Азаматтық құқық қатынастары туралы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

НЕГІЗГІ БӨЛІМ. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ
1. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҰҒЫМЫ, ПӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МАЗМҰНЫ,
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
3. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ...13
4. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ОБЬЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... .16
5. АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ..22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

Қазақстан Республикасының бір тұтас құкық жүйесі бірнеше салаға бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын — азаматтық құқык. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде калыптасып келе жаткан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар. Өйткені, бұл саламен ретгелінетін құқык қатынастарының шеңбері кең.
Азаматтық құқық пәнінен теориялық білімімді шыңдау мақсатында өз курстық жұмысымның тақырыбын «Азаматтық құқық қатынастары» деп таңдадым.
Азаматтық заңдармен реттелетін қоғамдық қатынастар азаматтық құқықтың пәнін құрайды. Азаматтық заңдар сондай – ақ, тиісті құқық салаларымен реттелмеген жағдайда отбасылық, еңбек, табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөніндегі қатынастарға да қолданылады.

2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті жарғы, 2004ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі: Жалпы және ерекше бөлім. – Алматы., 2004ж
4. ҚР-ның Азаматтық іс жүргізу кодексі
5. ҚР-ның Азаматтық (жалпы бөлім). Жеті-жарғы 2008ж.
6. ҚР-ның Азаматтық кодексінде өзгерістер және толықтырулар енгізу туралы (жалпы бөлім) 2003 жыл 20 мамырдағы №417-2. ҚР заңы «Казахстанская правда» 20 маусым 2003 жыл
7. Ағдарбеков Т.Т. «Құқық және мемлекет теориясы». Қарағанды, 2002ж.
8. Азаматтық заңдар негіздері. КСРО мен республикалардың Азаматтық заңдар негіздері («Каз. правда» 17 шілде 1999 жыл)
9. Ашитов З.О, Ашитов Б.З. Қазақстан Республиакысының құқық негіздері. Оқу құралы. – А., 2003ж.
10. Дулатбеков Н.О. Амандықова С.Қ., Турлаев А.В. Мемлекет және құқық негіздері: Оқу құралы. – Астана., 2001ж
11. Жайлин Ғ.А. «Азаматтық құқық» Ерекше бөлім. Заң әдебиеті. Алматы, 2003ж.
12. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық/ құрастырған Баянов Е. – Алматы.: жеті жарғы., 1998ж.
13. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері: Оқулық – Алматы.: Атамұра, 1998ж.
14. Спарғалиев ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі.- Алматы.: Жеті жарғы., 1995ж.
15. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. «Гражданское право». Алматы, 2000г.
16. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. 1- том – Алматы.:Жеті жарғы., 2001ж.
17. Ынтымақов С.А. Азаматтық құқықты практикум. Алматы 2000 ж.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні: Азаматтық құқық

Тақырыбы: Азаматтық құқық қатынастары

Жоспары

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3

Негізгі бөлім. Азаматтық құқық қатынастары
1. Азаматтық құқық ұғымы,
пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Азаматтық құқықтық қатынастардың мазмұны,
ерекшеліктері,
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
3. Азаматтық құқықтық қатынастардың түрлері ... ... ... ... ... ...13
4. Азаматтық құқық қатынастарының обьектілері ... ... ... ... .16
5. Азаматтық-құқықтық қатынастарды реттеу ... ... ... ... ... ... ..22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... .31

Кіріспе

Қазақстан Республикасының бір тұтас құкық жүйесі бірнеше салаға
бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын —
азаматтық құқык. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде калыптасып келе
жаткан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар.
Өйткені, бұл саламен ретгелінетін құқык қатынастарының шеңбері кең.
Азаматтық құқық пәнінен теориялық білімімді шыңдау мақсатында өз
курстық жұмысымның тақырыбын Азаматтық құқық қатынастары деп таңдадым.
Азаматтық заңдармен реттелетін қоғамдық қатынастар азаматтық құқықтың
пәнін құрайды. Азаматтық заңдар сондай – ақ, тиісті құқық салаларымен
реттелмеген жағдайда отбасылық, еңбек, табиғи ресурстарды пайдалану және
айналадағы ортаны қорғау жөніндегі қатынастарға да қолданылады.
Азаматтық заңдар өз реттеуіндегі қатынастар қатысушыларының теңдігін,
меншік қол сұғылмаушылықты, шарт еркіндігін қорғайды, азаматтық құқықтардың
кедергісіз іске асуын, қатысушыларының бұзылған құқықтарының қалпына
келтірілуін, олардың сотта қорғалуын қамтамасыз етеді.
Азаматтык құкығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін беру үшін
құқык теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз кажет. Яғни
айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі
категориянын, негізінде азаматтық құкығына сала ретінде тек анықтама ғана
емес, оның басқа құкық салаларынан ерекшелігін де көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1-ші бабында 1-ші тармағында көрсетілгендей,
азаматтық зандармен тауар-акты қатынастары және қатысушылардың теңдігіне
негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке катынастар реттеледі. Сонымен катар, мүліктік
қатынастарға байланысы жок мүліктік емес жеке катынастар да азаматтық
зандармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке катынастар мәнінен туындамайды.
Курстық жұмыстың өзектілігі жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық
құқығымен реттелінетін қоғамдық катынастардын негізгісі болып табылатыны —
мүліктік катынастар. Сондықтан да айтып кеткен жөн болар, кез келген
мүліктік қатынастар емес, коғамның негізін қалайтын тауар-ақша катынастары,
яғни азаматтық құқық субъектілерініа кез келгенінін қатысуымен және әр
түрлі көріністерде (мүлік беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік
катынастар.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – азаматтық құқық қатынастарын жан-
жақты қарастыру.
Осы мақсатқа жету барысында мына міндеттерді шешу көзделген:
• азаматтық құқықтық қатынастардың мазмұнын, ерекшеліктерін,
элементтерін;
• азаматтық құқықтық қатынастардың түрлерін;
• азаматтық құқық қатынастарының обьектілерін;
• азаматтық-құқықтық қатынастарды реттеу жағдайын қарастыру.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасының азаматтық құқық
қатынастары.
Теориялық базасы ретінде отандық құқықтанушы ғалымдардың еңбектері,
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, заңдылық актілері негіз
болады.

1. Азаматтық құқық ұғымы, пәні

"Азаматтық құқық " атауы ежелгі уақыттан бері белгілі, оны римдік
заңгерлер Рим азаматтарының құқығы-цивильді (jus civilе) құқық деп
атаған.
Тарихтан белгілі римдіктердің құқығы осы атаумен белгіледі
(квириттер құқығы ). Римдік jus civilе көне римдегі азаматтардың
мемлекеттік, қоғамдық және жеке өзіндік катынастарын реттеді және казіргі
азаматтық құқықка қарағанда үғымы әлдеқайда кең болды. Қазіргі кезде
азаматтық құкықтың римдік атауы сақталғанымен оның мазмұны барынша өзгерді.
Дейтұрғанмен соған карамастан "civil " атауы еуропалық қүқықтануға еніп
кана қоймай, заң терминологиясына кірді. Сондықтан да азаматтық құқықты
цивилистік деп атайды, ал бұл саладағы мамандарды -цивилист деп жүр.
Римде құқықты жария және жеке деп екі салаға бөлгенін білеміз. Жария
және жеке құқықтардьң классикалық аражігін Ульпиан былайша ашып көрсетеді:
"жария құкық дегеніміз рим мемлекетінің құқықтық мәртебесіне катысты, ал
жеке құқық болса жекелеген адамнық мүддесіне сай келеді".
Қазақстан Республикасының қазіргі құқык жүйесі жария және жеке кұкық
деп бөлінбейді. Біздің ұлттық азаматтық құқық тек езіне ғана тән және
белгілі бір ерекшеліктері бар институттардың аясында қалыптасты дей аламыз.
Сонымен қатар азаматтық құқықтың әртүрлі жүйелерінін арасында белгілі
бір дәрежеде ұқсастықтар бар. Сондықтан азаматтық құқықтық жүйелерде болып
жатқан процестер Қазақстан Республикасының азаматтык құқық іліміне әсерін
тигізіп отыр. Бұл орайда "біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика
мен жана демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы
тәрізді жолды басынан кешіп те үлгерген уақытта құру үстіндеміз ...",
ендеше осы бағытта әр түрлі өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін
пайдаланудың маңызы зор.
Азаматтық құкық Қазақстан Республикасынын кұкык салаларының бірі
болғандыктан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
түлғалар мен мемлекеттін өзімен, оның әкімшілік-аумақтық беліністерімен
тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтык кұкық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар аукымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына белінеді. Әдетте қүқықтын
қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу
әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты
Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан ара жігін айыра отырып,
сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес
жеке қатынастар құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1-
бабы, 1-тармағы). Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ
мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар
басқа заң құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке
қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы).
Азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі және түрлері.
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық
қатынастары деп аталады.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарына араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте көрсетілген сату-сатып алу
мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл
мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал
сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге, немесе затында сапасы
жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа
затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге
міндетті және т.с.с.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өңдіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру — осылардың бәрі де құқықтық қатынасты тудырады,
яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Біздің ұлттық азаматтық құқық тек өзіне тән және белгілі бір
ерекшеліктері бар институттардың аясында қалыптасты дей аламыз.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс – тіршілікпен, сондай –ақ азаматтардың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай
салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі
қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан
Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен
бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар – ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды (ҚР – ның АК
–нің 1- бабы, 1- тармағы). Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы
жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені
олар басқа заң құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке
қатынастар мәнінен туындамайды (АК- тің 1- бабы, 2- тармағы).
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік
қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен,
қызмет көрсетумен, ақшамен, құнды қағаздар мен басқа да мүліктермен)
байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай
қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас),
мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысу, өтуі (міндеттемелік қатынас), меншік
иесінің қайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік қатынас)
тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен
реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып
алу, шешу, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас болып
табылады.
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей
реттей береді деген ұғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әртүрлі сипатта
кезедседі. Сайып келгенде, мүліктілік дегеніміз заңды белгі болып
табылмайды, ол тек экономикалық түсінік. Сондықтан да заматтық құқық
пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән – мағынасын ашатын тұсын бөліп
қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастардың мынадай белгілері, атап
айтқында, белгілі бір экономикалық құндылыққа ие болуымен байланысты
материалдық объектілер жайында адамдардың арасындағы қатынастар
болғандлықтан оның ерік сипатында болатындығы нарықты дербес тауар иеленуші
ретінде қимылдауы, қатысушылардың өзара келісім және өзара шарт жасауы.
Республикадағы мүліктік қатынастар саласында заңдылықты нығайту
ісіндегі ұйымдардың, азаматардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудағы
азаматтық заңдардың маңызы ерекше зор. Азаматтық заңдар өз реттеуіндегі
қатынастар қатысушыларының теңдігін, меншік қол сұғылмаушылықты, шарт
еркіндігін қорғайды, азаматтық құқықтардың кедергісіз іске асуын,
қатысушыларының бұзылған құқықтарының қалпына келтірілуін, олардың
сотта қорғалуын қамтамасыз етеді.
Азаматтық заңдармен реттелетін қоғамдық қатынастар азаматтық
құқықтың пәнін құрайды. Атап айтқанда, олар – республиканың
материалдық–техникалық базасын құру және азаматтардың материалдық және
рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында қолданылатын тауар-ақша
нысандарындағы мүліктік және олармен байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар. Азаматтық заңдар сондай-ақ, еңбек, табиғи ресурстарды
пайдалану және айналадғы ортаны қорғау жөніндегі қатынастарға да
қолданылады.
Мүліктік қатынастар өндіріс құрал-жабдықтарын, тұтыну заттарын және
өзге де материалдық игіліктерді иеленуге, пайдалануға және оларға билік
етуге байланысты қалыптасады. Бұл кең ұғым. Азаматтық құқық азаматтық
айналымдағы мүліктік қатынастар қатысушылары тең негізде әрекет ететін
тауар-ақша нысандарын пайдалануға байланысты қоғамдық қатынастарды ғана
қамтиды. Мүліктік қатынастарды баламалы-ақылы және ақысыз деп бөледі.
Баламалы-ақылы қатынастар айналымдағы заттың құнын өтеуге байланысты
туындайды. Бұлар-сауда-саттық, айырбас, тауар жеткізілімі, мүлікті жалдау
түріндегі және т.б. тауар-ақша қатынастары. Ақысыз қатынастар ақысыз
(өтеусіз) негізде құрылады, бұлар –сыйға тарту, өтеусіз пайдалану,
мұраға алу, процентсіз заем және т.б. қатынастар. Мүліктік қатынастардан
жеке мүліктік емес қатынастардың айырмашылығы, оларда құндылық сипат
болмай, тікелей экономикалық мазмұннан алыс тұратын-дығында. Азаматтық
құқықтың пәні ретінде азаматтар мен ұйымдардың жеке-даралығын білдіретін
мүліктік емес жеке қатынастар да танылады. Мүліктік емес жеке қатынастарға,
бір жағынан, тікелей мүліктік қатынастарға, екінші жағынан, оларға мүлдем
байланысы жоқ қатынастар жатады. Мәселен, әдеби шығармамен, өнертапқыш
өзінің авторлығын тану туралы мәселе қойғанда, өзінің жеке игілігін
қорғай отырып, бұл мәселе бойынша дербес қоғамдық қатынасқа түседі.
Мұндай авторлықты танумен бірге санаткерлік шығармашылық нәтижелерін
пайдаланғандық үшін сыйақы төлеуді талап етуге байланысты мүліктік
қатынастар туындауы мүмкін.
Мүліктік емес жеке қатынастар – азаматтардың ар-намысын, қадір-
қасиетін және іскерлік беделін қорғау жөніндегі қатынастар. Азамат
немесе заңды тұлға, - делінеді Азаматтық кодекстің 143-бабында,-өзінің ар-
намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін
мағұлматтарды, егер ондай мағұлматтарды таратушы адам олардың шындыққа сай
екендігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды талап етуге құқылы.

2. Азаматтық құқықтық қатынастардың мазмұны,
ерекшеліктері, элементтері

Құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда алдымен құрамдас
элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың
субъектіндіріліріп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық
қатынастарының береді. Американдық құқықтық жүйе мүмкін болатын оңалту
мақсатымен борышқорлардың мүлделерін көбірек қорғайды, ал француздар
кәсіпорындарды оңалтудағы міндетті несие берушінің мүддесіне залал келтіру
арқылы жүзеге асыруды жөн деп біледі.
Қазіргі кезенде Қазақстан жағдайында ұлттық мүлденің және экономиканың
даму барысын ескере отырып, экономикалық құрылым ретіндегі борышқор
кәсіпорынды қорғауға барынша мән берген тиімді деп есептейміз.
Мұрагерлік құқық. Құқықтық жүйеде мұраға ие болу заң бойынша және
өсиет бойынша жүзеге асырыладьь Мысалы, мұсылман құқығындағы мұрагерліктің
бір ерекшелігі мұрагер өз қалауы бойынша, тек қатаң белгіленген шекте ғана,
иелену құқығын еншілей алады. Мысалы, өсиетпен қалдырылған заттың үштен
бірі ғана мұрагерге тиесілі және одан аспауы керек. Мұрагерлікке қалдырушы
мүлкінің үштен екісі мұрагерге тек заң бойынша ғана өтеді (Оған 1928 жылы
қабылданған, 1991 жылы енгізілген өзгертулерімен, толықтыруларымен Иран
Азаматтық кодексі мысал бола алады, онда мұрагерлікке 126 баптан тұратын
жеке тарау арналған.
Бұрын мейлінше кертартпалық сипат алып келген мұрагерлік құқық, соңғы
кездері айтарлықтай өзгерістерге ұшырап отыр. Мысалы, қосағынан айрылған
жұбайдың (зайыптың), асырап алған немесе некеден тыс туған балалардың
құқықтары кеңи түсті де, мұрагерлік аясы заң бойынша тарыла бастады.
Айталық, мұрагерлік құқығында асырап алған балалардың құқығы заңды
балалармен толықтай теңестірілді (Францияның 1966 жылы 11-шілдеде
қабылдаған заңы, ФРГ-ның 1977 жылғы 2-шілдеде қабылдаған заңы, Швейцарияның
1972 жылы 30-маусымда қабылдаған заңы; Англияның 1958-жылғы 3-қаңтардағы
заңы). Тұрмысқа шыққан әйелдер құқықтарының аясы мен сипаты бірқатар
өзгерістерге ұшырады. Мысалы, Францияда қосағынан айрылған жұбайдың
мұрагерлік құқығы заң бойынша едәуір кеңіді (1957 жылы 26-наурыздағы және
1972-жылғы 3-қаңтардағы зандар).
Еуропа елдерінде мұрагерлік туралы құқық Азаматтық кодекстерінде
қаралған. Мәселен, заң бойынша мұрагерлік француз азаматтық кодексімен
өсиет бойынша болатын мұрагерліктен бөлек тәртіптелген. Англо-американдық
құқыққа жататын елдерде мұрагерлік қатынасты реттеуді сот прецедентімен
бірге заңмен дежүзеге асыруға айтарлықтай мән Қазақстан Республикасының бір
тұтас құкық жүйесі бірнеше салаға бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол
салалардың бірі болып табылатын — азаматтық құқық. Азаматтық құқық бола
ретінде елімізде қалыптасып келе жаткан нарықтық экономиканың бірден-бір
негізі десек те болатын шығар. Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық
қатынастарының шеңбері кең. Азаматтық құкығымен реттелінетін қатынастардың
түсінігін беру үшін құқық теориясында қолданылып жүрген ережелерге
сүйенуіміз қажет. Яғни айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы
жоғарыда көрсетілген екі категорияның негізінде азаматтық құқығына сала
ретінде тек анықтама ғана емес, оның басқа құқық салаларынан ерекшелігін де
көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1-ші бабының 1-ші тармағында көрсетілгендей,
азаматтық зандармен тауар-ақша катынастары және қатысушылардың тендігіне
негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.Сонымен қатар, мүліктік
қатытастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар да азаматтық
зандармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен мойындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен беттелінетін
қоғамдық қатынастардың негізгісі болып табылады — мүліктік қатынастар.
Сондықтан да айтып кеткен жөн олар, кез келген мүліктік қатынастар емес,
қоғамның негізін қалайтын тауар-акша қатынастары, яғни азаматтық құқық
объектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әр түрлі бөліністерде (мүлік
беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатнастар. Мүліктік қатынастарға
негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал- жабдықтарына, мүліктік игіліктерге және
басқа да материалдық құндылықтарға байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастар жатады.
Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз байланысты
мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарга байланысы жоқ
мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа бөлінеді. Азаматтық зандармен
реттелетін мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға
құндық маңызы жоқ қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық
емес құндылықтар жатады. Мәселен, әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен
айналысушылар немесе өнертапқыш өзінің анторлығын анықтау туралы мәселе
қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша қоғамдық дербес
қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып табылмаса да, мүлікпен тығыз
байланысты, өйткені өнертабыс иесінің өнертабысын пайдаланғаны үшін онда
авторлық сый ақы алу құқығы пайда болады.
Азаматтық зандармен реттелетін мүліктік катынастарға байланысты жоқ
мүліктік емес жеке қатнастарға азаматтың есімі, жеке келбет құқығы, жеке
өмірдің құпиялығы, тұрғын үйге қол -сұқпаушылық, азаматтың немесе занды
тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне байланысты
туындайтын құқықтық қатыңастарды жатқызуға болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы мен қадір-
қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы
азаматтың жеке өміріне қол сүғуға болмайтындығын атай келе, азаматтың
жеке өміріне араласуға, оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым
салынады десе, осы баптың келесі тармағында тұрғын үйге қол сүғуға
болмайтындығы атап көрсетілген. Жоғарыда көрсетілген мүліктік
қатынастармен байланысы жоқ жеке қатынастар, мүліктік емес жеке
қатанастардың екінші тобын құрайды.
Азаматтық зандармен реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай келе, бұл
қатынастардың субъектілерін де атапкөрсетуге болады. Оларға жеке тұлғалар
(Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ
адамдар), Қазақстан Рсспубликасының Конституциясы, Алматы, Жеті
жарғы,1995 ж.
Жеке тұлға ұғымы алғашқы рет 1994 жылыы Азаматтық Кодексінде
көрсетілген. заңды тұлғалар, мемлекет және әкімшілік-аумақтык бөлініс. 1964
жылғы Азаматтық Кодекспен салыстырғанда 1994 жылы 27-ші желтоқсанда
қабылданған Азаматтық Кодекстің ерекшелігі сол, мемлекет азаматтық-құкықтык
қатынастарға осы қатынастарға өзге қатысушыларымен тең негізде түсетіндігі
атап көрсетілген.
Азаматтың құқық қатынасы санатының азаматтық құкық түсінігі үшін зор
маңызы бар. Азаматтық құқықпен реттелген мүліктік қатынастар, сондай-ақ
қатысушылары бір-бірімен субъективті азаматтық құқықтармен және
міндеттермен байланысатын соларға қатысты (қатыстьі емес) жеке мүліктік
қатынас.
Қазақстан Республикасының бір тұтас құкық жүйесі бірнеше салаға
бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын —
азаматтық құқык. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде калыптасып келе
жаткан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар.
Өйткені, бұл саламен ретгелінетін құқык қатынастарының шеңбері
кең.Азаматтык құкығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін беру үшін
құқык теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз кажет. Яғни
айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі
категориянын, негізінде азаматтық құкығына сала ретінде тек анықтама ғана
емес, оның басқа құкық салаларынан ерекшелігін де көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1-ші бабында 1-ші тармағында көрсетілгендей,
азаматтық зандармен тауар-акты қатынастары және қатысушылардың теңдігіне
негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке катынастар реттеледі. Сонымен катар, мүліктік
қатынастарға байланысы жок мүліктік емес жеке катынастар да азаматтық
зандармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке катынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелінетін қоғамдық
катынастардын негізгісі болып табылатыны — мүліктік катынастар. Сондықтан
да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынастар емес, коғамның
негізін қалайтын тауар-ақша катынастары, яғни азаматтық құқық
субъектілерініа кез келгенінін қатысуымен және әр түрлі көріністерде (мүлік
беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік катынастар.

3. Азаматтық құқықтық қатынастардың түрлері
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен
мүліктік қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен,
жұмыспен, қызмет көрсетумен, ақшамен, құнды қағаздар мен басқа да
мүліктермен) байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп
аталады. Мұндай қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай
(заттық қатынас), мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі
(міндеттемелік қатынас), меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың
тағдырын шешу (мұрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе,
онда олар азаматтык заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтканда, мүліктік
қатынас дегеніміз мүліктерді сатып алу, иелену, басқа адамдарға беру мен
пайдалану жөніндегі қатынас болып табылады.
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін
бірдей реттей береді деген үғымтумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әртүрлі
сипатта кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік (имущественность) дегеніміз
занды белгі болып табылмайды, ол тек экономикалық түсінік. Сондықтан да аза-
маттық құқық пәнінін мазмүнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын
тұсын бөліп карауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен
ажырататын мүліктік қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда,
белгілі бір экономикалық құндылыққа ие болуымен байланысты материалдық
объектілер жайында адамдардың арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік
сипатында болатындығы нарықта дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы,
қатысушылардың езара келісім және өзара шарт жасауы.
Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушы-лардың құн заңына
сүйенетін мүліктік қатынастарынын тендігіне негізделген тауар-ақша
қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықты экономика
жағдайында тауар-акша қатынасы азаматтық құкыкты реттеудің негізгі өзегіне
айналады.
Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол
мүліктік емес қатынастармен біте қайнасып, ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасы азаматтық зандары мүліктік емес қатынастардың
екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес
жеке қатынастар (АК-тің 1-бабы, 1-тармағы) мен мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы)
реттейді. Мүліктік емес жеке қатынастың бірінші тобына мүліктік
қатынаспен байланысы бар мүліктік емес жеке катынастар жатады. Бүл
жердегі "байланыстылық" деген сөз жеке катынастардың мүлікке бағыныштылығын
көрсетпейді, қайта қоғамдық қатынастардың біртүтас бірлікте болуын
айқыңдайды (мәселен, авторлық, өнертабыс және т.б. қатынастар). Мысалы, бір
үйымның басқа бір занды түлғаның тауарлық белгісін заңсыз қолданса онда ол
әлгі түлғаға зиянын тигізеді. Мүліктік емес қатынастан келіп мәселен,
шығарманың авторы үшін мүліктік катынастың мүліктілігі пайда болады.
Сондықтан мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық қүқық нормаларымен реттеледі.
Құқықтың әрбір негізгі саласының өзіне тән қүқықтык реттеу әдістемесі
болады. Ал оның жеке қырлары субъектілердің кұкықтық мәртебесінде
(статусында), құқық қатынастарын қалыптастыру негіздерінде, олардың
мазмұнын айқындау әдістерінде және заң санкцияларында топтастырыла
көрсетілген.
Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың азаматтық-кұқыктық реттеу
әдістемесі бірқатар өзіндік белгілерге ие:
а) азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың жалпы құқыктық
жағдайы олардың тауар - ақша және басқа қатынастарына негізделген заңды
түрдегі тендігімен сипатталады (АК-тің 1 және 2-бабы, 1-тармағы). К.Маркс
"Капиталда" былай деп жазды: "Бұл заттар бір-біріне тауар ретінде қатысуы
үшін тауар иелері бір-біріне адам ретінде, бүл заттарды еркімен билейтін
адам ретінде, қатысуға тиіс: сонымен, бір тауар иесі тек екіншінің еркі
бойынша, демек олардың әрқайсысы екеуіне ортақ ерікті акт арқылы, өз
тауарын басқаға бере отырып, өзге тауарды өзі иемденеді. Демек, олар бірін
бірі жекеменшікші деп білуге тиіс".Азаматтық-құқықтық қатынастарға
қатысушылардын заң жүзіндегі теңдігіне келсек, олардың азаматтық айналымда
тең қүқықты, тәуелсіз субъектілер екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы
мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-ақ бір-бірімен карым-қатынаста тең
дәрежеде әрекет етеді. Бұл азаматтық құкық субъектілерінің бірде-бірі
азаматтык құқык қатынасында екінші жаққа біржақты міндет жүктеуіне болмай-
ды деген сөз. Сонымен катар құқықтық қатынастағы жақтардьң араларында дау
туындаған жағдайда, екінші жак үшін міндетті болып табылатын шешімді
қабылдай алмайды;
ә) азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еркімен және ез мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге
асырады. Олар шарт негізінде өздерінің кұқықтары Мен міндеттерін
анықтауда және шартың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын
белгілеуде ерікті (АК-тің 2-бабы, 2-тармағы). Демек, азаматтық-кұқықтық
қатынастардың қатысушыларына өзінің қалауынша жөне мүддесіне сай келетін
жағдайларды тандауына мол мүмкіндік жасалады;
б) тараптар азаматтық құқықтық қатынастарда тең дәрежеде қорғану
қүқығына ие және қорғанудың белгілі бір мүмкіндігін тандауға ерікті (теңдік
жөне түлғалардың оз қүқықтарын толық пайдалану мүмкіндігі). Азаматтык
қүқықты қорғау сотпен (төрелік сотпен немесе аралық сотпен) жүзеге асады,
бұл орайда Азаматтық кодекстің 9-бабына сәйкес қорға-нудың азаматтық
істерді жүргізу заңдарының ерекше ереже-лерін сақтай отырып ашық әдістері
қолданылады. Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, бүзылған қүқыкты
қорғау үшін окімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау, қүқық
қорғау туралы талап арызбен сотқа шағымдануға кедергі жасамайды. Былайша
айтқанда, сот бүзылған немесе дауға түскен құқықтарды қорғауға тиіс. Егер
қандай да бір құқық әкімшілік жолмен қорғалса, онда ол заңға тікелей
сүйенуі ке-рек. Мүндай жағдайда құқыкка байланысты дау сотқа бірден
жіберілмей, алдымен әкімшіліктің шешімін күтеді. Әкімшілік шешім
кабылдағаннан кейін ғана оны сотқа беруге болады.
Азаматтық кодекстің 9-бабының 1-тармағына мемлекеттік басқару
органының немесе жергілікті өкілді атқарушы орган-ның заңдарға сәйкес
келмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану туралы
азаматтық кұкықтарды қорғаудың жаңа тәсілі енгізілген. Азаматтық кодекс
қабыл-данғанға дейін көптеген құқық қолданушы органдар заңға сүйеніп
жасаған қүжаттардың сол заңға сәйкес келмегенімен іс жүзінде оның
қолданылыпкелгеніне әрі мұндай заңсыз құжат-тарды ешкімнің де теріске
шығармағанына талай мәрте коз жеткізген болатьш, ал осьшдай келеңсіздік көп
қиьшдық келтірді; в) азаматтық-қүқыктық жауапкершілік езіндік сипатымен,
атап айтқанда, мүліктік және өтем түрінде айқындалады; сондай-ақ оған
келтірілген залалды толықтай өтеу талабы да жатады; заңқұжаттарында
өзгешекөзделмеген жағдайда, бұл заң бұзушының кінәсінің қандай екендігіне
де байланысты болады. Осы айтылғандарға сүйене отырып, мынадай тұжырым жа-
сауға болады: азаматтық қүқық-құқықтың бір саласы, ол тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардьщ тендігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты (немесе байланысы
жоқ) мүліктік емес жеке қатьшастарын реттейтін нормалардьщ жиынтығы болып
табылады.

4. Азаматтық құқық қатынастарының обьектілері

Азаматтық құқық қатынастарының обьектілерінің ұғымы және түрлері
(классификация). Азаматтық құқық қатынастарының пайда болуының,
өзгеруінің және тоқтатылуының негіздері.
Азаматтық құқықтық нормалармен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтық құқық объектісі деп аталады. Мүліктік және жеке мүліктік
емес игіліктер, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық объектілері бола
алады.
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматтық құқық объектілеріне
кеңінен тізбе келтірілген:
а) мүліктік игіліктер мен қүқықтарға (мүлікке) жататындар: заттар,
ақша, соның ішінде шетел валютасы, қүнды қағаздар, жұмыс, қызмет,
шығармашылық-интеллектуалдық қызметтердің объектіге айнал-ған нәтижелері,
фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бүйымды дараландырудың өзге де
құралдары, мүліктік қүқықтар мен басқа да мүлік жатады;
ә) жеке мүліктік емес игіліктер мен қүқықтарға мыналар жатады: жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел,
жеке өмірге қолсұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы қүпиясы, есім алу қүқығы,
автор болу қүқығы, шығармаға қол сұқпаушылық қүқығы және басқа материалдық
емес игіліктер мен қүқықтар.
Құқық объектісі ретінде заттардың экономикалық (шаруа-шылық) және
физикалық қасиеттерінің азаматтық қүқықта үлкен маңызы бар. Затқа қатысты
туындайтын зандылық қатынастардың сипаты күні бүрын белгіленеді. Сондықтан
азаматтық құқықтың ғылыми негізі заттарды тиісті физикалық немесе
экономикалық қасиеттеріне қарай саралап береді.
Азаматтық құқықтың объектілерінің бірі бағалы қағаздар болып
табылады. Азаматтық кодекстің 129-бабында оған мынадай анықтама берілген:
белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы
тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік қүқықтарды куәландыратын
қүжат бағалы қағаз болып табылады. Осындай анықтамадан бағалы қағаздың
ерекше сипаты шығады, ол атап айтқанда:
а) бағалы қағаз — түрі және мазмүнымен заң талаптарына қатаң бағынатын
қүжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын қүқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетті талаптар заң қүжаттарымен немесе соларда белгіленген
тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал, міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздьщ ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куә-ландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсет-кенде не
бергенде ғана қүқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық қүқықтарды бағалы қағаз
бойынша құқықтар берілетін адамға — индоссантқа немесе соның бүйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам
көрсетілмейді).
Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.