ҚР-ғы шағын және орта бизнесті несиелендіру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1Шағын және орта бизнесті несиелендірудегі несие саясаты ... ... ... ... .
1.2 Шағын және орта бизнесті несиелендіру процесі жәненесиеқабілеттілікті талдау есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3Шағын және орта бизнесті қысқа мерзімді несиелендірудіңәлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР.да ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Шағын және орта бизнесті қысқа мерзімді несиелендірудің негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу тәуекелділігін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 ҚР.да шаруашылық субъектілерін несиелендіру жүйесін
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1Шағын және орта бизнесті несиелендірудегі несие саясаты ... ... ... ... .
1.2 Шағын және орта бизнесті несиелендіру процесі жәненесиеқабілеттілікті талдау есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3Шағын және орта бизнесті қысқа мерзімді несиелендірудіңәлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР.да ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Шағын және орта бизнесті қысқа мерзімді несиелендірудің негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу тәуекелділігін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 ҚР.да шаруашылық субъектілерін несиелендіру жүйесін
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі шағын және орта бизнес субъектілерін жетілдіру болып табылады. Шағын және орта бизнес субъектілері өркениетті елдерде әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне айналуда. Шағын және орта бизнес субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Әдетте, шағын және орта бизнес субъектілерінің дамуынан келесі мәселелер шешімін табады:
- қоғамдық қатынастарды толық қанағаттандыратын бәсекелестік және нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
- тауар ассортиментінің кеңеюі;
- өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
- жеке қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
- қосымша жұмыс орындарының пайда болуы;
- еңбекке қоғамның жекелеген кейбір топтарын тарту;
- экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпалы;
- жерді, шикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалану;
- мемлекеттен тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алуы немесе қолға алуы.
Курстық жұмыстың негізінде шағын және орта бизнес субъектілерінің осындай, басқа да функциялары шаруашылық субъектілерін дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызып, экономиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға болады деген ой жатыр.
Демек бұл курстық жұмыс халықтың әлеуметтік-экономикалық дамуына серпін беретін күштердің дамуының біртұтас үрдісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылған.
Әдетте, шағын және орта бизнес субъектілерінің дамуынан келесі мәселелер шешімін табады:
- қоғамдық қатынастарды толық қанағаттандыратын бәсекелестік және нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
- тауар ассортиментінің кеңеюі;
- өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
- жеке қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
- қосымша жұмыс орындарының пайда болуы;
- еңбекке қоғамның жекелеген кейбір топтарын тарту;
- экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпалы;
- жерді, шикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалану;
- мемлекеттен тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алуы немесе қолға алуы.
Курстық жұмыстың негізінде шағын және орта бизнес субъектілерінің осындай, басқа да функциялары шаруашылық субъектілерін дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызып, экономиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға болады деген ой жатыр.
Демек бұл курстық жұмыс халықтың әлеуметтік-экономикалық дамуына серпін беретін күштердің дамуының біртұтас үрдісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылған.
1 «Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы» ҚР Президентінің Заң күші бар жарлығы. 1995 жылғы 30 наурыздағы №2155.
2 Қазақстан Республикасыдағы «Банктер және банк қызметі туралы» ҚР Призидентінің Заң күші бар жарлығы. 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444.
3 Абдуллаева Б. Шағын бизнестегі несиелік тәуекелді басқару. //Қаржы-қаражат, №5/ 2005
4 Банковское дело / Под ред Тавасиева А. М. Алматы: экономика, 2001ж
5 Бохаев Д. Шағын және орта бизнес түсінігі және оны несиелендірудің теориялық мәні мен маңызы. //Экономика негіздері. №3 (21), 2007ж.
6 Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Алматы. Экономика, 2001ж.
7 Голуб М. Развивать новые виды кредитных операций необходимо // Банки Казахстана, 2001 г. №11 3-5б.
8 Дауранов И., және т.б. Малый бизнес: проблемы оформаления кредита. //АльПари №5 2000 г.
9 Дүйсенбаев К.Ш. және т.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. Алматы «Экономика» 2001ж
10 Имандосов М. Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымы қандай? // Ақиқат №6 2003ж.
11 Нұрақым Р. Шағын кәсіпкерлік: кеше мен бүгін. //Ақиқат №5 2005 ж.
12 Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары.-
13 Алматы, 2002ж.
14 Крилевский Н.А. Банктің клиенттік базасының дамуының негізгі жолдары // Деньги и кредит, 2001ж., №9 6-32б.
15 Коробова Г.Г. Банк ісі /оқу құралы/ М.: Экономист. – 2001ж 295-691б.
16 «Коммерциялық банктердің қаржылық қызметін басқару». //Экономика негізджері. 4-5/2006.
17 Лаврушин О.И. Банк ісі. /оқу құралы/ М.: Финансы и статистика, 2005ж 276-405б
18 Панова Г.С. Коммерциялық банктердің несие саясаты. М.: 1997ж. 107-154б.
19 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. Алматы, 2005ж
20 Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005. – 416 бет.
21 Ширинская В.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт». М: ФиС 1993г.
22 Халевинская Е.Д. Банковские кредиты // Аудит и финансовый анализ, 1999 ж., №4 298-365б
2 Қазақстан Республикасыдағы «Банктер және банк қызметі туралы» ҚР Призидентінің Заң күші бар жарлығы. 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444.
3 Абдуллаева Б. Шағын бизнестегі несиелік тәуекелді басқару. //Қаржы-қаражат, №5/ 2005
4 Банковское дело / Под ред Тавасиева А. М. Алматы: экономика, 2001ж
5 Бохаев Д. Шағын және орта бизнес түсінігі және оны несиелендірудің теориялық мәні мен маңызы. //Экономика негіздері. №3 (21), 2007ж.
6 Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Алматы. Экономика, 2001ж.
7 Голуб М. Развивать новые виды кредитных операций необходимо // Банки Казахстана, 2001 г. №11 3-5б.
8 Дауранов И., және т.б. Малый бизнес: проблемы оформаления кредита. //АльПари №5 2000 г.
9 Дүйсенбаев К.Ш. және т.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. Алматы «Экономика» 2001ж
10 Имандосов М. Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымы қандай? // Ақиқат №6 2003ж.
11 Нұрақым Р. Шағын кәсіпкерлік: кеше мен бүгін. //Ақиқат №5 2005 ж.
12 Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары.-
13 Алматы, 2002ж.
14 Крилевский Н.А. Банктің клиенттік базасының дамуының негізгі жолдары // Деньги и кредит, 2001ж., №9 6-32б.
15 Коробова Г.Г. Банк ісі /оқу құралы/ М.: Экономист. – 2001ж 295-691б.
16 «Коммерциялық банктердің қаржылық қызметін басқару». //Экономика негізджері. 4-5/2006.
17 Лаврушин О.И. Банк ісі. /оқу құралы/ М.: Финансы и статистика, 2005ж 276-405б
18 Панова Г.С. Коммерциялық банктердің несие саясаты. М.: 1997ж. 107-154б.
19 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. Алматы, 2005ж
20 Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005. – 416 бет.
21 Ширинская В.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт». М: ФиС 1993г.
22 Халевинская Е.Д. Банковские кредиты // Аудит и финансовый анализ, 1999 ж., №4 298-365б
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ҚР-ғы шағын және орта бизнесті несиелендіру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Шағын және орта бизнесті несиелендірудің теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1Шағын және орта бизнесті несиелендірудегі несие саясаты ... ... ... ... .
1.2 Шағын және орта бизнесті несиелендіру процесі жәненесиеқабілеттілікті талдау есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3Шағын және орта бизнесті қысқа мерзімді несиелендірудіңәлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚР-да шағын және орта бизнестідамытудың негізгі мәселелері және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Шағын және орта бизнесті қысқа мерзімді несиелендірудің негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу тәуекелділігін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 ҚР-да шаруашылық субъектілерін несиелендіру жүйесін
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
5
5
9
14
20
20
25
31
34
35
Кіріспе
Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі шағын және орта бизнес субъектілерін жетілдіру болып табылады. Шағын және орта бизнес субъектілері өркениетті елдерде әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне айналуда. Шағын және орта бизнес субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Әдетте, шағын және орта бизнес субъектілерінің дамуынан келесі мәселелер шешімін табады:
oo қоғамдық қатынастарды толық қанағаттандыратын бәсекелестік және нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
oo тауар ассортиментінің кеңеюі;
oo өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
oo жеке қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
oo қосымша жұмыс орындарының пайда болуы;
oo еңбекке қоғамның жекелеген кейбір топтарын тарту;
oo экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпалы;
oo жерді, шикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалану;
oo мемлекеттен тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алуы немесе қолға алуы.
Курстық жұмыстың негізінде шағын және орта бизнес субъектілерінің осындай, басқа да функциялары шаруашылық субъектілерін дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызып, экономиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға болады деген ой жатыр.
Демек бұл курстық жұмыс халықтың әлеуметтік-экономикалық дамуына серпін беретін күштердің дамуының біртұтас үрдісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылған.
Шағын және орта бизнес субъектілерін қысқа мерзімді несиелендіру бүгiнгi таңда өзектi мәселелердiң алдыңғы қатарында тұр.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты: еліміздегі шағын және орта бизнес субъектілерін қысқа мерзімді несиелендіру жағдайын және оның негізгі мәселелері мен оны шешу, жетілдіру жорлдарын қарастыру, талдау.
Жұмыстың тақырыбы бүгінгі таңда өзекті, барлық кәсіппен айналысатын субъектілер үшін ең басты қиындықтары болып отырған несиелендіру мәселесіне арналып отыр. Сондай-ақ бұл үкiметiмiздiң кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасына сәйкес, болып табылады.
Жұмыста негізінен мынадай мәселелерді талдау, шешу көзделген:
Коммерциялық банктердің несиедендіру процесі мен несие саясаты;
Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудің мәні мен қажеттілігі және оның әлемдік тәжірибесі;
шағын және орта бизнес субъектілерін қысқа мерзімді несиелендірудің негізгі мәселелері;
ҚР-да шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіру жүйесін жетілдіру жолдары.
Жұмыстың теориялық бөлiмiнде зерттеудiң үлгiлеу, талдау тәсiлдерi қолданылған.
Жалпы жұмысты жазу барысында экономикалық-статистикалық, монографиялық, сондай-ақ салыстыру, эксперимент сияқты зерттеудiң талдау тәсiлдерi қолданылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік оқулықтар, мемлекеттік бағдарламалар мен республикалық статистика агенттігінің материалдары, сонымен қатар, зерттеу объектісі болып табылатын АҚ Банк Туран Алем банкі басқармасы мәліметтері және шаруашылық субъектілерін несиелендіру бойынша жасалған жылдық есептер, ағымдық баспасөз беттерінде, ғылыми-зерттеу конференцияларында жарияланған мақалалар мен авторлық ғылыми-тәжірибелік жұмыстар пайдаланылды.
Жұмыстың құрылым логикасы келесі қағидаларға негізделген:
1. Шағын және орта бизнес субъектілерін қысқа мерзімді несиелендіруді осы саладағы көкейкесті мәселелері тұрғысынан талдау әлдебір өзгерістердің салдары мен ақырғы мақсаттарын неғұрлым толығырақ бағалауды мүмкін етеді.Осы қағидаға шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудің негізгі көрсеткіштеріне талдау берілген, дамытудың қажеттiлiгi ашып көрсетiлген.
2. Нарықтық өзгерістер тұсында жиналған қаржы-несиелік қатынастардағы қателіктер елдегі шаруашылық субъектілерінің дамуына кедергі жасап, қоғамның мойнына шексіз жүк болып орналасты. Осы орайда шағын шаруашылық субъектілерін қысқа мерзімді несиелендіру тиімділігі жөніндегі мәселе заңды түрде туындады.
3.Жұмыстың 2 - бөлiмiнде шағын және орта бизнес субъектілерін қысқа мерзімді несиелендірудің болашақтағы даму бағыттары анықталып, жалпы осы сала мәселелерін шешу жолдары мен жетілдірудің жүзеге асырылатын шаралары мен жобалары қарастырылған. Шаруашылық субъектілер үшін банктердің қолдан келетін мүмкiндiктері қарастырылған.
Шағын және орта бизнессубъектілерін қысқа мерзімді несиелендіру жөніндегі мемлекеттік саясат тиімді нәтижелерге жету үшін кәсіпкерлердің қатысуы, тартылуы мен өздерін өздері дамытуын қолдау үшін жағдай жасалуы қажет. Бұл адамдарға өкілеттілікті беруді, олардың бейтарап қызметтері барысында варианттар іздестіруге, шешімдер қабылдау мен оларды жүзеге асыру жауапкершілігін мойнына алуға деген білім алуды, дағдылануды және ептілікке үйренуді көздейді. Мұндай қатысу механизмдерін енгізу мен кеңінен тарату шаруашылық субъектілерін жаңа сапалық деңгейде дамытады.
1 Шағын және орта бизнесті несиелендірудің теориялық негізі
1.1 Шағын және орта бизнесті несиелендірудегі несие саясаты
Кез келген банк несие берудің алдында несие саясатын анықтауы тиіс (өзінің басқа да қызметтеріне бағытталуы керек, яғни депозиттік, пайыздық, тарифтік, техникалық, кадрлық, клиенттерге қатысты, бәсекелестерге қатысыты және т.б.), сонымен қатар несие саясатының тәжірибелік қызметіне ауысуын қадағалауы тиіс.
Шаруашылық субъектілердің несиелендірудегі несие саясаты - анықталған қаржылық қорытындыларға жету үшін банкпен жүргізілетін ақша-несие шараларының жүйесін білдіреді және банктік саясаттың бір элементі болып табылады.
Несиені беру мен алу сферасындағы банктің стратегиясы мен тактикасы оның несие саясатының негізі болып табылады. Несие саясаты стратегия бөлімінде несие нарығындағы нақты шаруашылық субъектілерді несиелендірудің мақсаттары мен принциптерін, приоритеттерін қосады, ал тактика бөлімінде несие мәмілелерін жүзеге асырғандағы оның мақсатын жүзеге асырудағы банкпен қолданылатын қаржылық және тағы басқа құралдары, несие процесін ұйымдастыру тәртібі.
Шетел тәжірибесінде несие саясатының қалыптасуы, біріншіден, директор кеңесімен бектілген стратегияны анықтау, екінщіден, шаруашылық субъектілерді несиелендірудің стратегиялық бағытталған қызметін жүзеге асыруды қамтамасыз ететін несиелік операцияларды жүзеге асыру.
Несиелендіру сферасында шаруашылық субъектілердің алдына қойған жеке мақсаттарында келесі шарттар негізгі рөлді атқарады:
Келешек кезеңге шаруашылық субъектілер қызметінің жалпы мақсатын белгілеу, табыстылықпен және өтімділікпен байланысты;
Мемлекет бойынша орталықтандырылған несие ресурстарын несиелік салымдардың жалпы сомасына қатынасымен қоса, несие нарығын дұрыс талдау;
Шаруашылық субъектілердің ресурстік базасын дамыту перспективаларының анықтылығы;
Несие портфелінің сапалығын дұрыс бағалау;
Персонал біліктілігінің динамикалық деңгейін есептеу.
Шаруашылық субъектілерді несиелендірудегі коммерциялық банктердің несие процесін ұйымдастыру бір-бірімен тығыз байланысты принциптерге сүйенеді:
1) Клиентпен ұзақ мерзімді немесе бір реттік несиелік мәмілені анықтайтын өзара қатынас принципі (клиенттерге қызмет көрсету сапасын жоғарылату, олардың сұраныстарын қанағаттандыру).
2) Несие ісіндегі банк приоритеті, яғни берілген ссудалардың түрімен, сондай-ақ несиені қайтарудағы қамтамасыз ету формасына байланысты болады.
3) Моральды құндылықтар жүйесі, оның ішінде, тәртіптік, өзара сенімділік, шындылығы.
Несие саясатын қалыптастырғанда банк объективті және субъективті факторларды есепке алуы тиіс.
Ақша-несие шараларының жүйесі болып табылатын несие саясатын қалыптастырудың бірінші сатысында банктің аналитикалық және маркетингтік қызметтері жүргізіледі. Онда мемлекеттегі макроэкономикалық жағдайды бағалау, потенциалды қарыз алушылардың қызметін бағалау, таңдап алынған несиелендіру бағытының жүйелі динамикасын талдау, ссуда алушылардың әр түрлі категорияларымен банк персоналдарының жұмысқа әзірлігін тексеру, банкішілік нормативті құжаттарын есепке алу жүзеге асырылады.
Шаруашылық субъектілерді несиелендірудегі коммерциялық банктердің несие саясаты несиелік потенциалдың көздерінен және экономикалық жағдайлардан негіз алады. Оны сәтті жүзеге асыру үшін банкке несиелік потенциалдың қаражатының ағымына әсер ететін факторларды есепке алу керек. Несиелік потенциалдың қаражатын қалыптастырғандағы банк саясатының тиімділігіне әсер ететін факторларды қарастыруы керек.
Кесте 1. Шаруашылық субъектілерді несиелендірудегі банктің несие саясатын анықтайтын факторлар
Макроэкономикалық
Мемлекеттік экономиканың жалпы жағдайы, Қазақстан Республикасының ақша-несие саясаты
Салалық және аймақтық
Банкпен қызмет көрсетілетін аймақтар мен салалардың экономикалық жағдайы, клиенттер құрамы, олардың несиеге қажеттілігі, бәсекелес банктердің көлемі
Банкішілік
Банктің өзіндік капиталының көлемі, пассивтердің құрылымы, персоналдың жұмыс қабілеттілігі
Несиелік потенциал көздеріне келесі негізгі нысандар жатқызылады:
Банк клиентінің санының өсуі,
Банктегі клиент пен қатысушылардың қаражаттарының өсуі;
Банктік ұйымдастырушылық желісінің өсуі;
Мақсатты бағытталған банктің клиенттері мен қатысушылардың қаражатының бірігуі.
Банктік несие потенциалының тұрақтылығына ұйымдар мен кәсіпорындардың қаражаттарының өтімділігі, оны қолдану тиіміділгі көрсетіледі.
Банктің несие саясаты несиені рәсімдегенде, оны басқарғанда, ұсынғанда банк қызметкерлерімен басқарылатын процедураларды, параметрлерді, стандарттарды анықтайды, яғни несиелендіру процесін қосатын, несиені берудегі алдын ала жүргізілетін жұмыстарды регламенттейтін тұрақты құжатты жазбаша рәсімдегенде жүзеге асырылады.
Несие нарғында банк қызметкерінің аспектілерін регламенттейтін несие саясатының нақты кезеңінің (1 жылға дейін) меморандумын және келесілерді өзіне қосады:
1) Келешек кезеңге банктің несиелік жұмыстарының негізін бағыттау, несие тәуекелін сақтандыру және рентабельділігінің деңгейін қамтамасыз ететін несиелік қызметтің көрсеткіштерін, оның ішінде:
- Депозиттер мен несиелердің қатынасы;
- Активтер мен меншікті капиталдың қатынасы;
- Банктің жалпы актив портфелінің сегментінің лимиті (бір салаға, бір меншік формасына, несиелендірудің бір түріне лимиті). Әдетте лимит көлемі жалпы несие портфелінің көлемінің 25%-нан астамын қосады;
- Клиенттік лимит (акционерлер үшін, өзара қытанас тарихы анықталған клиенттер үшін, жаңа клиенттер үшін, банктің клиенттері еместер үшін);
- Несиелендірудің географиялық лимиті;
- Қамтамасыз етілетін жұмыстарды жүргізудегі талаптар (кепіл түрі, рәсімдеу стандарты, бағалаудағы маржа);
- Құжаттық рәсімдеу және несиемен бірге жүргізілетін талаптар.
2) Несие беру тәртібінің ережесі;
- Несие пролцесінің ұйымдастырылуын;
- Несие мәмілелерінің жобасын дайындау стандарты мен қарыз алушылардан талап тетілетін құжаттар тізімін;
- Қамтамасыз етуді бағалауды жүргізетін ережелерді қарастырады.
Несиелендіру процесін регламенттейтін берілген құжаттар банктің несиелендіруге ішкі дайындығын көрсетеді.
Несиені бері мен алу сферасындағы банктің тактикасы мен стратегиясы несие саясатының негізін құрайды және келесі элементтерді қамтиды:
Шаруашылық субъектілерді несиелендірудегі банктің несие портфелі қалыптасатын мақсатты анықтау (қамтамасыз етудің түрлері, мерзімдері, көлемдері және сапасы);
Несиені өтеу, жүргізу, беру процесіндегі банк бөлімдерінің уәкілеттілігін суреттеу;
Қажетті құжаттар тізімі;
Несиені қамтамасыз етудің жүзеге асырылыуы мен бағалаудың негізгі ережелерін қабылдау;
Несиелендіру операцияларын лимиттеу;
Несие бойынша пайыздық мөлшерлемені қалыптастыру саясаты;
Несие өтінішін бағалау әдістемесі,
Қиындық туғызатын несиелерді сипаттау, оларға талдау жасау.
Несие саясатын жүргізу банктің ресурс құрылымымен байланысты, ал несие саясаты банктің өтімділігімен байланысты болады. Несие классификациясының негізгі критериі олардың қамтамасыз етілуі болып табылады, яғни гаранттың бар болуы кредиторға ссуданы қайтаруды және қарыз алушыдан белгілі бір соманың қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Шаруашылық субъектілерді несиелендірудегі банктік операциялардың нақты түрлерін реттеу және несиелендіру көлемін нормативтік шектеулер көлемімен жүргізіледі және де коммерциялық банктердің өзі өз келешек қарыз алушыларын, несие түрін, ссуда портфелін қалыптастыруын, пайыздық мөлшерлеме көлемін таңдайды. Несие операцияларының табыстылығының жоғарылауы және олар бойынша тәуекелдің төмендеуі екі қарама-қарсы мақсат.
Қаржылық қызметтің барлық сфераларындағыдай, жоғары тәуекелді операциялар инвесторларға тән ережені ұстауы керек - несиелендірудің жоғарғы табыстылығын және жеткілікті тәуекелді салымдарын аз тәуекел деңгейімен салыстыруы керек.
Несие тәуекелін төмендетудің міндетті талаптары - қарыздық портфельді диверсификациялау, онда экономиканың әр түрлі салаларындағы кәсіпорындарға аз соманы қысқа мерзімге беру қарастырылады. Тәуекелді төмендетудің қосымша талаптарына несиені қайтарудағы қамтамасыз етілуін қарастыру, яғни кепіл затын, кепілдемені, сақтандыруды қамтамасыз ету. Бұл ережелерді сақтау барысында несиелік мәмілелердегі жоғалтуларды компенсациялайды.
Несиені нәтижелі басқарудың негізгі элементі жақсы дамыған несиелік саясат пен процедуралар, портфельді жақсы басқару, несиелерді тиімді бақылау болып табылады. Несиелік саясат несиені барлық басқарудың негізін жасайды. ол қарыздарды беретін және рәсімдейтін, оларды басқарылуына жауап беретін банк қызметшілері жақсы түсінідіреді, ол банк басшылығына несие аумағында дұрыс стандарттарды қамтамасыз ететін объективті стандарттарды анықтайды. Несиелік саясат дұрыс қалыптасқан жағдайда үстінен жақсы жүргізіледі және банктің барлық деңгейлерінде ұстап, артық тәуекелден қашып және істің даму мүмкіндігінін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Несиелік саясатты әзірлеу банктің экономиканың қиын және үнемі өзгеріп отыратын жағдайына бейімделу кезінде және оның алдына бұрын болмаған болса да сондай назар аударылмаған міндет тұрғанда аса маңызды болып табылады.
Қорыта келгенде, шаруашылық субъектілерді банктік несиелеудің нәтижелілігі үшін маңызды болып банктің өзінің ақшалай-несие іс-шараларының жүйесі ретіндегі банктің несие беруге дейінгі белгілі бір қаржылық нәтижеге жету үшін жүргізетін несиелік саясатын анықтау болып табылады. Банктің несиелік саясаты несиелерді алудың парамертлері мен процедуралары, несиелерді басқару және оларды несиелік саясат түрінде анықтайды. Несиелік саясатты қалыптастыру мен оны тартудың механизмдерін анықтаумен бірге сапалы несиелік банктік портфельдің жағдайын қамтамасыз ететін банктік несиелеу ұйымдары банк операцияларын несиелеудің әр түрі бойынша және қолданылатын қаржы құралдарын несие технологияларын несиелеудің әдістері, түрлері тәсілдері ретінде есепке алады.
1.2 Шағын және орта бизнесті несиелендіру процесі және несиеқабілеттілікті талдау есебі
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуінде қызмет ету тиімділігінің өсуі, инфрақұрылымдарды қалыптастыруы несиеқатынастарынсыз жүзеге асырылмайды.
Банктердің ақша қаражаттарын орналастыру ҚР Азаматтық Кодексінің талаптарына сәйкес банк пен клиенттер арасындағы несиелік келісім болып табылады.
Егер несие Қазақстан Республикасының заңнамасының шарттарына сәйкес келсе, онда ол банктік қарыз келісімі негізінде беріледі.
Несиелендіру процесі бекітілген уақытта несиені өтемеу сияқты көптеген тәуекел факторларының әсерімен байланысты. Сондықтан банк несие беруде несиеқаблеттілікті анықтауды үйренеді, яғни несиені өтемеуге әкеліп соқтыратын факторларды анықтайды.
Несие қаблеттілікті талдау есебі мен мақсаты банктің өзіне алуға дайын тәуекел деңгейімен жәнеқарыз алушының несиені уақытында және толық көлемде төлеумен анықталады; берілген жағдайда ұсынылуы мүмкін несие көлемі және соңғысы, оны берудің шарттары.
Мұның бәрі тек қана банктің клиенттің белгілі күндегі төлем қаблеттігін бағалауды ғана қажет етумен қатар оның перспективадағы қаржылық тұрақтылығын біле алады. Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығының обьективті бағасы мен несиелік операциялар бойынша тәуекел есебі банкке несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және табыс алуға мүмкіндік береді.
Америкалық аналитиктердің мәліметтері бойынша мерзімі өткен несиелердің 35-40% қарыз алушылардың қаржылық жағдайын терең талдаудың жеткіліксіз нәтижесінде пайда болады дейді.
Клиент банктен несие алу үшін талап етілетін несие сомасына сәйкес келесі мәліметтері бар өтінімді ұсынуы керек:
− мақсаты
− несие көлемі
− қандай мерзімге
− қамтамасыз ету мумкіндігі
Өтінімге несиені беру туралы өтініштің негізінің және банкке келу себебін тусіндіретін құжаттар мен қаржылық есептемелер болу керек.Бұл құжаттар өтінімнің қажет құрамдас бөлігі болып табылады. Олардың нақты терең талдауы банк өкілеттігі қарыз алушымен соңғы интервью жүргізіп және перспективалық келісімге қорытынды жасаған кезде жүргізіледі.
Көптеген елдердің банктерінде осы өтінім мен құжаттардың пакет құрамына сонымен қатар келісілер кіреді:
− қарыз алушы шаруа қожалығының құрылтай құжатының нотариялды бекітілген көшірмесі
− соңғы үш жылдағы кірістер мен шығыстар есебі және баланспен қоса қаржылық есебі. Баланс кәсіпорынның активтер құрылымын міндеттемелерін, капиталын көрсетеді және жылдың аяғына құрылады. Кірістер мен шығындар есебі жылдық кезенді қамтиды және кәсіпорынның кірістері мен шығындары туралы, таза табысы,оның бөлінуі (реервтерге, дивиденттер төлеу т.б) туралы мәліметтер береді
− кассалық түсімдер қозғалысының есебі. Ол кәсіпорынның балансының екі есеп беру кезеңіне негізделген және әр түрлі статьялар мен қор қозғалычының өзгерісін анықтауға мүмкіндік береді. Есеп ресурстарды пайдалануының, қорлардың босатылу уақытын, және кассалық түсімдер дефицитінің пайда болуын толық көрсетеді.
− ішкі қаржылық есептер қарыз алушының қаржылық жағдайын одан нақты мінездейді, оның бір жыл ішінде квартал сайын, ай сайынғы ресурстарға деген қажеттілігінің өзгерісін көрсетеді.
− ішкі оперативті есептің мәліметтері. Балансты құру көптеген уақытты қажет етеді.Бірақ несиелеуші банкке қарыз алушының кәсіпорынды жүргізу үшін дайындалған салыстырмада тұрған оперативті есептің мәліметтері қажет болуы мүмкін. Бұл құжаттар ағымдағы операцияларға және сату, запастар көлеміне т.б. қатысты.
− қаржыландыру болжамы, ол болашақ сатуды бағалау, шығындарды, өнімдерді өндіру үзілісінен, дебиторлық қарыздардан, запастар айналымынан, қолма-қол ақша қажеттілігінен, капитал салымынан тұрады.
Бұл бағалаушы баланс туралы, яғни баланстың шоттар мен кірістер мен шығындар есебінің болашақ кезеңдегі варианттарын болжайды және қолма-қол ақшалардың шығыдалуы мен түсімдерін болжайтын кассалық бюджет туралы.
− салық декларациясы, бұл қосымша ақпараттың маңызды көзі. Бұл құжат қарыз алушының салықты төлеп жүргенін көрсетеді.
− бизнес-жоспар, көптеген несиелік өтінімдер әлі де қаржылық есебі мен басқа да құжаттары жоқ жанадан бастап келе жатқан кәсіпорындарды қаржыландырумен байланысты. Бұндай жағдайда қарыз алушы кәсіпорынның банкке жобаның мақсаты мен оны іске асыру әдісінің мәліметтері бар бизнес-жоспар ұсынады. Құжатта болу керек:
− нарыққа ұсынылатын қызметтер мен өнімдер (патент, лицензияны қоса); зерттеу жоспары.
− салалық және нарықтық болжам (нарықты бейнелеу, өнімдерін ұсынатын басқа да кәсіпорындар және олардың артықшылықтары мен бәсекелестердің әлсіз жақтары);
− маркетинг жоспары(мақсаты, жарнама, нарықтағы өнімдердің қозғалысы бойынша кәсіпорынның құны т.б.);
− өндіріс жоспары (өндірістік қуатқа, жұмыс күшіне, құрылғыға қажеттілік т.б.);
−басқару жоспары (кәсіпорын құрылымы, жүргізуші органдары т.б.);
− қаржылық жоспар (қлома-қол қозғалысының болжамы, алдағы үш жылға перспективалық балансы);
Несиелеуші қызметкер болашақ қарыз алушымен келіссөз жүргізеді. Бұндай кездесулер несиелік инспектрге несиелік келісімнің маңызды детальдарымен қатар, қарыз алушының профессионалдық дайындығын бағалайды.
Шет ел банктерінің тәжірибесі потенциалды қарыз алушымен танымдық келіссөз жүргізу келесі сұрақтарға қатысын көрсетеді (кесте 2).
Кесте 2. Несиелік қызметкердің потенциалды қарыз алушыға сұрақтары
1.Клиент және оның кәсіпорыны туралы мәліметтер:
− кәсіпорынның құқықтық формасы қандай
− қашан құрылды
− қамтамасыз етуге ұсынылған мүліктің құны қашан бағаланды
− бұл мүлік есерген бе
− оны сақтау бойынша ұсталыным уақыты қандай
− кәсіпорынның иесі кім (басты акционер немесе жарнашы), ол қанша акцияны игереді
− менеджерлердің ынтасы мен дәрежесі қаншалықты
−кәсіпорын табысты ма
− негізгі клиенттері кім- кәсіпорынның сатып алушылары мен
− қандай шарттарда тауарлары (қызметтері) сатылады?
2.Сұралған несие туралы сұрақтар
− клиент қандай сомаға несие алғысы келеді
− бұл сома олармен қалай анықталған
− қаржылық қажеттілігінің болжамы жеткілікті құрылған ба
− клиент несие алуда активтер қызметінің мерзімін, несиенің көмегімен қаржыландыру шарттарын есептеуде ме
− клиенттің несиені мерзімінде өтеу мүмкіндігін несие шартында есептеуде ме?
3.Несиені өтеу туралы сұрақтар
− клиент несиені қалай өтейді
− операциондық цикл кезеңінде кәсіпорын қанша қолма-қол қаражат алады
− клиентте несиені өтеуде арнайы көздері бар ма
− тапсырысқа кепіл беретін заңды тұлғалар бар ма
− олардың қаржылық жағдайы қандай?
4.Несиені қайтаруды қамтамасыз ету туралы сұрақтар
− қамтамасыз етудің түрі қандай
− қамтамасыз етудің иесі кім
− қайда және ол кімнің бақылауында тұр
− қамтамасыз етуге ұсынылған мүліктің бағасы қалай бағаланды?
5.Клиенттің басқа банктермен қарым қатынасы туралы сұрақтар
− нақты осы уақытта банктердің қандай қызметтерін пайдалануда
− басқа бантерден несие алуға жолықты ма
− клиент неге дәл осы банкке келді
− клиенттін өтелмеген несиелері бар ма, оның сомасы және өтеу мерзімі?
Несиелендірудің бірінші этабында банкке анықтау керек:
А. Қарыз алушының төлемқаблеттігін, сенімділігін.
Б. Несиені қайтаруды қамтамасыз етілуінің деңгейі және несиелік өтінімнің негіздемесі. Банк қажет жағдайда несиелік ұсынысқа өзінің талаптарын өзі таңдай алады және оны қарыз алушымен таныстырады.
В. Банктін несиелік саясатына несиелік ұсыныстың және оның несиелік потфелінің қалыптасу құрылымына сәйкестігі.
Кейбір экономика салаларындағы несиелеумен айналысатын банктік қызметкерлерге кәсіпкерлік білімі жеткіліксіз болса, кісіпорындарға несие беруді тоқтата тұру керек. Шынында, банк осы жағдайда несиелік ұсынысты бағалау үшін компетентті эксперттерді тартуы мүмкін.
Бірақ бұл банктін шығындарының өсуіне әкеледі және несиелендірумен байланысты тәуекелдерден кепіл бола алмайды.
Несиелік инспетор қарыз алушыға өтінім дайындауға көмектесе отырып, оның кіріс көлемін және активтер құндылығын анықтайды (жоғары өтімділікті бағалы қағаздар немесе жинақтаушы салымдар сияқты) несиені өтеу үшін. Клиенттің жазбаша түрдегі мәліметтерінен гөрі одан ауызша жауаптар алу көбірек ақпарат береді.
Несиелік инспекторлер қарыз алушының тек қана кіріс көлеміне ғана емес, оның тұрақтылығына да мән береді (заңды және жеке тұлғалар) олар клиенттен таза табысы жайлы ақпарат алғысы келеді (яғни, барлық ұсталымдар мен төлемдерден кейінгі табыс)
Клиент кірісінің көлемі мен тұрақтылығын көрсететін көрсеткіштер ол оның есеп айырысу шотындағы орташакүндік қалдығының мәләметтері. Инспектор бұл мәліметтерді сәйкесінше банктен алынған ақпараттармен салыстырады.
Клиенттің банкте есеп айырысу шотында қомақты қалдықты ұстап тұруы оның қаржылық жағдайының, несиені өтейтіндігінің куәландырады.
Несиелік инспекторлер қарыз пирамидасы дегенге, яғни қарыз алушы бір фирмадан несие алып немесе басқа несиелеушіге қарызын төлеу үшін банктен несие алса, оған немқұрайлы қарайды.
Инспектордың бақылауынан клиенттің несиелік карточкасы бойынша қарызының өсуі және клиенттің шотынан жазылып берілген чектердің жиі қайтарылуы кетпейді.
Несиелендіру бойынша жұмыстың соңғы этабында инспектор клиенттің ұқыптылығын және оған ақпараттың дұрыс жеткізілгенін анықтай алады. Қарыз алушының ұсынған бүкіл құжаттарын тексеріп, келіссөз жүргізіп, сұрақтардан алынған ақпараттарды бағалағаннан кейін инспектор банк жүргізушілерімен және бөлім бастығының келісімімен клиентпен жұмысты жалғастыру немесе қайтарып жіберу жайлы шешім қабылдайды.
Егер клиентпен жұмысты жалғастыру жайлы шешім қабылданса, онда инспектор несиелік досьені жинақтап, клиенттің несиеқаблеттігін нақты анықтап, іске асырады.
Кесте 3. Шаруашылық субъектілердің несие алу қабілетін бағалау
№
Көрсеткіштер
Есептеу формуласы
1
Ағымдық өтімділік коэффициенті
Ағымдық активтер
Ағымдық міндеттемелер
2
Меншікті айналым қаражатымен қамтамасыз ету коэффициенті
Меншікті айналым қаражаты
Ағымдық активтер
3
6 ай мерзімге төлем қабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті
,
Мұнда:
мен - ағымдық өтімділіктің кезең басы мен соңындағы нақты мәні;
Пу - белгіленген кезең (6 ай);
Кn 1 болғанда кәсіпорынның жақын 6 айда төлем қабілеттілігін қалпына келтіру мүмкіндігі жоқ.
Егер Кn 1 болса, кәсіпорын аз төлем қабілетін қалпына келтіре алады.
4
3 ай мерзімге төлем қабілеттілігін жоғалту коэффициенті
,
Кv 1 болса, кәсіпорын жақын 3 айда төлем қабілетін жоғалтуы мүмкін.
Егер Кv 1 болса, кәсіпорын жақын 3 айда аз төлем қабілеттілігін жоғалтпауы мүмкін..
Қарыз алушыға несие берер алдында банк оның несиеқаблеттігін, төлемқаблеттігін және қаржылық тұрақтылығын бағалау керек. Сонымен қатар төлемқаблеттілік пен несиеқаблеттіліктің екі түрлі түсінігі бар.
Шаруашылық субьектілердің төлемқаблеттілігі- бұл оның бүкіл міндеттемелер мен қарыздар түрлерін уақытында төлеу икемдігі мен мүмкіндігі. Сонымен қатар несиеқаблеттілік те шаруашылық субьектілердің несиелік қарызды төлеу мүмкіндігімен мінезделеді.
Бірақ несие қаблеттілік мінездемесі төлемқаблеттілікпен салыстырғанда басқаша болу керек, себебі, ол несие бойынша банкпен қабылданған кепіл ретінде мүлікті сатудан түскен түсім есебінен несиені өтеуі мүмкін.
Қарыз алушының несиеқаблеттігін білу үшін оның алдыңғы кезеңдегі қызметінің талдау мәліметтерін қарастыру қажет. Сонымен қатар кәсіпорынның өз міндеттемелерін өтеу мүмкіндігі оның есептемеде бар кәсіпорынның міндеттемелерімен салыстырумен жүргізіледі.
Мәліметтер есебін қолдану кезінде несие алушының төлемқаблеттігі мен қаржылық тұрақтылығының бағалануы тек соңғысы ретінде қарастырылады.
Аудиторлық ұйымдармен жүзеге асырылатын тексерістер қарыз алушының несиеқаблеттігін бағалау үшін қолданады. Мұндай тексерілімдер пайдасының төмендеуі ондағы мәліметтер есебінің қолданумен байланысты. Қарыз алушының несиеқаблеттігін бағалау негізіндегі кемшіліктер алдағы кезеңдегі істің жағдайының мәліметтер есебіне негізделуіне байланысты.
Қарыз алушының алдағы кезеңде несиені беруде негіздеме шешім қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын болжамдауда шет елдік тәжірибені қолдану мақсатқа лайықты.
Несие қаблеттілікті бағалау кезінде алдағы жағдаяттың өзгерісімен қоса қарыз алушыға өнімді өткізуден түскен қаражаттың нақты қолда барын есепке алу керек
Пайыз мөлшерінің көлемі қарыз алушының шығынының ұлғаюына, сәйкесінше оның несиеқаблеттігіне көрсетіледі. Әрине бұны несиеқаблеттілікті бағалау кезінде есепке алу қажет. Қарыз алушының төлем тәртібінің жағдайы оның несиеқаблеттігінің мінездемесіне аз емес мәнді игереді.
Кәсіпорынның несиеқаблеттігін бағалау кезінде жеткізушіге, банкке, қаржылық органдарға оның өтелмеген төлемдерін, мерзімін өткізіп алған төлемдер сомасын әр түрлі несиелік қарыздың түрлеріне жатқызбай, дербес тікелей топ ретінде қарастыруы керек.
Қарыз алушының несиеқаблеттілік деңгейінің өсуі оның уақытында өтеу жауапкершілігінің өсуімен және банктің несиелендіру кезінде талаптарының қаталдығымен байланысты.
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, мұның барысында өндірісте жасалған құн шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, ала олардың әрқайсысында мақсатты арналым бойынша бөлінеді. Осыған байланысты ол түрлі экономикалық категориялардың көмегімен жүзеге асады, бұлардың әрқайсысы ерекше, тек өзіне тән рөлдерді орындайды.
1.3 Шағын және орта бизнесті қысқа мерзімді несиелендірудің әлемдік тәжірибесі
Клиенттің қаржылық жағдайын және банкке қарызын уақытында өтеудегі оның сенімділігін талдауда көптеген әдістердің түрлері бар. АҚШ банктерінің тәжірибесінде клиенттердің іріктеу критерийлері СИ әрпімен басталатын Алты Си ережесін қолданылады.
1.Қарыз алушының мінезі. Несиелік инспекторлер кәсіпорынның несиені алудағы мақсаттылығын дәл көрсететін және өтейтініне сенімді болу керек. Егер инспектордың сұралған несиеге сәйкес қатысты мақсатына сенімді болмаса, онда ол анықталу керек. Егер бұндай жағдайда несиелік инспекторлер: клиенттің қарыздық қаражатқа қатысты жауапкершілігі бар ма? Банктін сұрақтарына дұрыс жауап беруде ме? және несие бойынша қарызды төлеуге бар күшін салады ма? соны орнатуы керек.Клиенттің барлық қарызын өтеудегі жауапкершілігін, шынайлығын несиелік инспектор оны қарыз алушының мінезі деп атайды.
Егер несиелік инспекторде қарыз алушының бүкіл ұсынған құжаттарын зерделеп және онымен сұхбат жүргізгенде несиені өтеу мүмкіндігіне қатысты күмән туса, онда клиентті несиелендіруден бас тарту керек.
2.Қарызға алу мүмкіндігі. Несиелік инспектор несие сұраушы кәсіпорынның несиелік өкімді және несиелік келісім-шартқа қол қоюға заңды құқығы бар екеніне сенімді болу керек.Клиенттің мінездемесінің деректері оның несиелік құжатты қарызға алу мүмкіндігі ретінде мәлім. Мысалы, АҚШ штатарының және Ресей региондарының көбісінде кәмелетке толмағандар (яғни, 18 және 21жасқа жетпегендер) несиелік келісім-шарт бойынша жауап беруге құқығы жоқ. Банк бұндай несиені өндіріп алу кезінде қиыншылықтарға соқтығысады.
3.Ақша қаражаттары. Несиелік өкімнің кез-келген сәті қарыз алушының несиені өтеу мүмкіндігінің анықтамасында құралады. Жалпы қарыз алушы онымен алынған несиені өтеудін үш көзін ғана иеленеді:
а) қолма-қол ақша ағыны
б) стау немесе активтер ликвидациясы
в) қаржыны тарту
Кез-келген осы көрсетілген көздердің бірі несиені өтеу үшін қаражаттың қалдық сомасын қамтамасыз етуі мүмкін. Бірақ банкирлер қарыз алушының несиені өтеуден негізгі көзі ретінде қолма қол ақша ағының тандауын қалайды, себебі активтерді сату қарыз алушының балансын нашарлатуы мүмкін, ал оның қосымша қарыз алуы банктін алашақ ретінде бағдарын әлсіретуі мүмкін. Кәсіпорынның қолма-қол ақша ағынының жеткіліксіздігі оның қаржылық жағдайының және кредитормен қарым-қатысының нашарлауын көрсететін маңызды көрсеткіш болып табылады. Қолма-қол ақша ағыны деген не? Бухгалтерлік есептің көзқарасы бойынша, ол былай анықталады:
Қолма-қол ақша ағыны = Таза табыс + Амортизация + несиелік қарыздыңөсуі -
тауарлы - материалдық запастарқұндылығының өсуі
және дебиторлыққарыздың өсуі
Бұл формуланың бір артықшылығы оның көмегімен банктің несиелік инспекторлері клиент қызметіндегі оныңменеджерлерінің ынтасы мен біліктілігін, сонымен қатар нарықтық жай-күйіндегі жұмыс шартының кейбір жақтарын анықтай алады. Коммерциялық несиені құбылмада тұрып артықшылықпен пайдаланып тұрған қарыз алушы банкке ол мәселелі клиент болып табылады. Банктердің көбісі оған несие беруде мақсаттыға лайықты сәйкес күмәнді сезінеді.
4.Қамтамасыз ету. Несиелік өтінім бойынша қамтамасыз етуді бағалау кезінде несиелік инспектор мынадай сұрақтарға жауап алуы керек: қарыз алушы несие бойынша қажетті қамтамасыз етуді ұсыну үшін ол жеткілікті капиталмен немесе сапалы активтерін орналастырады ма? Несиелік инспектор мінездеменің: қызмет мерзімі, қарыз алушының активтердің құрылымы және жағдайы деген түрлеріне аса маңызды көңіл бөледі. Егер қарыз алушының активтері ескірген технологиялар және құрылғылар болса, бұндай активтерді қарыз алушының несиені өтеудегі оның кірісі жеткіліксіз болса оны қолма-қол қаражатқа айналдыру қиынырақ болады, онда оларды несиені қамтамасыз етуде құндылығы зор болмайды.
5.Шарт. Несиелік инспектор қарыз алушының салаға сәйкес ісінің қалай жүріп жатқаның, сонымен қатар экономикалық және басқа да шарттағы өзгерестер оның несиені өтеу процесіне қалай әсер ететінің білуі керек. Банктердің көбісі экономикалық жағдайдағы шарттар мен салалардың жағдайын бағалау үшін базалық мәліметтері бар ақпараттық орталық құрып, әр түрлі ақпараттық материалдар және олардың қарыз алушылары әсер етудегі салалар бойынша ғлыми зерттеулердің қорытынды құжаттарын жинайды.
6.Бақылау. Қарыз алушының несиеқаблеттігін бағалаудың мынадай сұрақтарға жауап алумен салыстыратын соңғы фактор бақылау: құқықтық, экономикалық және саяси заңдарының өзгерісі қарыз алушының қызметіне және оның несиеқаблеттігіне әсері қаншалықты.
АҚШ банктерінің алты Си ережесі деп аталатын схема көрсеткіші қарыз алушының сенімділігінің және несиеқаблеттігін бағалаудың көптеген бір тәсілдемесі. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің банкілері несиеқаблеттілікті бағалау үшін үлкен көлемдегі ауыр көрсеткіштер жүйесін қолданады. Бұл жүйе қарыз алушының мінездемесінен тәуелді сараланған (фирма, жеке тұлға, қызметінің түрі), сонымен қатар клиенттің қалдық және айналым есептемесінің көрсеткіштеріне негізделе алады.
Солай американдық экономистер несиеқаблеттілікті бағалаудың жүйесін есептеменің қалдық көрсеткіштеріне құрылуымен тізімдейді. Американдық коммерциялық банктер негізгі көрсеткіштердің төрт тобын қолданады, ол: фирма өтімділігі, капитал айналымы, қаражаттарды және табыстылықты тарту.
Бірінші топқа өтімділік (Кө) және орнын толтыру (Кортолт) коэфициенттері кіреді. Кө - өтімділікті қаражаттың және қысқа мерзімді қарыздық міндеттемелердің арақатысы. Өтімділікті қаражаттар ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді сипаттағы дебиторлық қарыздан жинақталады. Қарыздық міндеттемелері қысқа мерзімді сипаттағы несиелер бойынша (жақындағы өтеу мерзімі), вексельдер бойынша, өтелмеген талаптардан және тағы басқа қысқа мерзімді міндеттемелерден құралады. Кө клиенттің таяу келешекте айналым капиталын бағалау негізінде оның жеделді және уақытында қарызын өтеу мүмкіндігін болжайды. Кө неғұрлым жоғары болса, несиеқаблеттілік соғұрлым жоғары болады. Кор.толт.- айналым капиталы мен қысқа мерзімді қарыздық міндеттемелердің арақатысы. Айналым капиталы ақша қаражаттары мен дебиторлық қарыздан басқа тауарлы-материалдық запастар құндылығының бағасын қосады. Кор.толт. несиелендірудің шегін, қарызды өтеу үшін клиент қаражатының жеткіліктігін көрсетеді. Егер Кор.толт. бірден аз болса, онда несиенің шекарасы бұзылған, онда қарыз алушыға ары қарай несие беруге болмайды: ол несиеқаблетсіздікті болып табылады.
Екінші топқа жататын айналымдылық капитал көрсеткіштері айналым активтерінің сапасын көрсетеді және Кортлот өсуін бағалау үшін қолданылуы мүмкін. Мысалы, осы коэффициенттің запастардың өсу есебінен мәнінің өсуі кезінде және бір уақытта олардың айналымдылығының баяулауын қарыз алушының несиеқаблеттігінің өсуі деп қорытынды жасауға болмайды.
Тарту коэффициенті (Ктарту) бағалау көрсеткішінің үшінші тобын құрайды. Олар барлық қарыздық міндеттемелердің жалпы активтер сомасына немесе негізгі капиталға қатысы ретінде есептеледі; фирманың қарыздық қаражаттардан тәуелділігін көрсетеді. Тарту коэфффициенті неғұрлым жоғары болса, соғырлым қарыз алушының несиеқаблеттілігі нашар болады.
Үшінші топпен фирманың табыстылығын сипаттайтын төртінші топтың көрсеткіштері тығыз байланысты. Оған кіріс мөлшері, кірістегі пайда үлесі, акцияға пайда мөлшері жатады. Егер қарыздық қаражаттардан фирманың тәуелділігі өссе, онда тарту коэффициенті негізінде бағаланатын несиеқаблеттіліктін төмендеуі түсімнің өсуімен комписерленеді.
Осы аталған көрсеткіштердің барлығы бір-бірімен байланысты және бір жүйені құрайды. Кәсіпорынның несиеқаблеттілігін бағалау үшін негізгі көрсеткіштерден басқа қосымшаларды қолданылуы мүмкін. Мысалы, меншік капиталымен қамтамасыздандырылғанының көрсеткіштері, рентабельділігі.
Француздық коммерциялық банктер несие қаблеттілікті бағалауда үш блокты қосады:
1) кәсіпорынның бағасы және оның балансының талдауы тағы басқа есептемелері.
2) клиенттің несие қаблеттілігінің коммерциялық банктермен жеке қабылданған әдістемелері негізіндегі бағасы.
3) несие қаблеттілік бағалау үшін Франция Бантерінің берілген карточкаларының қолдануы.
Қызметтер нәтижесінің есебі негізінде келесі көрсеткіштер анықталады.
Кесте 4. Несие қаблеттіліктің көрсеткіштері
Көрсеткіш
Анықтау әдісі
Сатудан түсім
Жалпы коммерциялық табыс немесе коммерциялық маржа (ЖТ)
Сатудан түсім - игерілген тауарлы-материалдық құндылықтар бағасы және дайын өнім
Қосылған құн (ҚҚ)
ЖТ - эксплуатациондық шығын
Жалпы эксплуатациондық табыс (ЖЭТ)
ҚҚ - еңбекақыға шығындар - еңбекақыға салықтар - демалысқа төлемдер
Жалпы эксплуатациондық нәтиже (ЖЭН)
ЖЭТ - несие үшін пайыздық төлемдер + басқа мекемелерге қаражат салудан кірістер - тәуекл қорына есептелімдер
Өзін-өзі қаржыландыру үшін қолданылуы мүмкін түсім (ӨҚ)
ЖЭН - мекеме қызметкерлері арасында бөлінетін пайда - түсімге салық
Таза табыс (Т)
ӨҚ + немесе - кірістер (шығындар) + қоғалмайтын мүліктің амортизациясы
Баланс және басқа да есептемелердің формалары біріншіден қалдық көрсеткіштердің арақатысын бағалау үшін, екіншіден коэффициенттерді есептеу үшін.
Әрбір көрсеткіштер 4 баллға дейін бағаланады, жалпы қорытынды балмен анықталады. Бұл қорытындыға айналым капиталының жеткіліктігінен тәуелді А,Б,С және Д литерлері қосылады. Жеткіліктік айналым капиталының және қосылған құнның арақатынасы негізінде бағаланады. Көрсетілген арақатысының мөлшері - 20%. Литер және балдардың сомасы клиенттің несиеқаблеттігінің деңгейін анықтайды.Сонымен қатар Франция банкінің картотека мәліметтері де есептеледі. Бұл картотека 4 бөлімнен тұрады. Біріншіден кәсіпорын балансындағы активтерінің көлеміне тәуелді 10 топқа бөлінеді. Әр топқа анықталған әріптер қойылады, литер (А-дан К дейін). Екінші бөлімі кәсіпорынның арақатынасындағы сенімділікті білдіруде жіберілуі мүмкін несиенің баға белгіленімі болып табылады.
Бұл картотека қаржылық жағдайды және рентабельділікті білуде, сонымен қатар клиенттің коммерциялық тығыз байланысы бар жүргізушілердің, капитал үстаушылардың және кәсіпорынның бағаларына негізделеді.
Несиелік баға белгіленімі кәсіпорынды 0 ден 6 дейін шифрді орнататын жеті топқа бөлінеді.
Үшінші бөлімі кәсіпорынның төлемқаблеттігі бойынша жіктейді. Франция банкі өтелмеген төлемдердің барлық жағдайын тіркейді және одан тәуелді ретінде коммерциялық банктердің клиенттерін 7, 8 немесе 9 шифрі орнатылған 3 топқа бөледі. 7шифрі соңғы үш жыл ішіндегі төлемдердегі қиыншылықтың болмауын білдіреді. 8 шифрі кәсіпорынның төлемқаблеттігінің қауіп қатерге қоймайтын қолма-қол ақша қаражаттарымен байланысты уақытша қиыншылықтары.
Картотеканың төртінші бөлімі клиенттердің барлығын екі топқа бөледі: Франция банктеріндегі ескерілуі мүмкін немесе жоқ кәсіпорындар, вексельдер және бағалы қағаздар.
Клиенттің несиеқаблеттігін бағалау әдістері кленттердің сипатына тәуелді сараланған, кәсіпорындар мен жеке тұлғалар үшін түрліше. Мысалы:Францияда несиеқаблеттілік айналым көрсеткіштері негізінде. Талдау заты ұзақ мерзімді қарыздардың және меншікті қаражаттардың арақатысы ретінде пропорциялар, тұрақты меншікті ресурстар мен активтер сомасы, өндірістің өсу қарқының салыстыру бойынша шығындар мен залалдар динамикасының арақатысы болып табылады. Фирманың есептемелер мәліметтері кәсіпорынның біртекті балансы негізінде құрылатын жалпы баланстың мәліметтерін талдаудың негізгі бағыттарының бірі банк тәуекелділігін анықтау болып табылады.
Қолма-қол қаражат жағдайының көрсеткіштері кәсіпорынның даму деңгейімен, оның тиімділігі мен айналым қаражаттарына қажеттілік сапасымен бағаланады. Соңғы көрсеткіштері қоймадағы дайын өнім мен шикізат қалдығының айналым жылдамдығы негізінде, сонымен қатар жеткізулердің есептеу мерзімі.
Клиенттің несиеқаблеттігін бағалау әдістемесіндегі варианттардың бірі ретінде коммерциялық банктерге Credit Lione банкінің әдістемесін келтіруге болады.
Бұл әдістеме клиенттің есеп нәтижесінде қамтылған айналым мәліметтерінде құрылған. Әдістеме бес коэффициенттен құрылған бағалау жүйесін көрсетеді:
ЖЭТ
1) К1= -- -- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: ҚР-ғы шағын және орта бизнесті несиелендіру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Шағын және орта бизнесті несиелендірудің теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1Шағын және орта бизнесті несиелендірудегі несие саясаты ... ... ... ... .
1.2 Шағын және орта бизнесті несиелендіру процесі жәненесиеқабілеттілікті талдау есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3Шағын және орта бизнесті қысқа мерзімді несиелендірудіңәлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚР-да шағын және орта бизнестідамытудың негізгі мәселелері және жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Шағын және орта бизнесті қысқа мерзімді несиелендірудің негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу тәуекелділігін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 ҚР-да шаруашылық субъектілерін несиелендіру жүйесін
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
5
5
9
14
20
20
25
31
34
35
Кіріспе
Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі шағын және орта бизнес субъектілерін жетілдіру болып табылады. Шағын және орта бизнес субъектілері өркениетті елдерде әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне айналуда. Шағын және орта бизнес субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Әдетте, шағын және орта бизнес субъектілерінің дамуынан келесі мәселелер шешімін табады:
oo қоғамдық қатынастарды толық қанағаттандыратын бәсекелестік және нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
oo тауар ассортиментінің кеңеюі;
oo өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
oo жеке қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
oo қосымша жұмыс орындарының пайда болуы;
oo еңбекке қоғамның жекелеген кейбір топтарын тарту;
oo экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпалы;
oo жерді, шикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалану;
oo мемлекеттен тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алуы немесе қолға алуы.
Курстық жұмыстың негізінде шағын және орта бизнес субъектілерінің осындай, басқа да функциялары шаруашылық субъектілерін дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызып, экономиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға болады деген ой жатыр.
Демек бұл курстық жұмыс халықтың әлеуметтік-экономикалық дамуына серпін беретін күштердің дамуының біртұтас үрдісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылған.
Шағын және орта бизнес субъектілерін қысқа мерзімді несиелендіру бүгiнгi таңда өзектi мәселелердiң алдыңғы қатарында тұр.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты: еліміздегі шағын және орта бизнес субъектілерін қысқа мерзімді несиелендіру жағдайын және оның негізгі мәселелері мен оны шешу, жетілдіру жорлдарын қарастыру, талдау.
Жұмыстың тақырыбы бүгінгі таңда өзекті, барлық кәсіппен айналысатын субъектілер үшін ең басты қиындықтары болып отырған несиелендіру мәселесіне арналып отыр. Сондай-ақ бұл үкiметiмiздiң кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасына сәйкес, болып табылады.
Жұмыста негізінен мынадай мәселелерді талдау, шешу көзделген:
Коммерциялық банктердің несиедендіру процесі мен несие саясаты;
Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудің мәні мен қажеттілігі және оның әлемдік тәжірибесі;
шағын және орта бизнес субъектілерін қысқа мерзімді несиелендірудің негізгі мәселелері;
ҚР-да шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіру жүйесін жетілдіру жолдары.
Жұмыстың теориялық бөлiмiнде зерттеудiң үлгiлеу, талдау тәсiлдерi қолданылған.
Жалпы жұмысты жазу барысында экономикалық-статистикалық, монографиялық, сондай-ақ салыстыру, эксперимент сияқты зерттеудiң талдау тәсiлдерi қолданылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік оқулықтар, мемлекеттік бағдарламалар мен республикалық статистика агенттігінің материалдары, сонымен қатар, зерттеу объектісі болып табылатын АҚ Банк Туран Алем банкі басқармасы мәліметтері және шаруашылық субъектілерін несиелендіру бойынша жасалған жылдық есептер, ағымдық баспасөз беттерінде, ғылыми-зерттеу конференцияларында жарияланған мақалалар мен авторлық ғылыми-тәжірибелік жұмыстар пайдаланылды.
Жұмыстың құрылым логикасы келесі қағидаларға негізделген:
1. Шағын және орта бизнес субъектілерін қысқа мерзімді несиелендіруді осы саладағы көкейкесті мәселелері тұрғысынан талдау әлдебір өзгерістердің салдары мен ақырғы мақсаттарын неғұрлым толығырақ бағалауды мүмкін етеді.Осы қағидаға шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудің негізгі көрсеткіштеріне талдау берілген, дамытудың қажеттiлiгi ашып көрсетiлген.
2. Нарықтық өзгерістер тұсында жиналған қаржы-несиелік қатынастардағы қателіктер елдегі шаруашылық субъектілерінің дамуына кедергі жасап, қоғамның мойнына шексіз жүк болып орналасты. Осы орайда шағын шаруашылық субъектілерін қысқа мерзімді несиелендіру тиімділігі жөніндегі мәселе заңды түрде туындады.
3.Жұмыстың 2 - бөлiмiнде шағын және орта бизнес субъектілерін қысқа мерзімді несиелендірудің болашақтағы даму бағыттары анықталып, жалпы осы сала мәселелерін шешу жолдары мен жетілдірудің жүзеге асырылатын шаралары мен жобалары қарастырылған. Шаруашылық субъектілер үшін банктердің қолдан келетін мүмкiндiктері қарастырылған.
Шағын және орта бизнессубъектілерін қысқа мерзімді несиелендіру жөніндегі мемлекеттік саясат тиімді нәтижелерге жету үшін кәсіпкерлердің қатысуы, тартылуы мен өздерін өздері дамытуын қолдау үшін жағдай жасалуы қажет. Бұл адамдарға өкілеттілікті беруді, олардың бейтарап қызметтері барысында варианттар іздестіруге, шешімдер қабылдау мен оларды жүзеге асыру жауапкершілігін мойнына алуға деген білім алуды, дағдылануды және ептілікке үйренуді көздейді. Мұндай қатысу механизмдерін енгізу мен кеңінен тарату шаруашылық субъектілерін жаңа сапалық деңгейде дамытады.
1 Шағын және орта бизнесті несиелендірудің теориялық негізі
1.1 Шағын және орта бизнесті несиелендірудегі несие саясаты
Кез келген банк несие берудің алдында несие саясатын анықтауы тиіс (өзінің басқа да қызметтеріне бағытталуы керек, яғни депозиттік, пайыздық, тарифтік, техникалық, кадрлық, клиенттерге қатысты, бәсекелестерге қатысыты және т.б.), сонымен қатар несие саясатының тәжірибелік қызметіне ауысуын қадағалауы тиіс.
Шаруашылық субъектілердің несиелендірудегі несие саясаты - анықталған қаржылық қорытындыларға жету үшін банкпен жүргізілетін ақша-несие шараларының жүйесін білдіреді және банктік саясаттың бір элементі болып табылады.
Несиені беру мен алу сферасындағы банктің стратегиясы мен тактикасы оның несие саясатының негізі болып табылады. Несие саясаты стратегия бөлімінде несие нарығындағы нақты шаруашылық субъектілерді несиелендірудің мақсаттары мен принциптерін, приоритеттерін қосады, ал тактика бөлімінде несие мәмілелерін жүзеге асырғандағы оның мақсатын жүзеге асырудағы банкпен қолданылатын қаржылық және тағы басқа құралдары, несие процесін ұйымдастыру тәртібі.
Шетел тәжірибесінде несие саясатының қалыптасуы, біріншіден, директор кеңесімен бектілген стратегияны анықтау, екінщіден, шаруашылық субъектілерді несиелендірудің стратегиялық бағытталған қызметін жүзеге асыруды қамтамасыз ететін несиелік операцияларды жүзеге асыру.
Несиелендіру сферасында шаруашылық субъектілердің алдына қойған жеке мақсаттарында келесі шарттар негізгі рөлді атқарады:
Келешек кезеңге шаруашылық субъектілер қызметінің жалпы мақсатын белгілеу, табыстылықпен және өтімділікпен байланысты;
Мемлекет бойынша орталықтандырылған несие ресурстарын несиелік салымдардың жалпы сомасына қатынасымен қоса, несие нарығын дұрыс талдау;
Шаруашылық субъектілердің ресурстік базасын дамыту перспективаларының анықтылығы;
Несие портфелінің сапалығын дұрыс бағалау;
Персонал біліктілігінің динамикалық деңгейін есептеу.
Шаруашылық субъектілерді несиелендірудегі коммерциялық банктердің несие процесін ұйымдастыру бір-бірімен тығыз байланысты принциптерге сүйенеді:
1) Клиентпен ұзақ мерзімді немесе бір реттік несиелік мәмілені анықтайтын өзара қатынас принципі (клиенттерге қызмет көрсету сапасын жоғарылату, олардың сұраныстарын қанағаттандыру).
2) Несие ісіндегі банк приоритеті, яғни берілген ссудалардың түрімен, сондай-ақ несиені қайтарудағы қамтамасыз ету формасына байланысты болады.
3) Моральды құндылықтар жүйесі, оның ішінде, тәртіптік, өзара сенімділік, шындылығы.
Несие саясатын қалыптастырғанда банк объективті және субъективті факторларды есепке алуы тиіс.
Ақша-несие шараларының жүйесі болып табылатын несие саясатын қалыптастырудың бірінші сатысында банктің аналитикалық және маркетингтік қызметтері жүргізіледі. Онда мемлекеттегі макроэкономикалық жағдайды бағалау, потенциалды қарыз алушылардың қызметін бағалау, таңдап алынған несиелендіру бағытының жүйелі динамикасын талдау, ссуда алушылардың әр түрлі категорияларымен банк персоналдарының жұмысқа әзірлігін тексеру, банкішілік нормативті құжаттарын есепке алу жүзеге асырылады.
Шаруашылық субъектілерді несиелендірудегі коммерциялық банктердің несие саясаты несиелік потенциалдың көздерінен және экономикалық жағдайлардан негіз алады. Оны сәтті жүзеге асыру үшін банкке несиелік потенциалдың қаражатының ағымына әсер ететін факторларды есепке алу керек. Несиелік потенциалдың қаражатын қалыптастырғандағы банк саясатының тиімділігіне әсер ететін факторларды қарастыруы керек.
Кесте 1. Шаруашылық субъектілерді несиелендірудегі банктің несие саясатын анықтайтын факторлар
Макроэкономикалық
Мемлекеттік экономиканың жалпы жағдайы, Қазақстан Республикасының ақша-несие саясаты
Салалық және аймақтық
Банкпен қызмет көрсетілетін аймақтар мен салалардың экономикалық жағдайы, клиенттер құрамы, олардың несиеге қажеттілігі, бәсекелес банктердің көлемі
Банкішілік
Банктің өзіндік капиталының көлемі, пассивтердің құрылымы, персоналдың жұмыс қабілеттілігі
Несиелік потенциал көздеріне келесі негізгі нысандар жатқызылады:
Банк клиентінің санының өсуі,
Банктегі клиент пен қатысушылардың қаражаттарының өсуі;
Банктік ұйымдастырушылық желісінің өсуі;
Мақсатты бағытталған банктің клиенттері мен қатысушылардың қаражатының бірігуі.
Банктік несие потенциалының тұрақтылығына ұйымдар мен кәсіпорындардың қаражаттарының өтімділігі, оны қолдану тиіміділгі көрсетіледі.
Банктің несие саясаты несиені рәсімдегенде, оны басқарғанда, ұсынғанда банк қызметкерлерімен басқарылатын процедураларды, параметрлерді, стандарттарды анықтайды, яғни несиелендіру процесін қосатын, несиені берудегі алдын ала жүргізілетін жұмыстарды регламенттейтін тұрақты құжатты жазбаша рәсімдегенде жүзеге асырылады.
Несие нарғында банк қызметкерінің аспектілерін регламенттейтін несие саясатының нақты кезеңінің (1 жылға дейін) меморандумын және келесілерді өзіне қосады:
1) Келешек кезеңге банктің несиелік жұмыстарының негізін бағыттау, несие тәуекелін сақтандыру және рентабельділігінің деңгейін қамтамасыз ететін несиелік қызметтің көрсеткіштерін, оның ішінде:
- Депозиттер мен несиелердің қатынасы;
- Активтер мен меншікті капиталдың қатынасы;
- Банктің жалпы актив портфелінің сегментінің лимиті (бір салаға, бір меншік формасына, несиелендірудің бір түріне лимиті). Әдетте лимит көлемі жалпы несие портфелінің көлемінің 25%-нан астамын қосады;
- Клиенттік лимит (акционерлер үшін, өзара қытанас тарихы анықталған клиенттер үшін, жаңа клиенттер үшін, банктің клиенттері еместер үшін);
- Несиелендірудің географиялық лимиті;
- Қамтамасыз етілетін жұмыстарды жүргізудегі талаптар (кепіл түрі, рәсімдеу стандарты, бағалаудағы маржа);
- Құжаттық рәсімдеу және несиемен бірге жүргізілетін талаптар.
2) Несие беру тәртібінің ережесі;
- Несие пролцесінің ұйымдастырылуын;
- Несие мәмілелерінің жобасын дайындау стандарты мен қарыз алушылардан талап тетілетін құжаттар тізімін;
- Қамтамасыз етуді бағалауды жүргізетін ережелерді қарастырады.
Несиелендіру процесін регламенттейтін берілген құжаттар банктің несиелендіруге ішкі дайындығын көрсетеді.
Несиені бері мен алу сферасындағы банктің тактикасы мен стратегиясы несие саясатының негізін құрайды және келесі элементтерді қамтиды:
Шаруашылық субъектілерді несиелендірудегі банктің несие портфелі қалыптасатын мақсатты анықтау (қамтамасыз етудің түрлері, мерзімдері, көлемдері және сапасы);
Несиені өтеу, жүргізу, беру процесіндегі банк бөлімдерінің уәкілеттілігін суреттеу;
Қажетті құжаттар тізімі;
Несиені қамтамасыз етудің жүзеге асырылыуы мен бағалаудың негізгі ережелерін қабылдау;
Несиелендіру операцияларын лимиттеу;
Несие бойынша пайыздық мөлшерлемені қалыптастыру саясаты;
Несие өтінішін бағалау әдістемесі,
Қиындық туғызатын несиелерді сипаттау, оларға талдау жасау.
Несие саясатын жүргізу банктің ресурс құрылымымен байланысты, ал несие саясаты банктің өтімділігімен байланысты болады. Несие классификациясының негізгі критериі олардың қамтамасыз етілуі болып табылады, яғни гаранттың бар болуы кредиторға ссуданы қайтаруды және қарыз алушыдан белгілі бір соманың қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Шаруашылық субъектілерді несиелендірудегі банктік операциялардың нақты түрлерін реттеу және несиелендіру көлемін нормативтік шектеулер көлемімен жүргізіледі және де коммерциялық банктердің өзі өз келешек қарыз алушыларын, несие түрін, ссуда портфелін қалыптастыруын, пайыздық мөлшерлеме көлемін таңдайды. Несие операцияларының табыстылығының жоғарылауы және олар бойынша тәуекелдің төмендеуі екі қарама-қарсы мақсат.
Қаржылық қызметтің барлық сфераларындағыдай, жоғары тәуекелді операциялар инвесторларға тән ережені ұстауы керек - несиелендірудің жоғарғы табыстылығын және жеткілікті тәуекелді салымдарын аз тәуекел деңгейімен салыстыруы керек.
Несие тәуекелін төмендетудің міндетті талаптары - қарыздық портфельді диверсификациялау, онда экономиканың әр түрлі салаларындағы кәсіпорындарға аз соманы қысқа мерзімге беру қарастырылады. Тәуекелді төмендетудің қосымша талаптарына несиені қайтарудағы қамтамасыз етілуін қарастыру, яғни кепіл затын, кепілдемені, сақтандыруды қамтамасыз ету. Бұл ережелерді сақтау барысында несиелік мәмілелердегі жоғалтуларды компенсациялайды.
Несиені нәтижелі басқарудың негізгі элементі жақсы дамыған несиелік саясат пен процедуралар, портфельді жақсы басқару, несиелерді тиімді бақылау болып табылады. Несиелік саясат несиені барлық басқарудың негізін жасайды. ол қарыздарды беретін және рәсімдейтін, оларды басқарылуына жауап беретін банк қызметшілері жақсы түсінідіреді, ол банк басшылығына несие аумағында дұрыс стандарттарды қамтамасыз ететін объективті стандарттарды анықтайды. Несиелік саясат дұрыс қалыптасқан жағдайда үстінен жақсы жүргізіледі және банктің барлық деңгейлерінде ұстап, артық тәуекелден қашып және істің даму мүмкіндігінін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Несиелік саясатты әзірлеу банктің экономиканың қиын және үнемі өзгеріп отыратын жағдайына бейімделу кезінде және оның алдына бұрын болмаған болса да сондай назар аударылмаған міндет тұрғанда аса маңызды болып табылады.
Қорыта келгенде, шаруашылық субъектілерді банктік несиелеудің нәтижелілігі үшін маңызды болып банктің өзінің ақшалай-несие іс-шараларының жүйесі ретіндегі банктің несие беруге дейінгі белгілі бір қаржылық нәтижеге жету үшін жүргізетін несиелік саясатын анықтау болып табылады. Банктің несиелік саясаты несиелерді алудың парамертлері мен процедуралары, несиелерді басқару және оларды несиелік саясат түрінде анықтайды. Несиелік саясатты қалыптастыру мен оны тартудың механизмдерін анықтаумен бірге сапалы несиелік банктік портфельдің жағдайын қамтамасыз ететін банктік несиелеу ұйымдары банк операцияларын несиелеудің әр түрі бойынша және қолданылатын қаржы құралдарын несие технологияларын несиелеудің әдістері, түрлері тәсілдері ретінде есепке алады.
1.2 Шағын және орта бизнесті несиелендіру процесі және несиеқабілеттілікті талдау есебі
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуінде қызмет ету тиімділігінің өсуі, инфрақұрылымдарды қалыптастыруы несиеқатынастарынсыз жүзеге асырылмайды.
Банктердің ақша қаражаттарын орналастыру ҚР Азаматтық Кодексінің талаптарына сәйкес банк пен клиенттер арасындағы несиелік келісім болып табылады.
Егер несие Қазақстан Республикасының заңнамасының шарттарына сәйкес келсе, онда ол банктік қарыз келісімі негізінде беріледі.
Несиелендіру процесі бекітілген уақытта несиені өтемеу сияқты көптеген тәуекел факторларының әсерімен байланысты. Сондықтан банк несие беруде несиеқаблеттілікті анықтауды үйренеді, яғни несиені өтемеуге әкеліп соқтыратын факторларды анықтайды.
Несие қаблеттілікті талдау есебі мен мақсаты банктің өзіне алуға дайын тәуекел деңгейімен жәнеқарыз алушының несиені уақытында және толық көлемде төлеумен анықталады; берілген жағдайда ұсынылуы мүмкін несие көлемі және соңғысы, оны берудің шарттары.
Мұның бәрі тек қана банктің клиенттің белгілі күндегі төлем қаблеттігін бағалауды ғана қажет етумен қатар оның перспективадағы қаржылық тұрақтылығын біле алады. Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығының обьективті бағасы мен несиелік операциялар бойынша тәуекел есебі банкке несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және табыс алуға мүмкіндік береді.
Америкалық аналитиктердің мәліметтері бойынша мерзімі өткен несиелердің 35-40% қарыз алушылардың қаржылық жағдайын терең талдаудың жеткіліксіз нәтижесінде пайда болады дейді.
Клиент банктен несие алу үшін талап етілетін несие сомасына сәйкес келесі мәліметтері бар өтінімді ұсынуы керек:
− мақсаты
− несие көлемі
− қандай мерзімге
− қамтамасыз ету мумкіндігі
Өтінімге несиені беру туралы өтініштің негізінің және банкке келу себебін тусіндіретін құжаттар мен қаржылық есептемелер болу керек.Бұл құжаттар өтінімнің қажет құрамдас бөлігі болып табылады. Олардың нақты терең талдауы банк өкілеттігі қарыз алушымен соңғы интервью жүргізіп және перспективалық келісімге қорытынды жасаған кезде жүргізіледі.
Көптеген елдердің банктерінде осы өтінім мен құжаттардың пакет құрамына сонымен қатар келісілер кіреді:
− қарыз алушы шаруа қожалығының құрылтай құжатының нотариялды бекітілген көшірмесі
− соңғы үш жылдағы кірістер мен шығыстар есебі және баланспен қоса қаржылық есебі. Баланс кәсіпорынның активтер құрылымын міндеттемелерін, капиталын көрсетеді және жылдың аяғына құрылады. Кірістер мен шығындар есебі жылдық кезенді қамтиды және кәсіпорынның кірістері мен шығындары туралы, таза табысы,оның бөлінуі (реервтерге, дивиденттер төлеу т.б) туралы мәліметтер береді
− кассалық түсімдер қозғалысының есебі. Ол кәсіпорынның балансының екі есеп беру кезеңіне негізделген және әр түрлі статьялар мен қор қозғалычының өзгерісін анықтауға мүмкіндік береді. Есеп ресурстарды пайдалануының, қорлардың босатылу уақытын, және кассалық түсімдер дефицитінің пайда болуын толық көрсетеді.
− ішкі қаржылық есептер қарыз алушының қаржылық жағдайын одан нақты мінездейді, оның бір жыл ішінде квартал сайын, ай сайынғы ресурстарға деген қажеттілігінің өзгерісін көрсетеді.
− ішкі оперативті есептің мәліметтері. Балансты құру көптеген уақытты қажет етеді.Бірақ несиелеуші банкке қарыз алушының кәсіпорынды жүргізу үшін дайындалған салыстырмада тұрған оперативті есептің мәліметтері қажет болуы мүмкін. Бұл құжаттар ағымдағы операцияларға және сату, запастар көлеміне т.б. қатысты.
− қаржыландыру болжамы, ол болашақ сатуды бағалау, шығындарды, өнімдерді өндіру үзілісінен, дебиторлық қарыздардан, запастар айналымынан, қолма-қол ақша қажеттілігінен, капитал салымынан тұрады.
Бұл бағалаушы баланс туралы, яғни баланстың шоттар мен кірістер мен шығындар есебінің болашақ кезеңдегі варианттарын болжайды және қолма-қол ақшалардың шығыдалуы мен түсімдерін болжайтын кассалық бюджет туралы.
− салық декларациясы, бұл қосымша ақпараттың маңызды көзі. Бұл құжат қарыз алушының салықты төлеп жүргенін көрсетеді.
− бизнес-жоспар, көптеген несиелік өтінімдер әлі де қаржылық есебі мен басқа да құжаттары жоқ жанадан бастап келе жатқан кәсіпорындарды қаржыландырумен байланысты. Бұндай жағдайда қарыз алушы кәсіпорынның банкке жобаның мақсаты мен оны іске асыру әдісінің мәліметтері бар бизнес-жоспар ұсынады. Құжатта болу керек:
− нарыққа ұсынылатын қызметтер мен өнімдер (патент, лицензияны қоса); зерттеу жоспары.
− салалық және нарықтық болжам (нарықты бейнелеу, өнімдерін ұсынатын басқа да кәсіпорындар және олардың артықшылықтары мен бәсекелестердің әлсіз жақтары);
− маркетинг жоспары(мақсаты, жарнама, нарықтағы өнімдердің қозғалысы бойынша кәсіпорынның құны т.б.);
− өндіріс жоспары (өндірістік қуатқа, жұмыс күшіне, құрылғыға қажеттілік т.б.);
−басқару жоспары (кәсіпорын құрылымы, жүргізуші органдары т.б.);
− қаржылық жоспар (қлома-қол қозғалысының болжамы, алдағы үш жылға перспективалық балансы);
Несиелеуші қызметкер болашақ қарыз алушымен келіссөз жүргізеді. Бұндай кездесулер несиелік инспектрге несиелік келісімнің маңызды детальдарымен қатар, қарыз алушының профессионалдық дайындығын бағалайды.
Шет ел банктерінің тәжірибесі потенциалды қарыз алушымен танымдық келіссөз жүргізу келесі сұрақтарға қатысын көрсетеді (кесте 2).
Кесте 2. Несиелік қызметкердің потенциалды қарыз алушыға сұрақтары
1.Клиент және оның кәсіпорыны туралы мәліметтер:
− кәсіпорынның құқықтық формасы қандай
− қашан құрылды
− қамтамасыз етуге ұсынылған мүліктің құны қашан бағаланды
− бұл мүлік есерген бе
− оны сақтау бойынша ұсталыным уақыты қандай
− кәсіпорынның иесі кім (басты акционер немесе жарнашы), ол қанша акцияны игереді
− менеджерлердің ынтасы мен дәрежесі қаншалықты
−кәсіпорын табысты ма
− негізгі клиенттері кім- кәсіпорынның сатып алушылары мен
− қандай шарттарда тауарлары (қызметтері) сатылады?
2.Сұралған несие туралы сұрақтар
− клиент қандай сомаға несие алғысы келеді
− бұл сома олармен қалай анықталған
− қаржылық қажеттілігінің болжамы жеткілікті құрылған ба
− клиент несие алуда активтер қызметінің мерзімін, несиенің көмегімен қаржыландыру шарттарын есептеуде ме
− клиенттің несиені мерзімінде өтеу мүмкіндігін несие шартында есептеуде ме?
3.Несиені өтеу туралы сұрақтар
− клиент несиені қалай өтейді
− операциондық цикл кезеңінде кәсіпорын қанша қолма-қол қаражат алады
− клиентте несиені өтеуде арнайы көздері бар ма
− тапсырысқа кепіл беретін заңды тұлғалар бар ма
− олардың қаржылық жағдайы қандай?
4.Несиені қайтаруды қамтамасыз ету туралы сұрақтар
− қамтамасыз етудің түрі қандай
− қамтамасыз етудің иесі кім
− қайда және ол кімнің бақылауында тұр
− қамтамасыз етуге ұсынылған мүліктің бағасы қалай бағаланды?
5.Клиенттің басқа банктермен қарым қатынасы туралы сұрақтар
− нақты осы уақытта банктердің қандай қызметтерін пайдалануда
− басқа бантерден несие алуға жолықты ма
− клиент неге дәл осы банкке келді
− клиенттін өтелмеген несиелері бар ма, оның сомасы және өтеу мерзімі?
Несиелендірудің бірінші этабында банкке анықтау керек:
А. Қарыз алушының төлемқаблеттігін, сенімділігін.
Б. Несиені қайтаруды қамтамасыз етілуінің деңгейі және несиелік өтінімнің негіздемесі. Банк қажет жағдайда несиелік ұсынысқа өзінің талаптарын өзі таңдай алады және оны қарыз алушымен таныстырады.
В. Банктін несиелік саясатына несиелік ұсыныстың және оның несиелік потфелінің қалыптасу құрылымына сәйкестігі.
Кейбір экономика салаларындағы несиелеумен айналысатын банктік қызметкерлерге кәсіпкерлік білімі жеткіліксіз болса, кісіпорындарға несие беруді тоқтата тұру керек. Шынында, банк осы жағдайда несиелік ұсынысты бағалау үшін компетентті эксперттерді тартуы мүмкін.
Бірақ бұл банктін шығындарының өсуіне әкеледі және несиелендірумен байланысты тәуекелдерден кепіл бола алмайды.
Несиелік инспетор қарыз алушыға өтінім дайындауға көмектесе отырып, оның кіріс көлемін және активтер құндылығын анықтайды (жоғары өтімділікті бағалы қағаздар немесе жинақтаушы салымдар сияқты) несиені өтеу үшін. Клиенттің жазбаша түрдегі мәліметтерінен гөрі одан ауызша жауаптар алу көбірек ақпарат береді.
Несиелік инспекторлер қарыз алушының тек қана кіріс көлеміне ғана емес, оның тұрақтылығына да мән береді (заңды және жеке тұлғалар) олар клиенттен таза табысы жайлы ақпарат алғысы келеді (яғни, барлық ұсталымдар мен төлемдерден кейінгі табыс)
Клиент кірісінің көлемі мен тұрақтылығын көрсететін көрсеткіштер ол оның есеп айырысу шотындағы орташакүндік қалдығының мәләметтері. Инспектор бұл мәліметтерді сәйкесінше банктен алынған ақпараттармен салыстырады.
Клиенттің банкте есеп айырысу шотында қомақты қалдықты ұстап тұруы оның қаржылық жағдайының, несиені өтейтіндігінің куәландырады.
Несиелік инспекторлер қарыз пирамидасы дегенге, яғни қарыз алушы бір фирмадан несие алып немесе басқа несиелеушіге қарызын төлеу үшін банктен несие алса, оған немқұрайлы қарайды.
Инспектордың бақылауынан клиенттің несиелік карточкасы бойынша қарызының өсуі және клиенттің шотынан жазылып берілген чектердің жиі қайтарылуы кетпейді.
Несиелендіру бойынша жұмыстың соңғы этабында инспектор клиенттің ұқыптылығын және оған ақпараттың дұрыс жеткізілгенін анықтай алады. Қарыз алушының ұсынған бүкіл құжаттарын тексеріп, келіссөз жүргізіп, сұрақтардан алынған ақпараттарды бағалағаннан кейін инспектор банк жүргізушілерімен және бөлім бастығының келісімімен клиентпен жұмысты жалғастыру немесе қайтарып жіберу жайлы шешім қабылдайды.
Егер клиентпен жұмысты жалғастыру жайлы шешім қабылданса, онда инспектор несиелік досьені жинақтап, клиенттің несиеқаблеттігін нақты анықтап, іске асырады.
Кесте 3. Шаруашылық субъектілердің несие алу қабілетін бағалау
№
Көрсеткіштер
Есептеу формуласы
1
Ағымдық өтімділік коэффициенті
Ағымдық активтер
Ағымдық міндеттемелер
2
Меншікті айналым қаражатымен қамтамасыз ету коэффициенті
Меншікті айналым қаражаты
Ағымдық активтер
3
6 ай мерзімге төлем қабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті
,
Мұнда:
мен - ағымдық өтімділіктің кезең басы мен соңындағы нақты мәні;
Пу - белгіленген кезең (6 ай);
Кn 1 болғанда кәсіпорынның жақын 6 айда төлем қабілеттілігін қалпына келтіру мүмкіндігі жоқ.
Егер Кn 1 болса, кәсіпорын аз төлем қабілетін қалпына келтіре алады.
4
3 ай мерзімге төлем қабілеттілігін жоғалту коэффициенті
,
Кv 1 болса, кәсіпорын жақын 3 айда төлем қабілетін жоғалтуы мүмкін.
Егер Кv 1 болса, кәсіпорын жақын 3 айда аз төлем қабілеттілігін жоғалтпауы мүмкін..
Қарыз алушыға несие берер алдында банк оның несиеқаблеттігін, төлемқаблеттігін және қаржылық тұрақтылығын бағалау керек. Сонымен қатар төлемқаблеттілік пен несиеқаблеттіліктің екі түрлі түсінігі бар.
Шаруашылық субьектілердің төлемқаблеттілігі- бұл оның бүкіл міндеттемелер мен қарыздар түрлерін уақытында төлеу икемдігі мен мүмкіндігі. Сонымен қатар несиеқаблеттілік те шаруашылық субьектілердің несиелік қарызды төлеу мүмкіндігімен мінезделеді.
Бірақ несие қаблеттілік мінездемесі төлемқаблеттілікпен салыстырғанда басқаша болу керек, себебі, ол несие бойынша банкпен қабылданған кепіл ретінде мүлікті сатудан түскен түсім есебінен несиені өтеуі мүмкін.
Қарыз алушының несиеқаблеттігін білу үшін оның алдыңғы кезеңдегі қызметінің талдау мәліметтерін қарастыру қажет. Сонымен қатар кәсіпорынның өз міндеттемелерін өтеу мүмкіндігі оның есептемеде бар кәсіпорынның міндеттемелерімен салыстырумен жүргізіледі.
Мәліметтер есебін қолдану кезінде несие алушының төлемқаблеттігі мен қаржылық тұрақтылығының бағалануы тек соңғысы ретінде қарастырылады.
Аудиторлық ұйымдармен жүзеге асырылатын тексерістер қарыз алушының несиеқаблеттігін бағалау үшін қолданады. Мұндай тексерілімдер пайдасының төмендеуі ондағы мәліметтер есебінің қолданумен байланысты. Қарыз алушының несиеқаблеттігін бағалау негізіндегі кемшіліктер алдағы кезеңдегі істің жағдайының мәліметтер есебіне негізделуіне байланысты.
Қарыз алушының алдағы кезеңде несиені беруде негіздеме шешім қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын болжамдауда шет елдік тәжірибені қолдану мақсатқа лайықты.
Несие қаблеттілікті бағалау кезінде алдағы жағдаяттың өзгерісімен қоса қарыз алушыға өнімді өткізуден түскен қаражаттың нақты қолда барын есепке алу керек
Пайыз мөлшерінің көлемі қарыз алушының шығынының ұлғаюына, сәйкесінше оның несиеқаблеттігіне көрсетіледі. Әрине бұны несиеқаблеттілікті бағалау кезінде есепке алу қажет. Қарыз алушының төлем тәртібінің жағдайы оның несиеқаблеттігінің мінездемесіне аз емес мәнді игереді.
Кәсіпорынның несиеқаблеттігін бағалау кезінде жеткізушіге, банкке, қаржылық органдарға оның өтелмеген төлемдерін, мерзімін өткізіп алған төлемдер сомасын әр түрлі несиелік қарыздың түрлеріне жатқызбай, дербес тікелей топ ретінде қарастыруы керек.
Қарыз алушының несиеқаблеттілік деңгейінің өсуі оның уақытында өтеу жауапкершілігінің өсуімен және банктің несиелендіру кезінде талаптарының қаталдығымен байланысты.
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, мұның барысында өндірісте жасалған құн шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, ала олардың әрқайсысында мақсатты арналым бойынша бөлінеді. Осыған байланысты ол түрлі экономикалық категориялардың көмегімен жүзеге асады, бұлардың әрқайсысы ерекше, тек өзіне тән рөлдерді орындайды.
1.3 Шағын және орта бизнесті қысқа мерзімді несиелендірудің әлемдік тәжірибесі
Клиенттің қаржылық жағдайын және банкке қарызын уақытында өтеудегі оның сенімділігін талдауда көптеген әдістердің түрлері бар. АҚШ банктерінің тәжірибесінде клиенттердің іріктеу критерийлері СИ әрпімен басталатын Алты Си ережесін қолданылады.
1.Қарыз алушының мінезі. Несиелік инспекторлер кәсіпорынның несиені алудағы мақсаттылығын дәл көрсететін және өтейтініне сенімді болу керек. Егер инспектордың сұралған несиеге сәйкес қатысты мақсатына сенімді болмаса, онда ол анықталу керек. Егер бұндай жағдайда несиелік инспекторлер: клиенттің қарыздық қаражатқа қатысты жауапкершілігі бар ма? Банктін сұрақтарына дұрыс жауап беруде ме? және несие бойынша қарызды төлеуге бар күшін салады ма? соны орнатуы керек.Клиенттің барлық қарызын өтеудегі жауапкершілігін, шынайлығын несиелік инспектор оны қарыз алушының мінезі деп атайды.
Егер несиелік инспекторде қарыз алушының бүкіл ұсынған құжаттарын зерделеп және онымен сұхбат жүргізгенде несиені өтеу мүмкіндігіне қатысты күмән туса, онда клиентті несиелендіруден бас тарту керек.
2.Қарызға алу мүмкіндігі. Несиелік инспектор несие сұраушы кәсіпорынның несиелік өкімді және несиелік келісім-шартқа қол қоюға заңды құқығы бар екеніне сенімді болу керек.Клиенттің мінездемесінің деректері оның несиелік құжатты қарызға алу мүмкіндігі ретінде мәлім. Мысалы, АҚШ штатарының және Ресей региондарының көбісінде кәмелетке толмағандар (яғни, 18 және 21жасқа жетпегендер) несиелік келісім-шарт бойынша жауап беруге құқығы жоқ. Банк бұндай несиені өндіріп алу кезінде қиыншылықтарға соқтығысады.
3.Ақша қаражаттары. Несиелік өкімнің кез-келген сәті қарыз алушының несиені өтеу мүмкіндігінің анықтамасында құралады. Жалпы қарыз алушы онымен алынған несиені өтеудін үш көзін ғана иеленеді:
а) қолма-қол ақша ағыны
б) стау немесе активтер ликвидациясы
в) қаржыны тарту
Кез-келген осы көрсетілген көздердің бірі несиені өтеу үшін қаражаттың қалдық сомасын қамтамасыз етуі мүмкін. Бірақ банкирлер қарыз алушының несиені өтеуден негізгі көзі ретінде қолма қол ақша ағының тандауын қалайды, себебі активтерді сату қарыз алушының балансын нашарлатуы мүмкін, ал оның қосымша қарыз алуы банктін алашақ ретінде бағдарын әлсіретуі мүмкін. Кәсіпорынның қолма-қол ақша ағынының жеткіліксіздігі оның қаржылық жағдайының және кредитормен қарым-қатысының нашарлауын көрсететін маңызды көрсеткіш болып табылады. Қолма-қол ақша ағыны деген не? Бухгалтерлік есептің көзқарасы бойынша, ол былай анықталады:
Қолма-қол ақша ағыны = Таза табыс + Амортизация + несиелік қарыздыңөсуі -
тауарлы - материалдық запастарқұндылығының өсуі
және дебиторлыққарыздың өсуі
Бұл формуланың бір артықшылығы оның көмегімен банктің несиелік инспекторлері клиент қызметіндегі оныңменеджерлерінің ынтасы мен біліктілігін, сонымен қатар нарықтық жай-күйіндегі жұмыс шартының кейбір жақтарын анықтай алады. Коммерциялық несиені құбылмада тұрып артықшылықпен пайдаланып тұрған қарыз алушы банкке ол мәселелі клиент болып табылады. Банктердің көбісі оған несие беруде мақсаттыға лайықты сәйкес күмәнді сезінеді.
4.Қамтамасыз ету. Несиелік өтінім бойынша қамтамасыз етуді бағалау кезінде несиелік инспектор мынадай сұрақтарға жауап алуы керек: қарыз алушы несие бойынша қажетті қамтамасыз етуді ұсыну үшін ол жеткілікті капиталмен немесе сапалы активтерін орналастырады ма? Несиелік инспектор мінездеменің: қызмет мерзімі, қарыз алушының активтердің құрылымы және жағдайы деген түрлеріне аса маңызды көңіл бөледі. Егер қарыз алушының активтері ескірген технологиялар және құрылғылар болса, бұндай активтерді қарыз алушының несиені өтеудегі оның кірісі жеткіліксіз болса оны қолма-қол қаражатқа айналдыру қиынырақ болады, онда оларды несиені қамтамасыз етуде құндылығы зор болмайды.
5.Шарт. Несиелік инспектор қарыз алушының салаға сәйкес ісінің қалай жүріп жатқаның, сонымен қатар экономикалық және басқа да шарттағы өзгерестер оның несиені өтеу процесіне қалай әсер ететінің білуі керек. Банктердің көбісі экономикалық жағдайдағы шарттар мен салалардың жағдайын бағалау үшін базалық мәліметтері бар ақпараттық орталық құрып, әр түрлі ақпараттық материалдар және олардың қарыз алушылары әсер етудегі салалар бойынша ғлыми зерттеулердің қорытынды құжаттарын жинайды.
6.Бақылау. Қарыз алушының несиеқаблеттігін бағалаудың мынадай сұрақтарға жауап алумен салыстыратын соңғы фактор бақылау: құқықтық, экономикалық және саяси заңдарының өзгерісі қарыз алушының қызметіне және оның несиеқаблеттігіне әсері қаншалықты.
АҚШ банктерінің алты Си ережесі деп аталатын схема көрсеткіші қарыз алушының сенімділігінің және несиеқаблеттігін бағалаудың көптеген бір тәсілдемесі. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің банкілері несиеқаблеттілікті бағалау үшін үлкен көлемдегі ауыр көрсеткіштер жүйесін қолданады. Бұл жүйе қарыз алушының мінездемесінен тәуелді сараланған (фирма, жеке тұлға, қызметінің түрі), сонымен қатар клиенттің қалдық және айналым есептемесінің көрсеткіштеріне негізделе алады.
Солай американдық экономистер несиеқаблеттілікті бағалаудың жүйесін есептеменің қалдық көрсеткіштеріне құрылуымен тізімдейді. Американдық коммерциялық банктер негізгі көрсеткіштердің төрт тобын қолданады, ол: фирма өтімділігі, капитал айналымы, қаражаттарды және табыстылықты тарту.
Бірінші топқа өтімділік (Кө) және орнын толтыру (Кортолт) коэфициенттері кіреді. Кө - өтімділікті қаражаттың және қысқа мерзімді қарыздық міндеттемелердің арақатысы. Өтімділікті қаражаттар ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді сипаттағы дебиторлық қарыздан жинақталады. Қарыздық міндеттемелері қысқа мерзімді сипаттағы несиелер бойынша (жақындағы өтеу мерзімі), вексельдер бойынша, өтелмеген талаптардан және тағы басқа қысқа мерзімді міндеттемелерден құралады. Кө клиенттің таяу келешекте айналым капиталын бағалау негізінде оның жеделді және уақытында қарызын өтеу мүмкіндігін болжайды. Кө неғұрлым жоғары болса, несиеқаблеттілік соғұрлым жоғары болады. Кор.толт.- айналым капиталы мен қысқа мерзімді қарыздық міндеттемелердің арақатысы. Айналым капиталы ақша қаражаттары мен дебиторлық қарыздан басқа тауарлы-материалдық запастар құндылығының бағасын қосады. Кор.толт. несиелендірудің шегін, қарызды өтеу үшін клиент қаражатының жеткіліктігін көрсетеді. Егер Кор.толт. бірден аз болса, онда несиенің шекарасы бұзылған, онда қарыз алушыға ары қарай несие беруге болмайды: ол несиеқаблетсіздікті болып табылады.
Екінші топқа жататын айналымдылық капитал көрсеткіштері айналым активтерінің сапасын көрсетеді және Кортлот өсуін бағалау үшін қолданылуы мүмкін. Мысалы, осы коэффициенттің запастардың өсу есебінен мәнінің өсуі кезінде және бір уақытта олардың айналымдылығының баяулауын қарыз алушының несиеқаблеттігінің өсуі деп қорытынды жасауға болмайды.
Тарту коэффициенті (Ктарту) бағалау көрсеткішінің үшінші тобын құрайды. Олар барлық қарыздық міндеттемелердің жалпы активтер сомасына немесе негізгі капиталға қатысы ретінде есептеледі; фирманың қарыздық қаражаттардан тәуелділігін көрсетеді. Тарту коэфффициенті неғұрлым жоғары болса, соғырлым қарыз алушының несиеқаблеттілігі нашар болады.
Үшінші топпен фирманың табыстылығын сипаттайтын төртінші топтың көрсеткіштері тығыз байланысты. Оған кіріс мөлшері, кірістегі пайда үлесі, акцияға пайда мөлшері жатады. Егер қарыздық қаражаттардан фирманың тәуелділігі өссе, онда тарту коэффициенті негізінде бағаланатын несиеқаблеттіліктін төмендеуі түсімнің өсуімен комписерленеді.
Осы аталған көрсеткіштердің барлығы бір-бірімен байланысты және бір жүйені құрайды. Кәсіпорынның несиеқаблеттілігін бағалау үшін негізгі көрсеткіштерден басқа қосымшаларды қолданылуы мүмкін. Мысалы, меншік капиталымен қамтамасыздандырылғанының көрсеткіштері, рентабельділігі.
Француздық коммерциялық банктер несие қаблеттілікті бағалауда үш блокты қосады:
1) кәсіпорынның бағасы және оның балансының талдауы тағы басқа есептемелері.
2) клиенттің несие қаблеттілігінің коммерциялық банктермен жеке қабылданған әдістемелері негізіндегі бағасы.
3) несие қаблеттілік бағалау үшін Франция Бантерінің берілген карточкаларының қолдануы.
Қызметтер нәтижесінің есебі негізінде келесі көрсеткіштер анықталады.
Кесте 4. Несие қаблеттіліктің көрсеткіштері
Көрсеткіш
Анықтау әдісі
Сатудан түсім
Жалпы коммерциялық табыс немесе коммерциялық маржа (ЖТ)
Сатудан түсім - игерілген тауарлы-материалдық құндылықтар бағасы және дайын өнім
Қосылған құн (ҚҚ)
ЖТ - эксплуатациондық шығын
Жалпы эксплуатациондық табыс (ЖЭТ)
ҚҚ - еңбекақыға шығындар - еңбекақыға салықтар - демалысқа төлемдер
Жалпы эксплуатациондық нәтиже (ЖЭН)
ЖЭТ - несие үшін пайыздық төлемдер + басқа мекемелерге қаражат салудан кірістер - тәуекл қорына есептелімдер
Өзін-өзі қаржыландыру үшін қолданылуы мүмкін түсім (ӨҚ)
ЖЭН - мекеме қызметкерлері арасында бөлінетін пайда - түсімге салық
Таза табыс (Т)
ӨҚ + немесе - кірістер (шығындар) + қоғалмайтын мүліктің амортизациясы
Баланс және басқа да есептемелердің формалары біріншіден қалдық көрсеткіштердің арақатысын бағалау үшін, екіншіден коэффициенттерді есептеу үшін.
Әрбір көрсеткіштер 4 баллға дейін бағаланады, жалпы қорытынды балмен анықталады. Бұл қорытындыға айналым капиталының жеткіліктігінен тәуелді А,Б,С және Д литерлері қосылады. Жеткіліктік айналым капиталының және қосылған құнның арақатынасы негізінде бағаланады. Көрсетілген арақатысының мөлшері - 20%. Литер және балдардың сомасы клиенттің несиеқаблеттігінің деңгейін анықтайды.Сонымен қатар Франция банкінің картотека мәліметтері де есептеледі. Бұл картотека 4 бөлімнен тұрады. Біріншіден кәсіпорын балансындағы активтерінің көлеміне тәуелді 10 топқа бөлінеді. Әр топқа анықталған әріптер қойылады, литер (А-дан К дейін). Екінші бөлімі кәсіпорынның арақатынасындағы сенімділікті білдіруде жіберілуі мүмкін несиенің баға белгіленімі болып табылады.
Бұл картотека қаржылық жағдайды және рентабельділікті білуде, сонымен қатар клиенттің коммерциялық тығыз байланысы бар жүргізушілердің, капитал үстаушылардың және кәсіпорынның бағаларына негізделеді.
Несиелік баға белгіленімі кәсіпорынды 0 ден 6 дейін шифрді орнататын жеті топқа бөлінеді.
Үшінші бөлімі кәсіпорынның төлемқаблеттігі бойынша жіктейді. Франция банкі өтелмеген төлемдердің барлық жағдайын тіркейді және одан тәуелді ретінде коммерциялық банктердің клиенттерін 7, 8 немесе 9 шифрі орнатылған 3 топқа бөледі. 7шифрі соңғы үш жыл ішіндегі төлемдердегі қиыншылықтың болмауын білдіреді. 8 шифрі кәсіпорынның төлемқаблеттігінің қауіп қатерге қоймайтын қолма-қол ақша қаражаттарымен байланысты уақытша қиыншылықтары.
Картотеканың төртінші бөлімі клиенттердің барлығын екі топқа бөледі: Франция банктеріндегі ескерілуі мүмкін немесе жоқ кәсіпорындар, вексельдер және бағалы қағаздар.
Клиенттің несиеқаблеттігін бағалау әдістері кленттердің сипатына тәуелді сараланған, кәсіпорындар мен жеке тұлғалар үшін түрліше. Мысалы:Францияда несиеқаблеттілік айналым көрсеткіштері негізінде. Талдау заты ұзақ мерзімді қарыздардың және меншікті қаражаттардың арақатысы ретінде пропорциялар, тұрақты меншікті ресурстар мен активтер сомасы, өндірістің өсу қарқының салыстыру бойынша шығындар мен залалдар динамикасының арақатысы болып табылады. Фирманың есептемелер мәліметтері кәсіпорынның біртекті балансы негізінде құрылатын жалпы баланстың мәліметтерін талдаудың негізгі бағыттарының бірі банк тәуекелділігін анықтау болып табылады.
Қолма-қол қаражат жағдайының көрсеткіштері кәсіпорынның даму деңгейімен, оның тиімділігі мен айналым қаражаттарына қажеттілік сапасымен бағаланады. Соңғы көрсеткіштері қоймадағы дайын өнім мен шикізат қалдығының айналым жылдамдығы негізінде, сонымен қатар жеткізулердің есептеу мерзімі.
Клиенттің несиеқаблеттігін бағалау әдістемесіндегі варианттардың бірі ретінде коммерциялық банктерге Credit Lione банкінің әдістемесін келтіруге болады.
Бұл әдістеме клиенттің есеп нәтижесінде қамтылған айналым мәліметтерінде құрылған. Әдістеме бес коэффициенттен құрылған бағалау жүйесін көрсетеді:
ЖЭТ
1) К1= -- -- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz