Тікелей шығындар есебі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖІКТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Шығындардың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Басқару есебінде қоланылатын шығындарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін шығындарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ТІКЕЛЕЙ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Шығындар есебінің шоттар жүйесі, аналитикалық есепті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Калькуляция баптары бойынша тікелей шығындардың есебі ... ... ... ... ...
2.3 Көмекші өндірістегі тікелей шығындар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Тікелей шығындардың жиынтық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖІКТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Шығындардың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Басқару есебінде қоланылатын шығындарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін шығындарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ТІКЕЛЕЙ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Шығындар есебінің шоттар жүйесі, аналитикалық есепті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Калькуляция баптары бойынша тікелей шығындардың есебі ... ... ... ... ...
2.3 Көмекші өндірістегі тікелей шығындар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Тікелей шығындардың жиынтық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы: тікелей шығындар есебі. Бұл курстық жұмыста шығын ұғымы мен басқару есебінде және өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін шығындардың жіктелуі, сонымен қатар өндіріс шығындар есебі туралы жазылған. 1 - бөлімінде жалпы шығын ұғымы мен оның жіктелуі жайында түсінік, шығын мен шығыс түсініктерінің бір-бірінен айырмашылығы сипатталып берілген. Ал 2-бөлімінде тікелей шығындар есебі, калькуляция баптары бойынша есебі және құрылымдары, аяқталмаған және көмекші өндірістердің есебі туралы.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет. Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат тағайындауына байланысты. Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. асқару есебінде бухгалтерлік ақпаратгың қалыптасу қағидаттары үш бағытта қолданылады.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет. Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат тағайындауына байланысты. Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. асқару есебінде бухгалтерлік ақпаратгың қалыптасу қағидаттары үш бағытта қолданылады.
1. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы №234- Ш, 28.02.2007 ж.
2. Международные стандарты финансовой отчетности: полного официального текста МСФО принятых в ЕС по сост. На 1 января 2008 г. - М.: Аскери - АССА, 2008
3. Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары, № 185 200/ жылдың 23 мамырындағы Қазақстан Республикасының: қаржы Министрінің бұйрығымен бекітілген.
4. Вахрушина М.А. «Бухгалтерский управленческий учет». Москва ЗАО «Финстатинформ», 2000
5. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайгашинова, Т.А. Тасмағанбетов.
«Басқарушы - өндірістік есеп». Оқу құралы. Алматы, Принт 2000
6. Друри К. «Управленческий и производственный учет» (перевод с англ.) М.: ЮНИТИ, 2003.
7. Друри К. «Введение в управленческий и производственный учет». М.: ЮНИТИ, 2000
8. Карпова Т.П. «Управленческий учет»: Учебник - М.:ЮГ ТИ, 2003
9. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. «Басқару есебі». Оқулық - Алматы, Экономика, 2005.
10. Назарова В.Л. (жалпы ред. Н.Қ.Мамыров) «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Окулық. Алматы, Экономика, 2005
11. Төлегенов Э.Т. «Басқару есебі». Оқу құралы. Алматы, 2006
12. Хорнгрен .Ч.Т., Фостер Дж. «Бухгалтерский учет: управленческий аспект»: Пер.С англ./ Под ред. Я.В. Соколова. - М.: Финансы и статистика, 2000г.
13. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж., Ш.Датар. «Управлёнческий учет», Питер, 2007ж.
14. Тайгашинова К.Т., Жапбарханова М.С. «Терендетілген басқарушылық есеп». Алматы, Экоиомика; 2008
2. Международные стандарты финансовой отчетности: полного официального текста МСФО принятых в ЕС по сост. На 1 января 2008 г. - М.: Аскери - АССА, 2008
3. Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары, № 185 200/ жылдың 23 мамырындағы Қазақстан Республикасының: қаржы Министрінің бұйрығымен бекітілген.
4. Вахрушина М.А. «Бухгалтерский управленческий учет». Москва ЗАО «Финстатинформ», 2000
5. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайгашинова, Т.А. Тасмағанбетов.
«Басқарушы - өндірістік есеп». Оқу құралы. Алматы, Принт 2000
6. Друри К. «Управленческий и производственный учет» (перевод с англ.) М.: ЮНИТИ, 2003.
7. Друри К. «Введение в управленческий и производственный учет». М.: ЮНИТИ, 2000
8. Карпова Т.П. «Управленческий учет»: Учебник - М.:ЮГ ТИ, 2003
9. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. «Басқару есебі». Оқулық - Алматы, Экономика, 2005.
10. Назарова В.Л. (жалпы ред. Н.Қ.Мамыров) «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Окулық. Алматы, Экономика, 2005
11. Төлегенов Э.Т. «Басқару есебі». Оқу құралы. Алматы, 2006
12. Хорнгрен .Ч.Т., Фостер Дж. «Бухгалтерский учет: управленческий аспект»: Пер.С англ./ Под ред. Я.В. Соколова. - М.: Финансы и статистика, 2000г.
13. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж., Ш.Датар. «Управлёнческий учет», Питер, 2007ж.
14. Тайгашинова К.Т., Жапбарханова М.С. «Терендетілген басқарушылық есеп». Алматы, Экоиомика; 2008
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Тікелей шығындар есебі
Басқару есебі пәні бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 5
5
1 ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ 7
ЖІКТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Шығындардың 13
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... . 17
1.2 Басқару есебінде қоланылатын шығындарды
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . 17
1.3 Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін 19
шығындарды 26
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
... ... ... ... ... ... ..
31
2 Тікелей шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.1 Шығындар есебінің шоттар жүйесі, аналитикалық есепті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2 Калькуляция баптары бойынша тікелей шығындардың
есебі ... ... ... ... ...
2.3 Көмекші өндірістегі тікелей шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
2.4 Тікелей шығындардың жиынтық
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Кіріспе
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы: тікелей шығындар есебі. Бұл курстық
жұмыста шығын ұғымы мен басқару есебінде және өнімнің өзіндік құнын анықтау
үшін шығындардың жіктелуі, сонымен қатар өндіріс шығындар есебі туралы
жазылған. 1 - бөлімінде жалпы шығын ұғымы мен оның жіктелуі жайында
түсінік, шығын мен шығыс түсініктерінің бір-бірінен айырмашылығы
сипатталып берілген. Ал 2-бөлімінде тікелей шығындар есебі, калькуляция
баптары бойынша есебі және құрылымдары, аяқталмаған және көмекші
өндірістердің есебі туралы.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл
ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет. Бухгалтерлік
ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың біреуін эталон деп бөлу
мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат тағайындауына байланысты.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. асқару есебінде бухгалтерлік
ақпаратгың қалыптасу қағидаттары үш бағытта қолданылады.
Бірінші бағыты - өндірістік есеп, негізгі мақсаты өнімнің (қызметтің,
жұмыстың) өзіндік құнын анықтау үшін өндірісті шығындар және оны
сатудан күтілетін табыс туралы есеп мәліметтерін алу болып
табылады. Шығындардың тікелей және жанама болып бөлінуі,
материалдардың қозғалысы мен олардың өндірісте қолдануының есебін
ұйымдастыру, өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу шығындарының
есебі өндірістік үстеме шығындар есебі және олардың жеке өнім
түрлерінің өзіндік құнына жатқызу тәртібі, сонымен қатар
шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын кальқуляциялаудың жеке әдістерін
қолдану - тапсырыстық, үрдіспе-үрдіс, қайта бөлу т.с.с - сұрақтар
қарастырылады. Сонымен қатар, кешенді өндірістің жеке өнім түрлерінің
өзіндік құнын калькуляциялау және кысқартылған (тұрақты шығындарсыз), және
шығындарды толық тарату калькуляциясын қарастырады.
Шығыстарды талдау олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс
болу-болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны
дұрыс есептеуге, шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен
тиімділігін жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Шығындардың берілген пайда болу орнында барлық шығындар жинақталатын
нұсқасы кезінде, шығындарга бақылау жүйесінде бюджетті-сметалық әдісті
пайдалану шындыққа жакынырақ болады.
Экономикалық әдебиет пен тәжірибеде шығындардың пайда болу орны бойынша
таңдалатын шығындардың құрамын топтастырудың екі тәсілі қарастырылады:
- кәсіпорынның қызметімен байланысты тікелей және жанама шығындар;
- өнімдердің барлық түрлері үшін жалпылама сипатқа ие болатын және
жекелеген өнім түрлеріне тікелей жатқызбайтын кәсіпорында туындаған жанама
шығындар. Тікелей шығындар өнімдердің жекелеген түрлері бойынша есептеледі.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мүндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын - өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет
адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтынның бәрі де
өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады.
Бұл есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдык бөлімшелерінің де жұмысы
тиімділігін ықпалды және жанжақты бақылау өнімнің өзіндік құнын
калькуляцияда қажетті; өнімнің жекелеген түрлері арасындағы қосымша
шығындарды бөлу.
1. ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖІКТЕУ
1.1 Шығындардың ұғымы
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл
ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс
процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік
құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама); өндіріс көлеміне қатысты
(өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар: өнімнің өзіндік
құны мен алынған пайданы есептеу - келген және шыққан, өндірістік және
кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің
шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең
шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу
-реттелетін және реттелмейтін.
Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі,
жұмыс орындары, участкелері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен
т.б. Мұндай әрбір учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын
номенклатурасында белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар
туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе
қосымша шығындар (немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және
тұрақты шығындар) сияқты белгілІ бір категориялар бойынша жіктейді және
оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды "қазандық" деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетгі
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1887 ж. ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және шартты-
өзгермелі деп бөлу жатады. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты — тұрақты
шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты-
өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорциональды өсуіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім
көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты-тұрақты және
шартты-өзгермелі шығын жолдауға жол алатын "директ-костинг" тұжырымдамасын
ұсынды. Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау
міндетгі емес, өзін-өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен-күнге
көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын
стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,
ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдалануды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әр тараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталды.
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың экономикалық
мәнін білу және шектеу маңызды.
Шығындар - шаруашылык іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығыңдар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан
шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында
тұтынылған ресурстар бөлігі.
Көбіне экономикалық әдебиетте шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен зиян
да шыққан шығын да кіреді. Қазакстан Республикасындағы 2002 жылдың 29
қазанындағы №542 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздерге сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі
қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе
сенімді өлшенетін міндетгемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық
пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.
Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген
шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
• Ағымдағы есепті кезең;
• Кейінге қалдырылған.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнің шаруашылық іс-
әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары
туралы есепте танылады.
Есепті кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша олар
мыналарға бөлінеді:
• осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар
(негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
• ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
(ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу фактісіне
қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы есепте және ағымдағы есепті
кезеңде танылады, мойындалады. Олар көбіне кірістің бары немесе жоғынан
(мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі
шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұйым балансында
капиталдандыруға жатады.
Ұйымның болашақтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігі белгілеріне
қарай кейінге қалдырылған шығыстар былайша белінеді:
• инвестициялар (күрделі қаржы);
• болашақ кезең шығыстары.
1.2 Басқару есебінде қоланылатын шығындарды жіктеу
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен
өткізуге жұмсалган қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.
Шығындар - басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданган жөн.
2 Қорларатты Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес (2003 ж. 28
қаңтардағы №27 өзгерістермен бірге) шығындар былайша жіктеледі:
• пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жүмыстың, көрсетелген қызметтің)
өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет)
бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша;
а) экономикалық элементгер бойынша - өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді 2 Қорлар-ке сәйкес бұған мынадай экономикалық
элементтер жатады:
• материалдық шығындар;
• еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
• ақша аударулар;
• құралдардың тозуы;
• басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін қолданылады. 2 Қорлар ХҚЕС бойынша бұларға:
• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар (аударымдар);
• қосымша шығыстар.
Көрсетілген топтарды салыстыру 1-кестеде келтірілген.
Кесте 1. Элементтер мен калькуляция баптары бойыиша шығындарды
топтастыру, мын теңге
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция Сома
1. Материалдық шығындар 78000 1. Материалдар 25200
2. Еңбекті өтеуге шығатын 17000 2. Сатылатын жартылай 41000
шығыңдар өнім
3. Ақша аударулар 3060 3. Қайтарымды 2400
(аударымдар) қалдықтар (ұстап
қалынады)
4. Құралдардын тозуы 7220 Технологиялық 9100
мақсатгарға арналған
отын мен энергия
5. Басқадай-шығындар 11720 5. Еңбекті өтеу 10000
Барлығы 117000 6. Ақша аударымдары 1800
6. Өндірістік емес (3600) 7. Өндірісті дайындау 4600
шоттарға (-) (қайтарымды мен игеруге шығыстар
қалдықтар құны, ақауға
кінәлілерден шығынның
орнын толтыру және т.б.)
Бітпеген өңдірістің 600 8. Қосымша шығыстар 17500
қалдығын (+) өзгерту
9. Ақаудан болған 1390
шы-ғыстар
10. Басқадай 1010
өндірістік шығыстар
Барлығы 114000 Барлыгы 114000
Экономикалық элементтер (117000 теңге) және калькуляция баптары (114000
теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту бөлігіне
түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан бірдей
болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай-ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы, экономикалык
элемент бойынша "Еңбекті өтеу шығындары" 17000 теңге болып, ал "Еңбекті
өтеу" калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге болып көрсетілген. Айырма
жабдықты күтумен щұғылданатын еңбекшілердің еңбегін өтеу шығыстарында, яғни
қосымша шығыстарда ескерілген.
Алайда экономикалық элементгер мен шығын баптары бойынша шығыи
есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаған жөн, өйткені олар
субъектінің бірдей шығындарын кұрамы (элементтер) және мақсатгы белгілеуі
(калькуляция баптары) бойынша сийаттайды.
Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша ақпаратгы
элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу орны мен
өнім (жұмыс, қызмет көрсету), түрлері, калькуляция баптары бойынша мұқият
қарастыруға, өзіндік құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын
бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша
топтастыру олардың құрылымын оқып-үйрену, өндірістік шығыстардың сметасы
қолданылады. Екі топтасу да бірін-бірі толықтырады және өнім өндірісіне
жұмсалған шығынды есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік
береді.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін (2-
кесте):
Кесте 2. Өндіріс шыгындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар (шығыстар)
Өндіріс процесіндегі экономикалык рөл негізгі
бойынша қосымша
Өнімнің өзіңдік құнына жаткызу тәсілі тікелей
бойынша жанама
Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқаруөндірістік
міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерииялық
Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
Пайданы генерациялау кезеніне шығындарды өнімге
жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
Тікелейлер - өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін
шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы -
автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында
қолданылатын бояудың құны - тікелей бояу цехының шығындары).
Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей
енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге
жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар - субъектінің әрбір
бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод
менеджерінің еңбек ақысы - кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнының калькуляциялаудың қабылданған
тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада - барлық шығындар тікелей
байланысты).
Бірэлементтілер - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
ақша аударулар).
Кешенділер - бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске
құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер - мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге
сайма-сай бөлінеді.
Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгермелі шығындар да
10%-ке ұлғаяды.
1*-суреттен және 3-кестеден көрініп тұрғандай, өзгермелі шығындар
өндіріс көлеміне сайма-сай (пропорциональды) өседі. Өндіріс көлемі екі есе
100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі шығындар 1000-нан 2000
теңгеге дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде
көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік
болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындар шартты-
өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы рөл
атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Кесте 3. Өзгермелі шығындардыц өнім өндірісі көлеміне тәуелділігі
Көлем, бірлік Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы жалпы
өзгермелі шығындар, өзгермелі шығындар,
теңгемен теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Тұрақтылар - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлгайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.
2*-суреттен өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар, өзгеріссіз
қалатыны көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса, онда жалпы тұрақты
шығындар өзгеріссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса,
онда тұрақгы шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұракты шығындар өидіріс
көлемі бір бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді. Соған сәйкес өнімнің
өзіндік құны да кемиді.
Кесте 4. Тұрақты шығындардын өнім бірлігіне шаққандағы реті (тәртібі)
Көлем, Бірлікке шаққандағы тұрақты Бірлікке шаққандағы жалпы
бірлік шығындар, теңгемен тұрақты шығындар, тенгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындарды 3*-сурет пен 4-кестеден
көруге болады.
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына
қарай төмендейді.
Ағымдағылар - жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал
шығыстары).
Біржолғылар (бір мәрте) - еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б.
төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде
бірен-сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім — өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; баска жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлык шығындар.
Әкімшілік - жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты.
Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнімді өткізуге
байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) - тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға
белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) - өндіріс технологиясы мен
ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.
Реттелетін - егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе
реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды - цех
тексерушісі реттейді).
Реттелмейтіндер - деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері
конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар - өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге - өнімнің өзіңдік құнына (тікелей шығындар) кететін.
Мезгілге - мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне
мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған
пайданың кұнын бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.
Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық
қарастырылған шығындарды жіктеу сәйкес келеді.
1.3 Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін
шығындарды жіктеу
Кез келген шығындарды жіктеу-басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы муұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
- кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
- тікелей және жанама;
- негізгілер мен қосымшалар;
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең
шығыстары);
- бірэлементті және кешенді.
Кіретін (входящие) шығындар - алынған және бар ресурстар,
күткендегідей, болашақта табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік
қорлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде
көрсетіледі.
Өтіп кеткен (истекшие) шығындар - осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған
және болашақта кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан ресурстар. Оларға
өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетілді, яғни кірген
шығындар өткен шығындарға айналды. Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп
дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды
(зиянды) есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие
болады.
Мысалы, алып-сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар, егер бұл
тауарлар өткізілмесе және қоймаларда сақталса, баланста кіретін (входящий)
шығындар болып тіркеледі. Егер бұл тауарлар сатылса, онда бұл кіретін
шығындар өткен шығындарға жатқызылуы тиіс, ол тауарларды өткізу нәтижесінде
болған шығындар сметасында көрсетіледі. Өтіп кеткен және кіретін шығындар
арасындағы айырма 4*-суретте керсетілген.
Сонымен, кіретін шығындар "шығындар" терминінің синонимі болып
табылады, ал өтіп кеткен шығындар - "шығыстар" ұғымына ұқсайды. Шығыңдар -
тауарды өткізу нәтижесінде шыққан қаражат, ал шығыстар - кірістер алуға
байланысты кәсіпорын шеккен шығындардың бөлігі.
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты
шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Өнімнің нақты түрін өндірумен нақты жұмысты (қызмет көрсету) орындауға
байланысты және тікелей олардың құнына кіре алатын (материалдық шығындар
мен еңбекті өтеуге тікелей шығындар) шығындар тікелей деп аталады.
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және жасаған
кезде нақты өнімге (жұмысқа, көрсетілген қызметке) жатқызу мүмкін болмайтын
шығындар жанамаға жатады. Мұндай шығындар өнімнің жекелеген түрлері
арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін тандауына байланысты
бөлінеді. Жанама шығындарға жалпы өндірістік шығыстарды, жабдықты ұстау мен
пайдалануға жұмсалған шығыстар, басқару шығыстарын және т.б. жатқызуға
болады. Жанама шығындардың ерекшелігі - ауқымды негіз (база) шегінде
өзгермеуі (шығындар тұрақты болып қалатын, өндіріс көлемінің белгілі бір
аралығы). Өнім бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде
өндіріс көлеміне байланысты емес және оны өндіріс тиімділігін еңбек
өнімділігін арттыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды
енгізу жолымен төмендетуге болады.
Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады
(шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі
еңбек керек-жарақтары; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы қосып есептеулерімен және т.б.) кез келген кәсіпорында олар
шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша (жанама) шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны
басқаруға байланысты пайда болады.
Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:
- Қосымша (өндірістік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы
ақпарат "Шығынтар" атты 7 тарауында жинақталады және одан әрі таңдалған
қайсыбір бөлу базасына сайма-сай (пропорциональды) бөліну үшін 7470
Басқадай шығынтар шотында шоғырланады;
- Қосымша (өндірістік емес) шығыстар - кезең шығыстары. Бұл шығыстар
7110 Өнімдерді және көрсетілген қызметті сату бойынша шығыстар, 7310
"Сыйақы жөніндегі шығынтар" және 7210 "Әкімшілік шығыстар" шоттарында
ескерілген.
Қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен пайдалануға)
майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен жөндеуге арналған
материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспортгық құралдардың
(заводішілік транспорт); амортизациясына жабдыққа қызмет ететін
жұмысшылардың әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары;
коммуналдық (цехтык) шығыстар (электр энергиясына, суға және т.б.); қосалқы
өндіріс көрсететін қызметтер, құрал-аспаптар мен керек-жарақтардың қалпына
келтіру бойынша шығыстар мен тозу; жабдық жұмысына байланысты тағы басқа
шығыстар жатады және олар 93 "Қосымша шығыстар" бөлікшесінің шоттарында
ескеріледі.
Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны және
өндірістік-диспетчерлік ақпараттың және завод басқармасының әкімшілік-
басқару аппаратының еңбегін өтеу қорынан әлеуметтік салық аударымдарын,
өндірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизация, өндірістік қажеттілік пен
өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын мүлікті,
ғимаратты, үйді ұстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс жағдайларын
қамтамасыз етуге, кәсіби бағдарға және кадр дайындауға жұмсалған шығындар;
мүліктің тозуы мен өндірістік бөлімшелерді басқаруға кететін басқа да
шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында пайда болады,
Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетгі іс-қызметтерін
жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр түрлі шығындарды
бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды, бақылауды және
талдауды қиындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін құру, өндірістік
емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетті іс-қызмет
аясын белгілеу бойынша, ал іште-шығын элементтер бойынша топтастыру
мақсатқа сәйкес болар еді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған
жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға (локализовать), кәсіпорын
қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және оларды
өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да және
т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы, техникалық басқару
шығыстарына техникалық қызмет еңбеккерлерін ұстау, олардың еңбекақысын және
әлеуметтік салық аударымдары, амортизация техникалық қызмет орналасқан үй
мен ғимаратты ұстау мен жөндеу шығындары; жалпы заводтық лабораторияларды
ұстау; мүліктің тозуы мен оларды қалпына келтіру шығыстары; өнертапқыштыққа
техникалық жетілдіруге және т.б. шыққан шығыстар жатқызылады. Бұл
шығыстардың жарым-жартылайын өнім түрлеріне - өнертапқыштық, бұйым
конструкциясын техникалық жетілдіруге, бөлуге болады; басқа бөлігінің жеке
өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және өндірістік қосымша шығыстармен
бірге бөлінеді.
Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты қосымша шығыстар басқару есебінде
басқару мақсаттарына байланысты қарастырылады.
Біртекті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы, өнеркәсіптің
энергетикалық, көмір, мұнай өндіру салаларындағы, барлық шығыстар тікелей
болады. Өндеуші кәсіпорындарда (машина жасау, жеңіл, тамақ өнеркәсібінде
және т.б.) жанама шығыстар өте елеулі. Осылайша, шығындарды тікелей және
жанама деп бөлу өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Өндірістік және өндірістен тыс (мерзімдік шығындарды немесе кезең
шығындары).
Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына жауап
береді, соған сәйкес өндірілген өнім қорларын бағалау үшін тек қана
өндірістік шығындар қосылуы тиіс.
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
• өңдірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
• өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі-жиі болатын
шығындар).
Өнімнін өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік шығындар
жатқызылады, яғни өткізілген сәтке дейінгі дайын өнім өндірісіне және
бітпеген (аяқталмаған) өндіріске байланысты: тікелей материалдық шығындар,
әлеуметгік салық аударымдарымен бірге есептелетін еңбекті өтеуге шығатын
тікелей шығындар; қосымша шығыстар.
Өндірістік қорлар материал қорларында, бітпеген өндіріс көлемінде
кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім (тауар) қалдықтарында заттандырылған.
Кезең шығыстары қорларды бағалағанда есептелмейді, жасалған есепті
кезендерінде есептен шығарылады. Өткізілмеген өнім мен бітпеген өндіріс
калдықтарында келесі кезеңге көшпейді. Бұл шығындар ұйымның баға саясатында
негізгі шешімдер қабылдауда өте маңызды. Бұларға өндірістік емес сипаттағы
шығындар: коммерциялық (өнімді өткізуге байланысты), сыйақы түріндегі
шығыстар мен жалпы және әкімшілік шығыстары жатқызылады.
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалатын біртекті шығындар бірэлементті деп аталады. Бұл
белгі бойынша өнімнін (жұмыстың, көрсетілген қызметтің), өзіндік құнын
құрайтын шығындар мынадай элементтер бойынша топтастырылды: материалдык
шығындар; еңбекті өтеу шығындары; аударымдар (әлеуметтік салық), қосымша
(өндірістік) шығыстар;
Соған орай, бұл кәсіпорында қосылғыштарға бөліп орналастыруға келмейтін
шығындар бірэлементгі деп аталады.
Кешенді шығындар бірнеше экономикалық элементтерден тұрады. Іс жүзінде
барлык элементер кіретін цехтық (қосымша) шығыстар үлгі болады. Мысалы,
жоғары дәрежелі автоматтандырылған кәсіпорындарда еңбекақы аударымдарымен
бірге өзіндік құн құрылымында 5% құрайды. Әдетте, мұндай кәсіпорындарда
тікелей енбекақы бөлінбейді, оны қосылған шығындар деп аталатын жеке
бапта өндірісті баскару мен қызмет ету бойынша шығыстармен біріктіреді.
2. Тікелей шығындар есебі
2.1 Шығындар есебінің шоттар жүйесі, аналитикалық есепті ұйымдастыру
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мүндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын - өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді.
Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі,
жұмыс орындары, участкелері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен
т.б. Мұндай әрбір учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын
номенклатурасында белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.
Өндіріс шыгындарының есебі үшін, әр түрлі бағыттағы 8110 Негізгі
өндіріс шоты қолданылады.
Негізгі өндіріс активті шоты өндірістегі барлық шығындарды жинақтап,
қорытуға арналған. 8111 Материалдар, 8112 Өндіріс жұмысшыларының
еңбекақысы. 8113 Еңбекақыдан бөлінетін аударымдар, 8114 Үстеме
шығындар шоттарында жннақтадады да. сонан сон әрбір есепті кезеңнің
соңында 8110 Негізгі өндіріс шотына жинақтап, қорытылады.
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды
қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:
Цехтар бойынша шығындар ведомосы, онда 8110, 8210 және 8310
бөлімшелер шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8110, 8210 және 8310
шоттарының есебі компьютерлендірілген кезде олар бойынша тиісті
машинограмма қолданылады.
Ай соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.
Цехтар бойынша шығындар ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
табылады:
• Материалдар (жалақы) шығындарын бөліп-тарату кестесін әзірлеу, онда
шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің
басқа да материалдық босалқылары көрсетіледі; өндіріс персоналдарына
төленген еңбекақы шығыстары; еңбекақыдан аударылатын аударымдар;
• Негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-
жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі;
• Материалдық емес активтер амортизациясының есебі кестесін әзірлеу,
онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті амортизацияның сомасы
көрсетіледі;
• Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен
қызметтерін бөлу кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың
өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жұмсалған
шығындары көрсетіледі.
Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция
объектілерінің және цехтар мен өндірістер негізінде шығын баптарының
белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық карточкаларда немесе
ведомостарда жүргізіледі.
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай
калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін есеп объектілерін,
шығын баптарын кодтайды және үстеме шығындарын ажыратады. Ал, бұл үстеме
шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері
бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы
құрамында біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және
басқару бухгалтериясы болуы мүмкін.
Қаржылық бухгалтерия жұмысшы шоттар жоспарының 1010-8410 шоттарының
есебін жүргізіп, есептің Бас кітабін, кәсіпорынның балансын және қаржылық
есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы жұмысшы шоттар жоспарының 8110-8410 шоттарын
пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды
калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін талдап
және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі шалафабрикаттардың
қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық
және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия)
болып келеді. Бұл өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін
қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы
тұтынушылар үшін ғана емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Тікелей шығындар есебі
Басқару есебі пәні бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 5
5
1 ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ 7
ЖІКТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Шығындардың 13
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... . 17
1.2 Басқару есебінде қоланылатын шығындарды
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . 17
1.3 Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін 19
шығындарды 26
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
... ... ... ... ... ... ..
31
2 Тікелей шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.1 Шығындар есебінің шоттар жүйесі, аналитикалық есепті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2 Калькуляция баптары бойынша тікелей шығындардың
есебі ... ... ... ... ...
2.3 Көмекші өндірістегі тікелей шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
2.4 Тікелей шығындардың жиынтық
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Кіріспе
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы: тікелей шығындар есебі. Бұл курстық
жұмыста шығын ұғымы мен басқару есебінде және өнімнің өзіндік құнын анықтау
үшін шығындардың жіктелуі, сонымен қатар өндіріс шығындар есебі туралы
жазылған. 1 - бөлімінде жалпы шығын ұғымы мен оның жіктелуі жайында
түсінік, шығын мен шығыс түсініктерінің бір-бірінен айырмашылығы
сипатталып берілген. Ал 2-бөлімінде тікелей шығындар есебі, калькуляция
баптары бойынша есебі және құрылымдары, аяқталмаған және көмекші
өндірістердің есебі туралы.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл
ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет. Бухгалтерлік
ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың біреуін эталон деп бөлу
мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат тағайындауына байланысты.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. асқару есебінде бухгалтерлік
ақпаратгың қалыптасу қағидаттары үш бағытта қолданылады.
Бірінші бағыты - өндірістік есеп, негізгі мақсаты өнімнің (қызметтің,
жұмыстың) өзіндік құнын анықтау үшін өндірісті шығындар және оны
сатудан күтілетін табыс туралы есеп мәліметтерін алу болып
табылады. Шығындардың тікелей және жанама болып бөлінуі,
материалдардың қозғалысы мен олардың өндірісте қолдануының есебін
ұйымдастыру, өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу шығындарының
есебі өндірістік үстеме шығындар есебі және олардың жеке өнім
түрлерінің өзіндік құнына жатқызу тәртібі, сонымен қатар
шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын кальқуляциялаудың жеке әдістерін
қолдану - тапсырыстық, үрдіспе-үрдіс, қайта бөлу т.с.с - сұрақтар
қарастырылады. Сонымен қатар, кешенді өндірістің жеке өнім түрлерінің
өзіндік құнын калькуляциялау және кысқартылған (тұрақты шығындарсыз), және
шығындарды толық тарату калькуляциясын қарастырады.
Шығыстарды талдау олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс
болу-болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны
дұрыс есептеуге, шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен
тиімділігін жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Шығындардың берілген пайда болу орнында барлық шығындар жинақталатын
нұсқасы кезінде, шығындарга бақылау жүйесінде бюджетті-сметалық әдісті
пайдалану шындыққа жакынырақ болады.
Экономикалық әдебиет пен тәжірибеде шығындардың пайда болу орны бойынша
таңдалатын шығындардың құрамын топтастырудың екі тәсілі қарастырылады:
- кәсіпорынның қызметімен байланысты тікелей және жанама шығындар;
- өнімдердің барлық түрлері үшін жалпылама сипатқа ие болатын және
жекелеген өнім түрлеріне тікелей жатқызбайтын кәсіпорында туындаған жанама
шығындар. Тікелей шығындар өнімдердің жекелеген түрлері бойынша есептеледі.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мүндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын - өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет
адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтынның бәрі де
өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады.
Бұл есеп кәсіпорын басшылығына мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Тұтастай кәсіпорынның да, оның құрылымдык бөлімшелерінің де жұмысы
тиімділігін ықпалды және жанжақты бақылау өнімнің өзіндік құнын
калькуляцияда қажетті; өнімнің жекелеген түрлері арасындағы қосымша
шығындарды бөлу.
1. ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖІКТЕУ
1.1 Шығындардың ұғымы
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл
ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс
процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік
құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама); өндіріс көлеміне қатысты
(өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар: өнімнің өзіндік
құны мен алынған пайданы есептеу - келген және шыққан, өндірістік және
кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің
шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең
шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу
-реттелетін және реттелмейтін.
Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі,
жұмыс орындары, участкелері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен
т.б. Мұндай әрбір учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын
номенклатурасында белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар
туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе
қосымша шығындар (немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және
тұрақты шығындар) сияқты белгілІ бір категориялар бойынша жіктейді және
оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды "қазандық" деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетгі
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1887 ж. ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және шартты-
өзгермелі деп бөлу жатады. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты — тұрақты
шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты-
өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорциональды өсуіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім
көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты-тұрақты және
шартты-өзгермелі шығын жолдауға жол алатын "директ-костинг" тұжырымдамасын
ұсынды. Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау
міндетгі емес, өзін-өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен-күнге
көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын
стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,
ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдалануды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әр тараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталды.
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың экономикалық
мәнін білу және шектеу маңызды.
Шығындар - шаруашылык іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығыңдар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан
шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында
тұтынылған ресурстар бөлігі.
Көбіне экономикалық әдебиетте шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен зиян
да шыққан шығын да кіреді. Қазакстан Республикасындағы 2002 жылдың 29
қазанындағы №542 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздерге сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі
қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе
сенімді өлшенетін міндетгемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық
пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.
Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген
шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
• Ағымдағы есепті кезең;
• Кейінге қалдырылған.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнің шаруашылық іс-
әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары
туралы есепте танылады.
Есепті кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша олар
мыналарға бөлінеді:
• осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар
(негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
• ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
(ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу фактісіне
қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы есепте және ағымдағы есепті
кезеңде танылады, мойындалады. Олар көбіне кірістің бары немесе жоғынан
(мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі
шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұйым балансында
капиталдандыруға жатады.
Ұйымның болашақтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігі белгілеріне
қарай кейінге қалдырылған шығыстар былайша белінеді:
• инвестициялар (күрделі қаржы);
• болашақ кезең шығыстары.
1.2 Басқару есебінде қоланылатын шығындарды жіктеу
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен
өткізуге жұмсалган қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.
Шығындар - басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданган жөн.
2 Қорларатты Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес (2003 ж. 28
қаңтардағы №27 өзгерістермен бірге) шығындар былайша жіктеледі:
• пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жүмыстың, көрсетелген қызметтің)
өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет)
бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша;
а) экономикалық элементгер бойынша - өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді 2 Қорлар-ке сәйкес бұған мынадай экономикалық
элементтер жатады:
• материалдық шығындар;
• еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
• ақша аударулар;
• құралдардың тозуы;
• басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін қолданылады. 2 Қорлар ХҚЕС бойынша бұларға:
• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар (аударымдар);
• қосымша шығыстар.
Көрсетілген топтарды салыстыру 1-кестеде келтірілген.
Кесте 1. Элементтер мен калькуляция баптары бойыиша шығындарды
топтастыру, мын теңге
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция Сома
1. Материалдық шығындар 78000 1. Материалдар 25200
2. Еңбекті өтеуге шығатын 17000 2. Сатылатын жартылай 41000
шығыңдар өнім
3. Ақша аударулар 3060 3. Қайтарымды 2400
(аударымдар) қалдықтар (ұстап
қалынады)
4. Құралдардын тозуы 7220 Технологиялық 9100
мақсатгарға арналған
отын мен энергия
5. Басқадай-шығындар 11720 5. Еңбекті өтеу 10000
Барлығы 117000 6. Ақша аударымдары 1800
6. Өндірістік емес (3600) 7. Өндірісті дайындау 4600
шоттарға (-) (қайтарымды мен игеруге шығыстар
қалдықтар құны, ақауға
кінәлілерден шығынның
орнын толтыру және т.б.)
Бітпеген өңдірістің 600 8. Қосымша шығыстар 17500
қалдығын (+) өзгерту
9. Ақаудан болған 1390
шы-ғыстар
10. Басқадай 1010
өндірістік шығыстар
Барлығы 114000 Барлыгы 114000
Экономикалық элементтер (117000 теңге) және калькуляция баптары (114000
теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту бөлігіне
түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан бірдей
болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай-ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы, экономикалык
элемент бойынша "Еңбекті өтеу шығындары" 17000 теңге болып, ал "Еңбекті
өтеу" калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге болып көрсетілген. Айырма
жабдықты күтумен щұғылданатын еңбекшілердің еңбегін өтеу шығыстарында, яғни
қосымша шығыстарда ескерілген.
Алайда экономикалық элементгер мен шығын баптары бойынша шығыи
есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаған жөн, өйткені олар
субъектінің бірдей шығындарын кұрамы (элементтер) және мақсатгы белгілеуі
(калькуляция баптары) бойынша сийаттайды.
Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша ақпаратгы
элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу орны мен
өнім (жұмыс, қызмет көрсету), түрлері, калькуляция баптары бойынша мұқият
қарастыруға, өзіндік құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын
бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер бойынша
топтастыру олардың құрылымын оқып-үйрену, өндірістік шығыстардың сметасы
қолданылады. Екі топтасу да бірін-бірі толықтырады және өнім өндірісіне
жұмсалған шығынды есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік
береді.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін (2-
кесте):
Кесте 2. Өндіріс шыгындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар (шығыстар)
Өндіріс процесіндегі экономикалык рөл негізгі
бойынша қосымша
Өнімнің өзіңдік құнына жаткызу тәсілі тікелей
бойынша жанама
Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқаруөндірістік
міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерииялық
Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
Пайданы генерациялау кезеніне шығындарды өнімге
жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
Тікелейлер - өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін
шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы -
автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында
қолданылатын бояудың құны - тікелей бояу цехының шығындары).
Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей
енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге
жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар - субъектінің әрбір
бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод
менеджерінің еңбек ақысы - кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнының калькуляциялаудың қабылданған
тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада - барлық шығындар тікелей
байланысты).
Бірэлементтілер - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
ақша аударулар).
Кешенділер - бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске
құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер - мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге
сайма-сай бөлінеді.
Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгермелі шығындар да
10%-ке ұлғаяды.
1*-суреттен және 3-кестеден көрініп тұрғандай, өзгермелі шығындар
өндіріс көлеміне сайма-сай (пропорциональды) өседі. Өндіріс көлемі екі есе
100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі шығындар 1000-нан 2000
теңгеге дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде
көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік
болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындар шартты-
өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы рөл
атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Кесте 3. Өзгермелі шығындардыц өнім өндірісі көлеміне тәуелділігі
Көлем, бірлік Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы жалпы
өзгермелі шығындар, өзгермелі шығындар,
теңгемен теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Тұрақтылар - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлгайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.
2*-суреттен өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар, өзгеріссіз
қалатыны көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса, онда жалпы тұрақты
шығындар өзгеріссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса,
онда тұрақгы шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұракты шығындар өидіріс
көлемі бір бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді. Соған сәйкес өнімнің
өзіндік құны да кемиді.
Кесте 4. Тұрақты шығындардын өнім бірлігіне шаққандағы реті (тәртібі)
Көлем, Бірлікке шаққандағы тұрақты Бірлікке шаққандағы жалпы
бірлік шығындар, теңгемен тұрақты шығындар, тенгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындарды 3*-сурет пен 4-кестеден
көруге болады.
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына
қарай төмендейді.
Ағымдағылар - жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал
шығыстары).
Біржолғылар (бір мәрте) - еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б.
төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде
бірен-сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім — өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; баска жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлык шығындар.
Әкімшілік - жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты.
Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнімді өткізуге
байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) - тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға
белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) - өндіріс технологиясы мен
ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.
Реттелетін - егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе
реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды - цех
тексерушісі реттейді).
Реттелмейтіндер - деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері
конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар - өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге - өнімнің өзіңдік құнына (тікелей шығындар) кететін.
Мезгілге - мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне
мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған
пайданың кұнын бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.
Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық
қарастырылған шығындарды жіктеу сәйкес келеді.
1.3 Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін
шығындарды жіктеу
Кез келген шығындарды жіктеу-басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы муұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
- кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
- тікелей және жанама;
- негізгілер мен қосымшалар;
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең
шығыстары);
- бірэлементті және кешенді.
Кіретін (входящие) шығындар - алынған және бар ресурстар,
күткендегідей, болашақта табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік
қорлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде
көрсетіледі.
Өтіп кеткен (истекшие) шығындар - осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған
және болашақта кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан ресурстар. Оларға
өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетілді, яғни кірген
шығындар өткен шығындарға айналды. Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп
дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды
(зиянды) есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие
болады.
Мысалы, алып-сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар, егер бұл
тауарлар өткізілмесе және қоймаларда сақталса, баланста кіретін (входящий)
шығындар болып тіркеледі. Егер бұл тауарлар сатылса, онда бұл кіретін
шығындар өткен шығындарға жатқызылуы тиіс, ол тауарларды өткізу нәтижесінде
болған шығындар сметасында көрсетіледі. Өтіп кеткен және кіретін шығындар
арасындағы айырма 4*-суретте керсетілген.
Сонымен, кіретін шығындар "шығындар" терминінің синонимі болып
табылады, ал өтіп кеткен шығындар - "шығыстар" ұғымына ұқсайды. Шығыңдар -
тауарды өткізу нәтижесінде шыққан қаражат, ал шығыстар - кірістер алуға
байланысты кәсіпорын шеккен шығындардың бөлігі.
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты
шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Өнімнің нақты түрін өндірумен нақты жұмысты (қызмет көрсету) орындауға
байланысты және тікелей олардың құнына кіре алатын (материалдық шығындар
мен еңбекті өтеуге тікелей шығындар) шығындар тікелей деп аталады.
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және жасаған
кезде нақты өнімге (жұмысқа, көрсетілген қызметке) жатқызу мүмкін болмайтын
шығындар жанамаға жатады. Мұндай шығындар өнімнің жекелеген түрлері
арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін тандауына байланысты
бөлінеді. Жанама шығындарға жалпы өндірістік шығыстарды, жабдықты ұстау мен
пайдалануға жұмсалған шығыстар, басқару шығыстарын және т.б. жатқызуға
болады. Жанама шығындардың ерекшелігі - ауқымды негіз (база) шегінде
өзгермеуі (шығындар тұрақты болып қалатын, өндіріс көлемінің белгілі бір
аралығы). Өнім бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде
өндіріс көлеміне байланысты емес және оны өндіріс тиімділігін еңбек
өнімділігін арттыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды
енгізу жолымен төмендетуге болады.
Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады
(шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі
еңбек керек-жарақтары; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы қосып есептеулерімен және т.б.) кез келген кәсіпорында олар
шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша (жанама) шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны
басқаруға байланысты пайда болады.
Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:
- Қосымша (өндірістік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы
ақпарат "Шығынтар" атты 7 тарауында жинақталады және одан әрі таңдалған
қайсыбір бөлу базасына сайма-сай (пропорциональды) бөліну үшін 7470
Басқадай шығынтар шотында шоғырланады;
- Қосымша (өндірістік емес) шығыстар - кезең шығыстары. Бұл шығыстар
7110 Өнімдерді және көрсетілген қызметті сату бойынша шығыстар, 7310
"Сыйақы жөніндегі шығынтар" және 7210 "Әкімшілік шығыстар" шоттарында
ескерілген.
Қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен пайдалануға)
майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен жөндеуге арналған
материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспортгық құралдардың
(заводішілік транспорт); амортизациясына жабдыққа қызмет ететін
жұмысшылардың әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары;
коммуналдық (цехтык) шығыстар (электр энергиясына, суға және т.б.); қосалқы
өндіріс көрсететін қызметтер, құрал-аспаптар мен керек-жарақтардың қалпына
келтіру бойынша шығыстар мен тозу; жабдық жұмысына байланысты тағы басқа
шығыстар жатады және олар 93 "Қосымша шығыстар" бөлікшесінің шоттарында
ескеріледі.
Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны және
өндірістік-диспетчерлік ақпараттың және завод басқармасының әкімшілік-
басқару аппаратының еңбегін өтеу қорынан әлеуметтік салық аударымдарын,
өндірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизация, өндірістік қажеттілік пен
өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын мүлікті,
ғимаратты, үйді ұстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс жағдайларын
қамтамасыз етуге, кәсіби бағдарға және кадр дайындауға жұмсалған шығындар;
мүліктің тозуы мен өндірістік бөлімшелерді басқаруға кететін басқа да
шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында пайда болады,
Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетгі іс-қызметтерін
жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр түрлі шығындарды
бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды, бақылауды және
талдауды қиындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін құру, өндірістік
емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетті іс-қызмет
аясын белгілеу бойынша, ал іште-шығын элементтер бойынша топтастыру
мақсатқа сәйкес болар еді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған
жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға (локализовать), кәсіпорын
қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және оларды
өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да және
т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы, техникалық басқару
шығыстарына техникалық қызмет еңбеккерлерін ұстау, олардың еңбекақысын және
әлеуметтік салық аударымдары, амортизация техникалық қызмет орналасқан үй
мен ғимаратты ұстау мен жөндеу шығындары; жалпы заводтық лабораторияларды
ұстау; мүліктің тозуы мен оларды қалпына келтіру шығыстары; өнертапқыштыққа
техникалық жетілдіруге және т.б. шыққан шығыстар жатқызылады. Бұл
шығыстардың жарым-жартылайын өнім түрлеріне - өнертапқыштық, бұйым
конструкциясын техникалық жетілдіруге, бөлуге болады; басқа бөлігінің жеке
өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және өндірістік қосымша шығыстармен
бірге бөлінеді.
Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты қосымша шығыстар басқару есебінде
басқару мақсаттарына байланысты қарастырылады.
Біртекті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы, өнеркәсіптің
энергетикалық, көмір, мұнай өндіру салаларындағы, барлық шығыстар тікелей
болады. Өндеуші кәсіпорындарда (машина жасау, жеңіл, тамақ өнеркәсібінде
және т.б.) жанама шығыстар өте елеулі. Осылайша, шығындарды тікелей және
жанама деп бөлу өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Өндірістік және өндірістен тыс (мерзімдік шығындарды немесе кезең
шығындары).
Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына жауап
береді, соған сәйкес өндірілген өнім қорларын бағалау үшін тек қана
өндірістік шығындар қосылуы тиіс.
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
• өңдірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
• өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі-жиі болатын
шығындар).
Өнімнін өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік шығындар
жатқызылады, яғни өткізілген сәтке дейінгі дайын өнім өндірісіне және
бітпеген (аяқталмаған) өндіріске байланысты: тікелей материалдық шығындар,
әлеуметгік салық аударымдарымен бірге есептелетін еңбекті өтеуге шығатын
тікелей шығындар; қосымша шығыстар.
Өндірістік қорлар материал қорларында, бітпеген өндіріс көлемінде
кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім (тауар) қалдықтарында заттандырылған.
Кезең шығыстары қорларды бағалағанда есептелмейді, жасалған есепті
кезендерінде есептен шығарылады. Өткізілмеген өнім мен бітпеген өндіріс
калдықтарында келесі кезеңге көшпейді. Бұл шығындар ұйымның баға саясатында
негізгі шешімдер қабылдауда өте маңызды. Бұларға өндірістік емес сипаттағы
шығындар: коммерциялық (өнімді өткізуге байланысты), сыйақы түріндегі
шығыстар мен жалпы және әкімшілік шығыстары жатқызылады.
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалатын біртекті шығындар бірэлементті деп аталады. Бұл
белгі бойынша өнімнін (жұмыстың, көрсетілген қызметтің), өзіндік құнын
құрайтын шығындар мынадай элементтер бойынша топтастырылды: материалдык
шығындар; еңбекті өтеу шығындары; аударымдар (әлеуметтік салық), қосымша
(өндірістік) шығыстар;
Соған орай, бұл кәсіпорында қосылғыштарға бөліп орналастыруға келмейтін
шығындар бірэлементгі деп аталады.
Кешенді шығындар бірнеше экономикалық элементтерден тұрады. Іс жүзінде
барлык элементер кіретін цехтық (қосымша) шығыстар үлгі болады. Мысалы,
жоғары дәрежелі автоматтандырылған кәсіпорындарда еңбекақы аударымдарымен
бірге өзіндік құн құрылымында 5% құрайды. Әдетте, мұндай кәсіпорындарда
тікелей енбекақы бөлінбейді, оны қосылған шығындар деп аталатын жеке
бапта өндірісті баскару мен қызмет ету бойынша шығыстармен біріктіреді.
2. Тікелей шығындар есебі
2.1 Шығындар есебінің шоттар жүйесі, аналитикалық есепті ұйымдастыру
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мүндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын - өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді.
Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі,
жұмыс орындары, участкелері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімдері мен
т.б. Мұндай әрбір учаскеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын
номенклатурасында белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.
Өндіріс шыгындарының есебі үшін, әр түрлі бағыттағы 8110 Негізгі
өндіріс шоты қолданылады.
Негізгі өндіріс активті шоты өндірістегі барлық шығындарды жинақтап,
қорытуға арналған. 8111 Материалдар, 8112 Өндіріс жұмысшыларының
еңбекақысы. 8113 Еңбекақыдан бөлінетін аударымдар, 8114 Үстеме
шығындар шоттарында жннақтадады да. сонан сон әрбір есепті кезеңнің
соңында 8110 Негізгі өндіріс шотына жинақтап, қорытылады.
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды
қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:
Цехтар бойынша шығындар ведомосы, онда 8110, 8210 және 8310
бөлімшелер шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8110, 8210 және 8310
шоттарының есебі компьютерлендірілген кезде олар бойынша тиісті
машинограмма қолданылады.
Ай соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.
Цехтар бойынша шығындар ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
табылады:
• Материалдар (жалақы) шығындарын бөліп-тарату кестесін әзірлеу, онда
шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің
басқа да материалдық босалқылары көрсетіледі; өндіріс персоналдарына
төленген еңбекақы шығыстары; еңбекақыдан аударылатын аударымдар;
• Негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-
жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі;
• Материалдық емес активтер амортизациясының есебі кестесін әзірлеу,
онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті амортизацияның сомасы
көрсетіледі;
• Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен
қызметтерін бөлу кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың
өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жұмсалған
шығындары көрсетіледі.
Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция
объектілерінің және цехтар мен өндірістер негізінде шығын баптарының
белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық карточкаларда немесе
ведомостарда жүргізіледі.
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай
калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін есеп объектілерін,
шығын баптарын кодтайды және үстеме шығындарын ажыратады. Ал, бұл үстеме
шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері
бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы
құрамында біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және
басқару бухгалтериясы болуы мүмкін.
Қаржылық бухгалтерия жұмысшы шоттар жоспарының 1010-8410 шоттарының
есебін жүргізіп, есептің Бас кітабін, кәсіпорынның балансын және қаржылық
есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы жұмысшы шоттар жоспарының 8110-8410 шоттарын
пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды
калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін талдап
және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі шалафабрикаттардың
қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық
және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия)
болып келеді. Бұл өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін
қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы
тұтынушылар үшін ғана емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz