Мектеп оқушыларының еңбек ету әрекеттерін психологиялық тұрғыдан қалыптастыру

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
«Еңбек - ер атандырады»-дейді халық. Елімізде миллиондардың еңбегі нәтижесінде жаңа қоғам құрылуда. Тәрбиенің әр саласында еңбек тәрбиесі қашан да шешуші рөл атқарады. Оқушылардың еңбекке қатысы жөнінде мәселені педагогтар да, психологтар да талмай зерттеуде.
Жеке адамның белсенділігі, оның инициативалық мәні мен айқындалу жолдары, белсенділіктің қалыптасу заңдылықтарын табу, творчествалық қабілеттілік пен таланттың даму факторлары ежелден-ақ көптеген ұлы адамдардың, ғалымдардың назарын аударуда. Жалпы белсенділік, ерік және еңбек жайында философтар да, психологтар да, физиологтар да, әдебиет тарихы мен педагогиканы зерттеушілер де арнайы зерттеулер жүргізіп, құнды пікірлер ұсынды.
Ұлы ойшыл, философ Әл-Фараби тәрбиенің оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға негізделуі қажет деді. Ол ағарту - оқу мен тәрбие туралы, еңбек мәдениеті туралы ілім жасады. Еңбектің өзі өнер, еңбек тәрбиесі сол өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды, еңбек шеберлігіне үйретеді. Олардың еңбек ету дағдысын қалыптастырады деген болатын. Оның еңбек туралы бұл тұжырымдарын күні бүгінге дейін жалғастырып келе жатқан ғалымдар бар.
Ал ұлы гуманист Ибн Сина еңбекке, еңбек етуге, еңбек тәрбиесіне гуманистік, қоғамдық тұрғыда қарайды. Ол өзінің практикалық ісіне ақылдылық пен ұстаздық тұрғысынан қарап, сол тұрғыда еңбек туралы былай деп тұжырым жасайды: «Егер қоғамдағы жұмысқа жарамды барлық адам түгелімен пайдалы еңбек етсе, онда тіпті жұмысқа жарамсыз адамдарды түгелдей асырап бағуға болады. Ол тек еңбектің тазалығы мен халықтығын талап етеді».
Ұлы ақын Науаидың дәлелдеуінше еңбек - қоғамдық дамудың жемісі. Ол қоғам өміріндегі, адам өміріндегі өзгерістерге байланысты дамиды. Еңбек тәрбиесі еңбектен туындайды, - деп үлкен көрегендік жасайды.
Кеңестік дәуір кезеңінде еңбекке тәрбиелеуді зерттеуге едәуір жұмыстар жүргізілгенмен,кеңес үкіметі тарағаннан кейінгі әлеуметтік, экономикалық және психологиялық өзгерістер мектеп оқушыларының психолгиялық ерекшеліктерін қайтадан зерттеуді талап етуде. Бұл мәселелер тақырыбымыздың көкейкестілігін анықтап, дипломдық жұмысым тақырыбын «Оқушыларды еңбекке психологиялық жағынан даярлап қалыптастыру» деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты. Оқушыларды шығармашылық ойлауда және еңбексүйгіштігін дамыту мақсатындағы әр алуан психологиялық тұрғыдан дайындығын қалыптастыра отырып,қоғамдық пайдалы еңбектің әр түріне қатыстыру,анықтау және зерттеу.
Зерттеудің нысанасы - мектеп оқушылары
Міндеттері:
1.Еңбек іс-әрекетінің мотивациясын(сұранысты,қызығушылықты,
жауапкершілікті т.б.)және еңбекке оң эмоционалдық-құндылық қатынасты қалыптастыру.
2. Еңбек іс-әрекетін орындауға,мамандық таңдауға,әлеуметтік және өмірлік өзін-өзі анықтауға психологиялық тұрғыдан білімдердің жүйесін қалыптастыру.
3. Қоғамдық пайдалы өнімді іс-әрекеттің психологиялық тәжірибесін,теориялық білімді практикада қолдану іскерлігін шығармашылыққа психологиялық жағдайда қабілетін қалыптастыру.
Зерттеу обьектісі ретінде Орал қаласы №42 «Ақ ниет» гимназиясының оқушылары алынған.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

Кіріспе
Тарау І. Мектеп оқушыларының еңбек ету әрекеттерін психологиялық тұрғыдан
қалыптастыру.
І.1. Оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің психологиялық
тұрғыдан теориялық алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.2. Ересек адамдар мен балалардың психологиялық

ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
І.3. Оқушыларды еңбекке тәрбиелеуді психологиялық
жағынан қалыптастыру және оның
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе
Еңбек - ер атандырады-дейді халық. Елімізде миллиондардың еңбегі
нәтижесінде жаңа қоғам құрылуда. Тәрбиенің әр саласында еңбек тәрбиесі
қашан да шешуші рөл атқарады. Оқушылардың еңбекке қатысы жөнінде мәселені
педагогтар да, психологтар да талмай зерттеуде.
Жеке адамның белсенділігі, оның инициативалық мәні мен айқындалу
жолдары, белсенділіктің қалыптасу заңдылықтарын табу, творчествалық
қабілеттілік пен таланттың даму факторлары ежелден-ақ көптеген ұлы
адамдардың, ғалымдардың назарын аударуда. Жалпы белсенділік, ерік және
еңбек жайында философтар да, психологтар да, физиологтар да, әдебиет тарихы
мен педагогиканы зерттеушілер де арнайы зерттеулер жүргізіп, құнды пікірлер
ұсынды.
Ұлы ойшыл, философ Әл-Фараби тәрбиенің оның ішінде еңбек тәрбиесінің
теориясы ғылымға негізделуі қажет деді. Ол ағарту - оқу мен тәрбие туралы,
еңбек мәдениеті туралы ілім жасады. Еңбектің өзі өнер, еңбек тәрбиесі сол
өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды, еңбек шеберлігіне
үйретеді. Олардың еңбек ету дағдысын қалыптастырады деген болатын. Оның
еңбек туралы бұл тұжырымдарын күні бүгінге дейін жалғастырып келе жатқан
ғалымдар бар.
Ал ұлы гуманист Ибн Сина еңбекке, еңбек етуге, еңбек тәрбиесіне
гуманистік, қоғамдық тұрғыда қарайды. Ол өзінің практикалық ісіне ақылдылық
пен ұстаздық тұрғысынан қарап, сол тұрғыда еңбек туралы былай деп тұжырым
жасайды: Егер қоғамдағы жұмысқа жарамды барлық адам түгелімен пайдалы
еңбек етсе, онда тіпті жұмысқа жарамсыз адамдарды түгелдей асырап бағуға
болады. Ол тек еңбектің тазалығы мен халықтығын талап етеді.
Ұлы ақын Науаидың дәлелдеуінше еңбек - қоғамдық дамудың жемісі. Ол
қоғам өміріндегі, адам өміріндегі өзгерістерге байланысты дамиды. Еңбек
тәрбиесі еңбектен туындайды, - деп үлкен көрегендік жасайды.
Кеңестік дәуір кезеңінде еңбекке тәрбиелеуді зерттеуге едәуір жұмыстар
жүргізілгенмен,кеңес үкіметі тарағаннан кейінгі әлеуметтік, экономикалық
және психологиялық өзгерістер мектеп оқушыларының психолгиялық
ерекшеліктерін қайтадан зерттеуді талап етуде. Бұл мәселелер тақырыбымыздың
көкейкестілігін анықтап, дипломдық жұмысым тақырыбын Оқушыларды еңбекке
психологиялық жағынан даярлап қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты. Оқушыларды шығармашылық ойлауда және
еңбексүйгіштігін дамыту мақсатындағы әр алуан психологиялық тұрғыдан
дайындығын қалыптастыра отырып,қоғамдық пайдалы еңбектің әр түріне
қатыстыру,анықтау және зерттеу.
Зерттеудің нысанасы - мектеп оқушылары
Міндеттері:
1.Еңбек іс-әрекетінің мотивациясын(сұранысты,қызығушылықт ы,
жауапкершілікті т.б.)және еңбекке оң эмоционалдық-құндылық қатынасты
қалыптастыру.
2. Еңбек іс-әрекетін орындауға,мамандық таңдауға,әлеуметтік және
өмірлік өзін-өзі анықтауға психологиялық тұрғыдан білімдердің жүйесін
қалыптастыру.
3. Қоғамдық пайдалы өнімді іс-әрекеттің психологиялық
тәжірибесін,теориялық білімді практикада қолдану іскерлігін шығармашылыққа
психологиялық жағдайда қабілетін қалыптастыру.
Зерттеу обьектісі ретінде Орал қаласы №42 Ақ ниет гимназиясының
оқушылары алынған.

Тарау. І. Мектеп оқушыларының еңбек ету әрекеттерін психологиялық тұрғыдан
қалыптастыру.
І. 1.Оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің психологиялық
тұрғыдан теориялық алғы шарттары.
Барша тіршілік иелері қоршаған дүниемен өмірлік маңызы бар байланыстар
жасап, әрі оны қажетіне орай өзгертіп, өзінше бағыт бағдар таңдауға
қабілетті, яғни белсенділік көрсете алды. Тіршіліктің жалпылама сипатын
қамтыған адам қоғамындағы белсенділік көрінісі ісәрекет деп аталады. Адам
ісәрекеті күрделі құбылыс. Оның қыртараптарын әртүрлі ғылымдар зерттейді:
әлеуметтік мағынасын қоғамдық ғылымдар; физиологиялық механизмдерін
физиология пәні; ал психология ісәрекеттің психикалық болмысын танумен
шұғылданады. Ісәркет психологиясын зерттеуде, әдетте, назарға жеке дара
адамның ісәрекеті алынады, ал кейінгі уақыттары психологиялық
зерттеулердің объектісіне бірлікті, ұжымдық ісәрекет те алынып жүр.
Адам ісәрекетінің нәтижесі нақты бір өнім. Ал осы өнімді әрбір жеке
адам көбіне өзі үшін емес, қоғам игілігі үшін өндіреді, жаратады. Өз
кезегінде, осы қоғамның көптеген мүшелерінің өнімі әрбір жеке адамның
мүддесін қамтамасыз етуге жұмсады. Тіпті адам бір нәрсені тек өз
қажеттігіне жасап жатқаннын өзінде, ол өз еңбегінеде басқалардан алған
білімдерін қолданып, олардың тәжірибесін пайдаланады.
Ісәрекет қоғамдықтарихи категория. Шынында да, қалаған жеке ісәрекет
қоғам қызметімен тығыз байланыста, әрбір тұлға басқа адамдармен
қарымқатынаста. Жеке ісәрекет қоғамдық ісәрекеттің тетігі, нақты
көріністегі бөлігі ретінде қарастырылады. Қоғамдық байланыстар мен
қатынастардан тыс жеке, дара ісәрекет жасалмайды. Жеке ісәрекет қоғамдық
ісәрекеттің құрылымды бөлігі болғандықтан, оны зертеп талдау да осы жеке
әрекеттің қоғам өміріндегі рөлін білуден басталғаны жөн. Сондықтан жеке
ісәрекет белгілі қоғамның кезеңдік тарихи даму сатысындағы қалыптасқан
нақты қоғамдық қатынастар жүйесімен байланыстырыла зерттелуі тиіс.
Қоғамдық қатынастар жеке адамдардың ісәрекетінен тыс болуы мүмкін
емес. Керісінше, ісәрекеттің қайсысы болмасын қоғамдық қатынастардың іске
ауысуын байқататын негізгі формалардың бірі. Белгілі қоғамдағы ісәрекет
түрлері сол қоғамдағы өндірістік күштердің даму деңгейі және қалыптасқан
қоғамдық қатынастар жүйесімен анықталады. Ісәрекетте ғана адам қоғамдық
тұлға, азамат болып танылады.
Ісәрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін
субьектінің обьектімен байланысы. Қандай да бір ісәрекетті орындау
барысында адам бір нәрсені қабылдауы, есінде қалдыруы, ойлауы, оған зейін
аударуы қажет; әрекет желісінде оның қандай да көңілкүй шарпулары туындап,
ерік сапалары іске қосылады, ниетұстамдары мен қатынастары
т.б.қалыптасады. бұларсыз ешбір ісәрекет болуы мүмкін емес. Біз психикалық
деп анықтап жүрген адамдағы процестер, қалыптар мен қасиеттердің бәрі осы
ісәрекет барысында қалыптасады, дамиды, көрініс береді.
Ісәрекет қырларының ішінде психологияның зерттейтіні ісәрекеттің
субьективтік жоспары, яғни әрекетшең адамның дүние шындығын өзінше бейнелеу
деңгейі, түрі және формалары. Бұл бағытта психологияны қызықтыратын
факторлар: түрткі, мақсат қою, ерік жұмсауғ эмоциялар білдіру т.б. қоғамдық
қатынастарды субъектив бейнелеудің арнайы формалары. Субьективке
байланыссыз ісәрекет ешқандай психологиялық сипатқа ие емес. Ондай қасиет
тек әрекет иесі субьективте ғана болады.
Белгілі жағдайда адамды, нақты ісәрекетке бағыттайтын ықпал қандай
нәрсе? Адамды барша тіршілік иесі сияқты белсенді ісәрекетке келтіретін
күш бұл қажетсіну, яғни индивидтің өзінің тіршілік және дамуының қажетті
жағдайларына тәуелділігінің көрсеткіші.
Хайуанаттар әлемінде қажеттілікті қамтамасыз ету белсенділікке мәжбүр
ететін қандайда бір табиғи затқа байланысы (қорек, ін, қарсы жынысты түр,
т.б.). Ал адам қажеттіктері өндіріс пен мәдениеттің даму салдарынан
туындайды. Егер жануарлар қажетсінуін табиғи (органикалық) деп есептесек,
онда адам қажеттігі табиғи қажеттікке үстеме, тікелей заттық мәні мен
әрекетінен алшақтап, жанама түрге келген құбылыс. Мысалы, сәбидің стол
басында отырып, қасықпен тағам қабылдауы оның жалғызақ тамаққа деген
қажетсінунен емес. Столдың да, қасықтың да тіпті керегі жоқ. Бірақ қоғамда
қабылданған тәрбие талаптарына орай аталған заттар негізгі табиғи
қажеттілікті қамтамасыз ету үшін керек болған қосымша қоғамдық
қажеттіліктер. Адамның қылықәрекетінің формасы тікелей қажеттіліктен емес,
ал сол қажеттілікті қанағаттандыру үшін қоғам тарапынан қабылданған
әдістерге тәуелді.
Адамның өз қажеттіліктерін қамтамасыз етуде нақты қоғамда тарихи
қалыптасқан тәсілдерді пайдалануы осы қажеттілікті орындаудағы жеке және
қоғамдық әрекеттің бірігуінен айқын көруге болады. Бұл сондайақ әрбір жеке
адамның өзінің ең қарапайым қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоғамдық
еңбек бөлінісі нәтижелерін пайдаланады (шаһарлықтар ауыл шаруашылық
өнімдерін өсіруде, жинауда қатыспайды, бірақ өз өнімдерін айырбастау арқылы
ауыл өнімдерін қажеттігіне пайдаланады). Қажетсінудегі жеке және қоғамдық
мүдделердің байланысты болуын әрбір адамның жеке көптеген қажеттіліктерінің
өзі араласқан қоғам, ұжым, топ қажеттіліктерімен тығыз байланыста болуынан
деп түсіндірген орынды. Сондықтан да бір топқа саналы біріккен адамдардың
қажеттіліктері де бірыңғай келеді (мысалы, отбасында, сыныпта, бригадада).
Қажеттіліктерді келіп шығу көзі және мазмұны бойынша бөлуге болады. Өз
туындауына орай қажетсінулер табиғи және мәдени сипатқа ие. Табиғи
қажеттілік адамға өз тіршілігін сақтау мен қуаттау және ұрпақ жалғасы үшін
керек (тағам, ұйқы, суыұтан және ыстықтан сақтану т.б.). Табиғи
қажеттіліктер қамтамасыз етілмесе, адам тіршілігі күйзеліске түседі, не
жойылады. Ал мәдени қажеттіліктер объектісіне қандай да табиғи
қажеттіліктерді іске асыру үшін қолданылатын заттар (шанышқы, қасық т.б.),
сондайақ басқа адамдармен қатынас үшін, қоғамдық өмірге араласу үшін
керекті мүліктер. Мәдени қажеттіліктердің қамтамасыз етілмеуінен адам
өлмейді, бірақ оның әлеуметтік болмысы жойылады.
Қоғамдық талаптар да мәдени қажеттіліктердің сан алуандығына бастау
береді. Әр топтарға араласа жүріп, жастар кең ауқымдағы мәдени
қажетсінулерге ұшырайды; сәнді, заманына сай киімнн, кино кейіпкерлерінің
суретінен бастап, мәнді әрі қызықты кітапқа дейін. Ал енді осы
қажеттіктерінің ішкі, субъектив бағасы адамның құндылық талғамы мен
көзқарасына тәуелді болса, олардың сыртқы, объектив құны қажеттіктердің
адам өмір сүріп атқан қоғам талаптарына сай келуіне байланысты.
Мазмұндық сипаты бойынша қажеттіліктерзаттасқан құндылық (тағам,
киім,баспана,тұрмыстық мүліктер т.б.) және рухани құндылық қоғамдық сана
өнімдеріне тәуелдіктен шығатын (ой, пікір алмасу қажеттігі, ақпарат
қажетсіну, әнкүй тыңдап, сұлулықты сезіну керектігі т.б.) құндылықтар
болып бөлінеді. Адам қажеттіліктерінің бәрі өзара тығыз байланысты. Заттық
қажетсінулер орнына келмей, рухани қажеттілік қанағатын таппайды.
Алайда, қажеттілік өздігінен саналы әрекет туындата алмайды, болған
күнде де инстинктік не ойсыз қылықа себеп болуы мүмкін. Мақсат бағдарлы
ісәрекет түзілуі үшін қажеттілік қамтамасыз етуге керек болған затпен
сәйкестендірілуі тйіс. Саналы танылған және қабылданған қажеттілік
әрекетқылықтың түрткісіне айналады. Ісәрекеттің психологиялық тұрғыдан
түрткі және мақсат түсініктеріне үлкен мін беріледі. Түрткісі сондайақ
мақсат бағдарсыз әрект тіпті болуы мүмкін емес. Түрткі мен мақсат
ісәректтің бағдарын анқтайтын сілтеукөрсеткіш қызыметін атқарып, сол
әрекетті орындауда субъектіге керек болған күшқуат мөлшеріне де айқындауға
жәрдемін береді. Осы түрткі мақсатты ісәрекетбарысында
өрістейтін,қалыптасатын психикалық процестер мен қалып, қасиеттердің бәрін
жүйелестіріп, ұйымдастырады.
Адам ісәрекеті, қылығы жөнінде сөз қозғалғанда, алдымен назарға
алынатын нәрсеәрекетке итермелеуші субъектив толғаныс ықпалдары. Осы
түрткі ықпалдар адам әрекетқылығының қозғаушы күші, себебі. Жалпыланған
түрде түрткіобъектив заңдылықты қажетсінудің психикалық бейнесі.
Қажетсінуден адам әрекетқылығы белгілі түрге, формаға енеді.
Бірақ, әрекетке келтіруші ішкі субъектив ықпал бола тұрып, түрткі
ісәрекеттің нақты сипатынанықтап бере алмайды. Бір түрткінің әрқилы
ісәрекетте жүзеге асуы мүмкін емес. Қажеттілік пен оны қнағаттандыру
әдістерінің арасында бір жақты, қатып қалған байланыс жоқ. Қандай да бір
белгілі түрткіге орай туындаған ісәрекеттің қандай күйде болатын мақсат
анықтайды. Естен шығармайтын жәйт; бір түрткі негізінде әрқилы мақсаттар
қойылуы мүмкін. Түрткі жалпы әркетке итермелесе, мақсат нақты қызметті
белгілейді. Түрткі әрекетке келтіруші қажеттілікке байланысты, ал мақсат
әрекет бағытталған әрекет бағытталған және сол әрекет барысында өнімге
айналатын затқа байланысты.
Ісәрекеттің мақсаты дегеніміз сол іс әрекеттің болашақ нәтижесін
күні бұрын санада болжау. Осы болжау, яғыни мақсат, заң ретінде адам
әрекетінің сипаты мен әдісін анықтап береді. Мақсат, сонымен, алдын ала
бейнелеудің құралы. Мақсат жеке орындалтын қызметке тыстан келіп
қосылмайды, оны сол әрекетті іске асыраушы адамның өзі белгілейді. Бұл
процеске нақты адамның оқу, тәрбие барысында игерген қоғамдық тәжірибесі
қосылады. Белгіленген мақсат қызмет барысында іске асады. Сонымен бірге
ісәрекеттің күрделілігі мақсат пен ісәрекет мақсат пен ісәрекет
объектінің арасындағы жақын сәйкестікке, әрекетті орындауға қажет
құралжабдықтың болуына байланысты.
Әдетте, адам ісәрекет процесінде бір емес, ал бір топ өзара тәуелді
мақсаттар жүйесін негіздеуі мүмкін. Мысалы, оқушы алгебрадан нақты бір ееп
шығарады, мұндағы ең жақын мақсаттапсырманы дұрыс орындау, ал енді мұнан
былайғы мақсаттардың бәрі қашық, жанама, бірақ қажетті: алгебраны үйрену,
математиканы игеру сауатты адам болу, білгір маман болып жетісу. Осыдан
мақсаттар жақын арада іске асатын не ұзаққа көзделген сипатымен бөлінеді.
Егер адам тек жақын мақсаттарды басшылыққа алса, оның іс әрекетінің
келешегі болмайды. Мұндай адамдар тар өрісті, үлкен қиындықтарға төзімсіз
келеді. Ал үлкен, ауқымды себептерді жетекшілікке алған адам өз жұмысының
ізгі, басты мақсатына керекті саты, кезеңдік міндет деп қарастырады. Мұндай
адамдарды қиыншылықтар жұмыстан бездіре алмайды, керісінше, белгіленген
міндеттерді іске асыру жолында ынтасын күшейте түседі.
Психологияның зерттейтін міндеттерінің және бірі бұл сезімдік
қабылдау, саналық және басқа да психикалық процестердің нақты іс әрекет
жағдайындағы жүрісін, өзгерісін бақылау. Оының нәтижесінде мақсат түрткі
өте жетілген әрекет қылық реттегіш болып қоймастан, сол әрекет процесіне
араласатын психикалық құбылыстарды белгілі жүйеде ұйымдастырушы да. Осы
мақсат пен түрткіге байланысты қабылдаудағы таңдамалылық, зейін ерекшелігі,
естегі қажет ақпаратты жіктеп алу т.б.іске асады.
Ісәрекетті психологиялық талдаудың нәтижесінде сол әрекеттің обьектісі
болған заттар, әрекет шарттары мен құралжабдықтарының адам басында
бейнелік құбылысқа айналып, осы құбылыс өз кезегінде әрекетті орындауға
қатысатын дене мүшелеріне қалайынша жетекшілік ықпал жасайтыны айқындалды.
Ісәрекетті зерттей отырып, психология шындықты субьектив бейнелеудің
формаларын, деңгейін және қозғалысөзгерісін және сол әрекетті психикалық
реттеп отырудың еанизмдерін айқындауы тиіс. Сонымен бірге, психология
әрқандай ісәрекеттің оны орындаушы субьектегі психикалық процестерге,
қалыптарға, қасиеттерге және жалпы адамзаттың дамуына әсер, ықпалын
зерттейді.
Жантану проблемалары қатарында өз түсініктемесін күтетін мәселе:
ісәрекеттің снадағы жоспары мен оның нақты орындалу процесі арасындағы
байланыстың іске асуы. Бұл үшін әлі орындалмаған әрекет нәтижесінің саналық
бейнелену табиғатын біліп алу қажет. Мұндай таным қоршаған дүниеде орыны
бар құбылыстар заңдылықтарына орай топталады. Адам осы заңдылықтарды аша
отырып, өз ісәрекетінде қолданады. Бұл жағдайда сыртқы заттасқан әрекет
ішкі саналық әрекетке ауысады. Объектіге бағытталған заттық әрекет бір
сәтке идеалдық операцияларға келтіріледі. Сыртқы нақты ісәрекеттің саналық
ішкі әрекетке айналуы интериоризация деп аталады. Бұл құбылысты келесідей
көрнекілікке келтіруге болады: алдымен адам затпен кейбір әрекетке келеді;
бұл сырт әрекет затты қолына алып, олайбұлай қарастырылады; кейін әрекет
санаға өтеді де, психикалық әрекетке айналады. Әрекет бұл жолда қысқарады,
біршама жойылады не өзгеріске ұшырайды. Мысалы, баланың есепсанаққа
үйренуі: алғашқыда таяқшаларды ығыстырумен санайды, кейін алдында жатқан
таяқшаларға қарап тұрып санайды, ақырында санақ нақты затпен де, оған
байланысты әрекетпен де қатысы жоқ дерексіз сана әрекетіне айналады. Енді
әрекет обьектісі сан мен сөз. Интериоризацияның арқасында адам психикасы
нақты мезгілде көздің алдында жоқ заттармен де әрекеттік байланысқа келе
алады, яғни адам сезімдік бейнеден саналық бейне түзу дәрежесіне өтеді.
Сонымен, адам ісәрекетінде сол әрекеттің ішкі және сыртқы мазмұны
тығыз байланысқан. Сыртқы, затпен байланысты қоршаған дүниеге ықпал
етудегі адам әрекеті ішкі (псхикалық) әрекетпен анықталады да реттеледі.
Сыртқы заттасқан әрекетті әрдайым ішкі психикалық әрекеттің тысқы
көрінісі (экстериоризация) деп қарастыру мүмкін, себебі адам өзінің нақты
әрекетінде алдын ала санада жоспарланған ойды іске асырады. Сыртқы әрекет
ішкі жоспар қадағалауында болады. Адам орындап жатқан әрекетін ойында бейне
не ой түрінде қабылданған жоспармен салыстырып отырады. Міне осыдан жантану
ғылымы ісәрекеттің сырттай көрінісін зерттей отырып, оның ішкі мазмұнын
ашады, дәлірек айтсақ, психиканың ісәрекеттегі нақты рөлін түсіндіреді.
Ісәрекет құрылымы жөніндегі проблема жантану теориясының дамуы мен
көптеген практикалық міндеттердің тиімді шешімін табуда үлкен маңызға ие.
Ісәрекет құрылымы жөніндегі алғашқы теориялық пайымдаулар әрекет
элементтерімен байланыстырылады. Бұл қарапайым элементтер ретінде әрекеттің
ең жай түрлері: алу, қою, көтеру, қабылдау. Әрқандай іс әрекет осы
элементтердің бір ізді тізбегі.
Инженерлік психологияның дамуымен іс әрекеті тұрақталған алгоритмдер
сипатындағы құбылыс деп тану кең өріс алды.Осыған орай элементтер жөніндегі
түсінікте және олардың әрекет орындау әдістерімен байланысы туралы көзқарас
та басқаша болды.Әлбетте, әрекетті алгоритмдік құрылым сияқты тану іс
әрекеттің орындалу барысын талдауда өте қажет, ал бірақ осы әрекеттің
психологияны қызықтыратын тарапы, яғни субъективтік мазмұны мұндай жағдайда
назарға ілінбей қалады.
Психологиялық тұрғыдан іс әрекет өте күрделі, көп өлшемді де деңгейлі,
ұдайы даму өзгерістегі құбылыс. Ал осы құбылысты әрқилы ғылыми тұжырымдарға
негізделген теориялық бағыттар, әдетте, жеке элементтерге бөлініп, оларды
өзара байланыссыз зерттеуде.Мысалы, бір тұжырым бойынша ісәрекет бірізді
өзара ауысып отыратын қимылдар жиынтығы делінсе, екіншісі ісәрекеттің
түрткілік қырына үлкен мән береді, ал үшінші бірі ісәрекетті реттеп
беруші механизмдерді талдауға көп назар аударады.Ісәрекетті онымен қоса
жүретін физиологиялық процестермен де байланыстыра талдау концепциясы да
жоқ емес. Әдетте аталған ғылыми бағыттардың бәрінің де өзіндік маңыздылығы
орасан, әрбірі өте құнды нәтижеге жеткізіп, бірінбірі толықтырып
отырады.Бірақ олардың әрқайсысы өз алдына әмбебап сипатқа ие емес. Сонымен,
ісәрекет адамның қоршаған дүниемен өзара ықпалды байланысының қозғалысты
жүйесі. Осы жүйеде психикалық бейне пайда болып объекті күйіне енеді, ол
ісәрекеттің саналы қабылданған мақсаты болып табылады. Белгілі мақсаттың
болуынан әрқандай белсенділікті ісәрекет деп санауға болады.Ал
ісәрекеттің бүкіл басқа тараптарының бәрі септүрткі, ісәрекетті
жоспарлау, ағымдағы ақпаратты өңдеу, шешім қабылдау бірде сезілсе, көбіне
еске алына бермейді.Алынған күнде де толық болмауы, кейде тіпті қате де
болуы әбден мүмкін. Ісәрекет қай деңгейде танылмасын, саналы мақсат оның
қажетті белгісі.
Жекеадамның әрекеті еңбек ісәрекетінің қандай да бір көрінісі ретінде
қалыптасқан. Белгілі бір қоғамдық қызметке бағытталған әрекет жиынтығы
еңбектік ісәрекеттің белгілі бір түрін құрайды. Ал еңбектік ісәрекет
әрдайым белгілі өнімге арналатындықтан, адам әрекеті де тиісті нәтижені
көздейді. Адам әрекетінің саналы әрі мақсатты болуы адамның басқа
жануарлар дүниесінен ажырау белгісі.Бірақ мақсат қаншама маңызды
болғанымен, оның бір өзі әрекеттің толық мәнін таныта алмайды. Ісәрекет
бағдарланған мақсат өзінің біршама қашықтығымен еленеді. Сондықтан оған
жетем дегенше адам бірбіріне байланысты, ізбеіз келетін әлденеше жеке
міндеттерді орындауына тура келеді.Бұл міндеттермен байланысты әрекеттер
операциялар деп аталады.Әрқандай мақсат көздеген ісәрекет орындалу
барысының әр мезетіне орай іске асып отыратын осы операциалардан құралады.
Адам ісәрекеті әрқилы және әр деңгейдегі әрекеттердің жәрдемімен жүзеге
келеді.Ал осы жай бір міндетті іске асыруға қажет болған біршама біткен
ісәрекеттің әрбір элементі әрекет деп аталады. Затқа бағдарланған осы
әрекет қимылдар бірікпесінен жасалады. Олар алу, орын ауыстыру,босату.
Сапалық жағынан бұл қимылдар әлдіәлсіз, дәлжаңсақ, жылдамшабан,
ептіепсіз, бағдарлыбағдарсыз болуы мүмкін.
Затқа бағдарланған қимылдардан басқа адам ісәрекетінде денені қалыпты
ұстау, қозғау және тілдесуге қажетті қимылдар да болды. Сонымен, әрқандай
заттық әрекет белгілі қимылдар жүйесімен қамтамасыз етіледі. Ал бұл
қимылдар әрекеттің мақсатына, заттың қасиетіне және әрекет шарттарына
байланысты. Белгілі әрекеттің орындалуында қатысатын қимылдар өздігінен не
бір дене мүшесінің қандай да қозғалысқа келуінен емес, адамның жеке
ниетінне, қозғалысты міндетке орай іріктеуіне, орындалатын қимылға деген
қатынасына қарай іске араластырылады. Ниет өзгерісі қозғалыс ауқымын да
бұрып жібереді.
Адам қимылының шын мәні мен жетілгендігі сол қимылды қажет еткен саналы
әрекетке тікелей байланысты.
Әрекетті құрайтын қимылдар тобы белгіленген мақсатқа орай басқарылады
және реттеледі. Дәл осы орындалатын әрекеттің нәтижесі қойылған мақсат
тұрғысынан бағаланады, қажет болса оған түзетулер ендіріледі. Адамның
көздеген мақсаты нақты осы мезетте көрінбей, ол ендігі орындалатын
әрекеттің жемісі. Сондықтан, мақсат адам миында іс әрекеттің болашақтағы
нәтижелік бейнесі не әрекетшең моделі болып із береді. Осы болашақтағы ниет
бейнесі әрекеттің нақты нәтижесімен салыстырылады.
Әрқандай жаңа іске кірісуде адам істің орындалу тәсілдерін
білмегендіктен, мақсатқа бағытталған бүтін әрекетті де, оның элементтерін
де ойланып, саналы барластырылып орындауына тура келеді. Ал бірнеше
қайталай отырып, адам мақсатқа бағышталған әрекетті енді саналы барластырып
орындауына тура келеді. Ал бірнеше қайталай отырып адам мақсатқа
бағышталған әрекетті енді саналы күш жігерін жұмсамай ақ орындау
мүмкіншілігіне қол жеткізеді.Саналы әрекеттің орындалу барысында кейбір
қимыл элементтердің сана аймағынан шығып, өздігінен орындалуы әрекеттің
автоматтануы деп аталады.
Жаттығу, үйрену нәтижесінде қалыптасатын адамның саналы іс әрекеті
бірліктерінің автоматты түрде орындалуы дағды атамасын алған. Әңгіме
әрекет емес, сана қатысынсыз орындалатын қимылдар жөнінде, себебі адамның
қалаған қалыпты іс әрекеті сана басқаруымен болатыны белгілі.Бір барысында
адам сол әрекетті орындау әдістерін қолдану үшін ойланып толғанбай,бүтін
іс әрекет элементтерінің бірінен екішісіне жеңіл ауысып отырады, яғни
кейбір әрекет қимылдар дағдылық қасиетке айналып,автоматтанған орындалу
қалпына түсіп, енді адам жеке қимылдарын реттеп отыру борышынан арылып,
өзінің саналы әректін күрделірек жүктемелерді атқаруға бағыттайды.
Адамның қай әрекеті болмасын үш тараптан тұрады:қимылдық, сезімдік
және саналық, бұлардың әрбірі өзіне сәйкес қызмет атқарады, ол қызметтер:
орындау, бақылау және реттеу.
Әрекет құрылымындағы бірліктердің біршама автоматтанып, дағды
қалыптасуынан келесі тәсілдер өзгеріске келеді:
а) әрекет орындалуы майда қимыл қозғалыстар біртұтас әрекетке
бірігеді, артық, қажетсіз қозғалыстар жойылып, қимыл жеделдей түседі;
ә) әрекетке сезімдік бақылау қимылды көзбен бақылау бұлшық
еттер бақылауымен ауысады, әрекет нәтижесін бақылауға қажетті бағыт бағдар
сараптау қабілеті дамиды;
б) әректті санамен реттеп бару зейіннің әрекет тәсілдерінен сол
әрекеттің орындалу жағдайлары мен нәтижелеріне ауысуы. Осыдан әрекеттегі
кейбір есеп қисаптық санаға байланысты шешімдер бірлікті әрі ықшам
қабылданады. Келесі қимылға көшуге болған ішкі дайындық алдынғы әрекеттің
орындалуымен бірге жүргізіліп, жаңа әрекетке өту арнайы жоспарсыз ақ
орындалады.
Дағды қалыптасуда адамның жеке басының ерекшеліктері үлкен маңызға
ие.Күрделі, бірақ бір типті дағдылар бір адамда жеңіл орнығып, екіншісінде
қиындау қалыптасады. Сондықтан да дағды қалыптастыру үшін жаттығулар саналы
іріктеліп , әрекеттің тұтастай орындалуы немесе оның күрделі бөліктері
арнайы қайталау және бекіту әдістерін пайдалануды талап етеді. Ал әр
жағдайдағы нақты әдістер саны мен түрі бекуі тиіс дағды әрекеті мен сол
әректті игеруші адамның ерекшеліктеріне байланысты.
Дағды әрекет мазмұнына орай әртүрлі болады:
а) қимыл әрекеттік дағды (спортсмендер әрекеттерінің бекуі);
б) сезімдік ( түр түс тану, балалардың алғашқы әріп тануы т.б.);
в) интелектуалды дағдылар ( есп, оқу, жаттау т.б.)
Бұлардан басқа аралық дағдылар да айырылады: сезімдікқимыл дағдысы
(жазу, сурет салу, сызу);сезімдік ой дағдысы ( математикалық ұғымдармен
жұмыс істеу).
Адамзат іс-әрекетінің тарихи қалыпты түрі- еңбек. Еңбек жалпы
психологиялық емес, әлеуметтік категория. Сондықтан да оның заңдылықтарын
қоғамдық ғалымдар зерттейді. Ал психологиялық тұрғыдан зерттелетін нәрсе
жалпы еңбек емес, еңбектік іс-әрекеттің психологиялық бірліктері. Еңбек -
белгілі нәтижеге жету үшін бағытталған, белгілі мақсатқа орай ерік күшін
қосумен реттелуші мақсатты бағдарлы, саналы іс-әрекет. Басты ниетке
байланысты нәтижеге жетісу шарасы болумен бірге еңбек жеке адам
қалыптастырудың негізгі жолы да. Еңбек процесінде субьекті өнімі ғана пайда
болып қоймастан, сол субьектінің өзі де осы еңбекте кемелденеді.
Еңбектенуден адам қабілеті дамиды, оның мінезі тұрақтанады. Еңбектік
қызметтің психологиялық ерекшеліктері ең алдымен оның қоғамдық пайдалы өнім
жасауға бағытталған іс-әрекет болуында. Еңбек процесіндегі әрекеттердің
бәрі тұтасымен ең соңғы кезеңге, қорытынды нәтижеге тәуелді болуы еңбектік
сеп – түркілерге өзіндік сипат береді: мақсат іс-әрекеттің өзінде көрінбей,
оның өнімінен байқалады. ал еңбектің қоғамдық бөлшектенуі бұл ерекшелікті
айқындай түседі. Әрқандай адам өз қажетігін қанағаттандыру үшін барша
заттарды өндіре алмағандығынан, адам әрекетінің сеп-түркісі оның өз іс-
әрекетінің өнімімен емес, басқа тұлғалардың қоғамдық қызметінің өнімімен
байланыста болады.
Еңбек желісінде тек еңбек құралдары ғана емес, адамның сол еңбекке
деген қатынасы да үлкен мәнге ие. Адам еңбегінің түркілері де нақ осы
қатынастан. Адамның еңбекке бағытталған субьектив қатынасы санада
бейнелетін обьектив қоғамдық қатынастарға тәуелді. Әдетте, еңбек адамның
қалыпты қажеттігі. Еңбек ету - өзіңді іс-әрекетте көрсете білу. Әрқандай
нақты іс-әрекеттегідей, еңбекті адамның барма қасиеттері мен сапалары
қатысып, көрініс береді. Әрқандай еңбек түрінде өзіне сай еңбек құралдары
қолданымын таба білуі қажет, адам міндеті сол құрадарды қолдану тәсілдерін
игеру. ал бұл үшін жүйелі білім мен дағдылардың ролі күшті. мұнсыз ешқандай
еңбек болуы мүмкін емес.
Баланың әрқандай даму кезеңдеріне сай еңбек әртүрлі болады. Бүгінгі
нақты іс әрекет ендігі іс-әрекеттің дайындығы тиісті қажеттіліктер дамиды,
танымдық мүмкіндіктері мен әрекет-қылық ерекшеліктері ашылады. Осыған орай
психологияда іс-әрекеттің жетекші түрі ұғымы қалыптасқан.
Қай жас кезеңінде болмасын іс әрекеттің үш түрі де (ойын, оқу, еңбек)
өз маңызына ие, бірақ белгілі бір кезеңде олардың әрқайсысына деген
қажетсіну әртүрлі, өзіндік мазмұнға ие. Ал осыларды ішінде жас кезеңіне
байланысты бала психологиясына маңызды өзгерістер енгізіп, ондағы танымдық
процестер мен жеке адамдық қасиеттердің қалыптасуына ықпал жасай алатыны
ғана іс-әрекеттің жетекші түрі деп есептелінеді.

І. 2. Ересек адамдар мен балалардың психологиялық
ерекшеліктері
Еңбек үстінде жеке адамның сапасы психологиялық процестерінің
ерекшеліктері және адамның қасиеттері көрінеді. Сонымен қатар еңбек осы
процестерді жетілдірудің және жеке адамның қасиеттерін қалыптастырудың ең
басты құралы болып табылады. Еңбек әркетінің арқасында адамда ойлау,
қабілет, ынта дамиды, білім, іскерлік пен дағыдыға ие болады, еркі күшейіп,
мінезі қалыптасады.
Баланы екі жастан бастап еңбекке тәрбиелеген дұрыс және ол оқумен
ұштастырылуы қажет. Баланың әрқандай даму кезеңіне сай еңбек әртүрлі
болады. Мектепке дейінгі жастағы бала үшін (оның еңбектенуге де, оқуға да
ықыласы болғанымен) мұндай әрекет түрі – ойын. ал мектепте (1-ші
сыныптағылардың ойынқұмарлығы басылмаса да) оқу еңбегі басым келеді.
Көрнекті кеңес педагогы А.С.Макаренко балаларды еңбекке тәрбиелеу
саласындағы мәселелерге ерекше назар аударды. Балаларды белсенділікке,
творчестволық пен инициативалыққа тәрбиелеуде тек ұлы істер мен көрнекті
еңбек қана емес, ойын да белгілі дәрежеде әсер ететіндігін ашып берді. Ол:
Бәрінен бұрын ойын мен жұмыс арасында үлкен айырмашылық жоқ екендігін айту
қажет...Жақсы ойын жақсы жұмысқа, жаман ойын, жаман жұмысқа ұқсайды - дей
келіп, ойнаудың қай-қайсысы болса да еңбекке және ойлануға негіз болып
табылатындығын дәріптейді және ойынның үлкен тәрбиелік мәнін талдай отырып:
Егер біздің баламыз тек әрекетсіз, енжар ойындармен ғана айналысатын
болса, одан енжар, басқаның жұмысына көзін сатып отыратын, бастама дегеннен
айырылған және жұмыста жаңалық ашуға ұмтылмайтын қиындықтарды жеңуге
дағдыланбаған адам тәрбиеленеді. Күш жұмсап, белсенді әрекет етпейтін ойын-
қашанда жаман ойын. Бала шынында да ойнасын, ойыншықтарды бөлшектеп, жинап,
құрастырсын. Алғашқы бастаған ойынын аяқтамай, бір істен екіншісіне
ауыспасын, не істесе де сол істі аяғына дейін жеткізсін. Ойыншықтардың
қайсысынан болса да болашаққа қажетті құнды жақтарын түсінетіндей болуы
керек. Сонда ойын баланы еңбекке жұмылдыруға әсерлі болады және білім
қатарласа жүрмеген, саяси және қоғамдық тәрбие қатар жүргізілмеген еңбектің
тәрбиелік пайдасы болмайды, бейтарап жүргізілген іс болады да қалады.
Психология ғылымында адамның жеке басы сапасын, оның ішінде еркі
(тұрақтылық, дербестік, инициатива т.б.) туралы мәселе жөнінде көптеген
жұмыстар жүргізілсе де ашылмай отырған сырлар аз еме. Сондықтан оларды
ескерусіз, елеусіз тастауға болмайды, қайта адамның жеке басы сапасын
барынша зерттеп ашу кезек күттірмейтін мәселенің бірі боп табылады. Бұл
мәселені зерттеу үшін жеке адам еркінің ерекшелік белгілері мен мінезіне,
қасиетінің қалыптасуына назар аудару қажет. Бұл – психологтар ұжымының
алдында тұрған проблемалық үлкен мәселелердің бірі.
Оқушылар инициативасына психологиялық талдау жасауда мынандай жоспарда
жүргізуге болады. Инициатива - еріктің саналы түрдегі ықпалының бір
көрінісі, инициатива көрсету - мінез ерекшеліктеріндегі дербес қасиеттің
қалыптасуы.
Адамның ерік сапалары тәрбие үстінде дамып, дербес тәрбие кезінде
жетіледі. Ерік қоғамдық дәлелдерге, бағытқа, сыртқы қайшылықтарды жеңе
білуге сай бағаланады. Ол жеке адамның өмір тәжірибесінен жинақталады.
Жеке адам еркінің сапалары іс-әрекет үстінде көрініс береді. Олар
мыналар: дербестік, шешімділік, өзін-өзі ұстай білу. Адамның өз қылығын
өзі анықтап, маңайындағылардың кездейсоқ әсерлерінің ықпалына мойын
ұсынбай, өз сенімімен, өз біліміне жүгіну арқылы қызмет атқаруын дербестік
дейміз. 6-7 сыныптардағы оқушылардың дербестігі: Мен еліме қандай пайда
келтіремін және қалай келтіруім керек?! дегендей мағынада көріне бастсйды.
Оқушылардың осы шақтағы кезеңін психологиялық және педагогикалық
әдебиеттерде толқымалы жас деп есептейді. Бұл жастағы ұлдар мен
қыздардың мінезі айқындалып, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.