң меңгерушiсi, Облыстық
атқару комитетiнiң төрағасы, ҚазЦИК-тiң президиум мүшесi, саяси хатшы, әрi
“Еңбекшiл қазақ” газетiнiң алғашқы бас редакторы болып iстеген.
Үкiмет қызметiнде М.Әуезовтiң қысқа уақыттың iшiнде осындай биiк
дәрежеге көтерiлуi—оның бойындағы үлкен қабiлет пен айрықша қасиет-
дарындылының ұштасуынан болса керек. Бұл қызметтердi ол лауазым мансап үшiн
емес, алдына қойған ұлы мақсаты—халықтың мұң-мүддесiн өтеу жолына жұмсады.
Сондықтан да осындай iлме-ғайып аласапыран заманда өзi де көптеген
қиыншылық кедергiлерге кездесiп, басын қауiп-қатерге тiктi.
1922 жылдың 17. XI. күнi РКП(б) Қазақ обкомының хатшысы М.Әуезовке
мынадай мiнездеме берген екен:
“Тов. М.Ауезов большого опыта в советской работе не имеет, но
интеллектуально сильный, интеллигент с инициативой и умением подобрать
работников. Отношение к партработе—хорошее, к дисциплине—слабое. Болеет
национальным недугом и национальный вопрос понимает по-своему. Один из
восточных коммунистов, стремящийся использовать революцию в пользу целой
нации, не разделяя на слои и классы. Самооценка повышенная, политически не
устоичив, уклоны от большевизма в сторону мелко-буржуазного направления
были. Владеть собой умеет. Энергию и настойчивость направляет в пользу
своих ошибочных взглядов. Марксистская подготовка средняя, путем
самообразования” 16.
Мiне, бұл сол кезеңдегi М.Әуезовтiң қызметiне отаршылдық көзқарас
тұрғысынан берiлген дәл баға деуге болады.
М.Әуезовтiң партия қатарына өтiп, осындай лауазымды қызметтер
атқаруына байланысты кейiннен, 1930-32 жылдары қамауда отырғанда ҰХК-нiң
тергеушiлерi оны алашорда басшыларының тапсырмасымен кеңес өкiметiнiң
iшiне, сенiмiне кiрiп алып, солардың астыртын тiрлiктерiн жүзеге асыру үшiн
әдейi жасалған әрекет деген айып таққаны белгiлi. Бұл жөнiнде жазушылар Д.
Досжанов “Абақты” (A.1992), Т.Жұртбаев “Талқы” (А.1997.) атты кiтаптарында
кеңiнен әңгiмелеген. Оларға артық-кем сөз қосып-алып жатпай-ақ, өзiмiздiң
пiкiрiмiздi қысқаша түйiндесек: М.Әуезов әлi семинарияда оқып жүргендiктен
болса керек, кезiнде Алаш партиясы мен өкiметiнiң қызметiне белсене
араласпаған. Бiрақ олардың автономия құру жөнiндегi негiзгi бағдарламасына
ынты-шынтысымен қосылғандығы ешқандай күмән тудырмайды. Ал Кеңес өкiметi де
әуелгi кезде (жалпы сөз жүзiнде кейiн де) отар халықтарға бостандық
жариялап, автономия бермек болғандығы белгiлi. Сол жылдары “Сары Арқа”
газетi: ”1918 ж. 19 март күнi Сталин Бөкейханов пен Халел Fаббасовты прямой
проводқа шақырып сөйлескен: “Рессейдегi халықтардың құқықтары туралы Халық
коммисарларының шығарған белгiлi ережесi бұл күнге шейiн ұлт мәселесi
тақырыпты Совет өкiметiнiң негiзгi қызмет жобасы болып келедi. Үшiншi
Советтер сьезi осы ереженi жайғастыруға қаулы қылды. Өзiңiз бiзге тапсырып
отырған жалпы қазақ-қырғыз сьезiнiң қаулысы түгелiмен жоғарғы жобаға мафық
(сәйкес К.С.) келедi” 15, 28.03.1918—деген хабарды жариялаған екен.
Осы сияқты қуанышты хабарға басқа да басылымдар, соның iшiнде “Абай”
журналы да, жапа-тармағай үн қосып, сүйiншi сұрасып жатты. Кеңес үкiметi
мен Коммунистiк партияның әуелгi кездегi осындай қаулы-қарар, декреттерiне
М.Әуезов те шын сенiп, 1919-22 жылдары бар ынта-жiгерiмен қызмет еткенi—жас
қайраткердiң сол кезеңде қызмет бабымен атқарған түрлi iс-әрекеттерi мен
күнделiк баспасөз бетiнде жарияланып тұрған публицистикалық мақалалары:
“Қазақ тiлi” газетiндегi “Қазақ оқығандарына ашық хат” (1920, 5
февраль),”Қазынадан азық-түлiк алу тұрасында” (1920, 24 декабрь), ”Бүгiнгi
зор мiндет” (1920, 31 декабрь), “Сот” (1921, 8, 12 январь), Қазақ
қызметкерлерiнiң мiндетi” (1921, 29 январь), ”Егiнге дайындалыңдар” (1921,
18 февраль), “Орынбордан телеграмма” (1922, 26 апрель), “Ашық хат “ (1922,
27 август),”Мадиярға жауап”(1922, 14 октябрь),”К 3-летию Кирреспублики”
(“Степная правда”, 1923, 16 июня) т.б. мақала еңбектерi дәлел бола алса
керек. Бұл мақалалардың тақырып атауларынан көрiнiп тұрғандай, сол кездегi
өкiмет тарапынан жүргiзiлiп отырған iс-шараларын халыққа түсiндiрiп,
насихаттауға, жүзеге асыру шараларын жан-жақты iздестiрiп, елдiң
күнделiктi тұрмыс жағдайына, келешек өсу өрiсiне мейлiнше тиiмдi ету жолына
жан-тәнiмен берiле, құлшынып кiрiскенi байқалады. Айталық, “Қазақ
оқығандарына ашық хатында” автор оларды жаңа өкiметтiң қызметiне етене
араласып, қазақтың мұң-мұқтажын өтеу үшiн аянбай еңбек ету керек: “Қазiргi
заман қазақтың басына келiп тұрған әрi қиын, әрi ең пайдалы жайлы заман...
Елдiң қамын жеген оқыған азаматтар не қылса да қолынан келген шарасын
iстеп, осы өкiметтiң арасына кiрiп, қазақтың есесiн әперiп қалатын уақыты
келдi деп бiлемiз” 10—деген сенiмдi ойын ашып айтады. Совет өкiметiнiң
алғашқы жылдарында Рессейдiң өзiнде де түрлi өндiрiс, шаруашылық
мекемелерiнде қызмет ететiн мамандардың жетiспеушiлiгiнен әлi де ауытқуда
жүрген ескi буржуазияшыл оқығандарды өкiмет iсiне тартуға ерекше мән
берген.
Басқа мақалаларында М.Әуезов осы ойын тарата дамытып, халықтың
күнделiктi күн көрiс қажеттiлiгiне байланысты шаруашылық, өндiрiс
қолөнеркәсiбi сияқты тiрлiктердi де жан-жақты сөз етiп, солардың iшiнде
елдiң келешек өсу жолына негiз болатын, ертеңге жалғасар бағыт-бетiн
айқындауға ұмтылады. Қалың жұртшылық “өз аманшылығын сақтап, мемлекет
халiн, көпшiлiктiң халiн ескермейтiнiн,” “азға малданып, өзiнен арғыны,
ертеңгi күнiн кеңiнен ойламайтынын, ал кейбiр” елдiң қамын жегiш
пысықтардың” жаңа өкiмет iсiндегi уақытша қиындықтары мен жеке-жарым
кемшiлiктерiне көлденең сыншы болып қана жүргендiгiне қынжылыс бiлдiрiп,
көп болып қолдап көмектеп, “елдi мәдениетке жеткiзiп ағарту, өнер-бiлiм
таратып құралдандыру, дүниенiң халiн көруге көзiн ашу, шаруасын түрлеп
iшiнен жетiлту” сияқты тiрлiктерге бар күш-жiгер жұмылдыру керек. Ал бұл
бағыттағы бүгiнгi зор мiндет—оқу iсi, алдымен, бiрiншi кезекте, соны дұрыс
жолға қою керек деп бiледi автор. М.Әуезов осындай көкейтестi келелi
мәселелердi өз билiк қызметiнде де тiкелей жүзеге асыруға мол үлес қосып iс-
қимылдар жасаған. Оны естелiк айтушылар мен кейбiр зерттеу еңбектерден,
сондай-ақ кезiнде күнделiктi баспасөз бетiнде: “Қазақ тiлi” газетiндегi
“Уәкiлдер келдi”, “Төңкерiс комитетi сайланды” (1921), “Сөзден iске” (1922)
т.б. мақала, хабарлардан да аңғарып байқауға болады. Әрине, көп ұзамай жаңа
өкiметтiң шын бағыт-бетi бiртiндеп айқындала бастады, сөзi мен iсi алшақтай
түстi. “Қазақ тiлi” газетiнде Мадияр деген автордың (бұл М.Дулатовтың
бүркенiш аты) “Қазақ елi қорлықта” деген мақаласында өкiмет адамдарының жөн-
жосықсыз озбыр iс-әрекеттерi сөз болып, “Қазаққа барар жер, басар таудың
қайда екенiн бiлмедiк” деп мұң шаққан екен. Сол кездiң өзiнде М.Әуезов
газеттiң 1922 ж. 14 қазандағы N83 санында “Мадиярға жауап” деген мақала
жариялап, онда: “...Өкiмет жұмысын реттеу деген бiр күн, яки бiр ай iшiнде
бола қоятын жұмыс емес, “көш жүре түзеледi” деген. Ел аралап жүргендегi
бiрлi-жарым бұзақылықтарды көрiп, бүтiн қазақ халқын қорлықта-зорлықта деп
жылай беруге болмайды. Осындай бұзақылықтың қайтсе қойылатын шарасын табу
керек. ...Мұңыңды шақпа, қимылдама деп отырған өкiметтiң жоқ екенiне,
қазаққа жаны ашығансыған пысықтардың кiм екенiне көз жiберiп, қолындағы заң
құқығыңды, правоңды кiм де болса аямай, қорғанбай iске асыру керек,”—деп
жазады.
Бiрақ әлi бетi қайтып, тауы шағылмаған жас қайраткердiң бұл сенiмi,
үмiтi ұзаққа созылмады. Жаңа өкiметтiң өктем саясаты күннен-күнге үдеп,
ұлғая түстi. Сондықтан да дәл сол жылы қараша айының соңына қарай М.Әуезов
қолындағы билiк, мансап қызметтерiн өз еркiмен қалдырып, сол кездегi
Түркiстан республикасының астанасы Ташкент қаласына кетедi. Сол үшiн
жазушыны “партиялық тәртiптi бұзғаны және ұлтшылдығы үшiн”—деп кiнәлап,
партия қатарынан шығарып жiбередi. Бұл жөнiнде ол кейiнгi жазған
өмiрбаянында 3, N271, 57-бжәне қамауда отырып тергеушiлерге берген
жауаптары мен жазбаша мәлiметтерiнде айтқан болатын: “Жасыратыны жоқ, барша
қабiлетiм жазушы болуға арналу керек деп жас күнiмнен армандадым, алғашқы
пьесаларымның қуанышы сол арманды қанаттандыра түстi. Партия қатарынан
кеткеннен бастап саясатқа мүлдем селқос болдым, сол 23-24 жылдардан бастап-
ақ саясатпен айналыспауға бел будым.
...Былайғы өмiрiмдi әдебиетке, педагогтiк, ғалымдық жолға арнағанды
ақыл көрдiм. Бұл жол қызықтырып әкеткенi ғажайып, өзгедей қызық бар деп
ойламадым,” 8, 27-б—деп жазған екен.
Иә, қаламгерлiк өнердiң үлкен мақсатқа, iштей саяси, идеологиялық
күреске бағытталатынын да суреткер-ғалым ерте бастан кәмiл түсiнген де,
оған дер кезiнде бiржола ойысып кетуi өзiнiң алдағы өмiрiнде азды-көптi
көрер жарығы мен қазақ оқырман қауымының, келешек ұрпақтарының рухани ырзық-
несiбесiне көрiнген шығар.
М.Әуезовтiң 1927 жылы жазған “Қараш-қараш оқиғасы” хикаятындағы
барымташы Бақтығұлдың Сәт, Сәлмен, Жарасбай болыстарға деген буырқанған ыза-
кегiнiң астарында өзiнiң өкiметтiң отаршыл өктем саясатына, әдiлетсiздiгiне
көңiл түкпiрiнде бұлқынған ашу-қайраты бас көтерiп жатқан сияқты.
Жарасбайды атып салып, жағасы жайлауда келе жатқан Бақтығұлдың көңiл-күйiн
автор былай суреттейдi: “Денесi талай заманнан тұқыртып басып жүрген дерт
пен ызадан бiр сәттiң iшiнде құлан-таза сауығып, айыққандай болды. Сергiп,
көтерiлiп ойнақшығандай, жолшыбай кез келген өзiн танымайтын бiр жалғыз
аттыға: “Мен бүгiн бiр бұғы атып келемiн” деп, мұрт астынан нығыз жымиып
өте бердi,” 18—дейдi, мiне, осы бiр қысқа ғана орамда қаншалық мол
көркемдiк қуат пен көмкерулi уыт жатыр десеңiзшi.
Сонымен тұжырымдай келсек, М.Әуезовтiң әуел баста атқарған әлеуметтiк
қызметтерi мен қаламалды мақала еңбектерiнде қозғаған ой толғамдары оның
келешек өмiрi мен өнерiне, суреткерлiк, ғалымдық, қайраткерлiк еңбектерiне
алғашқы басқыш, бастау-бұлақ болып, кең жол ашқанын айқын аңғарғандаймыз.
1.3. Әдебиеттанудағы алғашқы iзденiстер
М.Әуезов қолына алғаш қалам алған күннен бастап, өмiрiнiң соңына дейiн
үзбей әдеби-сын, ғылыми еңбектер жазып, өмiр бойы негiзiнен оқу-ағарту,
ғылыми мекемелерде қызмет iстеген екен. Жазушының 20 томдық шығармалар
жинағының соңғы алты томына тек осы ғылыми-сын еңбектерi ғана енiп отыр.
Олар—әдебиеттану, ғылымының барлық саласын түгел қамтитын, өзiнiң маңыз-
мәнiн күнi бүгiн де, келешекте де жоғалтпайтын терең танымдық мәңгiлiк
еңбектер.
Мұхтар Әуезовтiң тiкелей әдебиеттану тақырыбына арнап жазған
еңбектерi—1918 жылы “Абай” журналының N2 және N5 сандарындағы “Абайдың
өнерi їәм қызметi” мен “Абайдан соңғы ақындар” атты Жүсiпбек Аймауытовпен
бiрге “Екеу” деп қол қойып жариялаған мақалалар. “Екеу” деген бүркенiш
атпен жазылған бұл мақалалардың авторлары осы екi қалам қайраткерлерi
екендiгi қазiр ешқандай күмән тудырмаса керек.
Авторлар Абайды өзi туып өскен ортасынан озып шығып, қазақ ақындарының
бұрыннан ұстанып келе жатқан бағыт бетiнен басқаша жол iздеп, жаңаша мазмұн
мен түр ашты, тыңнан жол салды деп санайды. Абайдың ақындық өнерi әр
тараулы, сегiз қырлы: “мiнез түзететiндiк (ахлақ), тереңнен толғайтындық
(пәлсапа), сыншылдық (критика), суретшiлдiк (художественность), жүректiң
мұң-зарын, сырын тапқыштық (лирика), ащы тiлдiк, ызамен күлетiндiк (сатира)
їәм керемет переводшiлдiк” 13,1—деп, осы аталғандардың әрқайсысына ақын
өлеңдерiнен мысалдар келтiре отырып талдау жасайды.
Сол кездегi әдеби сынның, әдебиеттану ғылымының жалпы жағдайын, өре
деңгейiн ескерсек, семинария шәкiрттерiнiң осыншалық әдеби, ғылыми сауатты,
әрi терең мағыналы көреген ой-пiкiрлер айтқанына әрi таңырқап, әрi
сүйсiнгендейсiз. “Абайдың қиялы шалымды, ойы терең, ақыл бiлiмнiң әр
тарауынан көкiрегiнде асыл қазынаның көп” екендiгiн,.. дүниенiң сыры мен
жүрегiнiң жалғасып кететiндiгiн”, “не нәрсенiң болсын жарастығын,
келiсiмiн, сұлудың сұлуын iздейтiндiгiн” дөп басып, дәл тани алған. Ақынның
аудармалары жайлы саралап айтқан пiкiрлерi де көңiл аударарлық: кейбiр
өлеңдердi “қалыбынан, мағынасынан ешбiр аудармай,” дәл жеткiзсе, “кей
жерлерде сөздiң мағынасын ғана алып, қазақтың ұғымына ыңғайлап сырт пiшiнiн
өзгерткенiн”, ал кейбiреулерiн “өзiнiң тән өлеңiнен асырып, түрлеп,
мағыналы, терең, тiлге жеңiл келтiрiп перевод еткенiн” сөз етедi. Абайдың
тiлi туралы: “ұғымды, қысқа, аз сөзге көп мағына сыйғызғыш, өрнектi,
дәлшiл, күйлi, таза їәм анық келедi,”—деп, оның “қазақ тiлiн анық түрлеп,
өрнектеп, керекке жаратып түзегенiн” де атап көрсетедi.
Мақаланың қорытындысында Абайдың өлеңшiлiкке өзгеше нұр кiргiзгенiн,
“өлеңнен неше түрлi өлшеу көрсетiп, көп түр” енгiзгенiн айта келiп: “Қазақ
жұрты кең дала, еркiн ауада сайран қылып жер мен көк, су мен ағаш, тау мен
тастың тамаша сырларымен бiрге туысып бiте қайнап, басы бос, хиялы күштi,
бұлғақтап жүрген дүниенiң бiр ерке баласы, сондықтан қазақтың сүйегiне
бiткен ақындығы бар—бұл бiр. Екiншi, әдебиетiмiздiң алғашқы адымына надан
халықтың iшiнен мәдени жұрттардың алдыңғы ақындармен таласа Абай сықылды
кiсi шығып көтермешi, таяныш болып отыр. Бұл екi себепке қарағанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МҰХТАР ӘУЕЗОВТIҢ ӨМIРБАЯНЫ МЕН ҒЫЛЫМИ–
ТВОРЧЕСТВОЛЫҚ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. М.Әуезовтiң өмiрбаяны
Қандай да бiр қаламгердiң, ғалымның, қайраткердiң болмасын өсiп
толысу, қоғамдық, танымдық, ғылыми көзқарасының қалыптасу жолында алуан
түрлi өмiрлiк, тұрмыстық, әлеуметтiк хал-ахуалдардың себепкер болары
сөзсiз. Сондықтан да бiз алдымен жазушының өмiрбаянына, қоғамдық-әлеуметтiк
қызметiне қысқаша болса да тоқталып өтудi жөн көрiп отырмыз. Өйткенi кiм-
кiмнiң де творчестволық тұлғасын, болмыс-бiтiмiн тану оның өмiр тарихын
бiлуден басталады. М.Әуезовтiң өзi Абай творчествосын жан-жақты зерттегенде
оның өмiрбаянын анықтауға үлкен мән берiп, бiрнеше рет қайта-қайта оралып
толықтыра түскенi белгiлi. 1933 жылы жазған өмiрбаянында: “Болашақ ақынның
туыстан ала келген қалпы бар. Ата салтымен қалыптанған өмiрi бар. Ата-
бабадан, әке-шешеден нәсiлi көшкен мiнездерi бар” 1—деп бастайды. Әрине,
М.Әуезовтiң өмiрбаянын жазуды Абайдың өмiр тарихын жазумен салыстыруға
болмайды. Басқасын айтпай-ақ қойғанда, жазушының өзi бiрнеше рет
автобиография етiп жазған екен. Одан тыс өзi көзi тiрiсiнде мектеп
оқушыларына, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, әдебиет тарихы
туралы зерттеулерде жазушы өмiрбаяны әлденеше рет жазылған. Сондай-ақ, күнi
кешеге дейiн М.Әуезовпен бiрге өсiп, бiрге оқып, қызметтес болған кiсiлер
өз естелiк мәлiметтерiн жазып, жариялап келдi. Соңғы кездерi жазушы өмiрi
жайлы жазылған деректi, көркем туындылардың өзi оншақты болып қалды. Яғни,
бұдан байқалып отырғандай, жазушы өмiрiнiң әрбiр кезеңi, сәтi ресми,
бейресми хатқа түсiп таңбаланған. Оның iшiнде: жазушының туысқан бауыры
Ахмет Әуезовтiң “Бала Мұхтар”, “Жас Мұхтар” атты кiтаптары, белгiлi жазушы-
ғалым Тұрсын Жұртбаевтың “Бесiгiңдi түзе!” және “Бесiгiңдi аяла”,
“Бесiгiңдi ая!” атты М.Әуезовтiң творчестволық өмiр жолын кеңiнен баяндауға
арналған көлемдi де көрнектi портрет-эссесi, танымал қалам қайраткерi
Дүкенбай Досжанов пен Кәмен Оразалиннiң бiрнеше романдары, кiтаптары аса
құнды көп мәселелердi, мағлұматтарды ашып бере алған. Дегенмен осы сияқты
тағы басқа да көптеген бағалы еңбектерде жазушы өмiрiнiң кей кезеңдерiне,
әсiресе алғашқы өмiр жолына байланысты бiр-бiрiмен қиғаш, қайшы келiп
қалатын, әлi де анық, толық ашылмай, айтылмай жататын тұстары кездесiп
отырады. Өйткенi, естелiк жазушылардың есiнде бәрi қаз-қалпында сайрап тұра
бермейтiнi өзiнен-өзi түсiнiктi, көркем шығармаларда тарихи нақты деректер
сол күйiнде сақталуы мiндет емес, ал жазушының өзi автобиографияларында
өмiрiнiң барлық кезең сәттерiн тәптiштеп тiзбектей бермей, замана
қыспағына, қызыл идеологияның қасаң шеңбер-шебiне сәйкес кей тұстарынан
аттап өтiп, кей жәйттердi айтпай кеткен жерлерi де кездесiп отырған.
Сондықтан да бiз осы жайларды ескере отырып, сол еңбектердегi негiзгi дерек
мағлұматтарды бiр-бiрiмен және өзiмiздiң түрлi архивтерден ақтарып
анықтаған қолда бар материалдармен салыстыра, сабақтастыра отырып,
жазушының өмiр жолын өз пайымдауымызша жүйелеп, қысқаша шолып өтудi жөн
көрдiк.
Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте қазiргi Семей облысы,
Абай ауданы, М.Әуезов атындағы кеңшардың Бөрлi ауылында (бұрынғы Семей
уезi, Шыңғыс болысының 8-ауылында) дүниеге келдi. Бөрлi—Семей қаласы мен
Абай ауданының орталығы Қарауыл селосымен екi аралықта шамамен екi жағына
да жүз шақырымдай қашықтықта орналасқан.
Мұхтардың әкесi—Омархан, атасы—Әуез ескiше сауатты, көзi ашық,
көкiрегi ояу, Абаймен сыйлас, құда-андалы жақын қарым-қатынаста болған.
Ақынның “Разаққа” деген белгiлi өлеңiнде:
Мына үйде отыр Разақ,
Елдiң жөнiн айтар ма,
Шақырып алып сұрасақ.
Үлкен қожа—ортан қол
Өзгелерi—аты жоқ пенен шынашақ.
Сонда Абайдың немересi Әбубәкiр—Омархан ағам ше?—дегенде:
Оны дағы байқармыз
Бiраз ғана сынасақ—
деп келедi.
Ұлы ақынның М.Әуезовтiң тiкелей басқаруымен 1957 жылы шыққан екi
томдық академиялық жинағының түсiнiктерiнде: “Бұл өлең алғаш рет 1933 жылғы
баспаға кiргiзiлген. Разақ—Абай елiнiң жiгiтi. Осы өлеңдi Абай Разақ
құрбысы Әубәкiр дегендiкiне келiп отырғанда айтыпты. Үлкен қожа деп
отырғаны—Әуез” 2—деп жазады. Жақын құда-жекжаттар арасында жарастықты
әзiл-қалжың түрiнде айтылған бұл өлеңнен басқа да ел арасында әңгiме
аңыздар кездесiп отырады.
Омарханның екi әйелi Нұржамал мен Мәдинадан (бауыры Самархан қайтыс
болған соң әмеңгерлiкпен алған) көп уақыт ұл баласы болмай, қыздары:
Қорлықа, Рақия, Гүлсiм, Зүбайлалардан кейiн Нұржамал Мұхтарды туады. (Одан
екi жыл кейiн Үмия деген қарындасы туған. Мәдинадан Мұхтармен құралыптас
Бiләл туады.) Қазақтың қалыптасқан ата салты бойынша Мұхтарды атасы Әуез
бен әжесi Дiнәсiл бауырына басып тәрбиесiне алыпты. Басқа балалары мен
немерелерi сияқты оны да атасы бес-алты жасынан өзi оқытып, сауат аштырады.
Әуез Мұхтарға бала жастан Абай өлеңдерiн жаттатып өсiредi. Екi үйдiң
ортасында тел емiп “бейнетсiз, бурақан үй тентек бала болып өскен” ерке
Мұхтар: “ең алғашқы” тiзенi” Абайдан көрдiм. Өлеңiн күндiз де, түнде де
жаттадым... Сонымен бiр қыс, бiр жазда Абайды түгелге жақын жаттап шығып
едiм” 3—деп еске алады. Мiне, келешек ұлы эпопея тудырған суреткердiң,
салиқалы зерттеулер қалдырған ғұлама ғалымның творчестволық бағыт бетiн
белгiлеген бастау бұлағы, нәр алған құнарлы тамыр-тереңi осыдан басталса
керек.
Жазушының ата-аналары дәулетi асқан бай болмағанымен кедей де емес,
өздерiне жетерлiгi болған сияқты. 1919 жылы 19 қарашада өзi толтырған iс-
қағаздардың iшiндегi “Совет мекемелерiнiң қызметкерлерiне арналған
анкетаның” сұрақтарына жазушы: “ата-анам малшылық кәсiппен айналысады,
дәулетi орташа, елу қой, бес қарасы бар” 4—деп жауап жазған екен. Әкесi
Омархан 1909 жыл, шешесi Нұржамал 1912 жылы екеуi де елу жас шамасында,
атасы Әуез 1918 жылы 90 жасқа таянып қайтыс болады.
Ендi М.Әуезов қай жылдары, қандай оқу оқыды деген мәселеге келсек,
оның Семейдегi бес кластық қалалық орыс училищесiнде оқып, сонан соң
мұғалiмдiк семинарияны бiтiргенi белгiлi. Соның өзiнде жазушының өмiрбаянын
орта мектепке, жоғары оқу орындарына арнап жазған оқулықтарда әртүрлi, бiр-
бiрiнен өзгеше мағлұматтар келтiрiлгенi байқалады.
Ертеректегi орта мектепке арналған оқулықта белгiлi мұхтартанушы ғалым
Б.Сахариев: “М.Әуезов Абай ауылындағы бастауыш орыс мектебiнде оқиды, бұдан
кейiн Семей қаласындағы жетi жылдық көлемiндегi орыс мектебiне оқуға
түседi” 5—десе, профессорлар М.Сильченко мен Н.Смирнова: “...ол төтенше
оқытатын медресенi тауысқан болатын” 6—деп жазады. Академик М.Қаратаев
жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар мен арнайы зерттеулерiнде:
“Мұхтардың әкесi Омарханның ықтиярына қарамай, Қасымбек немере iнiсiн 1908
жылы Семейге апарып медресеге берудiң орнына орыс мектебiне бередi” 7—деп
жазады.
Көрiп отырсыздар, бұл еңбектерде анау айтқан өрескел қателiк
болмағанымен, әрқайсысы өзiнше тон пiше берген. Әдiлдiгiн айту керек, бұл
турасында архивтерде де, жазушының 50-жылдардан бергi өзi жазған
өмiрбаяндарында да нақты деректер жоқ болатын. Жазушының 1928 жылы
анкеталық сүраққа жауап түрiнде жазған—“Өз жайымнан мағлұмат” атты
өмiрбаяны көп уақыт бойы ешкiмге белгiсiз күйiнде, әуелде Смағұл
Садуақасовтың жұбайы Мәскеу медицина институтының профессоры Елизабетта
Әлихановна Бөкейханованың қолында, кейiннен елiмiз тәуелсiздiкке ие
болғанға дейiн жазушы музейiнiң жабық қорында жатқан едi. Сондағы жазушының
мәлiмдеуiнше: “Оқуды бес-алты жасқа келген соң үлкен әкемнен оқи бастадым.
Сол кiсiнiң алдынан хат танып, түбi оқитын болған соң 9-10 жасымда әкеммен
бiрге туысқан ағам Қасымбек қасына алып, басында бiр жыл Семейдегi Камали
деген қазiреттiң медресесiнде мұсылманша оқытты да, артынан орысшаға бердi.
Орыс оқуына әуелi өзi дайындады. Содан кейiн бiр қыс ел iшiндегi ауылнай
школдан, Әбiш Қасенов деген Семей семинариясын бiтiрiп шыққан қазақ
учителiнен оқып, келесi жылы күз Семейдiң “пятикласный городской
учелищесiне” түстiм. Содан әрi мектептегi оқу тәртiппен кеттi” 3, 6-б—деп
жазған. Одан ары училищенi 1915 жылы бiтiрiп, семинарияға түскендiгiн, ал
семинарияны “арасында ауырып, оқуды бiрлi-жарымды тоқтатып, доғарып қойып
жүрiп”, 1919 жылы бiтiрiп шыққаны туралы мәлiмдеген.
М.Әуезов әдеби, ғылыми творчестволық еңбекпен шындап айналысуды осы
семинария қабырғасында бастап, болашақ үлкен суреткерлiк, ғалымдық биiк
тұғырдың алғашқы iзi, қадам жолы осында салынады. 1917 жылы “Еңлiк-Кебек”
пьесасы қойылып, “Алаш”, “Сары Арқа” газеттерiнде 4-5 мақаласы, 1918 жылы
“Абай” журналында жиырмаға тарта еңбектерi жарияланған болатын. Заман
талабына үн қосқан, болашақ бағыт бетiне iз салған, қоғамдық-әлеуметтiк,
ғылым, мәдениет мәселелерiн сөз ететiн ол еңбектер өз алдына арнайы
әңгiмеге арқау болары сөзсiз.
Ендiгi мәселе М.Әуезовтiң осы 1919-1922 жылдардағы қоғамдық-әлеуметтiк
қызметi жайлы. Көп уақыт бойынша жете ашылмай, аз-кем айтылған тұстарда
әртүрлi алып-қашпа әңгiмеге тиек болған жазушының осы саладағы қызметiне
бiршама кеңiрек тоқталу қажет деп бiлемiз. “Өз жайымнан мағлұматтағы”
жоғарыда келтiрiлген үзiндiнi жалғастырсақ: “Бұл кездерде февраль төңкерiсi
болған. 19-шы жылдың аяғында кеңес өзгерiсi болды, әлеумет қызметiне
араласып кеттiк...” 3, 7-б—деп түйiндеген екен. Ары қарай атқарған
қызметтерi жайлы ешнәрсе айтылмайды да, қай жылдары қандай шығармалар
жазғаны баяндалады. 50-жылдардан бергi жазған өмiрбаяндарында да М.Әуезов
ол қызметтерi жайлы нақты деректер келтiрмей, жалпылама айтып өтедi де, тек
1946 жылы 30.01. күнi толтырылған жеке iс-қағаздарында:
1) ХI. 1919 - Х 1920 зав. казах. потделом Семипалатинского
облисполкома.
2) I. 1921 - V. 1921 зав. казах. отделением облсуда.
3) V.1921 - VIII. 1921 зав.отд. юстиции облисп. член президума
облисп.
4) VIII. 1921 - ХI. 1921 преседатель облисполкома.
5) ХI. 1921 - ХII. 1922 член президиума КазЦИК. Оренбург.
6) ХII. 1922 - V. 1923 член редколлегии журн. “Чолпан” Ташкент.
7) 1923-1928 учился в ЛГУ.
8) 1928-1930 проходил аспирантуру при фак. востоковедения САГУ” 3,
20-б—деп, ары қарай одан кейiнгi қызметтерiн де тiзiп өтедi. Мұнда жазушы
сол жылдардағы негiзгi қызметтерiн түгелге жуық нақтылай қамтыған деуге
болады. Дегенмен, архивтер мен баспасөз мағлұматтары бойынша аздаған
қосымша толықтыруды да қажет ететiн сияқты. Семей облыстық архивiнен
М.О.Әуезовтiң 23. ХII. 1919 ж. басталып, 10.IХ. 1920 ж. аяқталған 11
парақтан тұратын жеке iс-қағаздарын және 19.XI–31.ХII.1920 аралығындағы
М.Әуезовке және басқа қызметкерлерге қатысты папканы қарастырғанымызда
жазушының өзi көрсеткен қызметтерге қосымша мынадай деректердi анықтадық.
1919 жылдың аяғында М.Әуезовтi қызметке тағайындау жөнiнде бұйрықта,
қызметтiң ресми атауы “зав. 0бшим Подьотделом по инородческой части” деп
аталған екен де кейiнгi құжаттарда қысқаша “киротдел” деп жазылыпты. 1920
жылдың 10 қыркүйегiндегi Губревкомның N135 протоколының көшiрмесiнде:
“Слушали: 4. 06 удовлетворении ходатайства зав.киротделом тов. Ауэзова,
ввиду отьезда для продолжения образования, о смешении его с должности зав.
киротделом. Постановили: Просьбу тов. Ауэзова удовлетворить. Временно
заведование киротделом возложить на члена губревкома тов. Аймауытова”
4—деп жазған екен. Бұл жерде бiз Мұхтардың сол тұста да қызметтiң
қызығына түспей, оқуға талпынған талабын атап көрсетпек болдық. Бiрақ
оның қалай, не себептен жүзеге аспай қалғаны әлi анық емес. Келесi
толтырылған 1920 жылдың 19.ХI-30.ХII аралығындағы iс-қағаздарында М.Әуезов:
“4. Место службы в настояший момент и занимаямая должности—редактор
киргизской газеты “Казах тiлi” органа Семгубисполкома губбюро РКП” 4—деп
жазады. Бұл кезеңдегi М.Әуезовке байланысты бiраз құжат қағаздар облыстық
партия архивiнде сақталғаны белгiлi. Бiз ертеректе де, кейiндеу де түрлi
себептермен ол құжаттарға жол таба алмаған едiк. Ал қолда бар деректер
бойынша М.Әуезов Коммунистiк партия қатарында 1919 жылдың аяғынан 1923
жылдың басына дейiн мүше болғанын анықтадық. Оны жазушының өзi алғашқы және
кейiнгi толтырылған iс-қағаздарында көрсеткен. Семей облыстық партия
архивiндегi материалдар негiзiнде “Иртыш” газетiнiң 1967 ж. 17 қыркүйектегi
N185 санында “Семипалатинские годы Мухтара” деген мақаласында доцент
А.Романов мынадай мағлұматтарды келтiредi: жоғарыда аталған қызметiнен соң
ары қарай 1920 ж. 1 желтоқсанынан губерниялық билер кеңесiнiң төрағасы,
онымен қоса газет редакторы және губерниялық халық ағарту бөлiмiнiң
штаттағы қызметкерi болған екен. Келесi жылдың 28 мамырынан бастап, алда
өтетiн партконференцияның редакциялық комиссиясы мүшелiгiне сайланып,
Қарқаралы уезiнде және басқа жерлерде дайындық жұмыстарын жандандыруға
атсалысады. 23-маусымда РКП(б) губкомының кеңейтiлген мәжiлiсiнде оның үгiт-
насихат бөлiмiнiң меңгерушiсi қызметiне бекiтiледi. Ал, 12-тамыз күнi
губком мен губревкомның уездердегi кеңес және партия ұйымдары өкiлдерiмен
бiрлескен кезектi мәжiлiсiнде Семей губерниялық атқару комитетi
төралқасының (президиумының) төрағасы болып сайланады. Қыркүйекте бүкiл
қазақтар сьезiне, қазан айында өлкелiк партия сьезiне делегат ретiнде
қатынасыпты. 1921 жылы қарашадан 1922 жылдың желтоқсаны аралығында
Қазақстан Орталық Атқару Комитетiнiң (КазЦИК) президиум мүшесi болып сол
кездегi Қазақ АССР-ының астанасы Орынборда iстегенiн жоғарыда келтiрдiк.
Сол кезде М.Әуезов әрi КазЦИК-тiң жауапты (саяси) хатшысы, әрi “Еңбекшiл
қазақ” газетiнiң редакторы қызметтерiн де қатар атқарады.
Мiне, осындай үлкен облыстық, республикалық ауқымдағы қоғамдық-
әлеуметтiк басшылық қызметтер атқару барысында жас қайраткер М.Әуезов сол
кездегi елдiң, халықтың, ұлттың мүддесiне, мұң-мұқтажына қатысты келелi iс-
тiршiлiктердiң басы-қасында болғандығы сөзсiз.
М.Әуезовтiң осы жылдары Кеңес өкiмет орындарында шын берiлiп iстеген
тиянақты қызметiн кейiннен басқаша, бұрмалап баға-лаушылық болды. 1932
жылғы тергеудiң айыптау қорытындысында: “М.О.Әуезов айыпталады: 1.
Контрреволюциялық ұйымға енiп, өзiнiң жат пиғылын iске асыру үшiн ұйымның
тапсырмасы бойынша ВКП(б) мүшелiгiне өткен, 12-партсьезде ұлт мәселесi
жөнiнде Бөкейханов, Садуақасовтардың бетке ұстаған платформасын қолдап,
колонизаторлыққа қарсы күрестi желеу етiп, өз жұмыстарында ұлтшылдық
көзқарасты жүргiзiп отырған... 2. Советтiң мемлекеттiк аппаратында өз
ұйымдарының сойылын соғатын кiсiлердi енгiзуге күш салған...” 8—деп
көрсетедi. Дәл осы сияқты айыптауды Голощекиннiң 1930 жылғы баяндамасында
да келтiрген болатын.
Бiздiң аңғаруымызша, М.Әуезов Кеңес үкiметiнiң, компартия-ның алғашқы
кезеңде жүргiзген саясатына езiлген ұлттарға еркiндiк, теңдiк деген
бағдарламасы мен ұранына шын сенiп, сол күйiнше түсiнген. Ол өз елiне адал
еңбек етсем деген басты бағдарына әрқашан да берiк бола бiлдi. Сондықтан да
бұл жерде iштi-тысты қызмет жасаған Әуезов емес, керiсiнше оны шатастырған
сол кездегi өкiметтiң сөзi мен iсi қабыспайтын бұралаң, бұқпантай саясаты
болды.
Д.Досжановтың “Абақты” атты кiтабында келтiрген М.Әуезовтiң тергеу
кезiндегi жауаптарына көз жүгiртiп көрейiк: “Алаш-Орда адамдарының астыртын
жел беруiмен коммунистiк партияға өттi деген шындыққа жанаспайтын жала. Өз
басым губерниялық комитеттiң қызметкерлерi Кожевников пен Мой жолдастардың
кепiлдiк беруiмен партияға өткем” 8, 16-б—деген ауызба-ауыз берген жауабы
тергеу протоколына тiркелген екен. Одан әрi 1931 ж. 29. Х. күнi жазған
Бiрiккен саяси Бас басқарма коллегиясына қазақ ұлтшылдары деген iс бойынша
қамаудағы Әуезов Мұхтардың арызында: “Колонизаторлық көзқарастан әлi құтыла
қоймаған жергiлiктi партия қызметкерлерiнiң кең тараған ескiлiк салты менiң
көңiлiмдi тез қалдырды. Бiздiң iшiмiздегi колонизаторлық көзқарас ұлттық
намысымды қоздырды, (жоспарлы ұлтшылдықты өз өмiрiмде ұстанған емеспiн),
мендегi көңiл-күйiндегi ғана ұлтшылдық едi. Партия қатарынан шығуыма бiрден
бiр себеп—осы” 8, 26-б—деп ағынан жарылады.
Мiне, осындай себептермен жазушы 1922 жылы қараша айының аяғында биiк
лауазымды қызметiне де, партиялығына да, саясатқа да қолды бiр-ақ сiлтеп,
өз бетiнше Тәшкенге кетiп қалады. Сол үшiн 1923 жылы ақпан айында “За
нарушение партдисциплины и за национализм” деп партия қатарынан шығарылады
3, N271, 57-б.
Тәшкенге келген бойда М.Әуезов өзiнiң негiзгi өмiрлiк мақсаты—оқуын
ары қарай жалғастыру үшiн Орта Азия Коммунистiк Университетiне (САКУ) еркiн
тыңдаушы болып, әрi сол кезде ендi құрылған “Шолпан” журналын шығарысуға
Тоқтыбаевпен бiрге қызу кiрiсiп кетедi.
Оқырманға бұрыннан мәлiм, 1918-1924 жылдары РСФСР құра-мында болған
Түркiстан АССР-iнiң Сырдария, Жетiсу губерниялары қазiргi Қазақстанның
Қызылорда, Оңтүстiк Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Талдықорған облыстарын,
Семей облысының бiраз жерлерiн қамтитын едi. Сол жылдары және кейiнiректе
Ташкент қаласында қазақ-қырғыз Бiлiм Комиссариаты, Қазақ Халық Ағарту
Институты ашылып, қазақ тiлiнде “Ақ жол”, “Жас Алаш”, “Жас Қайрат” газет-
терi, “Шолпан”, “Сана”, “Сәуле”, “Жас Қайрат”, “Лениншiл жас”, “Кедей
айнасы”, т.б. журналдары шығып тұрған. Өзбекстан Орталық Мемлекеттiк
архивiндегi мерзiмдi баспасөздер анкетасында: “Шол-пан” журналының
қызметкерлерi кiмдер деген сұраққа: М.Әуезов пен М.Жұмабаевтар аталып,
редколлегия мүшелерi: Тоқтыбаев пен Әуезов деп көрсетiлiптi, “Сана”
журналының қызмет-керлерi ретiнде оның редакторы Х.Досмұхамметовпен бiрге
Жұмабаев, Жәленов, Әуезов, Оспанов, Тынышбаев т.б. аталған екен 9.
М.Әуезов аз ғана уақыт iшiнде осы басылымдарға оннан астам әңгiме,
әдеби-сын мақалаларын жариялап, едәуiр мол еңбек сiңiргенi байқалады. 1923
жылы қыркүйек айынан Петроград (Ленинград) университетiнiң қоғамдық
ғылымдар факультетiне (ФОН) тiл-әдебиет бөлiмiнiң орыс-славян секциясына
оқуға түсiп сол жылдың аяғына дейiн оқиды. Осы жылы желтоқсан айында Семей
облыстық оқу бөлiмiнiң, жергiлiктi өкiмет орындарының шақыруымен оқуын
үзiп, 1925 жылдың күзiне дейiн Казпедтехникумде, мұғалiмдердi қайта
дайындайтын курстарда қазақ әдебиетiнен, Семей губерниялық пар-тия
мектебiнде Россиядағы революциялық қозғалыстар тарихынан сабақ оқытып, Орыс
географиялық қоғамының Семей бөлiмшесi тө-рағасының орынбасары, Семей
Губкомы мен губ. атқару комитетiнiң органы “Таң” журналының редакторы
қызметтерiн қатар атқарып, өлкетану, әдебиеттану бағытында маңызды жұмыстар
жүргiзiп, әдеби-көркем шығармаларын жариялаған. Ол туралы Ленинград
архивiнде сақталған М.Әуезовтiң студенттiк қағаздарының iшiндегi Семей
губ. атқару комитетiнiң төрағасы Тоқтабаев бастаған бiрнеше ресми
қызметкерлердiң ЛГУ басшыларына жолдаған қатынас қағазында толық
баяндалған 10. М.Әуезов 1925 жылы күзде университетке қайта келiп оқып,
1928 жылы бiтiрiп шығады.
Осы кезеңде жазушы оншақты әңгiме, бiрнеше әдеби сын мақалалармен
қатар “Әдебиет тарихы” (Қ-О. 1927) атты үлкен оқулығын, “Қаракөз” (Семей,
1926) пьесасы мен “Қараш-Қараш оқиғасы” (1927), “Қилы заман” (Қ-О. 1928)
сияқты повестерiн жариялап және баспа бетiн көрмей жоғалып кеткен бiр
роман, бiр пьеса, “Сұғанақ сұр” повестерiн жазған екен. Жоғарыда аталған,
1931 ж. қамауда жатып Бiрiккен саяси Бас басқарма Коллегиясына жазған
арызында М.Әуезов:
“Барша қабiлетiм жазушы болуға арналуы керек деп жас күнiнен
армандағанын”, “23-24 жылдардан бастап-ақ саясатпен айналыспауға бел
буғанын” айтып, “былайғы өмiрiмдi әдебиетке, педагогтiк, ғалымдық жолға
арнағанды ақыл көрдiм. Бұл жол қызықтырып әкеткенi ғажайып, өзгедей қызық
бар деп ойламадым” 8, 27-б—деп жазады.
М.Әуезов 1928 жылы университеттi бiтiрген соң Тәшкенге келiп, Қазақ
Оқу-ағарту институты және Орман шаруашылығы техни-кумында қазақ әдебиетiнен
сабақ берiп, 1929 жылдан САГУ-дiң түркология кафедрасында аспирант, әрi
ғылыми қызметкер болып iстеген екен. САГУ-дiң бюллетенiнде (1929 ж. 18-
кiтап, 150-бет) 1929 жылдың 1-июньдегi мәлiметi бойынша ғылыми
қызметкерлердiң iшiнде: “М.О.Әуезов—по кафедре турецкой филологии
(востфак), Х.Д.Кемеңгеров—по кафедре тюркологии (востфак) оқытушылардың
iшiнде: “Е.О.Омаров—казахский язык (востфак, сельфак)” аталады 11.
Осы тұста М.Әуезовтiң отбасылық өмiрi жайлы қысқаша мағлұмат келтiре
кетсек, артық болмас. Атасы Әуездiң бәйбiшесi Дiнәсiлден—Самархан, Омархан
деген ұлдар; тоқалы Сақыштан—Арынбек, Қасымбек, Ағзам, Ахмет деген ұлдар
тарайды. Самарханнан (әйелi Мәдина)—Разақ, Зура. Омарханнан (әйелi
Нұржамал)—Қорлықа, Рахия, Гүлсiм, Зүбәйла, Мұхтар, Үмия, (әмеңгерлiкпен
алған жеңгесi Мәдина)—Бiләл тарайды.
Мұхтар 1917 жылы Райхан Кәкенқызымен тұрмыс құрып, одан 1918 жылы қызы
Мұғамила, 1919 жылы ұлы Шоқан дүниеге келедi. Шоқан сегiз айлығында
шетiнеген. Райханмен 1919 жылдың соңында сот арқылы заңды түрде ажырасып,
1920 жылы Абайдың Мағауиясының қызы Кәмиламен (Кәмаш) қосылған екен.
Семейде қызмет iстеп жүргенде алғаш толтырған анкеталарында “бойдақпын” деп
көрсеткен. Ленинград университетiндегi құжаттары бойынша: “1925 ж. Х. жена
Камила, 7 летн. дочь Мугаш и сестра Гапура” (немере ағасы Разақтың қызы.
К.С.) деп жазады. Кәмиланың денсаулығы көтермей отбасылық жарастығы
жалғаспаған соң одан да ажырап, 1926 жылы Кузмина Валентина Николаевнамен
тұрмыс құрып, Елдос (1927-1928), Ләйлi (1928-1993), Елдар (1941-1942),
Ернар (1943-1995) атты ұл-қыздар көрген. 1942 жылы Фатима Ғабитовамен көңiл
қосып, одан Мұрат (1943 ж.т.) атты ұл сүйген. Ол қазiр белгiлi ғалым, қоғам
қайраткерi.
М.Әуезов осы Ташкенде 1930 жылы 1-қазанда қамауға алынып, бiр жарым
жылдан астам Алматы түрмесiнде жатып, 1932 жылдың 7-мамырында бостандыққа
шыққан екен. Д.Досжановтың “Абақты” атты кiтабында: “N111-к Протоколдан
көшiрме “Қазақстандағы бiрiккен саяси Бас басқарма жанындағы Үштiктiң
мәжiлiсi. 20 сәуiр, 1932 жыл.
...17. Мұхтар Әуезов—1930 жылдың қазан айының 8-жұлдызынан бастап үш
жылға концлагерьде ұстауға үкiм етiлсiн. Ермеков пен Әуезов жөнiнде бұл
үкiм ұсталған күнiнен есептелiп, қалған уақытта бостандықта жүргенде
бақылауда болуға ұйғарылсын” 8, 32-б—деп келтiрiлген. Сол үкiм заманның
бетi берi қарай бастаған кезде, 1958 ж. Қазақ ССР-i Жоғарғы сотының
қылмыстық iстер жөнiндегi сот коллегиясының N22-0154 (28.02.1958)
анықтамасы бойынша: “1932 жылғы сәуiрдiң 20-шы жұлдызында “қазақ
ұлтшылдары” деген айыппен сотталған 20 кiсiнiң қылмыстық iсiн қарай келiп
төмендегi шешiмдi шығардық: ол адамдардың iс-әрекеттерiнде қылмыс құрамы
болмағандықтан, Үштiк шығарған үкiм күшiн жойсын” 8, 34-б—деп ақталған
екен.
Бұл кiтапта тергеушiлердiң ұзақ уақыт қайта-қайта қинап тергегенiмен
олардың қойып отырған “айыбын мойындамағандығы” туралы да айтылған.
Бостандыққа шыққан соң түрмедегi жасы үлкен жанашыр кiсiнiң кеңесi бойынша
КазАПП басшыларына өзiнiң өткендегi “қателерiн” мойындағандай болып жазған
хаты “Социалистiк Қазақстан”, “Казахстанская правда” газеттерiнiң 1932 ж.
10-маусым күнгi санында жарияланады. “Ажалсызға себепшi” дегендей,
М.Әуезовтiң 1937 жылғы және кейiнгi әртүрлi зұлматтардан тұзақ, торлардан
әупiрiм тәңiрiмен қыл көпiрге iлiнiп-салынып аман қалуына осы хаттың да
септiгi тиген болар деген жорамалдың жаны да, жөнi де бар деп ойлаймыз.
М.Әуезовтiң 1932 жылдан кейiнгi өмiрi, қызметi оқырман қауымға
негiзiнен таныс және ресми құжаттарындағы мәлiметтер оқулық, зерттеулердегi
жазушының өмiрбаяны арасында ешқандай қайшылық, алшақтық жоқ деуге болады.
Дегенмен, жазушы өмiрбаянының негiзгi қадау сәттерiн қысқаша айқындап
нақтылай атап өту артық болмас.
М.Әуезов мұражайындағы, архивтегi өзi толтырған жеке iс-қағаздары 3,
N271, 20-б мен 13.01.1939 ж. толтырылған еңбек кiтапшасы бойынша: 1932 ж.
01.09. Алматыдағы Қазақ ауыл шаруашылық (зоовет) институтының қазақ және
орыс тiлi кафедрасының доцентi ретiнде жұмысқа қабылданады. Сонымен қатар,
сол 1932-1937 жж. Қазақ академиялық драма театрының әдеби бөлiмiнiң
меңгерушiсi болып та iстеген. 1934 жылдан КазПИ-де профессордың мiндетiн
атқарушы болып, әрi КазГУ-де де қатарынан, ал 1942-1961 жж. түгелдей ауысып
iстейдi. 1943 жылдан КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалының Тiл, әдебиет
және тарих институтының аға ғылыми қызметкерi, 1946 жылдан қазақ әдебиетi
тарихы секторының меңгерушiсi, Тiл және Әдебиет институтында 1957-61 жж.
халық әдебиетi бөлiмiнiң меңгерушiсi болып iстеген, 1946 жылы оған
профессор ғылыми атағы мен филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесi
берiледi. Сол жылы Қазақстан Ғылым академиясы құрылып, алғашқы 14
академиктiң iшiнде қазақ ғалымдарынан: М.Әуезов, Ә.Бектұров, А.Жұбанов,
I.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, Қ.Сәтбаевтар сайланған екен. М.Әуезов оның
алғашқы президиу-мының мүшесi де болды. 1953-1954 жж. Мәскеу мемлекеттiк
университетiнiң КСРО халықтарының әдебиетi кафедрасының профессоры қызметiн
де iстеп қайтқан. 1957 жылы “Қазақ ССР ғылымына еңбек сiңiрген қайраткер”
атағы берiлдi.
М.Әуезов Одақтық, Республикалық Жазушылар одағы басқармасының
президиумының мүшесi, газет, журналдар редколлегия-сының мүшесi,
Бейбiтшiлiк қорғау Советтiк комитетiнiң, Лениндiк және Мемлекеттiк
сыйлықтар беру жөнiндегi комитеттiң мүшесi, Азия-Африка елдерiмен
ынтымақтық Советтiк комитетi төрағасының орынбасары, Yндi-совет достығы
және мәдени байланыстар қоғамы қазақстандық бөлiмiнiң төрағасы, Қазақ ССР
Жоғары Кеңесiнiң 1955 және 1959 жж. депутаты болып сайланады.
Осы жылдары жазушы шығармалары дүниежүзiнiң 30-дан астам басты
тiлдерiне аударылып, “ХХ ғасырдың ең үздiк шығармаларының бiрi ретiнде
жоғары бағаланған төрт томдық ”Абай жолы” роман-эпопеясымен қатар “Өскен
өркен” романының алғашқы кiтабын, жиырма шақты драмалық шығармаларын,
отыздан астам әңгiме, очерктерiн, жүздеген мақала-зерттеу еңбектерiн жазып,
әлем әдебиетiнiң классиктерi: В.Шекспир, Л.Толстой, Н.Гоголь, Дж.Лондон,
И.Тургенев, Н.Погодин, А.Афиногенов, К.Треневтердiң үздiк шығармаларын
аударған.
М.Әуезов мәдениет, әдебиет қайраткерлерi делегациясы құрамында бұрынғы
Одақ елдерiнiң барлығында дерлiк және көптеген шетелдерде өткен келелi
жиын, мәжiлiстерге қатысып, баяндамалар жасап, сөз сөйлеген. 1955 және 1961
жылдары Индияға Халықаралық бейбiтшiлiк қорғау конгресiне, 1955 ж.
Берлинге, ГДР жазушыларының 4-шi сьезiне, 1956 жылы мәдениет қайраткерлерi
делегациясының құрамында Чехословакияға, 1957 жылы Токиода өткен Атом-
сутегi қаруларына тыйым салу жөнiндегi III халықаралық конференцияға, 1960
жылы Совет жазушыларының алғашқы ресми делегациясының құрамында Америка
Құрама Штаттарына барып қайтты.
М.Әуезов Одақтың өз кезiндегi ең жоғары мәртебелi марапаттары: 1949
жылы I-дәрежелi Сталиндiк сыйлығына, 1959 жылы Лениндiк сыйлығына ие болды.
Ол Ленин орденiмен, 2 рет “Еңбек Қызыл Ту” ордендерiмен, “Құрмет
белгiсi” орденiмен, Үлы Отан соғысы кезiндегi еңбектегi ерлiгi үшiн
медалiмен, Қазақ ССР Жоғарғы Советiнiң Құрмет грамоталарымен, КазЦИК-тiң
“КССР-дiң 15 жылдығы” белгiсiмен әдебиетке сiңiрген еңбегi үшiн
марапатталған.
1961 жылы 27 маусымда жазушы Мәскеуде Кремль ауруханасының Кунцеводағы
бөлiмiнде операция үстiнде қаза болып, Алматыға әкелiп жерлендi.
1.2. Қоғамдық-әлеуметтiк көзқарасының қалыптасуы
Ғасырлар тоғысында дүниеге келiп, көзi ашық, көңiлi сара, салауатты
ата-ананың тәрбиесiнде, ұлы данышпан Абай айналасының озық дәстүрлерiнен
үлгi-өнеге алып, жастайынан мұсылманша медресе мен орыс мектебiнен тел
емiп, Тәшкен мен Петербург университеттерiнен шығыстық, батыстық iлiм-
тәлiмдi бойына терең сiңiрiп өсiп жетiлген жiгерлi де талапты жас дарынның
келешекте жан-жақты кемел кемеңгер болып қалыптасуы—кедейсоқ емес, табиғи
заңды құбылыс екендiгi айқын, анық болса керек.
М.Әуезов өмiрдiң, қоғамдық-әлеуметтiк дамудың өзiндiк ерекшелiк, себеп-
салдарын, iшкi-тысқы заңдылықтарын жете танып бiлуге ерте бастан құлшына
құмартып, құлашын кеңге сермеген. Семинария қабырғасында бiлiм алып жүрген
шағында-ақ өз бетiнше творчестволық еңбекпен айналысып, көркем шығарма мен
ғылыми-публицистикалық мақалалар жазып, 1918 Семейде “Абай” атты “ғылыми,
әдеби, шығармашылық журналын” шығарысып, бар ынта-жiгерiмен атсалысқан
екен.
М.Әуезов қаламгерлiк еңбектi: жазушылық, ғалымдық, ұстаздықты әуел
бастан, жас кезiнен таңдап, армандаған.
Кейiнгi бiр өмiрбаянында: “Первые литературные опыты я начал со
стихов, которые не были опубликованың 3, N271, 54-б деп жазады. Оның
алғаш баспа бетiн көрген, шығармалары ғылыми-публицистикалық мақалалар
болды.
1917-18 жылдары баспасөзде жарияланған 20-дан астам мақалаларында
автор қоғам өмiрiнiң ең өзектi ауқымды саяси, ғылыми-философиялық маңыз-
мәнi жоғары мәселерлерiн сөз етедi.
М.Әуезов туған халқының тұрмыстық, әлеуметтiк, мәдени кешеуiлдеуiн,
кенжелiгiн оның ғасырлар бойы отаршылықтың құрсау қамытына жегiлiп
келгендiгiнен деп санап, халықтың еркiндiк алып, тәуелсiз ел болуына бар
күш-жiгерiн жұмсап, қажет болса, басын қатерге тiгiп қызмет жасауды өзiнiң
басты өмiрлiк-мүддесi етiп қояды. Ең алғашқы жарияланған “Қазақтың өзгеше
мiнездерi” деп аталатын мақаласында: “...Қазақтың ұлттық қалпы өзгерiлдi.
Тiзгiн мақсұты басқа, ниетi шалғай, суық бауыр жаттың қолына тидi.
“Қазаншының еркi бар, қайдан құлақ шығарса” деген халге ұшырады. Кемеңгер
билердiң заманы құрып, адамды мал мен пұлға сатып алатын заманға килiктi,
”—деп жазады 12. Кейiнгi мақалаларында да автор осы ойын өрбiтiп
“...билеу тәртiбiнде қысым, қаруы көп орыс қолына тидi. Тез құрылды, қақпан
көбейдi,” 13—деп, бiр жұрттың басынан кешкен әртүрлi дәуiр сол халықтың
мiнезiне, халықтық қалпына әртүрлi iз қалдырып отыратынын дәлел мысалдар
келтiрiп нақтылай түседi.
Автор, бiрiншiден, осы отаршылдықтың ұзақ жылдардан берi халықтың
мiнез-құлық, әдет-ғұрпына, еттен өтiп сүйегiне сiңiрген құлдық
психологиясының терең таңбалары: ұйымсыздық ұсақтық, рушылдық жiкшiлдiк,
парақорлық, арызқойлық, әйел халiне терiс көзқарас сияқты ескi кесел-
кемшiлiктерден жедел арылудың жолын iздестiредi. Ол үшiн “бұзық мiнездiң
ұясы” болып отырған” ата, ру, тап бөлiнiсi” 14 жойылуы керек деп санайды.
Сондай-ақ адам баласының туып-өсуi, бойына адамшылық қасиеттердi терең
сiңiру - анаға, әйел халiне тiкелей байланысты. Сондықтан “...әйелдiң
басындағы сасық тұман айықпай, халыққа адамшылықтың бақытты күнi күлiп
қарамайды. Ал, қазақ, мешел болып қалам демесең,-тағлiмiңдi, бесiгiңдi
түзе! Оны түзеймiн десең,—әйелдiң халiн түзе” 15—деп ой тастайды.
Екiншiден, қазақтың тұрмыстық мешеулiгiнiң, еңбекке қырсыз
бойкүйездiгiнiң негiзi бiр себебiн,—оның көшпелi тұрмыс кәсiбiне тiкелей
байланысты деп бiледi. 1918 ж. жазған “Мәдениетке қай кәсiп жуық?” атты
мақаласында автор адам баласының әуел бастан берi тұтынып келген негiзгi
кәсiп түрлерiн саралап тiзiп келiп, қазақ халқының көшпелi малшылық
кәсiбiнiң мәдениет, өркениет жолынан шалғай жатқанын, бұл кәсiптi тұтынған
халықтың ғылым-бiлiмге жуық арада жанасып, елiге қоюының қиын екенiн
ескертедi. Адам баласы тұтынып жүрген ата кәсiптердiң iшiнде ғылым жолына
ең жақын, “өкшесiн басып келе жатқан, түрден түр табатын ұзақ өмiрлi
кәсiп”—егiншiлiк 13,10 екенiн ғылыми тұжырымдап, қазақ осындай
отырықшылық кәсiпке ауысуы керек деп есептейдi.
Үшiншiден, М.Әуезов халықтың басына түсiп тұрған ауыртпалық азаптан,
қанына сiңiп қалған кесел-кемшiлiктерден құтылып, өсiп жетiлуi үшiн оның
оқу-бiлiмi, тәлiм-тәрбиесi, әдебиетi мен мәдениетi дұрыс жолға қойылып,
өркениеттi елдердiң биiк деңгейiне көтерiлуi қажет деп санайды. Ең алғашқы
мақаласында-ақ ол: “Халықтың өзiне айтып, мiнезiн түзеу қолымыздан
келмейдi. Жалғыз-ақ үмiтiмiз, қаруымыз—оқығандарда. Оқығандар ендiгi жас
балаларды өздерi үлгi болып, надандықтан шығарып, адамшылықтың жарық жағына
сүйреуге мiндеттi” 12—деп жазған едi. Автор осы өрелi ойын келесi:
“Оқудағы құрбыларына”, “Ғылым”, “Абайдың өнерi їәм қызметi”, “Философия
жайынан”, “Мәдениет їәм ұлт”, “Оқу iсi”, т.с.с. мақалаларында өрбiтiп, оқу-
бiлiмдi, ғылым мен мәдениеттi игерудiң тиiмдi де төте жолдарын қарастырады.
Ал, “Жапония” атты көлемдi мақаласында жапон халқының еңбеккештiгiнiң,
ғылым-бiлiмге айрықша ынта-ықылас қоюының арқасында әлемдегi алдыңғы
қатарлы елдердiң деңгей-дәрежесiне жедел жетiп алған тәжiрибесiн таратып
түсiндiрiп, қазаққа үлгi-өнеге етiп ұсынады.
М.Әуезов өзiнiң алдына қойған осындай биiк мақсат-мүдденi тек
мақалаларында ой толғап, сөз жүзiнде өрбiтiп қана қоймай, оқуын аяқтап,
еңбекке араласқан бойда тiкелей iс жүзiне асыру жолында аянбай, мол жiгер-
қайрат жұмсап, құлшына қызмет етедi.
Семейде Кеңес өкiметi орнаған кезде, семинариядағы оқуын ендi
тамамдаған жас маман сол 1919 жылдың аяғында большевиктер партиясының
қатарына өтiп, губревкомның қазақ бөлiмiнiң меңгерушiсi, “Қазақ тiлi”
газетiнiң редакторы, халық билер кеңесiнiң төрағасы, әдiлет бөлiмiнiқ
меңгерушiсi, РКП(б) губкомның үгiт-насихат бөлiмiнiң меңгерушiсi, Облыстық
атқару комитетiнiң төрағасы, ҚазЦИК-тiң президиум мүшесi, саяси хатшы, әрi
“Еңбекшiл қазақ” газетiнiң алғашқы бас редакторы болып iстеген.
Үкiмет қызметiнде М.Әуезовтiң қысқа уақыттың iшiнде осындай биiк
дәрежеге көтерiлуi—оның бойындағы үлкен қабiлет пен айрықша қасиет-
дарындылының ұштасуынан болса керек. Бұл қызметтердi ол лауазым мансап үшiн
емес, алдына қойған ұлы мақсаты—халықтың мұң-мүддесiн өтеу жолына жұмсады.
Сондықтан да осындай iлме-ғайып аласапыран заманда өзi де көптеген
қиыншылық кедергiлерге кездесiп, басын қауiп-қатерге тiктi.
1922 жылдың 17. XI. күнi РКП(б) Қазақ обкомының хатшысы М.Әуезовке
мынадай мiнездеме берген екен:
“Тов. М.Ауезов большого опыта в советской работе не имеет, но
интеллектуально сильный, интеллигент с инициативой и умением подобрать
работников. Отношение к партработе—хорошее, к дисциплине—слабое. Болеет
национальным недугом и национальный вопрос понимает по-своему. Один из
восточных коммунистов, стремящийся использовать революцию в пользу целой
нации, не разделяя на слои и классы. Самооценка повышенная, политически не
устоичив, уклоны от большевизма в сторону мелко-буржуазного направления
были. Владеть собой умеет. Энергию и настойчивость направляет в пользу
своих ошибочных взглядов. Марксистская подготовка средняя, путем
самообразования” 16.
Мiне, бұл сол кезеңдегi М.Әуезовтiң қызметiне отаршылдық көзқарас
тұрғысынан берiлген дәл баға деуге болады.
М.Әуезовтiң партия қатарына өтiп, осындай лауазымды қызметтер
атқаруына байланысты кейiннен, 1930-32 жылдары қамауда отырғанда ҰХК-нiң
тергеушiлерi оны алашорда басшыларының тапсырмасымен кеңес өкiметiнiң
iшiне, сенiмiне кiрiп алып, солардың астыртын тiрлiктерiн жүзеге асыру үшiн
әдейi жасалған әрекет деген айып таққаны белгiлi. Бұл жөнiнде жазушылар Д.
Досжанов “Абақты” (A.1992), Т.Жұртбаев “Талқы” (А.1997.) атты кiтаптарында
кеңiнен әңгiмелеген. Оларға артық-кем сөз қосып-алып жатпай-ақ, өзiмiздiң
пiкiрiмiздi қысқаша түйiндесек: М.Әуезов әлi семинарияда оқып жүргендiктен
болса керек, кезiнде Алаш партиясы мен өкiметiнiң қызметiне белсене
араласпаған. Бiрақ олардың автономия құру жөнiндегi негiзгi бағдарламасына
ынты-шынтысымен қосылғандығы ешқандай күмән тудырмайды. Ал Кеңес өкiметi де
әуелгi кезде (жалпы сөз жүзiнде кейiн де) отар халықтарға бостандық
жариялап, автономия бермек болғандығы белгiлi. Сол жылдары “Сары Арқа”
газетi: ”1918 ж. 19 март күнi Сталин Бөкейханов пен Халел Fаббасовты прямой
проводқа шақырып сөйлескен: “Рессейдегi халықтардың құқықтары туралы Халық
коммисарларының шығарған белгiлi ережесi бұл күнге шейiн ұлт мәселесi
тақырыпты Совет өкiметiнiң негiзгi қызмет жобасы болып келедi. Үшiншi
Советтер сьезi осы ереженi жайғастыруға қаулы қылды. Өзiңiз бiзге тапсырып
отырған жалпы қазақ-қырғыз сьезiнiң қаулысы түгелiмен жоғарғы жобаға мафық
(сәйкес К.С.) келедi” 15, 28.03.1918—деген хабарды жариялаған екен.
Осы сияқты қуанышты хабарға басқа да басылымдар, соның iшiнде “Абай”
журналы да, жапа-тармағай үн қосып, сүйiншi сұрасып жатты. Кеңес үкiметi
мен Коммунистiк партияның әуелгi кездегi осындай қаулы-қарар, декреттерiне
М.Әуезов те шын сенiп, 1919-22 жылдары бар ынта-жiгерiмен қызмет еткенi—жас
қайраткердiң сол кезеңде қызмет бабымен атқарған түрлi iс-әрекеттерi мен
күнделiк баспасөз бетiнде жарияланып тұрған публицистикалық мақалалары:
“Қазақ тiлi” газетiндегi “Қазақ оқығандарына ашық хат” (1920, 5
февраль),”Қазынадан азық-түлiк алу тұрасында” (1920, 24 декабрь), ”Бүгiнгi
зор мiндет” (1920, 31 декабрь), “Сот” (1921, 8, 12 январь), Қазақ
қызметкерлерiнiң мiндетi” (1921, 29 январь), ”Егiнге дайындалыңдар” (1921,
18 февраль), “Орынбордан телеграмма” (1922, 26 апрель), “Ашық хат “ (1922,
27 август),”Мадиярға жауап”(1922, 14 октябрь),”К 3-летию Кирреспублики”
(“Степная правда”, 1923, 16 июня) т.б. мақала еңбектерi дәлел бола алса
керек. Бұл мақалалардың тақырып атауларынан көрiнiп тұрғандай, сол кездегi
өкiмет тарапынан жүргiзiлiп отырған iс-шараларын халыққа түсiндiрiп,
насихаттауға, жүзеге асыру шараларын жан-жақты iздестiрiп, елдiң
күнделiктi тұрмыс жағдайына, келешек өсу өрiсiне мейлiнше тиiмдi ету жолына
жан-тәнiмен берiле, құлшынып кiрiскенi байқалады. Айталық, “Қазақ
оқығандарына ашық хатында” автор оларды жаңа өкiметтiң қызметiне етене
араласып, қазақтың мұң-мұқтажын өтеу үшiн аянбай еңбек ету керек: “Қазiргi
заман қазақтың басына келiп тұрған әрi қиын, әрi ең пайдалы жайлы заман...
Елдiң қамын жеген оқыған азаматтар не қылса да қолынан келген шарасын
iстеп, осы өкiметтiң арасына кiрiп, қазақтың есесiн әперiп қалатын уақыты
келдi деп бiлемiз” 10—деген сенiмдi ойын ашып айтады. Совет өкiметiнiң
алғашқы жылдарында Рессейдiң өзiнде де түрлi өндiрiс, шаруашылық
мекемелерiнде қызмет ететiн мамандардың жетiспеушiлiгiнен әлi де ауытқуда
жүрген ескi буржуазияшыл оқығандарды өкiмет iсiне тартуға ерекше мән
берген.
Басқа мақалаларында М.Әуезов осы ойын тарата дамытып, халықтың
күнделiктi күн көрiс қажеттiлiгiне байланысты шаруашылық, өндiрiс
қолөнеркәсiбi сияқты тiрлiктердi де жан-жақты сөз етiп, солардың iшiнде
елдiң келешек өсу жолына негiз болатын, ертеңге жалғасар бағыт-бетiн
айқындауға ұмтылады. Қалың жұртшылық “өз аманшылығын сақтап, мемлекет
халiн, көпшiлiктiң халiн ескермейтiнiн,” “азға малданып, өзiнен арғыны,
ертеңгi күнiн кеңiнен ойламайтынын, ал кейбiр” елдiң қамын жегiш
пысықтардың” жаңа өкiмет iсiндегi уақытша қиындықтары мен жеке-жарым
кемшiлiктерiне көлденең сыншы болып қана жүргендiгiне қынжылыс бiлдiрiп,
көп болып қолдап көмектеп, “елдi мәдениетке жеткiзiп ағарту, өнер-бiлiм
таратып құралдандыру, дүниенiң халiн көруге көзiн ашу, шаруасын түрлеп
iшiнен жетiлту” сияқты тiрлiктерге бар күш-жiгер жұмылдыру керек. Ал бұл
бағыттағы бүгiнгi зор мiндет—оқу iсi, алдымен, бiрiншi кезекте, соны дұрыс
жолға қою керек деп бiледi автор. М.Әуезов осындай көкейтестi келелi
мәселелердi өз билiк қызметiнде де тiкелей жүзеге асыруға мол үлес қосып iс-
қимылдар жасаған. Оны естелiк айтушылар мен кейбiр зерттеу еңбектерден,
сондай-ақ кезiнде күнделiктi баспасөз бетiнде: “Қазақ тiлi” газетiндегi
“Уәкiлдер келдi”, “Төңкерiс комитетi сайланды” (1921), “Сөзден iске” (1922)
т.б. мақала, хабарлардан да аңғарып байқауға болады. Әрине, көп ұзамай жаңа
өкiметтiң шын бағыт-бетi бiртiндеп айқындала бастады, сөзi мен iсi алшақтай
түстi. “Қазақ тiлi” газетiнде Мадияр деген автордың (бұл М.Дулатовтың
бүркенiш аты) “Қазақ елi қорлықта” деген мақаласында өкiмет адамдарының жөн-
жосықсыз озбыр iс-әрекеттерi сөз болып, “Қазаққа барар жер, басар таудың
қайда екенiн бiлмедiк” деп мұң шаққан екен. Сол кездiң өзiнде М.Әуезов
газеттiң 1922 ж. 14 қазандағы N83 санында “Мадиярға жауап” деген мақала
жариялап, онда: “...Өкiмет жұмысын реттеу деген бiр күн, яки бiр ай iшiнде
бола қоятын жұмыс емес, “көш жүре түзеледi” деген. Ел аралап жүргендегi
бiрлi-жарым бұзақылықтарды көрiп, бүтiн қазақ халқын қорлықта-зорлықта деп
жылай беруге болмайды. Осындай бұзақылықтың қайтсе қойылатын шарасын табу
керек. ...Мұңыңды шақпа, қимылдама деп отырған өкiметтiң жоқ екенiне,
қазаққа жаны ашығансыған пысықтардың кiм екенiне көз жiберiп, қолындағы заң
құқығыңды, правоңды кiм де болса аямай, қорғанбай iске асыру керек,”—деп
жазады.
Бiрақ әлi бетi қайтып, тауы шағылмаған жас қайраткердiң бұл сенiмi,
үмiтi ұзаққа созылмады. Жаңа өкiметтiң өктем саясаты күннен-күнге үдеп,
ұлғая түстi. Сондықтан да дәл сол жылы қараша айының соңына қарай М.Әуезов
қолындағы билiк, мансап қызметтерiн өз еркiмен қалдырып, сол кездегi
Түркiстан республикасының астанасы Ташкент қаласына кетедi. Сол үшiн
жазушыны “партиялық тәртiптi бұзғаны және ұлтшылдығы үшiн”—деп кiнәлап,
партия қатарынан шығарып жiбередi. Бұл жөнiнде ол кейiнгi жазған
өмiрбаянында 3, N271, 57-бжәне қамауда отырып тергеушiлерге берген
жауаптары мен жазбаша мәлiметтерiнде айтқан болатын: “Жасыратыны жоқ, барша
қабiлетiм жазушы болуға арналу керек деп жас күнiмнен армандадым, алғашқы
пьесаларымның қуанышы сол арманды қанаттандыра түстi. Партия қатарынан
кеткеннен бастап саясатқа мүлдем селқос болдым, сол 23-24 жылдардан бастап-
ақ саясатпен айналыспауға бел будым.
...Былайғы өмiрiмдi әдебиетке, педагогтiк, ғалымдық жолға арнағанды
ақыл көрдiм. Бұл жол қызықтырып әкеткенi ғажайып, өзгедей қызық бар деп
ойламадым,” 8, 27-б—деп жазған екен.
Иә, қаламгерлiк өнердiң үлкен мақсатқа, iштей саяси, идеологиялық
күреске бағытталатынын да суреткер-ғалым ерте бастан кәмiл түсiнген де,
оған дер кезiнде бiржола ойысып кетуi өзiнiң алдағы өмiрiнде азды-көптi
көрер жарығы мен қазақ оқырман қауымының, келешек ұрпақтарының рухани ырзық-
несiбесiне көрiнген шығар.
М.Әуезовтiң 1927 жылы жазған “Қараш-қараш оқиғасы” хикаятындағы
барымташы Бақтығұлдың Сәт, Сәлмен, Жарасбай болыстарға деген буырқанған ыза-
кегiнiң астарында өзiнiң өкiметтiң отаршыл өктем саясатына, әдiлетсiздiгiне
көңiл түкпiрiнде бұлқынған ашу-қайраты бас көтерiп жатқан сияқты.
Жарасбайды атып салып, жағасы жайлауда келе жатқан Бақтығұлдың көңiл-күйiн
автор былай суреттейдi: “Денесi талай заманнан тұқыртып басып жүрген дерт
пен ызадан бiр сәттiң iшiнде құлан-таза сауығып, айыққандай болды. Сергiп,
көтерiлiп ойнақшығандай, жолшыбай кез келген өзiн танымайтын бiр жалғыз
аттыға: “Мен бүгiн бiр бұғы атып келемiн” деп, мұрт астынан нығыз жымиып
өте бердi,” 18—дейдi, мiне, осы бiр қысқа ғана орамда қаншалық мол
көркемдiк қуат пен көмкерулi уыт жатыр десеңiзшi.
Сонымен тұжырымдай келсек, М.Әуезовтiң әуел баста атқарған әлеуметтiк
қызметтерi мен қаламалды мақала еңбектерiнде қозғаған ой толғамдары оның
келешек өмiрi мен өнерiне, суреткерлiк, ғалымдық, қайраткерлiк еңбектерiне
алғашқы басқыш, бастау-бұлақ болып, кең жол ашқанын айқын аңғарғандаймыз.
1.3. Әдебиеттанудағы алғашқы iзденiстер
М.Әуезов қолына алғаш қалам алған күннен бастап, өмiрiнiң соңына дейiн
үзбей әдеби-сын, ғылыми еңбектер жазып, өмiр бойы негiзiнен оқу-ағарту,
ғылыми мекемелерде қызмет iстеген екен. Жазушының 20 томдық шығармалар
жинағының соңғы алты томына тек осы ғылыми-сын еңбектерi ғана енiп отыр.
Олар—әдебиеттану, ғылымының барлық саласын түгел қамтитын, өзiнiң маңыз-
мәнiн күнi бүгiн де, келешекте де жоғалтпайтын терең танымдық мәңгiлiк
еңбектер.
Мұхтар Әуезовтiң тiкелей әдебиеттану тақырыбына арнап жазған
еңбектерi—1918 жылы “Абай” журналының N2 және N5 сандарындағы “Абайдың
өнерi їәм қызметi” мен “Абайдан соңғы ақындар” атты Жүсiпбек Аймауытовпен
бiрге “Екеу” деп қол қойып жариялаған мақалалар. “Екеу” деген бүркенiш
атпен жазылған бұл мақалалардың авторлары осы екi қалам қайраткерлерi
екендiгi қазiр ешқандай күмән тудырмаса керек.
Авторлар Абайды өзi туып өскен ортасынан озып шығып, қазақ ақындарының
бұрыннан ұстанып келе жатқан бағыт бетiнен басқаша жол iздеп, жаңаша мазмұн
мен түр ашты, тыңнан жол салды деп санайды. Абайдың ақындық өнерi әр
тараулы, сегiз қырлы: “мiнез түзететiндiк (ахлақ), тереңнен толғайтындық
(пәлсапа), сыншылдық (критика), суретшiлдiк (художественность), жүректiң
мұң-зарын, сырын тапқыштық (лирика), ащы тiлдiк, ызамен күлетiндiк (сатира)
їәм керемет переводшiлдiк” 13,1—деп, осы аталғандардың әрқайсысына ақын
өлеңдерiнен мысалдар келтiре отырып талдау жасайды.
Сол кездегi әдеби сынның, әдебиеттану ғылымының жалпы жағдайын, өре
деңгейiн ескерсек, семинария шәкiрттерiнiң осыншалық әдеби, ғылыми сауатты,
әрi терең мағыналы көреген ой-пiкiрлер айтқанына әрi таңырқап, әрi
сүйсiнгендейсiз. “Абайдың қиялы шалымды, ойы терең, ақыл бiлiмнiң әр
тарауынан көкiрегiнде асыл қазынаның көп” екендiгiн,.. дүниенiң сыры мен
жүрегiнiң жалғасып кететiндiгiн”, “не нәрсенiң болсын жарастығын,
келiсiмiн, сұлудың сұлуын iздейтiндiгiн” дөп басып, дәл тани алған. Ақынның
аудармалары жайлы саралап айтқан пiкiрлерi де көңiл аударарлық: кейбiр
өлеңдердi “қалыбынан, мағынасынан ешбiр аудармай,” дәл жеткiзсе, “кей
жерлерде сөздiң мағынасын ғана алып, қазақтың ұғымына ыңғайлап сырт пiшiнiн
өзгерткенiн”, ал кейбiреулерiн “өзiнiң тән өлеңiнен асырып, түрлеп,
мағыналы, терең, тiлге жеңiл келтiрiп перевод еткенiн” сөз етедi. Абайдың
тiлi туралы: “ұғымды, қысқа, аз сөзге көп мағына сыйғызғыш, өрнектi,
дәлшiл, күйлi, таза їәм анық келедi,”—деп, оның “қазақ тiлiн анық түрлеп,
өрнектеп, керекке жаратып түзегенiн” де атап көрсетедi.
Мақаланың қорытындысында Абайдың өлеңшiлiкке өзгеше нұр кiргiзгенiн,
“өлеңнен неше түрлi өлшеу көрсетiп, көп түр” енгiзгенiн айта келiп: “Қазақ
жұрты кең дала, еркiн ауада сайран қылып жер мен көк, су мен ағаш, тау мен
тастың тамаша сырларымен бiрге туысып бiте қайнап, басы бос, хиялы күштi,
бұлғақтап жүрген дүниенiң бiр ерке баласы, сондықтан қазақтың сүйегiне
бiткен ақындығы бар—бұл бiр. Екiншi, әдебиетiмiздiң алғашқы адымына надан
халықтың iшiнен мәдени жұрттардың алдыңғы ақындармен таласа Абай сықылды
кiсi шығып көтермешi, таяныш болып отыр. Бұл екi себепке қарағанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz