Мұхтар Әуезовтың әдеби-сын еңбектерi

Мұхтар Әуезов феномені туралы айтылып, жазылып жүрген ой-пікірлер, зерттеулер баршылық. Дегенмен, қаншама мол жазылып, айтылған сайын Мұхтартанудың проблемалары артып, тереңдеп өсе береді. Жаңа сыр-қыры ашылып, жаңа міндеттер жүктеле түсері сөзсіз.
«Абай жолың роман-эпопеясын Луи Арагон XX ғасырдың ең үздік шығармаларының бірі деп бағаласа, Шыңғыс Айтматов XX ғасырды - Әуезов ғасыры деп атады. Ал, президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев Әуезовті тану - қазақты тану, Қазақстанды тану деген сөзді айтты.
Шын мәнінде М.Әуезов XX ғасыр әдебиетінде ғажайып құбылыс, феномен екендігі ешқандай күмән тудырмайды. Оның мәңгілік туындыларын жан-жақты терең зерттеп тану ғасырдан ғасырға жалғаса береді.
М.Әуезов творчествосының тұтас тұлғасының қадір-қасиеті, құдіреті неде? Оның өзгешелік, еркшелік сыр-сипатын қалайша тауып, тани аламыз? Бұл - өте күрделі, дәуірлік мәселе. Оны әрбір кезең, әрбір ұрпақ өзінше таниды. Керек болса, әрбір жеке оқырманның өз Әуезові бар.
М.Әуезовтің тұтас бүтін бітімін танып білу үшін алдымен оның сан қырлы творчестволык мұрасын жекелей, сатылай тануымыз керек.
Қазiрше, басы ашық объективтi жағалай: Әуелi, М.Әуезов тумысынан, табиғатынан айрыша дарынды болып жаратылған. Екiншiден, туып-өскен ортасынан, айналасынан алған тәлiм-тәрбиесi, бойына тереқ сiқiрiп өскен нәрi өте құнарлы болған. Үшiншден, мұсылманша медiресе мен орыс мектебiнен, Ташкент, Петербург университеттерiнен түбегейлi тереқ бiлiм, таным алып жетiлген. Төртiншiден, жастайынан үлкен қоғамдық, мемлекеттiк қызметтер атқарып, ел тiрлiгiнiқ тұтқасын ұстап, келелi мәселелерiне араласқан. Бесiншiден, семинарида оқып жүрген кезiнен бастап, күнделiктi газет журналдарды шығарысып, үзбей ат салысып еқбек еткен, қаламгерлiк өнерге ерте жетiлген. Алтыншыдан, әдебиет пен өнер-ғылымнық, мәдениеттiқ адам өмiрiнде, қоғам тiрлiгiнде атқаратын ызметiн ерте танып, кәмiл түсiнген.
Міне, осы аталған объкетивті жағдайлар Әуезовтің терең де заңғар, нәрлі де нәзік суреткерлігінің негізгі бір қыры - оның кемеңгерлік ойшылдығында, ғұлама ғалымдығында, өткір сыншылдығында жатқандығы да анық.
Жазушы әлеуметтану, мәдениеттану, әдебиеттану мәселелріне байланысты өмір бойы үзбей қалам тартып, бас-аяғы үлкенді-кішілі 500-ге жуық мақала, зерттеу еңбектер жазған екен.
Әдебиет пен өнердiң көп ғасырлық тарихынан мәлiм, көрнектi суреткерлердiң көпшiлiгi дерлiк әдеби-сын мақалалар жазып, жалпы әдебие проöеске, әдебиеттануға да еңбек сiңiрiп, мол үлес қосқан. Мұның, әрине, өзiндiк объективтi және субъективтi себеп заңдылықтары бар. Ол, негiзiнен, әдебиеттiң, сынның өз мiндетi, мүддесiнен туындаса керек.
Әдебиет сынының негiзгi қызметi мен мiндетiн, белгiлi мөлшерде шарттылыққа барып, үш түрге жiктеуге болар едi: алдымен, сын әдебиеттiң мән-жайын, маңыз-мағынасын оқырман-жұртшылыққа түсiндiрiп, оны үгiттеп, насихаттау; екiншi, әдебиеттiң өсiп өркендеуiне әсер-ықпалын тигiзер кеңесшi, жанашыр қамқоры болу; үшiншi, суреткердiң өз еңбегiне "өзгенiң көзiмен қарап", iштей ширығып шыңдалуына септiгiн тигiзу.
1. Қазақ халқының кемеңгер ойшылы А.Байтұрсынов: "Сөз жазатын адам әрi жазушы, әрi сыншы боларға керек. Сөздiң шырайлы, ажарлы болуына ойдың шеберлiгi керек; ұнамды, орынды, дәмдi болуына сыншылық керек; мағыналы, маңызды болуына бiлiм керек"[6]- деп жазған екен.
М.Әуезов 1928 жылы жазған өз өмiрбаянында: "Алғашқы жазуларым сырлы әдебиет бетiнде болмай, жалпы газет, журнал мақалаларынан басталды."[2.382-п.,7-б.]-деп атап көрсетедi. Ол әдебиет сыны туралы арнайы жеке теориялық еңбек жазбағанымен, түрлi жиын мәжiлiстерде сөйлеген сөздерiнде, әдебиет пен өнердiң жай-жапсары жайлы жазылған мақала, зерттеулерiнде аракiдiк әдеби сынның мiндетi, ерекшелiктерi туралы өз ой-пiкiрлерiн ортаға салып отырған.
"Көркем әдебиет туралы" атты 1927 жылы "Екеу" деген бүркенiш атпен жазылған мақаласында бiзде сол кезеңде етек жайып қалыптаса бастаған сын мәдениетi төмен "ұр да жық, әпербақан" сыншыларға орыс әдебиетiндегi Г.Плеханов, Л.Троöкий, А.Воронскийлердiң сауатты, салауатты ой-пiкiрлерiн үдгi-өнеге ретiнде ұсынады: "Мiне, көргендi ел жазушыларына, ақындарына осылай қарайды екен, сыпайы келедi екен. Қаламынан пайда күтiп бағалайды екен, сонда барып әдебиет көркейедi деп шамалайды

Әдебиеттер.

1. А.Байтұрсынов Шығ., А., 1989, 301-6.
2. "Әуезов үйі" ҒМО, №271-п., 54-6
3. "Еңбекші қазақ", 1927, 9.02
4. "Социалды Қазақстан", 1935, 11.06
5. М.Әуезов 20 томдық шығ. жин.,19-т., А., 1985, 277-6.
6. М.Әуезов Шығ.50 томдық толық жин., 1-т.,А., 1997, 63-64 б
7. "Лениншіл жас" 1951, 14.01.
8. Айтматов Ч., Шаханов М. Плач охотника... А., 1996, 59-6