Төлем балансы
Кіріспе
1. Төлем балансы және оның құрамы
1.1. Төлем балансының мәні принциптері мен құрамы
1.2. Төлем балансының теориялары
2. Қазақстан Республикасының төлем балансы және оның құрамы
2.1. Төлем балансын құрау жүйесі
2.2. Қазақстан Ресупбликасының төлем балансы (1996жылғы)
2.3. Төлем балансын мемлекеттік реттеудің әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Төлем балансы және оның құрамы
1.1. Төлем балансының мәні принциптері мен құрамы
1.2. Төлем балансының теориялары
2. Қазақстан Республикасының төлем балансы және оның құрамы
2.1. Төлем балансын құрау жүйесі
2.2. Қазақстан Ресупбликасының төлем балансы (1996жылғы)
2.3. Төлем балансын мемлекеттік реттеудің әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) анықтамасы бойынша, төлем балансы дегеніміз белгілі бір уақыт мерзімінде бір елді әлемнің басқа елдерімен арасында болған сыртқы экономикалык операциялар бойынша жүйеленген жалпы мәліметтері көрсетілетін статистикалық тізімдемесі. Төлем балансы резидент еместерге берілген төлемдерді ғана емес, олардан келген түсімдерді де тіркейді.
Төлем балансының құрылуы мен бағалануы Халықаралық валюта Қорының әдістемесі (төлем балансын құру бойынша нұскау, ХВҚ 5-басылымы 1993 ж.) негізінде стандартталған есептеу ережелері мен анықтауларына сәйкес жүзеге асырылады.
Төлем балансының құрылуы мен бағалануы Халықаралық валюта Қорының әдістемесі (төлем балансын құру бойынша нұскау, ХВҚ 5-басылымы 1993 ж.) негізінде стандартталған есептеу ережелері мен анықтауларына сәйкес жүзеге асырылады.
1. Киреев А.П. Международная экономика: В 2 ч.: Ч. 1: Международная микроэкономика: движение товаров и факторов производства. Учеб. пособие. М.: Междунар. отношения, 1997, 416 с.
2. Киреев А.П. Международная экономика: В 2 ч.: Международная макроэкономика: открытая макроэкономика и макроэкономическое программирование. Учеб. пособие. М.: Междунар. отношения, 1999. 488 с.
3. Кругман П., Обстфельд М. Международная экономика. Теория и политика: Учебник для вузов/Пер. с англ. Под ред. В.П. Колесова, М.В. Кулакова. М.: ЭФ МГУ, ЮНИТИ, 1997. 799 с.
4. Миклашевская Н.А., Холопов А.В. Международная экономика: Учеб. пособие /Под ред. А.В. Сидоровича. М.: Изд-во Дело и Сервис, 1998. 272 с
5. Линдерт П. Экономика мирохозяйственных связей / Пер. с англ. - М.: Прогресс, 1992.
6. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения: Учебник. – М.: Юристъ, 1999.
7. Ломакин В.К. Мировая экономика: Учебник для вузов. – М.: Финансы и статистика, 1998.
8. Сергеев П.В. Мировое хозяйство и международные экономические отношения на современном этапе: Учеб. пособие по курсу “Мировая экономика”. – М.: Новый Юрист, 1998.
9. Семенов К.А. Международные экономические отношения: Курс лекций. – М.: Гардарика, 1998.
10. Буглай В.Б., Ливенцев Н.Н. Международные экономические отношения: Учеб. пособие. – М.: Финансы и статистика, 1996.
11. Долгов С.И. Глобализация экономики: новое слово или новое явление? – М.: Экономика, 1998.
2. Киреев А.П. Международная экономика: В 2 ч.: Международная макроэкономика: открытая макроэкономика и макроэкономическое программирование. Учеб. пособие. М.: Междунар. отношения, 1999. 488 с.
3. Кругман П., Обстфельд М. Международная экономика. Теория и политика: Учебник для вузов/Пер. с англ. Под ред. В.П. Колесова, М.В. Кулакова. М.: ЭФ МГУ, ЮНИТИ, 1997. 799 с.
4. Миклашевская Н.А., Холопов А.В. Международная экономика: Учеб. пособие /Под ред. А.В. Сидоровича. М.: Изд-во Дело и Сервис, 1998. 272 с
5. Линдерт П. Экономика мирохозяйственных связей / Пер. с англ. - М.: Прогресс, 1992.
6. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения: Учебник. – М.: Юристъ, 1999.
7. Ломакин В.К. Мировая экономика: Учебник для вузов. – М.: Финансы и статистика, 1998.
8. Сергеев П.В. Мировое хозяйство и международные экономические отношения на современном этапе: Учеб. пособие по курсу “Мировая экономика”. – М.: Новый Юрист, 1998.
9. Семенов К.А. Международные экономические отношения: Курс лекций. – М.: Гардарика, 1998.
10. Буглай В.Б., Ливенцев Н.Н. Международные экономические отношения: Учеб. пособие. – М.: Финансы и статистика, 1996.
11. Долгов С.И. Глобализация экономики: новое слово или новое явление? – М.: Экономика, 1998.
Жоспар
Кіріспе
1. Төлем балансы және оның құрамы
1.1. Төлем балансының мәні принциптері мен құрамы
1.2. Төлем балансының теориялары
2. Қазақстан Республикасының төлем балансы және оның құрамы
2.1. Төлем балансын құрау жүйесі
2.2. Қазақстан Ресупбликасының төлем балансы (1996жылғы)
2.3. Төлем балансын мемлекеттік реттеудің әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) анықтамасы бойынша, төлем балансы
дегеніміз белгілі бір уақыт мерзімінде бір елді әлемнің басқа елдерімен
арасында болған сыртқы экономикалык операциялар бойынша жүйеленген жалпы
мәліметтері көрсетілетін статистикалық тізімдемесі. Төлем балансы резидент
еместерге берілген төлемдерді ғана емес, олардан келген түсімдерді де
тіркейді.
Төлем балансының құрылуы мен бағалануы Халықаралық валюта Қорының
әдістемесі (төлем балансын құру бойынша нұскау, ХВҚ 5-басылымы 1993 ж.)
негізінде стандартталған есептеу ережелері мен анықтауларына сәйкес жүзеге
асырылады.
Төлем балансын құру мен анықтамаларының негізгі ережелеріне:
▪ резидент пен резидент еместер арасындағы операцияларды
есепке алу;
▪ операцияларды екі жақты жазу жұйесімен есепке алу;
▪ қорлар көлемін емес, ағымдарды ғана көрсету;
▪ әр түрлі валюталарда көрсетілген операциялар мен төлем
сомаларының құндық көлемін біркелкі есептік көрсеткішке келтіру;
▪ операцияларды түрлері мен экономикалық секторлар бойынша
тіркеу.
Төлем балансын құруда сыртқы экономикалық операцияларды ішкі
шаруашылык. операциялардан айыру қажеттігінен резидент ұғымы үлкен маңызға
ие болады.
Сыртқы экономикалық операцияларды нақты ұйымдар, компаниялар немесе
жеке тұлғалар жасайтындықтан, олар халықаралық экономикалық қатынастар
тұрғысынан қарағанда не елдің резиденті, не резиденті емес есебінде
саналады. ХВҚ-ың ұсыныстарында "Мемлекеттің экономикасы басқа территорияға
қарағанда осы территориямен тығыз байланысқан шаруашылықтардың жиынтығы.
Осы елдің төлем балансы, егер көрсетілген шаруашылықтар елдің резиденті
болып саналса, олардың басқа елдермен операцияларын көрсетеді. Ал егер олар
резидентдеп есептелмесе, олардың осы елмен операцияларын көрсетеді".
Резиденттерді анықтауда түрлі елдердің өзіндік ерекшеліктері
бар. Мысалға: АҚШ-та резиденттерге осы елде тұрақты өмір сүріп
жатқан азаматтар, мемлекеттік мекемелер мен ұлттық компания-
лар жатқызылады. Ал шет елде тұрып жатқан американ азаматта-
рының (мемлекет қызметкерлерінен басқа) АҚШ резиденттеріне
жатқызылуы, олардың шет елде болу мерзіміне байланысты.
Американ корпорацияларының шет елдегі еншілес кәсіпорындары,
филиалдары АҚШ үшін шетел фирмалары ретінде саналады.
Алманияда төлем балансы тұрғысынан резиденттерге шаруашылық
мүдделерінің ортасы осы елде орналасқан, ұлттық нышаына қарамай, жеке және
құқықтық тұлғалар жатқызылады. Осыған байланысты ГФР резиденттеріне ел
азаматтары ғана емес, сол елде іс-әрекетін жүзеге асырып жатқан кәсіпкерлер
де жатады.
1. Төлем балансы және оның құрамы
1.1. Төлем балансының мәні принциптері мен құрамы
Әр мемлекетке өздерінің сыртқы экономикалық жағдайын білуі үшін
оларға кезеңдік статистикалық мағлұматтар керек. Осы мағлұматтарды төлем
балансынан көруге болады. Ол берлгілі бір кезеңде сол елдің сыртқы
экономикалық іс-әрекет балансын айқындайтын статистикалық құжат.
Төлем балансында елдердің сауда-экономикалық операпияларының құрылымы
мен сипаты, сандық және сапалық масштабтары көрінеді. Ол дегеніміз оның
әлемдік шаруашылықтағы қатысы, яғни осы елдің басқа елдерге шығарған барлық
төлемдері сомасының және басқа елдерден түскен түсімнің барлық сомасының
арақатынасының көрінісі.
Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) анықтамасы бойынша төлем балансы
дегеніміз – белгілі бір кезеңдік статистикалық есеп беру. Ол келесі
құрбылыстарды көрсететді:
а) белгілі бір өзінен басқа әлем арасындағы тауарлық, қызметтік,
табыстық операциялар;
ә) меншіктегі өзгерістер және сол елдің алтын-монетарлық
арақатынастағы арнайы ақша резерві (СДР) және де басқа елдерге қарағанда
сол елдің қаржылық талаптар және міндеттемелеріндегі өзгерістер;
б) біржақты аудармалар (перевод) және орын толтырушы жазбалар. Олар
өзара шешуге келмейтін оперциялар мен өзгерістерді бухгалтерлік есеп
бойынша теңестіруге қажетті.
Төлем балансының құрамының негізі болып табылатын принциптер:
Бірінші принцип – қандай да бір елдің белгілі бір кезеңдегі барлық
сыртқы экономикалық операцияларды түгелдей қамту (жыл, ай, тоқсан). Сыртқы
экономикалық операцияларды ішікі экономикалық операциялардан айыра білу
үшін Халықаралық валюта қоры ең алдымен резиденттер мен резиденттер емес
арасындағы операцияларды түсіну қажет.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу және валюталық бақылау
заңында резиденттер:
а) Қазақстан Республикасындағы тұрақты тұратындар, уақытша басқа
елдерде болушылар;
ә) Қазақстан Республикасында орналасқан, оның заңдылығына сәйкес
орнатылған заңды ұйымдар;
б) Қазақстан Республикасында орналаспаған және оның заңдылығына сәйкес
емес орнатылған өндірістер, ұйымдар; олар заңды ұйым болып табылмайды;
в) басқа елдерден Қазақстанға келген дипломатиялық және тағы басқа
арнаулы өкілдер.
Резиденттер емес:
а) Қазақстан Республикасының сыртында түрақты түратын және Қазақстан
Республикасына уақытша келушілер;
ә) басқа елдің заңдары бойынша құрылған басқа елде орналасқан заңды
ұйымдар;
б) шетел заңдары бойынша құрылған Қазақстан Республикасы сыртында
орналасқан ұйымдар және кәсіпорындар;
в) Қазақстан Республикасындағы шетел дипломатиялық арнаулы елшілер,
халықаралық ұйымдар, олардың филиалдары және өкілдері;
г) Қазақстан Республикасында орналасқан ә және б пункттерінде
көрсетілген резидент еместердің филиалдары мен елшілері.
Екінші принцип – операциялардың екі қайтара бухгалтерлік жазбасы
нәтижесінде бір баптағы (статья) дисбаланс келесі баппен теңеледі. Төлем
балансы төлемдік операциялардан тыс операцияларды да қамтиды:
• Осындай төлемге қатысы жоқ операциялардың бірі – біржақты
аудармалар (яғни, қайта төленбейтін біржақты негіздегі
төлемдер);
• Халықаралық валюта қоры – жеке мемлекеттерге арнайы ақша резерв
(СДР-ге) беруі;
• Алтынның монетизациялануы немесе демонитизациялануы;
• Алтынға деген әлемдік бағаның өзгеруіне байланысты ұлттық валюта
резервін қайта бағалау.
Сондықтан да төлем балансы тек төлемдер емес төлем операцияларын
қамтиды.
1.2. Төлем балансының теориялары
Елдің төлем балансын мемлекет реттейді. Бұл ертеден келе жатқан
теория. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырыдың басында шотландтық Д. Юманың
стандарт шартында автоматты түрде тенестірілудің классикалық теориясы
өте жоғары деңгейде дамыған. Бұл теория алтын стандарт шартымен бірге
қалып қойды. Бірақ соңғы он жылдықтарда бұл терияға қызығушылық қайта
артты. Бұрынғы жағдайда автоматтық реттегш (регулятор) ретінде
резервтердің қорытынды өзгерістері танылса валюта қурсының қалқымалы
жағдайында автоматты регулятор ретінде ұлттық валюта курсы айырбасталуының
қалқымалы болуы саналды.
Төмен балансы оның құлдырауына байланысты төмендейді, оның жақсаруына
байланысты жоғарылайды.ол өздігінен автоматты түрде көптеген ағымдағы
операциялардың өзгеруіне әкеледі. Капиталдың қозғалуына ықпал етеді. Бұлдан
кейін неоклассикалық эластикалық әдіс қалыптасты. Эласттикалық әдіс төлем
балансының өзегі – сыртқы сауда болып табылады.
Сауда балансының сальдосы = Рэ Рu * К болып табылады.
Мұндағы: Рэ – экспорттық тауарлар бағасының деңгейі;
Рu – импорттық тауарлар бағасының деңгейі;
К – валюта курсы.
Осы формуладан келесі қорытындыны шығаруға болады.
Төлем балансының тепе-тендікке жеткізу құралы – валюталық курс
өзгерімділігі болып табылады. Осыған сәйкес ұлттық валютаның девальвациясы
экспорттық бағаларды төмендетеді, ал ревальвация (құнын арттыру) шетелдік
тұтынушылар үшін біздің тауарларымызды қымбаттатады. Ол елде шығарылған
тауарлардың бізге әкелінуін арзандатады.
Демек, осындай жағдайларда келесі көрсеткішті пайдалану қажет. Ол
экспорт пен импорт сұранымының эластикалық коэффициенті болып табылады. Ол
жоғарыда аталған өзгерістердің дәрежесін көрсетеді. Егер елге қажетті тауар
импорттыосы елде шығармайтын болса, онда оның жергілікті тауарлармен
бәсекеге түсе алатын импорт тауарларынан айырмашылығы онша үлкен еместігін
білдіреді.
С.Александрдың еңбегі Дж. Мид және Я. Тинбергеннің идеясына сүйене
отырып, абсорбциондық тұрғыдан келіп, жалпы алғанда, кейнсиандық теорияға
сүйенеді. Бұл тұрғыдағы төлем балансын (атап айтқанда, сауда балансы) жалпы
ішкі өнімнің негізгі элементтерімен, біріншіден, ішкі тұтыну мен
инвестициялық сұраныстың жиынтығымен байланыстыруға тырысады.
Абсорбциондық тәсіл төлем балансы жағдайының жақсарғанын (оның ішінде
ұлттық валютаның девальвациясы арқылы), елдің табысының, оның ішінде
абсорбцияның жалпы көтерілгенін, яғни тұтыну мен капиталды салудың өскенін
көрсетеді. Бұл жерде кейнсиандықтар қорытындысынша: экспортты ынталандыру,
ал импортты ұстау, атап айтқанда, отандық өніммен қызмет көрсетудің
бәсекелесуін көрсетуі қажет (тек ұлттық валютаны девальвация жасау жолымен
ғана емес). Бұл теориялардан басқа да көп тәсілдер қарастырылады. Соның
ішінде монетаристік тәсіл. Бұл жерде, әрине, елдегі төлем балансының
қорытынды сальдосының ақша айналымына ықпалы қарастырылған ақша факторына
айрықша көңіл бөлінеді. Монетаристердің көзқарасы бойынша, елдің ақша
рыногындағы тепе-теңдіктің болмауы төлем балансындағы тепе-теңдіктің
болмауы.н анықтайды.
Осыған байланысты үкіметке берілетін басым ұсыныстар тікелей ақша
айналымына ғана емес, сондай-ақ, елдің халықаралық есеп балансына
араласпау. Төлем балансының дефицитін болдырмау үшін, тек қана ақша
массасын қатаң қадағалау қажет. Бұл проблемаға монетаристер аса көңіл
айналымдағы артық ақшадан тезірек құтылу үшін экономикаға көмек көрсетеді.
2. Қазақстан Республикасының төлем балансы және оның құрамы
2.1. Төлем балансын құрау жүйесі
Сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді есептеу орта ғасырда пайда болған.
Төлем балансы терминін Шотландық экономист (ХVІІ ғ.) Джеймс Стюарт
ойлап тапқан. ХХ ғасырдың басында төлем балансын құрау әдісі АҚШ
және Англияда дами түсті. Осыған негізделе отырып, Халықаралық валюта қоры
барлық елдер бойынша ортақ төлем балансын құраудың стандарттық әдістемесін
жасаған. Төмендегі төлем балансын құрау үлгісі 1977 жылғы Халықаралық
валюта қорының шешімі бойынша жасалған.
Төлем балансына – басқарылулар (алғы шарт) деп аталатын 4 үлгі
Халықаралық валюта қорының толық схемасы 112 баптан (статья) тұрады.
Кеңейтілген схемасы бұл баптарды 7 топқа бөледі.
Келесі кесте төлем балансының қысқартылған схемасы болып табылады.
Бұл кестеде төлем балансы баптарының кеңейтілген классификациясы берілген.
Ол халықаралық валюта қоры әдістемесі бойынша жасалған. Мұнда мысалға АҚШ-
тағы 1989 жылғы төлем балансы млрд. доллар өлшемімен келтірілген.
Бұл қысқартылған схеманы үш бөлікке бөлуге болды:
1. Күнделікті операциялар (блокА). Мұнда тауар, қызмет, капитал және
ақшалай аударылымдардан түсетін табыстың бар жоқтығын анықтайды.
2. Капитал қозғалыстары (В+С).
3. Теңестіруші операциялар (Е+Ғ+G), төлем балансының
салмақтандырылатын мемлекеттік органдарының операциялары.
Содан кейін соңғы төлем баланс сальдосы пайда болады. Ол мемлекеттің
алтын, валюта және басқа резервтері арқылы қаржыландырылады немесе
бөлінеді.
Төлем балансында экспорт және импорт ФОБ бойынша анықталады, яғни
тауар бағасына сақталу және тасымалдау құны енгізілмейді. Ал сыртқы сауда
статикасында импорт СИФ бойынша анықталады, яғни сақталу мен тасымалдау
құны есептелінеді.
Кесте 1. Төлем балансының күнделікті операциялар блогы (А), млрд. доллар
Төлем баланс операциялары
А.Күнделікті операциялар (күнделікті төлем балансы) -110,06
Тауарлар, экспорт ФОБ -360,46
Тауарлар; импорт ФОБ -475,33
Сауда балансы -114,87
Басқа тауарлар, қызметтер және табыстар: кредит -242,71
Басқа тауарлар, қызметтер және табыстар:дебет -223,14
Барлығы: тауарлар, қызметтер және табыстар -95,30
Жеке біржақты аудармалар -1,33
Барлығы: мемлекеттік біржақты -96,93
аудармалар есептерінде -
Мемлекеттік біржақты аудармалар -13,43
Күнделікті төлем балансының баптары көп. Оны негізінен басқа
тауарлар, қызметтер және табыстар деп атайды.
Оған:
1) тауарларды жеткізу (қызметке көрсетуге өте үқсас – тауарларды
жеткізу);
2) әр түрлі қызметтер:
- жүк, жолаушылар және басқа да тасымалдау;
- халықаралық туризм;
- телекоммуникациялық қызметтер;
- білім деңгейлік;
- қаржылық;
- сақталу;
- жұмыс түрін (мысалы, делдалдар) кәсіптік (консалтинг)
және техникалық қызметтер (мысалы құрылыс) және т.б.
3) меншік құқығын қолдануға кететін кірістер мен шығыстар (лицензия,
патент, рояльти және тағы басқа төлемдер мен кірістер);
4) шетелдегі жеке және мемлекеттік инвестициялардан түсетін табыстар
мен сол елдегі шетел инвестициясынан кіретін табыстар. Бұған қайта
инвестициялау (реинвестициялау) табыстары жатады;
5) шетел мемлекетінің саяси және әкімшілік операциялары Жеке біржақты
аудармалар және Мемлекеттік біржақты аудармалар бабындағы трансферттер
жатады:
а) шетел жұммысшыларының, көшіп келушілерінің және тағы басқа
аудармалалы;
ә) қайтарылмайтын мемлекеттік көмектер.
Кесте 2. Төлем балансының капитал қозғалыстары блогы (В+С+Д)
млрд. доллар
Төлем баланс операциялары
В. Төте инвестиция және де басқа ұзақ мерзімді капиталдар -87,93
Төте инвестиция -40,50
Портфельдік инвестиция -44,79
Басқа да ұзақ мерзімді капитал -
Ұлттық мемлекеттік сектор 2,86
Бантік сектор 0,16
Басқа сектор -
Барлығы А + В -22,13
С. Қысқа мерзімді капитал 16,32
Ұлттыұ мемлекеттік сектор 1,84
Банктік сектор 8,01
Басқа да секторлар 6,47
Д. Қателер мен ұмытылып қалдырылғандар 22,60
Барлығы: А+В+С+Д -16,79
Баланстың тауар қозғалысы баптарына талдау.
Тауар қозғалысы балансы В және С блоктарды қамтиды.
Блок В немесе төте инвестиция басқалай ұзақ мерзімді капитал:
а) төте және портфельді инвестициялар;
ә) басқа да үзақ мерзімді капитал:
- ұзақ мерзімді мемлекеттік және банктік несиелер;
- ертеде алынған қарыздарға төленетін проценттер;
- халықаралық банктер және қаржылық ұйымдардың
облигацияға қол қоюы.
Блок С – қысқа мерзімді капитал. Бұған 1 жылға дейінгі инвестициялар
кіреді және қысқа мерзімді мемлекеттік құнды қағаздар мен міндеттемелер,
банктік депозиттер және қысқа мерзімдік несиеге байланысты банкаралық
міндеттемелердің қозғалысын көрсетеді.
Тауар қозғалысы балансы Д блокты да қамтиды.
Д қателер мен ұмытылып қалдырылғандар.
Мұнда күнделікті жиі кездесетін қателер, сонымен қатар, контрабанда
және капиталдың заңсыз құйылуы анықталады.
Соңғы баланс талдауында Н блоктан басқа барлық болктар қаралады.
Блок Е – Компенсациялаушы бап. Бұл бапта келесі өзгерістер
көрсетіледі:
а) монетизация және демонетизация арқылы сол елдің алтын қорындағы
және алтынға деген әлемдік бағаның өзгерісі;
ә) өз валютасының айырбас курсын өзгерту үшін оның ХВҚ-тағы
резервнінің алтын орны және сол елдің үлесіндегі (СДР);
б) сол елдегі валюта резерві, сыртқы міндеттемелерді, айырбас курсына
байланысты ХВҚ алған қарызының өзгеруі.
Блок Ғ – Жедел қаржыландыру ең алдымен төлем балансының
жеткіліксіздігін жеңілдету операцияларын қарастырады. Олар:
• Халықаралық валюта қоры берген қайтарылмайтын несиелер;
• Халықаралық қайта құру мен даму банкісінен (МБРР) құрылымдық қайта
құру үшін берілген несиелер;
• Араб валюта қорынан берілген жеңілдік несиелер;
• Төлемдегі уақытты созу;
• Қарыздарды уақытынан бұрын қайтару;
• Басқа мерзімге көшу және күшін жою.
Кесте 3. Төлем балансының компенсациялаушы, жедел қаржыландыру,
шет мемлекеттердің валюта резервінің құрамындағы міндеттемелер блогы
(Е+Ғ+G),
млрд. доллар
Төлем баланс операциялары
Е. Компенсациялаушы баптар 1,56
Алтын қорын қайта бағалау 0,02
Арнайы ақша резерві (СДР) -
Валюта резервін қайта бағалау 1,53
Барлығы А+В+С+Д+Е 18,33
Ғ. Төте қаржыландыру -
Барлығы А+В+С+Д+Е+Ғ 18,33
G. Шетел мемлекеттік органдарының алтын валюта резерві 8,48
құрамындағы міндеттемелер
Барлығы А+В+С+Д+Е+Ғ+ G 26,81
Шет мемлекеттердің валюта резервінің құрамындағы міндеттемелер (блок
G). Мұнда шетел банкілеріндегі мемлекеттік депозиттер және мемлекеттік
органдар бойынша шетел құнды қағаздарын сату және сатып алу.
Мысалы: Парсы шығанағының Америка және Британия мемлекеттік құнды
қағаздарын сатып алу.
Кесте 4. Төлем балансының резервтің соңғы немесе жалпы өзгеруі блогы (Н)
млрд. доллар
Төлем баланс операциялары
Н. Резервтің соңғы немесе жалпы өзгеруі -26,81
Монетарлық алтын қор (мемлекеттік алтын қор) -0,01
Арнайы ақша резерві (СДР) -0,31
ХВҚ алатын резервтік орны 0,70
Валюталық активтер -27,9
Басқа несиелер -
ХВҚ несиелерін пайдалану -
Негізінен үш түрлі сальдо болады. Олар. Күнделікті операциялар
балансындағы, капитал қозғалысы және тіркеугеалынған төлеуге міндетті
операциялар балансындағы сальдо.
Күнделікті операциялар сольдосы (күнделікті төлем балансының
сальдаосы) – бұл сольдо елдің шарушаылығына өте қажетті және жиі
есептелініп отрады.
Капитал қазғалысының сальдосы. Күнделікті тауар қазғалысы
операцияларын бақылау, тексеруде ең негізгі құралболып табылады. Басқаша
айтқанда күнделікті төмен балансының сальдосы кері таңбалы болса, онда
оны оң таңбалы капитал қозғалысы сальдосы арқылы (толық немесе біртіндеп)
жабады. Егер елдің күнделікті төлем баланс сальдосы оң таңбаалы болса, ол
капиталды сыртқа шығару оны ішке тасымалданудан асып түсу мүмкіндігін
туғызады.
Егер де төлем балансы резидент пен резидент еместер арасындағы барлық
мәмілелерін тіркейтін болса, экономикалық мәмілелер ұғымына түсінік беру
маңызды. Экономикалық әдебиеттерде экономикалық мәмілелер деп бір ел
резидентінен басқа ел резидентіне активтерге қүқық меншігінің өтуі немесе
экономикалық қызмет көрсетудің, тауарға құқықтық меншігінін өзгерісін
көрсететін кез келген құндық айырбасы аталады (Линдерт Г.Х. Экономика
мирохозяйственных связей). 5 мағынада кез келген экономикалық мәмілелер
әрқашанда жақты болғандықтан, олар төлем балансында екі жақты жазу пісі
бойынша есептеу жүйесіне сәйкес көрсетіледі. Осы елдің ұрғысынан қарағанда
мәмілелердің бұл жақтары дебеттік және кредиттік баптарға бөлінеді. Көп
жағдайларда кредит операциялары оң белгісімен, ал дебеттіктер теріс
белгісімен жазылады.
Кредит - бұл құндардың кетіп, осы елге оның орнын толтыратын Құндардың
келуі немесе төлемдер түсуі тиіс. Ал дебет -құндардың келуі және ол үшін ел
резиденттері төлемдерді жүзеге асыруы тиіс екені белгілі.
Екі жақты жазу әдісі есебінде кредиторлық жазулар сомалары Дебеттік
жазулар сомаларына тең болып, жалпы нәтижесі нольге тең болуы тиіс.
Төлем балансында "+" және "-" белгілерінін пайдаланылуы.
Кесте 5. Төлем балансының үлгісі
Операциялар Кредит Дебет
1. Ағымды есеп
Тауарлар мен Тауарлармен қызмет Тауарлар мен қызмет
қызмет көрсетулеркөрсетулер экспорты көрсетулер импорты
Табыс Резидент еместерден Резидент еместерге жіберілген
түскен төлемдер төлемдер
Ағымдағы Резидент еместерден Резидент еместерге төленген
трансферттер түскен төлемдер төлемдер
2. Капитал, қаржы және қорлармен жасалатын операциялар есебі
Капиталдар Резидент еместерден Резидент еместерге төленген
трансферті түскен төлемдер төлемдер
Қаржы активтері Қаржы ағымының келуі Қаржы ағымының кетуі
мен (резидент еместер (резидент еместерге
міндеттемелері-меалдында міндеттемелердіңталаптардың ұлғаюы немесе
н жүргізілетін ұлғаюы немесе резидент резидент еместер алдында
операциялар еместерге талаптардың міндеттемелердің азаюы)
азаюы)
Көптеген алдын ала дайындау есебін өндеу негізінде жинақталған төлем
балансына төлемдер мен тұсімдерді немесе елдің басқа елдермен жүргізген
операцияларындағы міндеттемелері мен талаптарындағы өзгерістерді керсететін
көрсеткіштер енеді. Сөйтіп төлем балансын құру принципіне сәйкес оң
көрсеткішердің қорытынды сомасы оның теріс көрсеткіштер сомасына тең болып,
барлық жағдайларда формальды тепе-теңікті қамтамасыз етуі қажет. Осыған
сәйкес төлем балансы әрқашан тепе-тең болады. Бірақ тәжірибеде есептер
балансы шықпайды. Оның негізгі себептеріне мәліметтердің әр түрлі көздерден
алынуы, кейбір баптар бойынша ақпараттардың төмендетіліп көрсетілуі немесе
есептеуде көрсетілмеуін айтуға болады.
Төлем балансында көрсетілетін ағымдар (қорлар емес) екі бағытта
болады. Ағымдар белгілі бір кезеңде саналса, қорлар тек бір уақыт мезгіліне
ғана анықталады.
Төлем балансын құрастыруда ағымдарды тіркеу уақытын білу өте маңызды.
Тәжірибеде көбінесе мемлекеттің төлем балансын құрастыруда мәліметтерді
жинау мен дайындау мерзімі бір жыл болып белгіленеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Төлем балансы және оның құрамы
1.1. Төлем балансының мәні принциптері мен құрамы
1.2. Төлем балансының теориялары
2. Қазақстан Республикасының төлем балансы және оның құрамы
2.1. Төлем балансын құрау жүйесі
2.2. Қазақстан Ресупбликасының төлем балансы (1996жылғы)
2.3. Төлем балансын мемлекеттік реттеудің әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) анықтамасы бойынша, төлем балансы
дегеніміз белгілі бір уақыт мерзімінде бір елді әлемнің басқа елдерімен
арасында болған сыртқы экономикалык операциялар бойынша жүйеленген жалпы
мәліметтері көрсетілетін статистикалық тізімдемесі. Төлем балансы резидент
еместерге берілген төлемдерді ғана емес, олардан келген түсімдерді де
тіркейді.
Төлем балансының құрылуы мен бағалануы Халықаралық валюта Қорының
әдістемесі (төлем балансын құру бойынша нұскау, ХВҚ 5-басылымы 1993 ж.)
негізінде стандартталған есептеу ережелері мен анықтауларына сәйкес жүзеге
асырылады.
Төлем балансын құру мен анықтамаларының негізгі ережелеріне:
▪ резидент пен резидент еместер арасындағы операцияларды
есепке алу;
▪ операцияларды екі жақты жазу жұйесімен есепке алу;
▪ қорлар көлемін емес, ағымдарды ғана көрсету;
▪ әр түрлі валюталарда көрсетілген операциялар мен төлем
сомаларының құндық көлемін біркелкі есептік көрсеткішке келтіру;
▪ операцияларды түрлері мен экономикалық секторлар бойынша
тіркеу.
Төлем балансын құруда сыртқы экономикалық операцияларды ішкі
шаруашылык. операциялардан айыру қажеттігінен резидент ұғымы үлкен маңызға
ие болады.
Сыртқы экономикалық операцияларды нақты ұйымдар, компаниялар немесе
жеке тұлғалар жасайтындықтан, олар халықаралық экономикалық қатынастар
тұрғысынан қарағанда не елдің резиденті, не резиденті емес есебінде
саналады. ХВҚ-ың ұсыныстарында "Мемлекеттің экономикасы басқа территорияға
қарағанда осы территориямен тығыз байланысқан шаруашылықтардың жиынтығы.
Осы елдің төлем балансы, егер көрсетілген шаруашылықтар елдің резиденті
болып саналса, олардың басқа елдермен операцияларын көрсетеді. Ал егер олар
резидентдеп есептелмесе, олардың осы елмен операцияларын көрсетеді".
Резиденттерді анықтауда түрлі елдердің өзіндік ерекшеліктері
бар. Мысалға: АҚШ-та резиденттерге осы елде тұрақты өмір сүріп
жатқан азаматтар, мемлекеттік мекемелер мен ұлттық компания-
лар жатқызылады. Ал шет елде тұрып жатқан американ азаматта-
рының (мемлекет қызметкерлерінен басқа) АҚШ резиденттеріне
жатқызылуы, олардың шет елде болу мерзіміне байланысты.
Американ корпорацияларының шет елдегі еншілес кәсіпорындары,
филиалдары АҚШ үшін шетел фирмалары ретінде саналады.
Алманияда төлем балансы тұрғысынан резиденттерге шаруашылық
мүдделерінің ортасы осы елде орналасқан, ұлттық нышаына қарамай, жеке және
құқықтық тұлғалар жатқызылады. Осыған байланысты ГФР резиденттеріне ел
азаматтары ғана емес, сол елде іс-әрекетін жүзеге асырып жатқан кәсіпкерлер
де жатады.
1. Төлем балансы және оның құрамы
1.1. Төлем балансының мәні принциптері мен құрамы
Әр мемлекетке өздерінің сыртқы экономикалық жағдайын білуі үшін
оларға кезеңдік статистикалық мағлұматтар керек. Осы мағлұматтарды төлем
балансынан көруге болады. Ол берлгілі бір кезеңде сол елдің сыртқы
экономикалық іс-әрекет балансын айқындайтын статистикалық құжат.
Төлем балансында елдердің сауда-экономикалық операпияларының құрылымы
мен сипаты, сандық және сапалық масштабтары көрінеді. Ол дегеніміз оның
әлемдік шаруашылықтағы қатысы, яғни осы елдің басқа елдерге шығарған барлық
төлемдері сомасының және басқа елдерден түскен түсімнің барлық сомасының
арақатынасының көрінісі.
Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) анықтамасы бойынша төлем балансы
дегеніміз – белгілі бір кезеңдік статистикалық есеп беру. Ол келесі
құрбылыстарды көрсететді:
а) белгілі бір өзінен басқа әлем арасындағы тауарлық, қызметтік,
табыстық операциялар;
ә) меншіктегі өзгерістер және сол елдің алтын-монетарлық
арақатынастағы арнайы ақша резерві (СДР) және де басқа елдерге қарағанда
сол елдің қаржылық талаптар және міндеттемелеріндегі өзгерістер;
б) біржақты аудармалар (перевод) және орын толтырушы жазбалар. Олар
өзара шешуге келмейтін оперциялар мен өзгерістерді бухгалтерлік есеп
бойынша теңестіруге қажетті.
Төлем балансының құрамының негізі болып табылатын принциптер:
Бірінші принцип – қандай да бір елдің белгілі бір кезеңдегі барлық
сыртқы экономикалық операцияларды түгелдей қамту (жыл, ай, тоқсан). Сыртқы
экономикалық операцияларды ішікі экономикалық операциялардан айыра білу
үшін Халықаралық валюта қоры ең алдымен резиденттер мен резиденттер емес
арасындағы операцияларды түсіну қажет.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу және валюталық бақылау
заңында резиденттер:
а) Қазақстан Республикасындағы тұрақты тұратындар, уақытша басқа
елдерде болушылар;
ә) Қазақстан Республикасында орналасқан, оның заңдылығына сәйкес
орнатылған заңды ұйымдар;
б) Қазақстан Республикасында орналаспаған және оның заңдылығына сәйкес
емес орнатылған өндірістер, ұйымдар; олар заңды ұйым болып табылмайды;
в) басқа елдерден Қазақстанға келген дипломатиялық және тағы басқа
арнаулы өкілдер.
Резиденттер емес:
а) Қазақстан Республикасының сыртында түрақты түратын және Қазақстан
Республикасына уақытша келушілер;
ә) басқа елдің заңдары бойынша құрылған басқа елде орналасқан заңды
ұйымдар;
б) шетел заңдары бойынша құрылған Қазақстан Республикасы сыртында
орналасқан ұйымдар және кәсіпорындар;
в) Қазақстан Республикасындағы шетел дипломатиялық арнаулы елшілер,
халықаралық ұйымдар, олардың филиалдары және өкілдері;
г) Қазақстан Республикасында орналасқан ә және б пункттерінде
көрсетілген резидент еместердің филиалдары мен елшілері.
Екінші принцип – операциялардың екі қайтара бухгалтерлік жазбасы
нәтижесінде бір баптағы (статья) дисбаланс келесі баппен теңеледі. Төлем
балансы төлемдік операциялардан тыс операцияларды да қамтиды:
• Осындай төлемге қатысы жоқ операциялардың бірі – біржақты
аудармалар (яғни, қайта төленбейтін біржақты негіздегі
төлемдер);
• Халықаралық валюта қоры – жеке мемлекеттерге арнайы ақша резерв
(СДР-ге) беруі;
• Алтынның монетизациялануы немесе демонитизациялануы;
• Алтынға деген әлемдік бағаның өзгеруіне байланысты ұлттық валюта
резервін қайта бағалау.
Сондықтан да төлем балансы тек төлемдер емес төлем операцияларын
қамтиды.
1.2. Төлем балансының теориялары
Елдің төлем балансын мемлекет реттейді. Бұл ертеден келе жатқан
теория. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырыдың басында шотландтық Д. Юманың
стандарт шартында автоматты түрде тенестірілудің классикалық теориясы
өте жоғары деңгейде дамыған. Бұл теория алтын стандарт шартымен бірге
қалып қойды. Бірақ соңғы он жылдықтарда бұл терияға қызығушылық қайта
артты. Бұрынғы жағдайда автоматтық реттегш (регулятор) ретінде
резервтердің қорытынды өзгерістері танылса валюта қурсының қалқымалы
жағдайында автоматты регулятор ретінде ұлттық валюта курсы айырбасталуының
қалқымалы болуы саналды.
Төмен балансы оның құлдырауына байланысты төмендейді, оның жақсаруына
байланысты жоғарылайды.ол өздігінен автоматты түрде көптеген ағымдағы
операциялардың өзгеруіне әкеледі. Капиталдың қозғалуына ықпал етеді. Бұлдан
кейін неоклассикалық эластикалық әдіс қалыптасты. Эласттикалық әдіс төлем
балансының өзегі – сыртқы сауда болып табылады.
Сауда балансының сальдосы = Рэ Рu * К болып табылады.
Мұндағы: Рэ – экспорттық тауарлар бағасының деңгейі;
Рu – импорттық тауарлар бағасының деңгейі;
К – валюта курсы.
Осы формуладан келесі қорытындыны шығаруға болады.
Төлем балансының тепе-тендікке жеткізу құралы – валюталық курс
өзгерімділігі болып табылады. Осыған сәйкес ұлттық валютаның девальвациясы
экспорттық бағаларды төмендетеді, ал ревальвация (құнын арттыру) шетелдік
тұтынушылар үшін біздің тауарларымызды қымбаттатады. Ол елде шығарылған
тауарлардың бізге әкелінуін арзандатады.
Демек, осындай жағдайларда келесі көрсеткішті пайдалану қажет. Ол
экспорт пен импорт сұранымының эластикалық коэффициенті болып табылады. Ол
жоғарыда аталған өзгерістердің дәрежесін көрсетеді. Егер елге қажетті тауар
импорттыосы елде шығармайтын болса, онда оның жергілікті тауарлармен
бәсекеге түсе алатын импорт тауарларынан айырмашылығы онша үлкен еместігін
білдіреді.
С.Александрдың еңбегі Дж. Мид және Я. Тинбергеннің идеясына сүйене
отырып, абсорбциондық тұрғыдан келіп, жалпы алғанда, кейнсиандық теорияға
сүйенеді. Бұл тұрғыдағы төлем балансын (атап айтқанда, сауда балансы) жалпы
ішкі өнімнің негізгі элементтерімен, біріншіден, ішкі тұтыну мен
инвестициялық сұраныстың жиынтығымен байланыстыруға тырысады.
Абсорбциондық тәсіл төлем балансы жағдайының жақсарғанын (оның ішінде
ұлттық валютаның девальвациясы арқылы), елдің табысының, оның ішінде
абсорбцияның жалпы көтерілгенін, яғни тұтыну мен капиталды салудың өскенін
көрсетеді. Бұл жерде кейнсиандықтар қорытындысынша: экспортты ынталандыру,
ал импортты ұстау, атап айтқанда, отандық өніммен қызмет көрсетудің
бәсекелесуін көрсетуі қажет (тек ұлттық валютаны девальвация жасау жолымен
ғана емес). Бұл теориялардан басқа да көп тәсілдер қарастырылады. Соның
ішінде монетаристік тәсіл. Бұл жерде, әрине, елдегі төлем балансының
қорытынды сальдосының ақша айналымына ықпалы қарастырылған ақша факторына
айрықша көңіл бөлінеді. Монетаристердің көзқарасы бойынша, елдің ақша
рыногындағы тепе-теңдіктің болмауы төлем балансындағы тепе-теңдіктің
болмауы.н анықтайды.
Осыған байланысты үкіметке берілетін басым ұсыныстар тікелей ақша
айналымына ғана емес, сондай-ақ, елдің халықаралық есеп балансына
араласпау. Төлем балансының дефицитін болдырмау үшін, тек қана ақша
массасын қатаң қадағалау қажет. Бұл проблемаға монетаристер аса көңіл
айналымдағы артық ақшадан тезірек құтылу үшін экономикаға көмек көрсетеді.
2. Қазақстан Республикасының төлем балансы және оның құрамы
2.1. Төлем балансын құрау жүйесі
Сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді есептеу орта ғасырда пайда болған.
Төлем балансы терминін Шотландық экономист (ХVІІ ғ.) Джеймс Стюарт
ойлап тапқан. ХХ ғасырдың басында төлем балансын құрау әдісі АҚШ
және Англияда дами түсті. Осыған негізделе отырып, Халықаралық валюта қоры
барлық елдер бойынша ортақ төлем балансын құраудың стандарттық әдістемесін
жасаған. Төмендегі төлем балансын құрау үлгісі 1977 жылғы Халықаралық
валюта қорының шешімі бойынша жасалған.
Төлем балансына – басқарылулар (алғы шарт) деп аталатын 4 үлгі
Халықаралық валюта қорының толық схемасы 112 баптан (статья) тұрады.
Кеңейтілген схемасы бұл баптарды 7 топқа бөледі.
Келесі кесте төлем балансының қысқартылған схемасы болып табылады.
Бұл кестеде төлем балансы баптарының кеңейтілген классификациясы берілген.
Ол халықаралық валюта қоры әдістемесі бойынша жасалған. Мұнда мысалға АҚШ-
тағы 1989 жылғы төлем балансы млрд. доллар өлшемімен келтірілген.
Бұл қысқартылған схеманы үш бөлікке бөлуге болды:
1. Күнделікті операциялар (блокА). Мұнда тауар, қызмет, капитал және
ақшалай аударылымдардан түсетін табыстың бар жоқтығын анықтайды.
2. Капитал қозғалыстары (В+С).
3. Теңестіруші операциялар (Е+Ғ+G), төлем балансының
салмақтандырылатын мемлекеттік органдарының операциялары.
Содан кейін соңғы төлем баланс сальдосы пайда болады. Ол мемлекеттің
алтын, валюта және басқа резервтері арқылы қаржыландырылады немесе
бөлінеді.
Төлем балансында экспорт және импорт ФОБ бойынша анықталады, яғни
тауар бағасына сақталу және тасымалдау құны енгізілмейді. Ал сыртқы сауда
статикасында импорт СИФ бойынша анықталады, яғни сақталу мен тасымалдау
құны есептелінеді.
Кесте 1. Төлем балансының күнделікті операциялар блогы (А), млрд. доллар
Төлем баланс операциялары
А.Күнделікті операциялар (күнделікті төлем балансы) -110,06
Тауарлар, экспорт ФОБ -360,46
Тауарлар; импорт ФОБ -475,33
Сауда балансы -114,87
Басқа тауарлар, қызметтер және табыстар: кредит -242,71
Басқа тауарлар, қызметтер және табыстар:дебет -223,14
Барлығы: тауарлар, қызметтер және табыстар -95,30
Жеке біржақты аудармалар -1,33
Барлығы: мемлекеттік біржақты -96,93
аудармалар есептерінде -
Мемлекеттік біржақты аудармалар -13,43
Күнделікті төлем балансының баптары көп. Оны негізінен басқа
тауарлар, қызметтер және табыстар деп атайды.
Оған:
1) тауарларды жеткізу (қызметке көрсетуге өте үқсас – тауарларды
жеткізу);
2) әр түрлі қызметтер:
- жүк, жолаушылар және басқа да тасымалдау;
- халықаралық туризм;
- телекоммуникациялық қызметтер;
- білім деңгейлік;
- қаржылық;
- сақталу;
- жұмыс түрін (мысалы, делдалдар) кәсіптік (консалтинг)
және техникалық қызметтер (мысалы құрылыс) және т.б.
3) меншік құқығын қолдануға кететін кірістер мен шығыстар (лицензия,
патент, рояльти және тағы басқа төлемдер мен кірістер);
4) шетелдегі жеке және мемлекеттік инвестициялардан түсетін табыстар
мен сол елдегі шетел инвестициясынан кіретін табыстар. Бұған қайта
инвестициялау (реинвестициялау) табыстары жатады;
5) шетел мемлекетінің саяси және әкімшілік операциялары Жеке біржақты
аудармалар және Мемлекеттік біржақты аудармалар бабындағы трансферттер
жатады:
а) шетел жұммысшыларының, көшіп келушілерінің және тағы басқа
аудармалалы;
ә) қайтарылмайтын мемлекеттік көмектер.
Кесте 2. Төлем балансының капитал қозғалыстары блогы (В+С+Д)
млрд. доллар
Төлем баланс операциялары
В. Төте инвестиция және де басқа ұзақ мерзімді капиталдар -87,93
Төте инвестиция -40,50
Портфельдік инвестиция -44,79
Басқа да ұзақ мерзімді капитал -
Ұлттық мемлекеттік сектор 2,86
Бантік сектор 0,16
Басқа сектор -
Барлығы А + В -22,13
С. Қысқа мерзімді капитал 16,32
Ұлттыұ мемлекеттік сектор 1,84
Банктік сектор 8,01
Басқа да секторлар 6,47
Д. Қателер мен ұмытылып қалдырылғандар 22,60
Барлығы: А+В+С+Д -16,79
Баланстың тауар қозғалысы баптарына талдау.
Тауар қозғалысы балансы В және С блоктарды қамтиды.
Блок В немесе төте инвестиция басқалай ұзақ мерзімді капитал:
а) төте және портфельді инвестициялар;
ә) басқа да үзақ мерзімді капитал:
- ұзақ мерзімді мемлекеттік және банктік несиелер;
- ертеде алынған қарыздарға төленетін проценттер;
- халықаралық банктер және қаржылық ұйымдардың
облигацияға қол қоюы.
Блок С – қысқа мерзімді капитал. Бұған 1 жылға дейінгі инвестициялар
кіреді және қысқа мерзімді мемлекеттік құнды қағаздар мен міндеттемелер,
банктік депозиттер және қысқа мерзімдік несиеге байланысты банкаралық
міндеттемелердің қозғалысын көрсетеді.
Тауар қозғалысы балансы Д блокты да қамтиды.
Д қателер мен ұмытылып қалдырылғандар.
Мұнда күнделікті жиі кездесетін қателер, сонымен қатар, контрабанда
және капиталдың заңсыз құйылуы анықталады.
Соңғы баланс талдауында Н блоктан басқа барлық болктар қаралады.
Блок Е – Компенсациялаушы бап. Бұл бапта келесі өзгерістер
көрсетіледі:
а) монетизация және демонетизация арқылы сол елдің алтын қорындағы
және алтынға деген әлемдік бағаның өзгерісі;
ә) өз валютасының айырбас курсын өзгерту үшін оның ХВҚ-тағы
резервнінің алтын орны және сол елдің үлесіндегі (СДР);
б) сол елдегі валюта резерві, сыртқы міндеттемелерді, айырбас курсына
байланысты ХВҚ алған қарызының өзгеруі.
Блок Ғ – Жедел қаржыландыру ең алдымен төлем балансының
жеткіліксіздігін жеңілдету операцияларын қарастырады. Олар:
• Халықаралық валюта қоры берген қайтарылмайтын несиелер;
• Халықаралық қайта құру мен даму банкісінен (МБРР) құрылымдық қайта
құру үшін берілген несиелер;
• Араб валюта қорынан берілген жеңілдік несиелер;
• Төлемдегі уақытты созу;
• Қарыздарды уақытынан бұрын қайтару;
• Басқа мерзімге көшу және күшін жою.
Кесте 3. Төлем балансының компенсациялаушы, жедел қаржыландыру,
шет мемлекеттердің валюта резервінің құрамындағы міндеттемелер блогы
(Е+Ғ+G),
млрд. доллар
Төлем баланс операциялары
Е. Компенсациялаушы баптар 1,56
Алтын қорын қайта бағалау 0,02
Арнайы ақша резерві (СДР) -
Валюта резервін қайта бағалау 1,53
Барлығы А+В+С+Д+Е 18,33
Ғ. Төте қаржыландыру -
Барлығы А+В+С+Д+Е+Ғ 18,33
G. Шетел мемлекеттік органдарының алтын валюта резерві 8,48
құрамындағы міндеттемелер
Барлығы А+В+С+Д+Е+Ғ+ G 26,81
Шет мемлекеттердің валюта резервінің құрамындағы міндеттемелер (блок
G). Мұнда шетел банкілеріндегі мемлекеттік депозиттер және мемлекеттік
органдар бойынша шетел құнды қағаздарын сату және сатып алу.
Мысалы: Парсы шығанағының Америка және Британия мемлекеттік құнды
қағаздарын сатып алу.
Кесте 4. Төлем балансының резервтің соңғы немесе жалпы өзгеруі блогы (Н)
млрд. доллар
Төлем баланс операциялары
Н. Резервтің соңғы немесе жалпы өзгеруі -26,81
Монетарлық алтын қор (мемлекеттік алтын қор) -0,01
Арнайы ақша резерві (СДР) -0,31
ХВҚ алатын резервтік орны 0,70
Валюталық активтер -27,9
Басқа несиелер -
ХВҚ несиелерін пайдалану -
Негізінен үш түрлі сальдо болады. Олар. Күнделікті операциялар
балансындағы, капитал қозғалысы және тіркеугеалынған төлеуге міндетті
операциялар балансындағы сальдо.
Күнделікті операциялар сольдосы (күнделікті төлем балансының
сальдаосы) – бұл сольдо елдің шарушаылығына өте қажетті және жиі
есептелініп отрады.
Капитал қазғалысының сальдосы. Күнделікті тауар қазғалысы
операцияларын бақылау, тексеруде ең негізгі құралболып табылады. Басқаша
айтқанда күнделікті төмен балансының сальдосы кері таңбалы болса, онда
оны оң таңбалы капитал қозғалысы сальдосы арқылы (толық немесе біртіндеп)
жабады. Егер елдің күнделікті төлем баланс сальдосы оң таңбаалы болса, ол
капиталды сыртқа шығару оны ішке тасымалданудан асып түсу мүмкіндігін
туғызады.
Егер де төлем балансы резидент пен резидент еместер арасындағы барлық
мәмілелерін тіркейтін болса, экономикалық мәмілелер ұғымына түсінік беру
маңызды. Экономикалық әдебиеттерде экономикалық мәмілелер деп бір ел
резидентінен басқа ел резидентіне активтерге қүқық меншігінің өтуі немесе
экономикалық қызмет көрсетудің, тауарға құқықтық меншігінін өзгерісін
көрсететін кез келген құндық айырбасы аталады (Линдерт Г.Х. Экономика
мирохозяйственных связей). 5 мағынада кез келген экономикалық мәмілелер
әрқашанда жақты болғандықтан, олар төлем балансында екі жақты жазу пісі
бойынша есептеу жүйесіне сәйкес көрсетіледі. Осы елдің ұрғысынан қарағанда
мәмілелердің бұл жақтары дебеттік және кредиттік баптарға бөлінеді. Көп
жағдайларда кредит операциялары оң белгісімен, ал дебеттіктер теріс
белгісімен жазылады.
Кредит - бұл құндардың кетіп, осы елге оның орнын толтыратын Құндардың
келуі немесе төлемдер түсуі тиіс. Ал дебет -құндардың келуі және ол үшін ел
резиденттері төлемдерді жүзеге асыруы тиіс екені белгілі.
Екі жақты жазу әдісі есебінде кредиторлық жазулар сомалары Дебеттік
жазулар сомаларына тең болып, жалпы нәтижесі нольге тең болуы тиіс.
Төлем балансында "+" және "-" белгілерінін пайдаланылуы.
Кесте 5. Төлем балансының үлгісі
Операциялар Кредит Дебет
1. Ағымды есеп
Тауарлар мен Тауарлармен қызмет Тауарлар мен қызмет
қызмет көрсетулеркөрсетулер экспорты көрсетулер импорты
Табыс Резидент еместерден Резидент еместерге жіберілген
түскен төлемдер төлемдер
Ағымдағы Резидент еместерден Резидент еместерге төленген
трансферттер түскен төлемдер төлемдер
2. Капитал, қаржы және қорлармен жасалатын операциялар есебі
Капиталдар Резидент еместерден Резидент еместерге төленген
трансферті түскен төлемдер төлемдер
Қаржы активтері Қаржы ағымының келуі Қаржы ағымының кетуі
мен (резидент еместер (резидент еместерге
міндеттемелері-меалдында міндеттемелердіңталаптардың ұлғаюы немесе
н жүргізілетін ұлғаюы немесе резидент резидент еместер алдында
операциялар еместерге талаптардың міндеттемелердің азаюы)
азаюы)
Көптеген алдын ала дайындау есебін өндеу негізінде жинақталған төлем
балансына төлемдер мен тұсімдерді немесе елдің басқа елдермен жүргізген
операцияларындағы міндеттемелері мен талаптарындағы өзгерістерді керсететін
көрсеткіштер енеді. Сөйтіп төлем балансын құру принципіне сәйкес оң
көрсеткішердің қорытынды сомасы оның теріс көрсеткіштер сомасына тең болып,
барлық жағдайларда формальды тепе-теңікті қамтамасыз етуі қажет. Осыған
сәйкес төлем балансы әрқашан тепе-тең болады. Бірақ тәжірибеде есептер
балансы шықпайды. Оның негізгі себептеріне мәліметтердің әр түрлі көздерден
алынуы, кейбір баптар бойынша ақпараттардың төмендетіліп көрсетілуі немесе
есептеуде көрсетілмеуін айтуға болады.
Төлем балансында көрсетілетін ағымдар (қорлар емес) екі бағытта
болады. Ағымдар белгілі бір кезеңде саналса, қорлар тек бір уақыт мезгіліне
ғана анықталады.
Төлем балансын құрастыруда ағымдарды тіркеу уақытын білу өте маңызды.
Тәжірибеде көбінесе мемлекеттің төлем балансын құрастыруда мәліметтерді
жинау мен дайындау мерзімі бір жыл болып белгіленеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz