Банк несиесі
КІРІСПЕ
1. БАНК НЕСИЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Банк несиесінің экономикалық мәні қажеттілігі, несиенің құрылымы
мен түрлері
1.2 Несиелік қабілетті бағалау . банктің несиесін басқарудың негізі
2. БАНК НЕСИЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстандағы банктің несиелік операцияларының мәні және жіктелуі
2.2 Қазақстандағы екiншi деңгейлi банктердiң несиелік операцияларын
талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. БАНК НЕСИЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Банк несиесінің экономикалық мәні қажеттілігі, несиенің құрылымы
мен түрлері
1.2 Несиелік қабілетті бағалау . банктің несиесін басқарудың негізі
2. БАНК НЕСИЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстандағы банктің несиелік операцияларының мәні және жіктелуі
2.2 Қазақстандағы екiншi деңгейлi банктердiң несиелік операцияларын
талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық
өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі — халық шаруашылығы
механизімінде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруі.
Жоспарлы экономика түсында ақша несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндіріс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажетті құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді. Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргізу субьектілерінде қаржы ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе болмауы шаруашылық қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор болып табылады.
Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие — банктік жүйе ерскше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, үйымдардың, халықтың ақшалай төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе көптеген қызметтері несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық т.с.с. көрсетеді.
өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі — халық шаруашылығы
механизімінде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруі.
Жоспарлы экономика түсында ақша несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндіріс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажетті құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді. Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргізу субьектілерінде қаржы ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе болмауы шаруашылық қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор болып табылады.
Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие — банктік жүйе ерскше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, үйымдардың, халықтың ақшалай төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе көптеген қызметтері несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық т.с.с. көрсетеді.
1. 31 тамыз 1995г. Жарық көрген № 2444 "Банктер және Банктік
қызмет туралы" Қазақстан Республикасының заңы.
2. ҚР Ұлттық Банк басқармасының шешімімен 28/08/98 - №167
"Пруденциялды нормативтер туралы" ережелер.
3. К. О. Шаяхметова “Банктік тәуекелдер” “Қазақ университеті” Алматы 2004 ж.
4. Абрамова М.А., Александрова Л.С. "Финансы, денежное обращение
и кредит" - М: ИМПЭ 1996 ж:.
5. Акбергенова И. "Финансово — кредитные проблемы развития
экономики Казахстана" — Алматы: Білім 1995ж.
6. Айтбембетова А.Б. "Исторические становление и развития
кредитных отношений в Казахстане" — Алматы: КазГУ им. Аль-
Фараби 1994ж.
7. Баишов Берик. Храните деньги в банке. // Банки Казахстана.
№1.27.00ж.
8. Грицун Ю. Н. Повышение эффективности активных операций
коммерческих банков. Дисс.к.э.н. М., 1998ж:
9. Диченко М.Б. Теория и методология регулирования ликвидностю
коммерческих банков. // Банковские услуги № 4, М., 1999ж.
10. Дроздова А.В. Экономически — организационное управления СІЖ, 1997ж.
10. Инжекара Хасан. Доверие клиентов как важнейший актив банковской системы. // Банки Казахстана №10. 1999ж.
11. Жакыпова Ф.И. Новая роль банков в условиях перехода к
рыночном отношениям. Дис.к.э.н. 1998ж.
12. Жарковский М. О. Статистический анализ эффективности
работы коммерческого банка. М., 98ж.
13. Калтырин А.В. Банки в системе кредитно-финансовые
отношени переходной экономики. Ростов, 1997ж.
14. Кошанов А.К. Проблемы "адаптированной" модернизации
реформирование экономики Казахстана, Алматы, 1998ж.
15. Королев О.Г. Анализ рентабельности операций коммерческого
банка и ее влияния на финансовую устойчивость. Дис. К.э.н.
М.Д 1998ж.
16. Калиева Г.Т. Коммерческие банки в казахстане и проблемы
обеспечения их устойчивости. Дис. К.э.н. 1999ж.
17. Кучукова Н.К. "Макроэкономические аспекты реформирования
финансово-кредитной системы РК в условиях перехода к
рыночной политике" Алматы: Ғылым 1994ж.
18. Лаврушин О.И. "Банковское дело", М., Банковский и Биржевой
научно- консультационный центр, 1999ж.
19. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен. // Банки
Казахстана №8, 1999ж.
20. Мадиярова Д.М., Марчевский В.С. Основы современного
банковского дела. Алматы 1997ж.
21. Панова Г.С. Банковское обслужование частных лиц. Автореф.
М., 1994ж.
22. Панова Г.С. Анализ финансового состояния коммерческого
банка. 1996ж.
23. Рид Э., Коттер Р. "Коммерческие банки", М., СП
24. Романюк Д.В. Моделирование кредитно-депозитной политики
банка. Дис.к.э.н. Алматы. 1998ж.
25. Сабанти Б.М. "Теория финансов" — М:Менеджер 1998ж.
26. Садвакасов К.К. Управленческий анализ деятельности
коммерческого банка. М., 1997ж.
27. Сатова Р.К.,Сыздыкова Д.Т. Проблемы финансовой банка. Павлодар. 1999ж.
28. Сейткасымов А.Г. Управление банковской ликвидностью анализа. Автореф. Алматы 1998ж.
29. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетені 1997-2005 жж. аралығындағы.
30. Трифонов А.Н. Проблемы управления ликвидностью
коммерческого банка. Дис.к.э.н. М., 1998ж.
31. Терешкова Г.Е. Управление ликвидностью и доходность банка. СПб., 1998ж.
32. Чая Г.С. Внутренний контроль в коммерческом банке, услуги. №7.1, 1998ж.
қызмет туралы" Қазақстан Республикасының заңы.
2. ҚР Ұлттық Банк басқармасының шешімімен 28/08/98 - №167
"Пруденциялды нормативтер туралы" ережелер.
3. К. О. Шаяхметова “Банктік тәуекелдер” “Қазақ университеті” Алматы 2004 ж.
4. Абрамова М.А., Александрова Л.С. "Финансы, денежное обращение
и кредит" - М: ИМПЭ 1996 ж:.
5. Акбергенова И. "Финансово — кредитные проблемы развития
экономики Казахстана" — Алматы: Білім 1995ж.
6. Айтбембетова А.Б. "Исторические становление и развития
кредитных отношений в Казахстане" — Алматы: КазГУ им. Аль-
Фараби 1994ж.
7. Баишов Берик. Храните деньги в банке. // Банки Казахстана.
№1.27.00ж.
8. Грицун Ю. Н. Повышение эффективности активных операций
коммерческих банков. Дисс.к.э.н. М., 1998ж:
9. Диченко М.Б. Теория и методология регулирования ликвидностю
коммерческих банков. // Банковские услуги № 4, М., 1999ж.
10. Дроздова А.В. Экономически — организационное управления СІЖ, 1997ж.
10. Инжекара Хасан. Доверие клиентов как важнейший актив банковской системы. // Банки Казахстана №10. 1999ж.
11. Жакыпова Ф.И. Новая роль банков в условиях перехода к
рыночном отношениям. Дис.к.э.н. 1998ж.
12. Жарковский М. О. Статистический анализ эффективности
работы коммерческого банка. М., 98ж.
13. Калтырин А.В. Банки в системе кредитно-финансовые
отношени переходной экономики. Ростов, 1997ж.
14. Кошанов А.К. Проблемы "адаптированной" модернизации
реформирование экономики Казахстана, Алматы, 1998ж.
15. Королев О.Г. Анализ рентабельности операций коммерческого
банка и ее влияния на финансовую устойчивость. Дис. К.э.н.
М.Д 1998ж.
16. Калиева Г.Т. Коммерческие банки в казахстане и проблемы
обеспечения их устойчивости. Дис. К.э.н. 1999ж.
17. Кучукова Н.К. "Макроэкономические аспекты реформирования
финансово-кредитной системы РК в условиях перехода к
рыночной политике" Алматы: Ғылым 1994ж.
18. Лаврушин О.И. "Банковское дело", М., Банковский и Биржевой
научно- консультационный центр, 1999ж.
19. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен. // Банки
Казахстана №8, 1999ж.
20. Мадиярова Д.М., Марчевский В.С. Основы современного
банковского дела. Алматы 1997ж.
21. Панова Г.С. Банковское обслужование частных лиц. Автореф.
М., 1994ж.
22. Панова Г.С. Анализ финансового состояния коммерческого
банка. 1996ж.
23. Рид Э., Коттер Р. "Коммерческие банки", М., СП
24. Романюк Д.В. Моделирование кредитно-депозитной политики
банка. Дис.к.э.н. Алматы. 1998ж.
25. Сабанти Б.М. "Теория финансов" — М:Менеджер 1998ж.
26. Садвакасов К.К. Управленческий анализ деятельности
коммерческого банка. М., 1997ж.
27. Сатова Р.К.,Сыздыкова Д.Т. Проблемы финансовой банка. Павлодар. 1999ж.
28. Сейткасымов А.Г. Управление банковской ликвидностью анализа. Автореф. Алматы 1998ж.
29. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетені 1997-2005 жж. аралығындағы.
30. Трифонов А.Н. Проблемы управления ликвидностью
коммерческого банка. Дис.к.э.н. М., 1998ж.
31. Терешкова Г.Е. Управление ликвидностью и доходность банка. СПб., 1998ж.
32. Чая Г.С. Внутренний контроль в коммерческом банке, услуги. №7.1, 1998ж.
Мазмұны
Кіріспе
1. Банк несиесінің экономикалық негізі
1.1 Банк несиесінің экономикалық мәні қажеттілігі, несиенің құрылымы
мен түрлері
1.2 Несиелік қабілетті бағалау - банктің несиесін басқарудың негізі
2. Банк несиесінің Қазақстанда қалыптасу және даму жағдайы
2.1 Қазақстандағы банктің несиелік операцияларының мәні және жіктелуі
2.2 Қазақстандағы екiншi деңгейлi банктердiң несиелік операцияларын
талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық
өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі — халық шаруашылығы
механизімінде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруі.
Жоспарлы экономика түсында ақша несие ағымдары шаруашылық
айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндіріс сферасының жоспарланған
мақсаттарын орындауға қажетті құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ
нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді.
Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргізу субьектілерінде қаржы
ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе болмауы шаруашылық
қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор болып табылады.
Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие — банктік жүйе ерскше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, үйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың
жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны
белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе
көптеген қызметтері несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық,
трасталық т.с.с. көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциялының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі танда біздің елімізде несиелік
қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, сонымен бірге жалпы
несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге
түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр:
Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзімді несиелеу
тәжірибеде қалай жүргізіледі; қысқа мерзімді несиені алу үшін мемлекетпен
қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге
асырылып, реттеледі: "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы және
"Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы" заңдары.
Бүл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы банктермен
қолдануға тиесілі. Жоғарыда баяндалып өткендер диплом жүмысымның
өзектілігін айқындайды.
Курстық жүмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік портфельді
басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ "Банк Тұран Әлем" АҚ мысалға
алып отырып оның несиелік портфелін басқарудағы ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жүмысында келесідей міндеттер қойылды:
несиелік операциялар туралы түсінік беру;
несиелік операциялардың жіктемесін жасау;
коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелеу
операциялардың алатын орны;
коммерциялық банктің несиелік портфелінің сапасына талдау жасап, оны
басқаруыдың мақсаттарын анықтау;
несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
коммерциялық банктердегі несиелік портфельді басқарудың шетелдік
тәжірибесімен таныстыру;
Курстық жұмыста жүргізілген зерттеу коммерциялық банктерде несиелік
портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік
операциялардың көлемін келешкте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын
анықтауға несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім мен қорытынды бөлімдерінен
тұрады.
Зерттеу жүмысымның обьектісі коммерциялық банктердің несиелік портфелі,
оның ішінде АҚ "Тұран Әлем" банкісінің несиелік қызметі.
Жүмысытың мазмұнын ашуда теориялық әдіс ретінде шетел және отандық
экономист ғалымдардың еңбектері пайдаланылды, оның ішінде: Лаврушин И.О.
"Банковское дело", Сейтқасымов Г.С. "Управление банковской ликвидностью и
методика ее анализа" (автореферат), Калиева Г.Т. "Коммерческие банки в
Казахстане и проблемы обеспечения их стабильности", Рид Э; Коттер Р
"Коммерческие банки", Садвакасов К.К. "Управленческий анализ деятельности
коммерческого банка'" және т.б сонымен қатар Қазақстан Республикасының
нормативті қүқық актілері, ғылыми әдебиет, кезеңдік басылым материалдары
мен жинақтары қолданылды.
1. Банк несиесінің экономикалық негізі
1.1 Банк несиесінің экономикалық мәні қажеттілігі, несиенің
құрылымы мен түрлері
Несиені экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде
көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше
сипаттамайды: оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік
байланыстар немесе жүзеге асу формасы - қарыз мәмілесі болып табылатын
өндірістік қатынастар сипаттайды.
Қарыз мәмілесі ретінде несиені көзқараста қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасына, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін, дамитын және онда
өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар түрін сипаттайтын
белгілер тұрғысынан.
Қарыз пайызы несиенің негізгі атрибуты ретінде несие бағасының
иррационалды формасы болды. Қарыз пайзының абсолютты шамасы қарыз алушының
несиені пайдаланғаны үшін төлейтін белгілі бір соманы білдіреді және
пайыздық сома деп аталады. Қарыз пайызы тауар өндіріс негізінде пайда
болады. Тауар айырбасы жағдайында қоғам пайызды пайдаланбаған кезең де
болды.және тек қоғамдық дамудың белгілі бір экономикалық жағдайы белгілі
бір сатысында несие үшін төлем өндірістік қатынастардың ажырамас
бөлігі болды. Қарыз пайызы, демек қоғамда тұрақты ақша айналысы және
ақша капиталының қызмет етуі бар болған кезде пайда болды. Қарыз пайызы
үшін несиенің бар болуы қажет. Несиелік қатынастар пайыз дербес
экономикалық категория ретінде тіркелетін тікелей негіз болып табылады.
Қарыз пайызының мәнін оны қарыз капиталын қайтарымдылық принципімен
пайдалану негізінде пайда болатын экономикалық қатынастар ретінде түсіну
керек. Бұл экономикалық қатынастардың субъектілері-қарыз пайызын тиісінше
алушы және төлеуші ретінде болатын кредитор және қарыз алушы. Қарыз
пайызына қатысты экономикалық қатынастар ерекше, оларды несиелік
қатынастар мен араластыруға болмайды.
Несиенің құрылымы. Несиенің мәнін ашу – бұл несиені экономикалық
қатынастардың біртұтас жүйенің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді
анықтығын білдіретін сапаларын тану болып табылады. Несиелік мәміледе
қатынас субъектілері қарыз беруші және қарыз алушы болады.
Кредитор - несиелік мәміленің қрызды ұсынушы жағы. Қарыз беру
үшін кредитордың қарамағында белгілі бір қаражаттар болуы керек.
Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы және алған
қарызды қатаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы –
бір-біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш – міндетті
жалпы сипаттайтын анағұрлым кең түсінік.
Нарық жағдайында банктердің ресурстық потенциалын өсіру мәселелері
және оның тұрақтылығын қамтамасыз ету бірінші дәрежелі маңызға
ие.Несиелік ресурстар ақшалай ресурстардың бір формасы. Демек, біздің
көзқарасымызша, экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы, несиелік
ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытша пайдаланылатын ақшалай
қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады. Коммерциялық
банктер қарыз беру процесінде пайдалану үшін жинақтайтын несиелік
ресурстар келесі көздер есебінен құалады:
Депозиттер;
Банкаралық займдар;
Депозиттік емес көздер;
Коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары.
Депозиттер деп -әдетте клиенттердің банкке белгілі бір талаптарының
бар екенін куәландыратын банктік шоттардағы жазулар немесе клиенттердің
банктердегі келісімдер және шарттар бойынша салымдар фомасындағы ақшалай
қаражаттары түсіндіріледі.
Банктік тәжірибеде депозиттер бірнеше критерийлер бойынша
жіктеледі: алыну фомалары, салымшылардың категориялары, мақсатты бағыты,
және табыстылық дәрежесі бойынша .
Депозиттерді және депозиттік операцияларды ұйымдастырудың
халықаралық тәжірибесі шоттар формаларының көптігімен ерекшеленеді.
Депозиттер алыну формалары бойынша екі топқа бөлінеді: қажет
уақытында талап етілетін және мерзімді депозиттер.
Қажет уақытында талап ететін депозиттер-шоттарда сақталынатын
қаражаттардың сипатына және тиістілігіне байланысты былайша бөлінеді:
Кәсіпорындар және ұймдардың, фирмалардың, компаниялардың,
концерндердің және басқа да заңды тұлғалардың есеп айырысу және ағымдық
шоттарындағы қаражаттар; экономикалық міндеті әр түрлі қорларды сақтау
бойынша арнайы шоттардағы қаражаттар; басқа банктермен есеп айырысуға
қаражаттар; басқа банктермен есеп айырысуға байланысты корреспенденттік
шоттағы несиелік қалдықтар; шетелдік банк-корреспонденттер шоттарындағы
қаражаттардың несиелік қалдығы.
Мерзімдік депозит-анық белгілі бір мерзімі бар, ол бойынша тұрақты
пайыз төленеді және әдетте салымды мерзімінен бұрын алуға шек қойылады.
Мерзімдік депозиттер жеке тұлғалардың , компаниялардың және ұйымдардың
банктерде шоттарға алдын ала белгілі мерзімге, әдетте 1 айдан кем емес,
орналастырған қаражаттарын білдіреді.
Несиенің түрлері:
Коммерциялық несие - бұл жеткізүшінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кеінге қалдыруы. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Бұл
несиенің ерекшелігі мынада : қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді жылдамдату.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие-қаржылық мекемелеідің қарыз
алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Коммерциялық несие тек тауар
айналысына қызмет етеді, ал банктік несие қоғамның барлық топтарының
ақшалай табыстарынан және жинақтарын капиталға айналдыра отырып,
капиталдың қорлануына қызмет етеді. Банктік несие әмбебап болып келеді,
өйткені банк арқылы қайта бөлінген қарыз капиталы экономиканың барлық
салаларында қолданыс табады.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық және банктік формада
берілетін несие. Тұтыну несиенің басты міндеті - тұрғындарға тауарларды
сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты : 1
жағынан- тауар айналымының ұлғаюымен несиенің көлемі де өседі, өйткені
тауарларға болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады, 2 жағынан –
тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем қабілеттіне сұранысты күшейтеді.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты алушы
немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі
формасы – мемлекеттік займдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық
міндеттемелер, тұрғындардың жинақ кассасындағы ресми түрде бюджеттегі
уақытша кассалық үлесті жабу үшін шығарылады, бірақ іс жүзінде – бюджет
тапшылығына байланысты шығарылады.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс
формасы. Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Несиенің түрлері :
Мерзімдері бойынша : қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта мерзімді 1
жылдан 3-5 жылға дейін , ұзақ мерзімді – 3-5 жылдан жоғары
Несиелеу объектілері бойынша : негізгі қорларға берілетін несие, айналым
қорларына берілетін несие
Несиелеу әдістері бойынша : қалдық бойынша несиелеу, айналым бойынша
несиелеу
Тұтыну несиенің түрлері тауарлы және ақшалай болуы мүмкін, ал
халықаралық несиені төмендегідей жіктеуге болады :
Несиелеу объектісі бойынша : тауарлы және қаржылық несиелер
Экономикалық мазмұны бойынша : сыртқы сауда операцияларымен байланысты
коммерциялық және қаржылық – кез келген мақсат үшін пайдаланады.(қаразды
өтеуге, бағалы қағаздарға инвестициялау)
Несие субъектілері бойынша : жеке, үкіметтік және халақаралық қаржылық
ұйымдар беретін
Мерзімдері бойынша : қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді
Ұлттық банктің несиелері :
Аукциондық – Ұлттық банктің ақша-несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші денгейдегі банктерге аукциондық негізде,
республика банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді
несиелерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін
несие
Ломбардтық – Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге
ала отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиенің түрі
Бюджеттік – ҚҰлттық банк ҚР-сы Қаржы министрлігіне қайтарыдылық
шартымен беретін несиесі
Банктік тәжірибеде барлық пайыздық мөлшерлемелер номиналды шамада
белгіленеді. ҚР-сы банктерінде бухгалтерлік есеп шоттарындағы
орналастыру тәртібі туралы Ережеге сәйкес пайыздарды есептеудің
келесі техникалары пайдаланылады:
Жай пайыздарды есептеудің техникасы. Жай пайыздар –бұл қарыздық
берешек (депозит) сомасына есептелеген пайыздар. Жай пайыздарды есептеу
үшін төмендегідей формула қолданылады :
I = і * P * n 360 * 100%
I – қарыздың барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы
і – жылдық пайыздық мөлшерлеме
P- берешек немесе депозит қалдығы
n - пайыз есептелетін кезеңдегі күндер саны
Күрделі пайыздарды есептеу техникасы. Күрделі пайыздар- бұл қарыздық
берешек сомасына ғана емес есептелеген пайыздан келетін табыс
сомасына да есептелген пайыздар.
Несиелер және депозиттер бойынша пайыздық төлемдер сомасын
есептеу үшін келесідей формула пайдаланады :
I = P ( I + i 200) – 1
I – қарыздың барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы
P – қарыздың алғашқы сомасы
I – қарыздың барлық мерзімі үшін есептелеген пайыз сомасы
і – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі
п – қарыздың ай мерзімдеріндегі ұзақтығы
1.2 Несиелік қабілетті бағалау - банктің несиесін басқарудың негізі
Несиелеу талаптары несиелеу субьектілеріне, обьектілеріне және
несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ететін кепілге қойылады. Яғни банк кез
— келген клиентті несиелендіре алмайды. Несие сұрап келгендерінің ішінен
банк тек ссуданың қайтарымдылығымен мен ол бойынша өсімақының төленетінін
дәлелдеп беретін, сеніміне әбден кірген клиенттерді ғана таңдап алуы
міндетті. Сондықтан банк қарыз алушымен несиелік қарым-қатынасқа несиелік
талдау негізінде түседі. Несиелік талдау дегеніміз клиенттің несие
қабілеттілігін, оның балансының өтімділігін, тауар өндірушінің өнімінің
нарығын зерттеу, менеджмент деңгейін т.б. бағалау деген сөз.
Қарыз алушының несиелік талдауы келесі бағыттармен жүргізілед:
1. қарыз алушының балансын зерттеу;
2. қарыз алушының табыстары мен шығыстарын зерттеу;
3. қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтау:
Бұл бағыттардың әр қайсысына бөлек-бөлек тоқталып кетейік.
Қарыз алушының балансын талдау:
Бұл зерттеулер төмендегілерді анықтауға мүмкіндік береді:
1. баланстың актив бөлігінің негізгі баптарын, яғни дебиторлық
борыш, тауарлы материалды қор (ТМҚ), негізгі қорлар, зерттеу.
Бұл баптардың үлкен үлес салмағы әсіресе өнеркәсіп өндірісінің
кәсіпорындарына тән болады.
2. Баланстың "ауру" баптарын талдау.
Бұл баптар екі топқа бөлінеді:
- қарыз алушының қанағатсыз жұмысын, яғни қаржылық
жағдайының төмен деңгейін сипаттайтын баптар. Оларға:
"шығындар" (кәсіпорынның табысты еместігін көрсетеді),
"мерзімінде өтелмеген несиелер мен қарыздар" (кәсіпорынның
төлем қабілетсіздігін көрсетеді), "Кредиторлармен берілген тауарлар
мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу (мерзімінде өтелмеген несиелер
мен қаыздар" (кәсіпорынының төлем қабілетсіздігін көрсетеді),
"Кредиторлармен берілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп
айрысу" (мерзімінде төлендегендері ғана қарастырылады) баптары жатады.
- Қарыз алушының жүмысында белгілі бір жетіспеушіліктердің бар болуын
көрсететін баптар. Оларға: "дебиторлармен есеп айрысу" (мерзімінде
төленбеген қарыздың есеп айрысу қүжаттары бойынша зерттеледі), "басқа
айналым активтері" (мақсаттық қаржыландыру қорларының құжаттары мен
жабылмаған шығындар бөлігі талданады), "басқа операциялар бойынша түлғалар
мен есеп айрысу" (жетіспеушілік, келтірілген зиян мен талан тараждар
бойынша есеп айрысулар түріндегі ақталмаған дебиторлық қарыз қаралады)
баптары жатады.
Дебиторлық қарызды мүқият түрде талдау. Егер талдау барысында оның
өсуі байқалса оның себептерін анықтап алу. Бұл төленбеген шоттар бір сатып
алушыда орналасқан ба және бұл қарыз мерзімі өтіп кеткен үмітсіз қарыз
қатарына жата ма, дебиторлық қарыздың өсу қарқыны сату көлемдеріне
қарағанда тез өсіп отыр ма, олай болса, бұл несие шарттарының өзгеруімен
немесе кәсіпорынның клиенттерінің сапасының төмендеуімен байланысты ма —
осының бәрін анықтау керек.
Кәсіпорындағы қорлар өсіп отыр ма, олардың құрамын анықтау керек.
Банктің қарызының кепілі бола алатын шикізат шығар, не сатылмаған дайын
өнім шығар.22
Негізгі қорлардың құны өсті ма, өссе себебін анықтау. Сатып алынған
қорлардың құрамын анықтау. Егер құрал жабдықтар өндірісті кеңейту үшін
сатып алынса, команияның өндірген өніміне сұраныстың болуы ықтималдылығын
анықтау. Егер де қүрал жабдықтар тек бір жобаны жүзеге асыруға қажет болса
ғана кәсіпорын оны жалға алады.
Кредиторлық қарызды талдау барысында баланс пассивіндегі төлеуге
қойылған шоттар өзгерісін анықтау керек. Егер олар өсіп жатса, қорлардың
өсімі әдетте коммерциялық несиемен жабылады дегенді білдіреді. Бұл түрғыдан
анықтай кететін жайт — компанияның жаңа жабдықтаушылары бар ма және олардың
берген коммерциялық несиесінің өтеу шарттары. Ұзақ мерзімді қарыздың
құрылымы мен проценттерінің түрлерін зерттеу керек. Проценттер нақты
белгіленген бе, жоқ өзгермелі ме? Меншік капиталының қандай бөлігі қүрал —
жабдықтарды сатып алуға пайдаланылады, сонымен бірге пйданың қандай бөлігі
резервтер құруға және акционерлеріне төленетінін анықта. Қарыз алушының
қызметінің күшті жақтарын мысалы, коммерциялық несиені кеңінен пайдалану,
қысқа мерзімді активтерінің өсу қарқынының қысқа мерзімді міндеттемелерінің
өсу қарқынына сай келуі, және оның әлсіз жақтарын, мысалы қарыз мөлшерінің
ұдайы өсуі, зерттеу.
Кәсіпорынның табысы мен шығысын талдау. Бұл талдаудың мақсаты:
1. Қарыз алушының далпы табысының өсімін зерттеу. Бұл өсім неге
байланысты: не сату көлемдерінің кеңею стратегиясына, әлде өнімге деген
бағаның түсуіне байланысты екенін анықтау. Өнімнің өзіндік қүнының өсу
себептері: әкімшілік аппараты ұстау шығындарының өсуі ме, әлде жалға
алынған қүралдарды бағып-қағу шығындары көбейді ме, т.с.с, "Басқа да
шығындар бабының құрамына қарыз бойынша өсімақы кіргізілді ме", қарызды алу
шарттары қандай - осының бәрін анықтау;
• Таза пайда өсімінің себептерін анықтау. Бүл өсімнің орын алуы
басқарудың жоғары сапасымен, әлде кәсіпорын жұмысының жағдайларының
өзгерісімен байланысты ма?
Несиелік талдаудың үшінші бағыты — клиенттің несие қабілеттілігін
анықтау. Егер Банктің несиелік инспекторы алғашқы интервьюден кейін
клиентпен әрі қарай жұмыс істеуге шешім қабылдаса. Ол оған несиелік досье
толтырып клиенттің тапсырған басқа қүжаттары мен өтінішін клиенттердің
несие қабілеттілігін бағалайтын бөлімге тапсырады. Бұл бөлімде несие сұрап
келген компанияның қаржылық жағдайы терең зерттеуден өткізіледі. Бұл
жағдайда несиелік инспектор бөлім қызметкерлері ішінен сараптауды жүргізуге
кім келетінін шешіп алуы керек. Мысалға, егер клиентпен үсынылған кепілді
бағалау қажет болса, онда тәжірибелі аналитиктің қортындысы керек, себебі
кепілдің бағасын анықтау күрделі процедура болып табылды. Ал егер несиелік
агенстводан мағлүматтар алу қажет болса, бұл жүмысты мамандану дәрежесі
төмендеу қызметтер де орындай алады. Несиелік инспектордың жұмысының
тиімділігі сонда: банк қызметкерлерінің әрқайсысына тиісті жүмысты тандап,
тапсырма бере білу.
Клиенттің несие қабілеттілігін анықтау келесі факторлар ескеріледі:
Несие қабілеттілік — несиелеу мүмкіндігі мен шарттар туралы сүрақты
шешпес бұрын банкпен берілетін және ссуданың уақтылы қайтарылу
ықтималдылығын болжауға мүмкіндік туғызтын қарыз алушының сапалы бағасы.
Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалауда есепке алынатын
факторлар оның, яғни қарыз алушының, несиені белгіленген уақытта
қайтаратыны жөніндегі дайындығын бағалауға жағдай туғызады.
"Тұран Әлем Банк" АҚ-ның тәжірибесінде қарыз алушының өзіне алған
міндеттемелерін орындауға дайындығын оның жұмыс қабілеттілігі мен
репутациясы, табыс алу қабілеттілігін, капиталының мөлшері, ссуданың
қамтамасыз етілгендігін зерттеуден басталады. Қарыз алушының несие
қабілеттілігін бағалаудың сыртқы факторына нарық коньюнктурасының
жағдайлары жатады.
Қарыз алушының жұмыс қабілеттілігін бағалауға компанияның басшылығы,
құрылтайшылары туралы және компания туралы жалпы мәліметті зерттеу жатады.
Құрылтайшылары туралы мәліметтер: "бас" компанияның құрылтайшылары
жөнінде, еншілес компаниялардың болуы турал, акция пакеттерін ұстаушылары
туралы ақпарат береді.
Компанияның басшылығы туралы мәліметтерге компанияның басқаруын
жүргізетін лауазымды түлғалар, олардың атқаратын қызметтері туралы ақпарат
жатады. Бұл мәліметтер әрқайсысының өкілеттілігі мен жауапкершілігі туралы
ақпарат береді.
Компания туралы жалпы мәліметтерге мыналар жатады: компанияның
құрылған және қызмет көрсете бастаған жылы, тіркеу нөмірі мен тіркеуді
жүргізген орган компанияның үйымдық- қүқықтық формасы, шығаруға рүқсат
берілген және төленген капитал, компанияның атқаратын қызмет түрлерінің
тізбесі, оның мекен жайы.
Жұмыс істеу қабілеттілігін бағалау қарыз алушының мәміле жасауға
құзырлығын, оның құрылымдық бөлімдерінің несиелік мәміле шарттарын бұзған
жағдайда жауапкершілігі мен құқықтық сабақтастығын анықтауға мүмкіндік
береді.
Қарыз алушының репутациясы- бүл оның алған несиесін қайтаруға
дайындығы.
Қарыз алушының репутациясы туралы ақпаратты оның сот процестерінде,
арбитраждарда қатысуы туралы мәліметтерден, қолындағы мүлкін кепілге
тапсырғаны туралы анықтамалардың болуынан, салынған айыптардан, бүрын
төленбеген төлемдердің бар болуынан ала аламыз.
Компанияның табыс ала алу қабілеттілігі — бұл несие мәмілесінің басты
шартының бірі, себебі ссудалық қарызды өтеудің басты көзі тадыс болып
табылады. Ал бұл мақсатта басқакөздерді қолдануы (Мысалы, активтерін сату,
басқа кредиторлардан ссуда алса), бұл компанияның қаржылық түрақтылығының
бұзылғаны деген сөз.
Компанияның табыс алу қабілеттілігін бағалау келесі бағыттар бойынша
жүргізіледі:
1. өндірістік-өткізу қызметті талдау;
2. қызметінің қаржылық аспектісін талдау.
Компанияның өндірістік -өткізу қызметінің талдауына оның негізгі
қорлармен қамтамасыз етілуін бағалау, шикізат ресурстарымен, жүмыс күшімен
қамтамасыз етілуін бағлау, барылық ресурстар түрлерін тиімді қолдануды
бағалау, дайын өнімді өткізу әдістерін бағалау, компанияның баға белгілеу
саясатының стратегиясын, басқару саясатын бағалау,салада компанияның алатын
орны, өткізу стратегиясының қарқыны мен компанияның перспективаларын
бағалау кіреді.
Компанияның қаржылық қызметінің аспектісін талдауға оның шығындар
деңгейін зерттеу, пайда табу көздері мен пайданы жұмсау бағыттарын зерттеу,
компанияның табыстылығын зерттеу кіреді. Пайданың несиелік қарызды жабуға
жеткіліксіздігі немесе пайданың тіпті болмауы компанияны ссуданың кепілі
болып отырған активтерді сатуға мәжбүрлейді.
Активтердің мөлшері мен құрылымы — несиелік қарызды өтеудің тағы бір
кепілдігі. Біра та айта кететін жайт — барлық активтер несиенің
қайтарымдылығын қамтамасыз ете алмайды, олардың ішінде тек меншік
қаражаттары (меншік капиталы) есебінен қүрылған ғана активтер бүл қызметті
атқарады. Сол себептен банк ссуданы беру туралы шешім қабылдар алдында
меншік қаражаттарының жеткіліктілігіне назар аударады.
Компанияның табыс ала алу қабілеттілігін зерттей отырып, Банк сыртқы
факторлардың да әсерін ескеруі керек. Ол үшін Банк қарыз алушының жүмыс
істейтін нарық түрін , компанияның сол салада алатын рөлі мен орнын,
өткізудің салалық жағдайларын, саладағы бәсеке жағдайын білуі қажет.
Сонымен бірге Банк саладағы пайданың нормасының төмендеуін не жоғарылауын
анықтайтын маңызды ірі компаниялар туралы хабардар болуы міндетті.
Қалыптасып келе жатқан экономикалық жағдай несие қабілеттілікті
бағалау барысында қай фактордың әсері басым екенін көрсете жатар. Егер
экономиканың өрлеу кезеңінде мүндай фактор пайда алу қабілеттілігі болса,
керісінше құлдырау кезеңінде - бүл несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз
ететін кепіл факторы.
Бүған қарамастан "Банк Түран Әлем" АҚ үшін қарыз алушының жүмыс
қабілеттілігі мен оның репутациясы маңызды болып отыр.
Клиенттің несие қабілеттілігін талдау барысында түрлі ақпарат көздері
қолданылады:
1. клиенттің өзінен алынған мәліметтер;
2. банк архивіндегі клиент туралы мәліметтер;
3. клиентпен қатынасқа түскен жабдықтаушылардан,
кредиторлардан, оның өндірген өнімдерін сатып алушылардан,
банктерден, т.б. алынған мөліметтер;
4. жеке несие мемлекеттік мекемелер мен агенстволардан
алынған басқа да материалдар (несие кабілеттілік туралы есеп
берулер, салалық талдау жүмыстары, инвестициялар туралы
анықтамалық және т.б.)
Клиенттің несие қабілеттілігін анықтау бөлімінің қызметкерлері ең
алдымен Банк архивіндегі бар материалдарды зерттейді. Егер қарыз алушы
бүрын Банктен қарыз алса, архивте қарызды өтеу барысында клиенттің жасаған
барлық бұзушылықтары жөнінде мәліметтер міндетті түрде сақталуы тиіс.
Клиент жүмыс істеген басқа да банктер мен қаржылық мекемелерден де
маңызды мәліметтер алуға болады. Банктер, инвестициялық және қаржылық
компаниялар клиенттің депозиттері, өтелмеген берешегі, шоттарды
төлеудегі ұқыптылығы және т.б. туралы көп материал мен ақпарат бере
алады. Ал компанияның сауда партнерлер оған берген коммерциялық несие
мөлшері туралы мәліметтер береді. Бұл мәліметтер бойынша қарыз алушының
оның айналым капиталын қаржыландыру үшін біреудің берген қаражаттарын
пайдалану тиімділігі жөнінде пікір қалыптастыруға болады.
Несие қабілеттілікті анықтау бөлімінің қызметкерлері сонымен қатар
арнайы маманданған несие агенттіктерден завды немесе жеке түлғаның қаржылық
жағдайы туралы есеп беруді ала алады. Бұл есеп беруде компанияның тарихы,
жүргізетін операциялры, өндіретін өнімі, филиалдары, төлемдерді өтеу
жиілігі, берешегінің мөлшері және сол туралы ақпарат бар.
Ақпарат жинаудың сыртқы көздерінің ішінен берілген клиент қызмет
көрсеткен банктерденжәне оның жүмыс партнерлерінен алынған мәліметтер ең
сенімді деп айтуға болады. Себебі бұл мәліметтер берілген компаниямен жақын
қарым-қатынас тәжірибесіне негізделген.
Тағы бір айта кететін жайт — конфиденциялды ақпаратты қасақана
бұрмалау немесе дұрыс емес қолдану екі қатысушы жаққа да кері әсерін
тигізеді, әсіресе алынған мәліметтерді тарату. Егер клиент өз
жабдықтаушысының банкке өзі туралы жағымсыз пікір айтқаны туралы біліп
қалса, ол жабдықтаушымен әрі қарай жұмысын тоқтатуы мүмкін. Егер де
конфиденциялды ақпараттың тарауы туралы мәліметтер жұртқа мәлім болса, банк
мұндай мәліметті ендігәрі ешкім бермейді. Сондықтан іскер әлемде
конфиденциялды ақпаратты беру ережелері өте қатаң сақталады.
Несие қабілеттілік туралы сұрау-талап не ауызша, не жазбаша формада
жасалуы мүмкін. Несие беру туралы өтінішін зерттей отырып несиелік
инспектор фирманың инспекциясын орнында жасап, лауазымды адамдармен
сөйлесуі мүмкін. Фирманың қаржылық, операциондық, маркетингтік қызмет
басқарушы адамдардың мамандану деңгейін де анықтау маңызды орын алады.
Фирманың өзіне барған кезде алғашқы интервьюден қозғалмаған көптеген
техникалық сүрақтарға шешім табуға болады, сонымен қатар компанияның
мүлкінің, ғимараты мен қүрал жабдықтарының жағдайы туралы,
қызметкерлерінің әдеттері мен мінез - құлықтары жайлы пікір қалыптастыруға
болады.
Болашақ несие алушының қаржылық жағдайы мен сенімділігі туралы баға
беру үшін Банк барлық мүмкіндіктерді клиенттің өзінен, несиелік архивтен
немесе сыртқы көздерден алынған барлық мәліметтерді қолданады. Бірақ
клиенттің несиелік қабілеттілігін анықтаудың ең маңзды әдісі — бұл несиелік
талдау тәжірибесінде қолданылатын коэффициенттерді есептеу мен клиенттің
қаржылық құжаттарын мүқият талдау болып табылады. Көптеген есептеу
көрсеткіштерінің ішінен "Тұран Әлем" банкі ең маңызды көрсеткіштерге
жататын өтімділік, табыстылық, меншік капиталының жеткіліктілік
коэффициенттері сияқтыларды есептеп бағалайды.
Шағын кәсіпорындардың несие қабілеттілігі де дәл осы әдіспен, яғни
несие қабілеттілік қаржылық коэффициенттерін есептеу мен ақша ағымын талдау
негізінде, жүргізіледі. Бірақ Банктің бұл қаржылық коэффициенттерді және
ақша ағымын талдау әдістерін қолдану қиыншылықтарға шалдығып отыр, себебі
еліміздің шағын бизнес кәсіпорындарының маманданған бухгалтерінің
жоқтығынан, банктің бұл клиенттердің есеп беру мен есеп алу тәртібі өте
нашар жағдайда. Оған қоса бұл клиенттердің аудиторлық тексеру өткізуте
жағдайы келмейді, сондықтан қарыз алушының қаржылық құжаттдың дұрыстығын
дәлелдейтін аудиторлық қорытынды жоқ. Осы себептерге байланысты клиенттің
несие қабілеттілігін анықтау оның қаржылық жағдайын талдауға негізделмей,
банк қызметкерінің берілген клиентті жақын тануына сүйенеді. Ал клиентті
жақын тану банк қызметкерінің сол клиентпен жеке интервью алып, оның
кәсіпорнына жиі-жиі барып тұруын көздейді.
Шағын кәсіпорынның басшылығымен жеке интервью барысында ссуданың
мақсаты, қарызды өтеу мерзімі мен көзі анықталады.
Клиент өз тарапынан белгілі мерзімге дейін несиелендіріліп отырған
запастар мөлшері төмендеп, ал несиелендіріліп отырған шығындар дайын
өнімінің өзіндік қүнына қүрамына келетіндігін дәлелдеп беру керек.
Кәсіпорынға жиі-жиі барып тұру үшін банк жақын маңдағы кәсіпорындарды
несиелейді.
Шағын кәсіпорындардың тағы да бір ерекшелігі — оның басшылығы мен
жүмыскерлері көп жағдайда бір жанүяның мүшелері болып табылады. Сондықтан
кәсіпорын иесінің жеке капиталы мен кәсіпорынның капиталы бірігіп кетуі
мүмкін. Бұдан банк пен шағын бизнес кәсіпорын арасындағы несиелік
қатынастарды үйымдастырудың тағы бір ерекшелігі туындайды. Ссуданың өтелуі
кәсіпорын иесінің жеке мүлкімен кепілденеді. Сол себептен шағын клиенттің
несие қабілеттілігін анықтау кезінде оның несиесінің қаржылық жағдайын
есепке алынады. Ол үшін жеке қаржылық есептің тәуекел деңгейі анықталады.
Жеке қаржылық есеп беру формасында жеке тұлғаның активтері мен
пассивтері туралы мәлімет жиналған. Сонымен қатар кепілге берілген активтер
мен қамтамасыз етілген пассивтер бөлініп қояды, активтерге мыналарды
жатқызады: қолма-қол ақшалай қаражаттар, қозғалмайтын мүлік пен т.б. ал
пассивтерге — банк алдындағы берешек, салық бойынша қарыздар, кепілге
берілген мүлік құны, контрактілер бойынша төлемдер мен т.б.
жатқызылады.30
Қорытындылай келгенде, банктік шағын қарыз алушылардың несие
қабілеттілігін анықтау жүйесі келесі элементтерден түрады:
1. кәсіби тәуекелді бағалау;
2. клиенттің жұмысын қадағалау;
3. кәсіпорын иесімен банкирдің жеке сүқпаттар жүргізу:
Жеке тұлғаның несие қабілеттілігін бағалау сұралып жатқан қаражаттар
мөлшерінің оның жеке табысына қатынасына, жалпы қаржылық жағдайдың және
мүліктің жағдайын бағалау, жанұясының қүрамына, жеке мінездемесіне,
клиенттің несиелік тарихын негізделеді.
Бірінші бөлімге несие беріп отырған банк қызметкері туралы мәліметтер,
клиенттің досьесінің номері, агенттік аты-жөні, несиенің түрі мен мөлшері,
оны өтеу кезектілігі, сақтандыру төлемдерінін есептемегендегі проценттік
ставка, ссуданың берілген күні, оны төлеу үшін клиентпен таңдалған күн,
сақтандырудың қажеттілігі туралы сүраққа жауап, сақтандыру төлемдерін
есептегендігі және есептемегендегі ссуданы өтеу үшін жасалатын айлық
төлемдердің абсолютті мөлшері, жалпы өсімақы мен сақтандыру төлемдерінің
мөлшері кіреді.
Екінші бөлімге клиенттің мамандығы туралы мәлімет, оның белгілі бір
әлеуметтік топқа жататындығы туралы ақпарат, жүмыс істеген орны, жылдық
таза еңбек ақы мөлшері, жылдық шығындар мөлшері мен жүмыс істеу стажы
туралы ақпарат енгізіледі.
Үшінші бөлім — клиенттің қаржылық жағдайы — ағымдағы және жинақ
шоттарындағы қалдықтар мен табысының шығындарға қатынасын анықтайды.
Осы жоғарыда айтылған ақпараттың негізінде Банк несие беру немесе
бермеу туралы шешім қабылдаса, банк агенттігі клиентті ссуданы беру
мүмкіндігі туралы сұрақты қосымша шешу үшін дирекцияға жіберуі мүмкін.
Сонымен, несиелеу процессі несиелік шартқа отырушы екі жақтан да
мүддесін ескеру керек. Шаруашылық қажеттілігінен пайда болған банктер
клиенттің қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады. Несиелеудің басты
мақсаты қарыз алушының шаруашылығын, оның несие қабілеттілігін және
пайдалылығын дамыту үшін алғы шарттар жасау, өндіріс пен айналым
процесстерінің үздіксіз жүмысын қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен
бірге клиент мүддесі несиелік операциялардың жүзеге асырылуын шешуші
факторы болып табылмайды. Несиелеу процесінің тағы бір шартты — несиелік
қарым-қатынастарда банк-кредитордың да мүддесі де ескерілуі керек.
2. Банк несиесінің Қазақстанда қалыптасу және даму
жағдайы
2.1 Қазақстандағы банктің несиелік операцияларының мәні және
қалыптасуы
Несиелік операциялар — ақша қаражаттарын пайдалануға беру барысында
пайда болатын несие мен несие алушы арасындағы қарым-қатынстар 1995 ж 30.
наурызында шыққан Қазақстан Республикасының "ҚР- дағы банктер және банктік
қызмет турал” заңының 34 бабына сәйкес "несиелік операция-банкпен басқа
түлғаларға мерзімділік, ақылық және қайтарымдылық шартымен ақша беру болып
табылады. Банктің несиелік немесе ссудалық операциялары банктің директорлар
кеңесімен (жабық акционерлік қоғам болған жағдайда акционерлерінің жалпы
жиналысымен) бекітілген ішкі несиелік саясаты туралы ережесіне сәйкес
жүргізіледі. Ішкі несиелік саясаты жүзеге асыратын мүше - банктің несиелік
комитеті. Ішкі несиелік саясат туралы ережелер ссудалық операцияларды
жүргізу барысында туындайтын тәуекел дәрежесін төмендету мақсатында
жасалады және келесілерді анықтайды.
а) заңды және жеке түлғаларға несие беру шарттарын;
б) лауазымды түлғаларға және банк қызметкерлеріне несие беру
шарттарын;
в) несиелік комитеттің үйымдық қүрылымын, қызметтерін,
өкілеттілігін;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Банк несиесінің экономикалық негізі
1.1 Банк несиесінің экономикалық мәні қажеттілігі, несиенің құрылымы
мен түрлері
1.2 Несиелік қабілетті бағалау - банктің несиесін басқарудың негізі
2. Банк несиесінің Қазақстанда қалыптасу және даму жағдайы
2.1 Қазақстандағы банктің несиелік операцияларының мәні және жіктелуі
2.2 Қазақстандағы екiншi деңгейлi банктердiң несиелік операцияларын
талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық
өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі — халық шаруашылығы
механизімінде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруі.
Жоспарлы экономика түсында ақша несие ағымдары шаруашылық
айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндіріс сферасының жоспарланған
мақсаттарын орындауға қажетті құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ
нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді.
Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргізу субьектілерінде қаржы
ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе болмауы шаруашылық
қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор болып табылады.
Бүгінгі танда нарықтық экономикада несие — банктік жүйе ерскше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, үйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдері мен есеп айрысуларының аса зор көлемі өтеді; бұл жүйе халықтың
жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып оны
белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады, сонымен біргс бұл жүйе
көптеген қызметтері несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық,
трасталық т.с.с. көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциялының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі танда біздің елімізде несиелік
қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, сонымен бірге жалпы
несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге
түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр:
Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзімді несиелеу
тәжірибеде қалай жүргізіледі; қысқа мерзімді несиені алу үшін мемлекетпен
қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге
асырылып, реттеледі: "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы және
"Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы" заңдары.
Бүл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы банктермен
қолдануға тиесілі. Жоғарыда баяндалып өткендер диплом жүмысымның
өзектілігін айқындайды.
Курстық жүмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік портфельді
басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ "Банк Тұран Әлем" АҚ мысалға
алып отырып оның несиелік портфелін басқарудағы ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жүмысында келесідей міндеттер қойылды:
несиелік операциялар туралы түсінік беру;
несиелік операциялардың жіктемесін жасау;
коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелеу
операциялардың алатын орны;
коммерциялық банктің несиелік портфелінің сапасына талдау жасап, оны
басқаруыдың мақсаттарын анықтау;
несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
коммерциялық банктердегі несиелік портфельді басқарудың шетелдік
тәжірибесімен таныстыру;
Курстық жұмыста жүргізілген зерттеу коммерциялық банктерде несиелік
портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік
операциялардың көлемін келешкте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын
анықтауға несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім мен қорытынды бөлімдерінен
тұрады.
Зерттеу жүмысымның обьектісі коммерциялық банктердің несиелік портфелі,
оның ішінде АҚ "Тұран Әлем" банкісінің несиелік қызметі.
Жүмысытың мазмұнын ашуда теориялық әдіс ретінде шетел және отандық
экономист ғалымдардың еңбектері пайдаланылды, оның ішінде: Лаврушин И.О.
"Банковское дело", Сейтқасымов Г.С. "Управление банковской ликвидностью и
методика ее анализа" (автореферат), Калиева Г.Т. "Коммерческие банки в
Казахстане и проблемы обеспечения их стабильности", Рид Э; Коттер Р
"Коммерческие банки", Садвакасов К.К. "Управленческий анализ деятельности
коммерческого банка'" және т.б сонымен қатар Қазақстан Республикасының
нормативті қүқық актілері, ғылыми әдебиет, кезеңдік басылым материалдары
мен жинақтары қолданылды.
1. Банк несиесінің экономикалық негізі
1.1 Банк несиесінің экономикалық мәні қажеттілігі, несиенің
құрылымы мен түрлері
Несиені экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде
көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше
сипаттамайды: оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік
байланыстар немесе жүзеге асу формасы - қарыз мәмілесі болып табылатын
өндірістік қатынастар сипаттайды.
Қарыз мәмілесі ретінде несиені көзқараста қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасына, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін, дамитын және онда
өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар түрін сипаттайтын
белгілер тұрғысынан.
Қарыз пайызы несиенің негізгі атрибуты ретінде несие бағасының
иррационалды формасы болды. Қарыз пайзының абсолютты шамасы қарыз алушының
несиені пайдаланғаны үшін төлейтін белгілі бір соманы білдіреді және
пайыздық сома деп аталады. Қарыз пайызы тауар өндіріс негізінде пайда
болады. Тауар айырбасы жағдайында қоғам пайызды пайдаланбаған кезең де
болды.және тек қоғамдық дамудың белгілі бір экономикалық жағдайы белгілі
бір сатысында несие үшін төлем өндірістік қатынастардың ажырамас
бөлігі болды. Қарыз пайызы, демек қоғамда тұрақты ақша айналысы және
ақша капиталының қызмет етуі бар болған кезде пайда болды. Қарыз пайызы
үшін несиенің бар болуы қажет. Несиелік қатынастар пайыз дербес
экономикалық категория ретінде тіркелетін тікелей негіз болып табылады.
Қарыз пайызының мәнін оны қарыз капиталын қайтарымдылық принципімен
пайдалану негізінде пайда болатын экономикалық қатынастар ретінде түсіну
керек. Бұл экономикалық қатынастардың субъектілері-қарыз пайызын тиісінше
алушы және төлеуші ретінде болатын кредитор және қарыз алушы. Қарыз
пайызына қатысты экономикалық қатынастар ерекше, оларды несиелік
қатынастар мен араластыруға болмайды.
Несиенің құрылымы. Несиенің мәнін ашу – бұл несиені экономикалық
қатынастардың біртұтас жүйенің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді
анықтығын білдіретін сапаларын тану болып табылады. Несиелік мәміледе
қатынас субъектілері қарыз беруші және қарыз алушы болады.
Кредитор - несиелік мәміленің қрызды ұсынушы жағы. Қарыз беру
үшін кредитордың қарамағында белгілі бір қаражаттар болуы керек.
Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы және алған
қарызды қатаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы –
бір-біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш – міндетті
жалпы сипаттайтын анағұрлым кең түсінік.
Нарық жағдайында банктердің ресурстық потенциалын өсіру мәселелері
және оның тұрақтылығын қамтамасыз ету бірінші дәрежелі маңызға
ие.Несиелік ресурстар ақшалай ресурстардың бір формасы. Демек, біздің
көзқарасымызша, экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы, несиелік
ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытша пайдаланылатын ақшалай
қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады. Коммерциялық
банктер қарыз беру процесінде пайдалану үшін жинақтайтын несиелік
ресурстар келесі көздер есебінен құалады:
Депозиттер;
Банкаралық займдар;
Депозиттік емес көздер;
Коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары.
Депозиттер деп -әдетте клиенттердің банкке белгілі бір талаптарының
бар екенін куәландыратын банктік шоттардағы жазулар немесе клиенттердің
банктердегі келісімдер және шарттар бойынша салымдар фомасындағы ақшалай
қаражаттары түсіндіріледі.
Банктік тәжірибеде депозиттер бірнеше критерийлер бойынша
жіктеледі: алыну фомалары, салымшылардың категориялары, мақсатты бағыты,
және табыстылық дәрежесі бойынша .
Депозиттерді және депозиттік операцияларды ұйымдастырудың
халықаралық тәжірибесі шоттар формаларының көптігімен ерекшеленеді.
Депозиттер алыну формалары бойынша екі топқа бөлінеді: қажет
уақытында талап етілетін және мерзімді депозиттер.
Қажет уақытында талап ететін депозиттер-шоттарда сақталынатын
қаражаттардың сипатына және тиістілігіне байланысты былайша бөлінеді:
Кәсіпорындар және ұймдардың, фирмалардың, компаниялардың,
концерндердің және басқа да заңды тұлғалардың есеп айырысу және ағымдық
шоттарындағы қаражаттар; экономикалық міндеті әр түрлі қорларды сақтау
бойынша арнайы шоттардағы қаражаттар; басқа банктермен есеп айырысуға
қаражаттар; басқа банктермен есеп айырысуға байланысты корреспенденттік
шоттағы несиелік қалдықтар; шетелдік банк-корреспонденттер шоттарындағы
қаражаттардың несиелік қалдығы.
Мерзімдік депозит-анық белгілі бір мерзімі бар, ол бойынша тұрақты
пайыз төленеді және әдетте салымды мерзімінен бұрын алуға шек қойылады.
Мерзімдік депозиттер жеке тұлғалардың , компаниялардың және ұйымдардың
банктерде шоттарға алдын ала белгілі мерзімге, әдетте 1 айдан кем емес,
орналастырған қаражаттарын білдіреді.
Несиенің түрлері:
Коммерциялық несие - бұл жеткізүшінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кеінге қалдыруы. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Бұл
несиенің ерекшелігі мынада : қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді жылдамдату.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие-қаржылық мекемелеідің қарыз
алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Коммерциялық несие тек тауар
айналысына қызмет етеді, ал банктік несие қоғамның барлық топтарының
ақшалай табыстарынан және жинақтарын капиталға айналдыра отырып,
капиталдың қорлануына қызмет етеді. Банктік несие әмбебап болып келеді,
өйткені банк арқылы қайта бөлінген қарыз капиталы экономиканың барлық
салаларында қолданыс табады.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық және банктік формада
берілетін несие. Тұтыну несиенің басты міндеті - тұрғындарға тауарларды
сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты : 1
жағынан- тауар айналымының ұлғаюымен несиенің көлемі де өседі, өйткені
тауарларға болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады, 2 жағынан –
тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем қабілеттіне сұранысты күшейтеді.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты алушы
немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі
формасы – мемлекеттік займдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық
міндеттемелер, тұрғындардың жинақ кассасындағы ресми түрде бюджеттегі
уақытша кассалық үлесті жабу үшін шығарылады, бірақ іс жүзінде – бюджет
тапшылығына байланысты шығарылады.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс
формасы. Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Несиенің түрлері :
Мерзімдері бойынша : қысқа мерзімді (1 жылға дейін), орта мерзімді 1
жылдан 3-5 жылға дейін , ұзақ мерзімді – 3-5 жылдан жоғары
Несиелеу объектілері бойынша : негізгі қорларға берілетін несие, айналым
қорларына берілетін несие
Несиелеу әдістері бойынша : қалдық бойынша несиелеу, айналым бойынша
несиелеу
Тұтыну несиенің түрлері тауарлы және ақшалай болуы мүмкін, ал
халықаралық несиені төмендегідей жіктеуге болады :
Несиелеу объектісі бойынша : тауарлы және қаржылық несиелер
Экономикалық мазмұны бойынша : сыртқы сауда операцияларымен байланысты
коммерциялық және қаржылық – кез келген мақсат үшін пайдаланады.(қаразды
өтеуге, бағалы қағаздарға инвестициялау)
Несие субъектілері бойынша : жеке, үкіметтік және халақаралық қаржылық
ұйымдар беретін
Мерзімдері бойынша : қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді
Ұлттық банктің несиелері :
Аукциондық – Ұлттық банктің ақша-несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші денгейдегі банктерге аукциондық негізде,
республика банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді
несиелерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін
несие
Ломбардтық – Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге
ала отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиенің түрі
Бюджеттік – ҚҰлттық банк ҚР-сы Қаржы министрлігіне қайтарыдылық
шартымен беретін несиесі
Банктік тәжірибеде барлық пайыздық мөлшерлемелер номиналды шамада
белгіленеді. ҚР-сы банктерінде бухгалтерлік есеп шоттарындағы
орналастыру тәртібі туралы Ережеге сәйкес пайыздарды есептеудің
келесі техникалары пайдаланылады:
Жай пайыздарды есептеудің техникасы. Жай пайыздар –бұл қарыздық
берешек (депозит) сомасына есептелеген пайыздар. Жай пайыздарды есептеу
үшін төмендегідей формула қолданылады :
I = і * P * n 360 * 100%
I – қарыздың барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы
і – жылдық пайыздық мөлшерлеме
P- берешек немесе депозит қалдығы
n - пайыз есептелетін кезеңдегі күндер саны
Күрделі пайыздарды есептеу техникасы. Күрделі пайыздар- бұл қарыздық
берешек сомасына ғана емес есептелеген пайыздан келетін табыс
сомасына да есептелген пайыздар.
Несиелер және депозиттер бойынша пайыздық төлемдер сомасын
есептеу үшін келесідей формула пайдаланады :
I = P ( I + i 200) – 1
I – қарыздың барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы
P – қарыздың алғашқы сомасы
I – қарыздың барлық мерзімі үшін есептелеген пайыз сомасы
і – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі
п – қарыздың ай мерзімдеріндегі ұзақтығы
1.2 Несиелік қабілетті бағалау - банктің несиесін басқарудың негізі
Несиелеу талаптары несиелеу субьектілеріне, обьектілеріне және
несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ететін кепілге қойылады. Яғни банк кез
— келген клиентті несиелендіре алмайды. Несие сұрап келгендерінің ішінен
банк тек ссуданың қайтарымдылығымен мен ол бойынша өсімақының төленетінін
дәлелдеп беретін, сеніміне әбден кірген клиенттерді ғана таңдап алуы
міндетті. Сондықтан банк қарыз алушымен несиелік қарым-қатынасқа несиелік
талдау негізінде түседі. Несиелік талдау дегеніміз клиенттің несие
қабілеттілігін, оның балансының өтімділігін, тауар өндірушінің өнімінің
нарығын зерттеу, менеджмент деңгейін т.б. бағалау деген сөз.
Қарыз алушының несиелік талдауы келесі бағыттармен жүргізілед:
1. қарыз алушының балансын зерттеу;
2. қарыз алушының табыстары мен шығыстарын зерттеу;
3. қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтау:
Бұл бағыттардың әр қайсысына бөлек-бөлек тоқталып кетейік.
Қарыз алушының балансын талдау:
Бұл зерттеулер төмендегілерді анықтауға мүмкіндік береді:
1. баланстың актив бөлігінің негізгі баптарын, яғни дебиторлық
борыш, тауарлы материалды қор (ТМҚ), негізгі қорлар, зерттеу.
Бұл баптардың үлкен үлес салмағы әсіресе өнеркәсіп өндірісінің
кәсіпорындарына тән болады.
2. Баланстың "ауру" баптарын талдау.
Бұл баптар екі топқа бөлінеді:
- қарыз алушының қанағатсыз жұмысын, яғни қаржылық
жағдайының төмен деңгейін сипаттайтын баптар. Оларға:
"шығындар" (кәсіпорынның табысты еместігін көрсетеді),
"мерзімінде өтелмеген несиелер мен қарыздар" (кәсіпорынның
төлем қабілетсіздігін көрсетеді), "Кредиторлармен берілген тауарлар
мен көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу (мерзімінде өтелмеген несиелер
мен қаыздар" (кәсіпорынының төлем қабілетсіздігін көрсетеді),
"Кредиторлармен берілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін есеп
айрысу" (мерзімінде төлендегендері ғана қарастырылады) баптары жатады.
- Қарыз алушының жүмысында белгілі бір жетіспеушіліктердің бар болуын
көрсететін баптар. Оларға: "дебиторлармен есеп айрысу" (мерзімінде
төленбеген қарыздың есеп айрысу қүжаттары бойынша зерттеледі), "басқа
айналым активтері" (мақсаттық қаржыландыру қорларының құжаттары мен
жабылмаған шығындар бөлігі талданады), "басқа операциялар бойынша түлғалар
мен есеп айрысу" (жетіспеушілік, келтірілген зиян мен талан тараждар
бойынша есеп айрысулар түріндегі ақталмаған дебиторлық қарыз қаралады)
баптары жатады.
Дебиторлық қарызды мүқият түрде талдау. Егер талдау барысында оның
өсуі байқалса оның себептерін анықтап алу. Бұл төленбеген шоттар бір сатып
алушыда орналасқан ба және бұл қарыз мерзімі өтіп кеткен үмітсіз қарыз
қатарына жата ма, дебиторлық қарыздың өсу қарқыны сату көлемдеріне
қарағанда тез өсіп отыр ма, олай болса, бұл несие шарттарының өзгеруімен
немесе кәсіпорынның клиенттерінің сапасының төмендеуімен байланысты ма —
осының бәрін анықтау керек.
Кәсіпорындағы қорлар өсіп отыр ма, олардың құрамын анықтау керек.
Банктің қарызының кепілі бола алатын шикізат шығар, не сатылмаған дайын
өнім шығар.22
Негізгі қорлардың құны өсті ма, өссе себебін анықтау. Сатып алынған
қорлардың құрамын анықтау. Егер құрал жабдықтар өндірісті кеңейту үшін
сатып алынса, команияның өндірген өніміне сұраныстың болуы ықтималдылығын
анықтау. Егер де қүрал жабдықтар тек бір жобаны жүзеге асыруға қажет болса
ғана кәсіпорын оны жалға алады.
Кредиторлық қарызды талдау барысында баланс пассивіндегі төлеуге
қойылған шоттар өзгерісін анықтау керек. Егер олар өсіп жатса, қорлардың
өсімі әдетте коммерциялық несиемен жабылады дегенді білдіреді. Бұл түрғыдан
анықтай кететін жайт — компанияның жаңа жабдықтаушылары бар ма және олардың
берген коммерциялық несиесінің өтеу шарттары. Ұзақ мерзімді қарыздың
құрылымы мен проценттерінің түрлерін зерттеу керек. Проценттер нақты
белгіленген бе, жоқ өзгермелі ме? Меншік капиталының қандай бөлігі қүрал —
жабдықтарды сатып алуға пайдаланылады, сонымен бірге пйданың қандай бөлігі
резервтер құруға және акционерлеріне төленетінін анықта. Қарыз алушының
қызметінің күшті жақтарын мысалы, коммерциялық несиені кеңінен пайдалану,
қысқа мерзімді активтерінің өсу қарқынының қысқа мерзімді міндеттемелерінің
өсу қарқынына сай келуі, және оның әлсіз жақтарын, мысалы қарыз мөлшерінің
ұдайы өсуі, зерттеу.
Кәсіпорынның табысы мен шығысын талдау. Бұл талдаудың мақсаты:
1. Қарыз алушының далпы табысының өсімін зерттеу. Бұл өсім неге
байланысты: не сату көлемдерінің кеңею стратегиясына, әлде өнімге деген
бағаның түсуіне байланысты екенін анықтау. Өнімнің өзіндік қүнының өсу
себептері: әкімшілік аппараты ұстау шығындарының өсуі ме, әлде жалға
алынған қүралдарды бағып-қағу шығындары көбейді ме, т.с.с, "Басқа да
шығындар бабының құрамына қарыз бойынша өсімақы кіргізілді ме", қарызды алу
шарттары қандай - осының бәрін анықтау;
• Таза пайда өсімінің себептерін анықтау. Бүл өсімнің орын алуы
басқарудың жоғары сапасымен, әлде кәсіпорын жұмысының жағдайларының
өзгерісімен байланысты ма?
Несиелік талдаудың үшінші бағыты — клиенттің несие қабілеттілігін
анықтау. Егер Банктің несиелік инспекторы алғашқы интервьюден кейін
клиентпен әрі қарай жұмыс істеуге шешім қабылдаса. Ол оған несиелік досье
толтырып клиенттің тапсырған басқа қүжаттары мен өтінішін клиенттердің
несие қабілеттілігін бағалайтын бөлімге тапсырады. Бұл бөлімде несие сұрап
келген компанияның қаржылық жағдайы терең зерттеуден өткізіледі. Бұл
жағдайда несиелік инспектор бөлім қызметкерлері ішінен сараптауды жүргізуге
кім келетінін шешіп алуы керек. Мысалға, егер клиентпен үсынылған кепілді
бағалау қажет болса, онда тәжірибелі аналитиктің қортындысы керек, себебі
кепілдің бағасын анықтау күрделі процедура болып табылды. Ал егер несиелік
агенстводан мағлүматтар алу қажет болса, бұл жүмысты мамандану дәрежесі
төмендеу қызметтер де орындай алады. Несиелік инспектордың жұмысының
тиімділігі сонда: банк қызметкерлерінің әрқайсысына тиісті жүмысты тандап,
тапсырма бере білу.
Клиенттің несие қабілеттілігін анықтау келесі факторлар ескеріледі:
Несие қабілеттілік — несиелеу мүмкіндігі мен шарттар туралы сүрақты
шешпес бұрын банкпен берілетін және ссуданың уақтылы қайтарылу
ықтималдылығын болжауға мүмкіндік туғызтын қарыз алушының сапалы бағасы.
Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалауда есепке алынатын
факторлар оның, яғни қарыз алушының, несиені белгіленген уақытта
қайтаратыны жөніндегі дайындығын бағалауға жағдай туғызады.
"Тұран Әлем Банк" АҚ-ның тәжірибесінде қарыз алушының өзіне алған
міндеттемелерін орындауға дайындығын оның жұмыс қабілеттілігі мен
репутациясы, табыс алу қабілеттілігін, капиталының мөлшері, ссуданың
қамтамасыз етілгендігін зерттеуден басталады. Қарыз алушының несие
қабілеттілігін бағалаудың сыртқы факторына нарық коньюнктурасының
жағдайлары жатады.
Қарыз алушының жұмыс қабілеттілігін бағалауға компанияның басшылығы,
құрылтайшылары туралы және компания туралы жалпы мәліметті зерттеу жатады.
Құрылтайшылары туралы мәліметтер: "бас" компанияның құрылтайшылары
жөнінде, еншілес компаниялардың болуы турал, акция пакеттерін ұстаушылары
туралы ақпарат береді.
Компанияның басшылығы туралы мәліметтерге компанияның басқаруын
жүргізетін лауазымды түлғалар, олардың атқаратын қызметтері туралы ақпарат
жатады. Бұл мәліметтер әрқайсысының өкілеттілігі мен жауапкершілігі туралы
ақпарат береді.
Компания туралы жалпы мәліметтерге мыналар жатады: компанияның
құрылған және қызмет көрсете бастаған жылы, тіркеу нөмірі мен тіркеуді
жүргізген орган компанияның үйымдық- қүқықтық формасы, шығаруға рүқсат
берілген және төленген капитал, компанияның атқаратын қызмет түрлерінің
тізбесі, оның мекен жайы.
Жұмыс істеу қабілеттілігін бағалау қарыз алушының мәміле жасауға
құзырлығын, оның құрылымдық бөлімдерінің несиелік мәміле шарттарын бұзған
жағдайда жауапкершілігі мен құқықтық сабақтастығын анықтауға мүмкіндік
береді.
Қарыз алушының репутациясы- бүл оның алған несиесін қайтаруға
дайындығы.
Қарыз алушының репутациясы туралы ақпаратты оның сот процестерінде,
арбитраждарда қатысуы туралы мәліметтерден, қолындағы мүлкін кепілге
тапсырғаны туралы анықтамалардың болуынан, салынған айыптардан, бүрын
төленбеген төлемдердің бар болуынан ала аламыз.
Компанияның табыс ала алу қабілеттілігі — бұл несие мәмілесінің басты
шартының бірі, себебі ссудалық қарызды өтеудің басты көзі тадыс болып
табылады. Ал бұл мақсатта басқакөздерді қолдануы (Мысалы, активтерін сату,
басқа кредиторлардан ссуда алса), бұл компанияның қаржылық түрақтылығының
бұзылғаны деген сөз.
Компанияның табыс алу қабілеттілігін бағалау келесі бағыттар бойынша
жүргізіледі:
1. өндірістік-өткізу қызметті талдау;
2. қызметінің қаржылық аспектісін талдау.
Компанияның өндірістік -өткізу қызметінің талдауына оның негізгі
қорлармен қамтамасыз етілуін бағалау, шикізат ресурстарымен, жүмыс күшімен
қамтамасыз етілуін бағлау, барылық ресурстар түрлерін тиімді қолдануды
бағалау, дайын өнімді өткізу әдістерін бағалау, компанияның баға белгілеу
саясатының стратегиясын, басқару саясатын бағалау,салада компанияның алатын
орны, өткізу стратегиясының қарқыны мен компанияның перспективаларын
бағалау кіреді.
Компанияның қаржылық қызметінің аспектісін талдауға оның шығындар
деңгейін зерттеу, пайда табу көздері мен пайданы жұмсау бағыттарын зерттеу,
компанияның табыстылығын зерттеу кіреді. Пайданың несиелік қарызды жабуға
жеткіліксіздігі немесе пайданың тіпті болмауы компанияны ссуданың кепілі
болып отырған активтерді сатуға мәжбүрлейді.
Активтердің мөлшері мен құрылымы — несиелік қарызды өтеудің тағы бір
кепілдігі. Біра та айта кететін жайт — барлық активтер несиенің
қайтарымдылығын қамтамасыз ете алмайды, олардың ішінде тек меншік
қаражаттары (меншік капиталы) есебінен қүрылған ғана активтер бүл қызметті
атқарады. Сол себептен банк ссуданы беру туралы шешім қабылдар алдында
меншік қаражаттарының жеткіліктілігіне назар аударады.
Компанияның табыс ала алу қабілеттілігін зерттей отырып, Банк сыртқы
факторлардың да әсерін ескеруі керек. Ол үшін Банк қарыз алушының жүмыс
істейтін нарық түрін , компанияның сол салада алатын рөлі мен орнын,
өткізудің салалық жағдайларын, саладағы бәсеке жағдайын білуі қажет.
Сонымен бірге Банк саладағы пайданың нормасының төмендеуін не жоғарылауын
анықтайтын маңызды ірі компаниялар туралы хабардар болуы міндетті.
Қалыптасып келе жатқан экономикалық жағдай несие қабілеттілікті
бағалау барысында қай фактордың әсері басым екенін көрсете жатар. Егер
экономиканың өрлеу кезеңінде мүндай фактор пайда алу қабілеттілігі болса,
керісінше құлдырау кезеңінде - бүл несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз
ететін кепіл факторы.
Бүған қарамастан "Банк Түран Әлем" АҚ үшін қарыз алушының жүмыс
қабілеттілігі мен оның репутациясы маңызды болып отыр.
Клиенттің несие қабілеттілігін талдау барысында түрлі ақпарат көздері
қолданылады:
1. клиенттің өзінен алынған мәліметтер;
2. банк архивіндегі клиент туралы мәліметтер;
3. клиентпен қатынасқа түскен жабдықтаушылардан,
кредиторлардан, оның өндірген өнімдерін сатып алушылардан,
банктерден, т.б. алынған мөліметтер;
4. жеке несие мемлекеттік мекемелер мен агенстволардан
алынған басқа да материалдар (несие кабілеттілік туралы есеп
берулер, салалық талдау жүмыстары, инвестициялар туралы
анықтамалық және т.б.)
Клиенттің несие қабілеттілігін анықтау бөлімінің қызметкерлері ең
алдымен Банк архивіндегі бар материалдарды зерттейді. Егер қарыз алушы
бүрын Банктен қарыз алса, архивте қарызды өтеу барысында клиенттің жасаған
барлық бұзушылықтары жөнінде мәліметтер міндетті түрде сақталуы тиіс.
Клиент жүмыс істеген басқа да банктер мен қаржылық мекемелерден де
маңызды мәліметтер алуға болады. Банктер, инвестициялық және қаржылық
компаниялар клиенттің депозиттері, өтелмеген берешегі, шоттарды
төлеудегі ұқыптылығы және т.б. туралы көп материал мен ақпарат бере
алады. Ал компанияның сауда партнерлер оған берген коммерциялық несие
мөлшері туралы мәліметтер береді. Бұл мәліметтер бойынша қарыз алушының
оның айналым капиталын қаржыландыру үшін біреудің берген қаражаттарын
пайдалану тиімділігі жөнінде пікір қалыптастыруға болады.
Несие қабілеттілікті анықтау бөлімінің қызметкерлері сонымен қатар
арнайы маманданған несие агенттіктерден завды немесе жеке түлғаның қаржылық
жағдайы туралы есеп беруді ала алады. Бұл есеп беруде компанияның тарихы,
жүргізетін операциялры, өндіретін өнімі, филиалдары, төлемдерді өтеу
жиілігі, берешегінің мөлшері және сол туралы ақпарат бар.
Ақпарат жинаудың сыртқы көздерінің ішінен берілген клиент қызмет
көрсеткен банктерденжәне оның жүмыс партнерлерінен алынған мәліметтер ең
сенімді деп айтуға болады. Себебі бұл мәліметтер берілген компаниямен жақын
қарым-қатынас тәжірибесіне негізделген.
Тағы бір айта кететін жайт — конфиденциялды ақпаратты қасақана
бұрмалау немесе дұрыс емес қолдану екі қатысушы жаққа да кері әсерін
тигізеді, әсіресе алынған мәліметтерді тарату. Егер клиент өз
жабдықтаушысының банкке өзі туралы жағымсыз пікір айтқаны туралы біліп
қалса, ол жабдықтаушымен әрі қарай жұмысын тоқтатуы мүмкін. Егер де
конфиденциялды ақпараттың тарауы туралы мәліметтер жұртқа мәлім болса, банк
мұндай мәліметті ендігәрі ешкім бермейді. Сондықтан іскер әлемде
конфиденциялды ақпаратты беру ережелері өте қатаң сақталады.
Несие қабілеттілік туралы сұрау-талап не ауызша, не жазбаша формада
жасалуы мүмкін. Несие беру туралы өтінішін зерттей отырып несиелік
инспектор фирманың инспекциясын орнында жасап, лауазымды адамдармен
сөйлесуі мүмкін. Фирманың қаржылық, операциондық, маркетингтік қызмет
басқарушы адамдардың мамандану деңгейін де анықтау маңызды орын алады.
Фирманың өзіне барған кезде алғашқы интервьюден қозғалмаған көптеген
техникалық сүрақтарға шешім табуға болады, сонымен қатар компанияның
мүлкінің, ғимараты мен қүрал жабдықтарының жағдайы туралы,
қызметкерлерінің әдеттері мен мінез - құлықтары жайлы пікір қалыптастыруға
болады.
Болашақ несие алушының қаржылық жағдайы мен сенімділігі туралы баға
беру үшін Банк барлық мүмкіндіктерді клиенттің өзінен, несиелік архивтен
немесе сыртқы көздерден алынған барлық мәліметтерді қолданады. Бірақ
клиенттің несиелік қабілеттілігін анықтаудың ең маңзды әдісі — бұл несиелік
талдау тәжірибесінде қолданылатын коэффициенттерді есептеу мен клиенттің
қаржылық құжаттарын мүқият талдау болып табылады. Көптеген есептеу
көрсеткіштерінің ішінен "Тұран Әлем" банкі ең маңызды көрсеткіштерге
жататын өтімділік, табыстылық, меншік капиталының жеткіліктілік
коэффициенттері сияқтыларды есептеп бағалайды.
Шағын кәсіпорындардың несие қабілеттілігі де дәл осы әдіспен, яғни
несие қабілеттілік қаржылық коэффициенттерін есептеу мен ақша ағымын талдау
негізінде, жүргізіледі. Бірақ Банктің бұл қаржылық коэффициенттерді және
ақша ағымын талдау әдістерін қолдану қиыншылықтарға шалдығып отыр, себебі
еліміздің шағын бизнес кәсіпорындарының маманданған бухгалтерінің
жоқтығынан, банктің бұл клиенттердің есеп беру мен есеп алу тәртібі өте
нашар жағдайда. Оған қоса бұл клиенттердің аудиторлық тексеру өткізуте
жағдайы келмейді, сондықтан қарыз алушының қаржылық құжаттдың дұрыстығын
дәлелдейтін аудиторлық қорытынды жоқ. Осы себептерге байланысты клиенттің
несие қабілеттілігін анықтау оның қаржылық жағдайын талдауға негізделмей,
банк қызметкерінің берілген клиентті жақын тануына сүйенеді. Ал клиентті
жақын тану банк қызметкерінің сол клиентпен жеке интервью алып, оның
кәсіпорнына жиі-жиі барып тұруын көздейді.
Шағын кәсіпорынның басшылығымен жеке интервью барысында ссуданың
мақсаты, қарызды өтеу мерзімі мен көзі анықталады.
Клиент өз тарапынан белгілі мерзімге дейін несиелендіріліп отырған
запастар мөлшері төмендеп, ал несиелендіріліп отырған шығындар дайын
өнімінің өзіндік қүнына қүрамына келетіндігін дәлелдеп беру керек.
Кәсіпорынға жиі-жиі барып тұру үшін банк жақын маңдағы кәсіпорындарды
несиелейді.
Шағын кәсіпорындардың тағы да бір ерекшелігі — оның басшылығы мен
жүмыскерлері көп жағдайда бір жанүяның мүшелері болып табылады. Сондықтан
кәсіпорын иесінің жеке капиталы мен кәсіпорынның капиталы бірігіп кетуі
мүмкін. Бұдан банк пен шағын бизнес кәсіпорын арасындағы несиелік
қатынастарды үйымдастырудың тағы бір ерекшелігі туындайды. Ссуданың өтелуі
кәсіпорын иесінің жеке мүлкімен кепілденеді. Сол себептен шағын клиенттің
несие қабілеттілігін анықтау кезінде оның несиесінің қаржылық жағдайын
есепке алынады. Ол үшін жеке қаржылық есептің тәуекел деңгейі анықталады.
Жеке қаржылық есеп беру формасында жеке тұлғаның активтері мен
пассивтері туралы мәлімет жиналған. Сонымен қатар кепілге берілген активтер
мен қамтамасыз етілген пассивтер бөлініп қояды, активтерге мыналарды
жатқызады: қолма-қол ақшалай қаражаттар, қозғалмайтын мүлік пен т.б. ал
пассивтерге — банк алдындағы берешек, салық бойынша қарыздар, кепілге
берілген мүлік құны, контрактілер бойынша төлемдер мен т.б.
жатқызылады.30
Қорытындылай келгенде, банктік шағын қарыз алушылардың несие
қабілеттілігін анықтау жүйесі келесі элементтерден түрады:
1. кәсіби тәуекелді бағалау;
2. клиенттің жұмысын қадағалау;
3. кәсіпорын иесімен банкирдің жеке сүқпаттар жүргізу:
Жеке тұлғаның несие қабілеттілігін бағалау сұралып жатқан қаражаттар
мөлшерінің оның жеке табысына қатынасына, жалпы қаржылық жағдайдың және
мүліктің жағдайын бағалау, жанұясының қүрамына, жеке мінездемесіне,
клиенттің несиелік тарихын негізделеді.
Бірінші бөлімге несие беріп отырған банк қызметкері туралы мәліметтер,
клиенттің досьесінің номері, агенттік аты-жөні, несиенің түрі мен мөлшері,
оны өтеу кезектілігі, сақтандыру төлемдерінін есептемегендегі проценттік
ставка, ссуданың берілген күні, оны төлеу үшін клиентпен таңдалған күн,
сақтандырудың қажеттілігі туралы сүраққа жауап, сақтандыру төлемдерін
есептегендігі және есептемегендегі ссуданы өтеу үшін жасалатын айлық
төлемдердің абсолютті мөлшері, жалпы өсімақы мен сақтандыру төлемдерінің
мөлшері кіреді.
Екінші бөлімге клиенттің мамандығы туралы мәлімет, оның белгілі бір
әлеуметтік топқа жататындығы туралы ақпарат, жүмыс істеген орны, жылдық
таза еңбек ақы мөлшері, жылдық шығындар мөлшері мен жүмыс істеу стажы
туралы ақпарат енгізіледі.
Үшінші бөлім — клиенттің қаржылық жағдайы — ағымдағы және жинақ
шоттарындағы қалдықтар мен табысының шығындарға қатынасын анықтайды.
Осы жоғарыда айтылған ақпараттың негізінде Банк несие беру немесе
бермеу туралы шешім қабылдаса, банк агенттігі клиентті ссуданы беру
мүмкіндігі туралы сұрақты қосымша шешу үшін дирекцияға жіберуі мүмкін.
Сонымен, несиелеу процессі несиелік шартқа отырушы екі жақтан да
мүддесін ескеру керек. Шаруашылық қажеттілігінен пайда болған банктер
клиенттің қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады. Несиелеудің басты
мақсаты қарыз алушының шаруашылығын, оның несие қабілеттілігін және
пайдалылығын дамыту үшін алғы шарттар жасау, өндіріс пен айналым
процесстерінің үздіксіз жүмысын қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен
бірге клиент мүддесі несиелік операциялардың жүзеге асырылуын шешуші
факторы болып табылмайды. Несиелеу процесінің тағы бір шартты — несиелік
қарым-қатынастарда банк-кредитордың да мүддесі де ескерілуі керек.
2. Банк несиесінің Қазақстанда қалыптасу және даму
жағдайы
2.1 Қазақстандағы банктің несиелік операцияларының мәні және
қалыптасуы
Несиелік операциялар — ақша қаражаттарын пайдалануға беру барысында
пайда болатын несие мен несие алушы арасындағы қарым-қатынстар 1995 ж 30.
наурызында шыққан Қазақстан Республикасының "ҚР- дағы банктер және банктік
қызмет турал” заңының 34 бабына сәйкес "несиелік операция-банкпен басқа
түлғаларға мерзімділік, ақылық және қайтарымдылық шартымен ақша беру болып
табылады. Банктің несиелік немесе ссудалық операциялары банктің директорлар
кеңесімен (жабық акционерлік қоғам болған жағдайда акционерлерінің жалпы
жиналысымен) бекітілген ішкі несиелік саясаты туралы ережесіне сәйкес
жүргізіледі. Ішкі несиелік саясаты жүзеге асыратын мүше - банктің несиелік
комитеті. Ішкі несиелік саясат туралы ережелер ссудалық операцияларды
жүргізу барысында туындайтын тәуекел дәрежесін төмендету мақсатында
жасалады және келесілерді анықтайды.
а) заңды және жеке түлғаларға несие беру шарттарын;
б) лауазымды түлғаларға және банк қызметкерлеріне несие беру
шарттарын;
в) несиелік комитеттің үйымдық қүрылымын, қызметтерін,
өкілеттілігін;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz