Валюталық қатынастар және валюта жүйесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Валюта және валюта қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Валюта түсінігі және валюта қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Валюта баѓамы және оныњ экономикаѓа әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3. Валюталық бағамдарды реттеу және валюталық бақылау ... ... ... ... 11
2. Валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1. Валюта жүйесі және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1. Валюта және валюта қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Валюта түсінігі және валюта қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Валюта баѓамы және оныњ экономикаѓа әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3. Валюталық бағамдарды реттеу және валюталық бақылау ... ... ... ... 11
2. Валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1. Валюта жүйесі және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қандайда болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық
түпкі мақсаты-бағалар тұрақтылығын, экономикалық өсу мен толық
жұмыстылықты қамтамасыз ету. Бұл жағдайда айырбас валюта бағамы мен оның мүмкін өзгерістері айналымдағы мөлшерінің және баға деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты болып табылады.
Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің экономикалық жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік айырбастың, жалақы мен бағаның өсу қарқынына зор әсер етті. Әлемдегі елдердің шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал және несие ағымы жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан.
түпкі мақсаты-бағалар тұрақтылығын, экономикалық өсу мен толық
жұмыстылықты қамтамасыз ету. Бұл жағдайда айырбас валюта бағамы мен оның мүмкін өзгерістері айналымдағы мөлшерінің және баға деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты болып табылады.
Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің экономикалық жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік айырбастың, жалақы мен бағаның өсу қарқынына зор әсер етті. Әлемдегі елдердің шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал және несие ағымы жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан.
1. С.Т. Міржақыпова “Банктегі бухгалтерлік есеп” Алматы 2004 ж.
2. Сейткасымова Г.С “Банковское дело” Алматы 1998 г.
3. С.Б. Мақыш, А.Ә. Ілияс “Банк ісі” Алматы 2004 ж.
4. Усоскин В.М. “Современный коммерческий банк” Алматы 1998 г
5. Роза Қалығұлова, Нәзира Ғұмар “Банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру” Алматы 2000 ж.
6. Мақыш Серік Биханұлы “Коммерциялық банктер операциялары” Алматы 2004 ж.
7. Жукова Е.Ф. “Банки и банковские операций” Алматы 1997 г.
8. Ғ.С.Сейітқасымов. “Ақша, несие, банктер”
9. Р.Қалғұлова. “Екінші деңгейлі банктердегі банк операциялары”
10. сайт: http://www.google.kz/ - ТұранӘлемБанкі
11. сайт: http://www.NurBank.kz.
12. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. – Алматы: Экономика, 2000.-432 бет.
13. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика – Алматы: Экономика, 2003. – 432 бет.
14. Мақыш С.Б. Жобалық несиелеудің ерекшеліктері. Вестник КазНУ. – 2004. №6.
15. Әубәкіров Я.Ә., БайжұмаевБ.Б., Жақыпова Ф.Н., Тәбеев Т.П. Экономикалық теория. – Алматы: Қазақ Университеті, 1999-280 бет
16. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктр.-Алматы: Экономика, 2001-466
17. Әкімбеков С.Ә., Баймұхаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. – Астана: Астана полиграфия, 2002.-398 бет.
2. Сейткасымова Г.С “Банковское дело” Алматы 1998 г.
3. С.Б. Мақыш, А.Ә. Ілияс “Банк ісі” Алматы 2004 ж.
4. Усоскин В.М. “Современный коммерческий банк” Алматы 1998 г
5. Роза Қалығұлова, Нәзира Ғұмар “Банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру” Алматы 2000 ж.
6. Мақыш Серік Биханұлы “Коммерциялық банктер операциялары” Алматы 2004 ж.
7. Жукова Е.Ф. “Банки и банковские операций” Алматы 1997 г.
8. Ғ.С.Сейітқасымов. “Ақша, несие, банктер”
9. Р.Қалғұлова. “Екінші деңгейлі банктердегі банк операциялары”
10. сайт: http://www.google.kz/ - ТұранӘлемБанкі
11. сайт: http://www.NurBank.kz.
12. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. – Алматы: Экономика, 2000.-432 бет.
13. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика – Алматы: Экономика, 2003. – 432 бет.
14. Мақыш С.Б. Жобалық несиелеудің ерекшеліктері. Вестник КазНУ. – 2004. №6.
15. Әубәкіров Я.Ә., БайжұмаевБ.Б., Жақыпова Ф.Н., Тәбеев Т.П. Экономикалық теория. – Алматы: Қазақ Университеті, 1999-280 бет
16. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктр.-Алматы: Экономика, 2001-466
17. Әкімбеков С.Ә., Баймұхаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. – Астана: Астана полиграфия, 2002.-398 бет.
Курстық жұмыс
Пәні: Ақша, несие және банк
Тақырыбы: Валюталық қатынастар және валюта жүйесі
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Валюта және валюта
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Валюта түсінігі және валюта
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Валюта баѓамы және оныњ экономикаѓа
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...8
1.3. Валюталық бағамдарды реттеу және валюталық бақылау ... ... ... ... 11
2. Валюта
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..23
2.1. Валюта жүйесі және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ...27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 2
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..34
Кіріспе
Қандайда болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық
түпкі мақсаты-бағалар тұрақтылығын, экономикалық өсу мен толық
жұмыстылықты қамтамасыз ету. Бұл жағдайда айырбас валюта бағамы мен оның
мүмкін өзгерістері айналымдағы мөлшерінің және баға деңгейінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты болып
табылады.
Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған мемлекеттердің
өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің экономикалық
жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік айырбастың,
жалақы мен бағаның өсу қарқынына зор әсер етті. Әлемдегі елдердің
шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал және несие ағымы
жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде
қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де
әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы
саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы
қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті
деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан.
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы ақша капиталының бір
бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және керісінше айналуын
туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу және несие-қаржы
қатынастарында жүзеге асады.
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан
қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың
нәтижесінің өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта қатынастарының кейбір
элементтері ежелгі Египетте, Римде вексель және айырбастау істері ретінде
пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты
болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай
жағымды немесе жағымсыз әсер етеді. Валюта қатынастары құқықтық нормалар
мен және ережелермен реттеледі.
Әлемдік экономикада елдер арасындағы төлем мен есеп айырысу
операциялары валюталық қатынастар арқылы жүргізіледі. Осындай валюталық
қатынастр халықаралық валюта жүйесін құрайды. Валюта жұйесіне бірлескен
валюта қорлары, халықаралық есеп айырысуда жүретін активтер, валюталық
поритет пен оларды өзара жағдайлары, валюта мен алтынның әлемдік нарығы
т.б. кіреді.
Ж±мыстыњ басты ќ±ндылыѓы – м±нда валюталық қатанстар мен валюта жүйесі
жайлы т‰сінік біраз кењейтіліп отыр. Валюталық қатынастардың халықаралық
экономикалық қатынастарды дамытудағы маңыздылығын б‰кіл д‰ниеж‰зі б‰гінде
т‰сініп отыр.
Ж±мыстыњ негізгі маќсаты – валюталық қатынастар мен валюта жүйесінің
экономикалық мәнін аша отырып, оның экономикаға әсері мен қазіргі валюта
жүйелеріне толық сипаттама беру.
Сонымен қатар жұмыстың басты міндеттері мыналар:
➢ Валюталық бағамдарды реттеу және валюталық бақылау
➢ Валюта жүйесі және оның түрлері
➢ Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму кезеңдерін қарастыру.
Ж±мысты орындау барысында келесі экономикалыќ–статистикалыќ зерттеу
єдістері ќолданылады: монографиялыќ, талдау, конструктивтік-есептік,
сызбалыќ жєне т.б.
Қолданылған әдебиеттерге келсек, ж±мысты жазу барысында отандыќ жєне
шетелдік оќулыќтар жєне еліміздегі єрекет етуші зањдар мен ќ±ќыќтыќ-
нормативтік материалдар, сондай–аќ, аѓымдыќ баспасµз беттерінде жарияланѓан
маќалалар мен статистикалыќ мєліметтер ќолданылды.
1. Валюта және валюта қатынастары
1.1. Валюта түсінігі және валюта қатынастары
Валюта– елдің ақша бірлігі, оның шартты түрі, халықаралық төлем-есеп
айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың ерекше
формасы.
Шаруашылық жағдайларды интернационалдандыру және әлемдік еңбек
бөлінісін интенсивтендіру (күшейту) халықаралық нарықтың құрылуына себепші
болды. Өндіріс күштерінің дамуы мен ішкі нарықтағы өркендеген салалардың
өнімін сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын
жетілдіру – міне осылардың бәрі әлемдік сауда-саттық байланыстарының
кеңеюіне әсер етті.
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды
интернациолдандыру ішкі сауда айналымындағы шектеуді азайтуды, оның
жолындағы кедергілерді жоюды, яғни ішкі сауда-саттықты босаңдатуды талап
етті. Өз тауарларының сыртқы нарықта кедергісіз қозғалыста жүруіне
транскорпорациялардың қызығушылығы күшті болды.
Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған мемлекеттердің
өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің экономикалық
жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік айырбастың,
жалақы мен бағаның өсу қарқынына зор әсер етті. Әлемдегі елдердің
шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал және несие ағымы
жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде
қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де
әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы
саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы
қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті
деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан.
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы ақша капиталының бір
бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және керісінше айналуын
туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу және несие-қаржы
қатынастарында жүзеге асады.
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан
қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың
нәтижесінің өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта қатынастарының кейбір
элементтері ежелгі Египетте, Римде вексель және айырбастау істері ретінде
пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты
болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай
жағымды немесе жағымсыз әсер етеді. Валюта қатынастары құқықтық нормалар
мен және ережелермен реттеледі.
Әлемдік экономикада елдер арасындағы төлем мен есеп айырысу
операциялары валюталық қатынастар арқылы жүргізіледі. Осындай валюталық
қатынастр халықаралық валюта жүйесін құрайды. Валюта жұйесіне бірлескен
валюта қорлары, халықаралық есеп айырысуда жүретін активтер, валюталық
поритет пен оларды өзара жағдайлары, валюта мен алтынның әлемдік нарығы
т.б. кіреді.
Ақша сырқы экономикалық байланыстарға қатысқанда валюта түрінде
қолданылады. Валютаның түрлері: ұлтық, шетелдік валюталық бірік (теңге,
доллар, евро). Валюта айналымына байланысты:
- конверсияланатын яғни ерік айналатын валюталар;
- жартылай конверсияланатын, яғни валюталық шектеулері бар едердің
валюталары;
- конверсияланбайтын яғни елдер арасындағы айырбасқа тыйым салынатын
валюталр болып бөлінеді.
Валюталық курс – бір едің ақша бірлігінің басқа елдердің ақша
бірліктеріне бейнелеген бағасы. Валюта қатынастары тарихында үш валюта
жүйесі белгілі.
1. Алтын сандарты негізінде 1879 – 1934 жылғы дейін: ақша бірлігінде
алтын үлесінің болуы, алтын қоры мен ішкі ақша ұсынысының тең болуы, осының
нәтижесінде мемлекет валюталық курсты қатал шектеуде ұстап отырады.
2. Бреттон Вуд жүйесі 1944 – 1971 жылы ақша айналымына алтын девиза
енгізілді яғни өлшеуіш алтынның орнына алтыны аз елдердің кейбір ұлттық
немес бірлескен валюталардың жүруіне жол берілді. (алтын- доллор стандарты)
3. 1971 жылдан бастап дүниежүзілік ақша алтын емес, ұлттық валюта мен
біріккен валюта атқара бастады.Бұл жүйе еркін өзгеріп мемлекет әскерін
тигізіп отыратын сұраныс пен ұсынысқа қарай өзгеріп отырады.
Валюталық курсты реттеу үшін 4 негізгі тәсіл қолданылады:
1. Валюталық интервенция валюталық нарыққа мемлекеттің араласуы.
Валюталық сұраныс пен ұсыныстар қажетті бағытқа өзгерту үшін мемлекет осы
валютаның қажетті санын сатады немесе сатып алады.
2. Валюталық бақылау жүргізу, яғни егер елде шетелдік валютаның көлемі
кемісе, оған сұраныс өссе, оныңөсуін баяулату үшін валютаның легін ішін
нарықта қайта бөлуге кіріседі.
3. Сыртқы сауданы бақылау арқылы валюталық сұраныс пен ұсынысқа жанама
түрде мелекет ықпалын жүргізеді.
4. Ішкі макроэкономикалық реттеудің әр түрлі шаралары бойынша
валютаның айырбас пропорциясына мелекет әсерін тиігізді.
1.2. Валюта баѓамы және оныњ экономикаѓа єсері
Валюта баѓамыныњ экономикалыќ мєні. Халыќаралыќ экономикалыќ
операцияларды ж‰ргізу ‰шін ±лттыќ валютаны халыќаралыќ тµлем µлшеміне
айырбастау ќажет. Айырбастау процесі белгілі бір араќатынаспен ж‰ргізіледі.
Єр т‰рлі мемлекеттердіњ аќша µлшемдерініњ араќатынасы, яѓни басќа елдіњ
аќша µлшемімен кµрсетілген бір елдіњ аќша µлшемініњ баѓасы валюта баѓамы
деп аталады.
Валюта баѓамы халыќаралыќ валюталыќ, есеп айырысу, несие-ќаржылыќ
операцияларды ж‰ргізу ‰шін ќажет. Мысалы, экспортшы (шыѓарушы) шетел
валютасымен т‰скен т‰сімді ±лттыќ валютаѓа айырбастайды, себебі басќа елдіњ
валютасы б±л мемлекеттіњ жерінде к‰нбе-к‰нгі жаѓдайда аќша ќаражаты ретінде
айналысќа т‰сетін ќ±ќы жоќ. Ал импортшы шетелден сатып алѓан туарларѓа
тµлеу ‰шін шетел валютасын сатып алады.
Валюта баѓамы ќайта есептеу коэффициенті емес, ол шетел валютасымен
немесе халыќаралыќ валюталыќ µлшемдермен (СДР, ЭКЮ) кµрсетілген осы
мемлекеттіњ аќша µлшемініњ баѓасы. Валюта баѓамы валюта нарыѓындаѓы с±раныс
пен ±сыныс механизмі арќылы к‰нбе-к‰нгі айналым процесінде валюталарды
салыстыру барысында ќалыптасады. Тауардыњ баѓасы оныњ ќ±ны негізінде
ќ±ралатын сияќты, аќша µлшемініњ баѓасы оныњ сатып алу м‰мкіндігініњ
негізінде ќалыптасады.
Валюта баѓамыныњ ќалыптасуы – кµп факторлы процесс. Валютаѓа с±раныс
пен ±сынысќа єсер ететін факторлар мыналар:
- инфляция ќарќыны;
- процент мµлшерініњ дењгейі;
- баѓалы ќаѓаздардыњ табыстылыќ дењгейі;
- тµлем балансыныњ жаѓдайы.
Б±л факторлар елдіњ экономикалыќ жаѓдайын білдіретін факторлар.
Мемлекеттіњ активтік тµлем балансында оныњ валютасына шетел
борышќорларыныњ с±ранысы артады, сол кезде оныњ баѓамы кµтерілуі м‰мкін.
Егер басќа мемлекеттерге ќараѓанда елде процент мµлшері жоѓары болса,
онда ол шетел капиталыныњ ќ±йылуына, валютаѓа с±раныстыњ кµтерілуіне, оныњ
баѓамыныњ жоѓарлауына єсер етуі м‰мкін. Мысалы, 80 жж АЌШ жоѓары проценттік
мµлшер саясаты Батыс Еуропа мен Жапониядан 500 млрд доллар астам мµлшерде
инвестицияныњ ќ±йылуына жаѓдай жасады. Нєтижесінде доллардыњ баѓамы
кµтерілді, ал осы факторлардыњ єсерінен инвестор-елдердіњ валютасыныњ
баѓамы тµмендеді.
Сонымен ќатар валюта баѓамына єрт‰рлі саяси, саудагерлік,
психологиялыќ факторлар да єсер етуі м‰мкін.
Єрбір мемлекет валюта баѓамын реттеу єдімтерініњ єр т‰рін ќолданады.
Ол єдістердіњ негізгілері мыналар:
- валюталыќ интервенция (орталыќ банктіњ ±лттыќ валютаѓа шетел
валютасын сатып алып – сатуы);
- орталыќ банктіњ ашыќ нарыќтаѓы операциялары (баѓалы ќаѓаздарды
сатып алып –стауы);
- орталыќ банктіњ проценттік мµлшер дењгейін жєне міндетті резервтер
нормасын µзгертуі.
Валюта баѓамын белгілеу. Валюта баѓамын белгілеу, яѓни валюталарды
айырбастау пропорциясын аныќтауды валюталыќ котировка деп атайды. Валюта
нарыѓында валюта баѓасын белгілеудіњ екі єдісі бар: тікелей жіне жанама.
Тікелей котировка деп шетел валютасыныњ баѓамын ±лттыќ валютамен
кµрсетуді айтады. Б±л єдіс кµптеген мемлекеттерде ќолданылады. Ал жанама
котировка деген ±лттыќ валютаныњ баѓамын шетел валютасыныњ белгілі бір
санын (мµлшерін) кµрсетуі. Жанама котировка єдісін ¦лыбритания, ал 1987
жылдан бастап АЌШ ќолдануда.
Банкаралыќ валюта нарыѓыныњ операцияларында ±лттыќ валюталарды АЌШ
долларына ќарап баѓалау басымыраќ, б±л доллардыњ халыќаралыќ тµлем жєне
резервтік ќ±рал ретіндегі ролімен т‰сіндірілді. Банктер сауда-µнеркєсіп
клиенттеріне валюта баѓамын белгілегенде єдетте кросс-курсті негіз етіп
алады. Кросс-курс – ол екі валюта баѓамдарыныњ ‰шінші валютаѓа (єдетте АЌШ
долларына) ќатысты араќатысы.
Банктер сатушы жєне сатып алушы баѓамдарын белгілейді. Сатушы баѓамы -
ол банктіњ валютаны белгілеген баѓаммен сатуѓа дайындыѓы, ал сатып алушы
баѓамы – банктіњ валютаны сол баѓамен сатып алушы баѓамынан сатушы баѓамы
єрдайым жоѓары. Олардыњ арасындаѓы айырма банктіњ пайдасын ќ±райды.
Сондай-аќ ресми, банкаралыќ, биржалыќ валюта котировкалары болады.
Ресми валюталыќ котировканы орталыќ банк ж‰ргізеді. Ол есеп ж‰ргізу
маќсатында, кедендік тµлемдерде, тµлем балансын ќ±растырѓанда ќолданылады.
¤неркєсібі дамыѓан елдерде валюталыќ операциялардыњ негізгі бµлігі биржадан
тыс банкаралыќ валюта нарыѓында µтетіндіктен, б±л елдердіњ ішкі нарыќтаѓы
ќолданатын негізгі баѓамы банкаралыќ баѓа. Банкаралыќ котировканы ірі
коммерциялыќ банктер белгілейді.
Валюта нарыѓына басќа ќатысушылар банкаралыќ баѓамѓа бейімделеді.
Биржалыќ котировка валютаны сатып алу-сату ‰шін биржаѓа т‰скен
арыздарды ж‰йелі т‰рде салыстыру негізінде ќ±растырылады.
1.3. Валюталық бағамдарды реттеу және валюталық бақылау
Валюта бағамдарының өзгерісінің экономика секторына әсерінен басқа,
валютаның төмендеуі немесе жоғарылауы макроэкономикалық деңгейде маңызды
әсерлерді тудырады. Экспорттық операциялар мемлекеттің жалпы шығындар
деңгейін жоғарлатады. Таза экспорт шығындардың бір бөлігі болғандықтан,
өгерісі мультипликативті әсер арқылы ұлттық табыстың өзгерісіне әкеледі;
Бұл өз кезегінде, экономикада жалпылама сұранысты өзгертіп, өндіріс,
жұмыстылық пен бағаның нақты көлемінің деңгейіне әсер етеді; Таза экспорт
ұлғаю салдарынан валюта құнының құнсыздануы ел экономикасына
экспонсионистік әсерін берді. Ал валюта құнының қымбаттауы экономикада
іскерлік іс-әрекеттің төмендеуіне әкеледі. Одан басқа валюта бағамының
өзгерісі экономиканы ұсыныс дағдарыс жағдайына келтіреді. Валюта
бағамдары импортталатын өндіріс факторларының деңгейіне қатты әсер етіп,
тұтыну тауарларының бағасына әсер тигізеді. Сонымен бірге валюта бағамның
өзгерісі ішкі нарықта бәсекелестіктің шиеленісуі салдарынан импортталатын
өндіріс факторлар бағасына жанама әсер береді.
Осыған байланысты валюта бағамына түзету қажеттілігін көрсететін
көрсеткіштерді анықтау маңызды болып табылады.
Түзету кажеттілігін көрсететін кәрсеткіштер. Сауданың аз бағалық
икемділігі кезінде тепе-теңдікті бұзатын сыртқы факторлар әсерінің орнын
толтыруы, валюта бағамдарының өте үлкен өзгерістерін қажет етеді. Валюта
бағамының ауытқуларының ұлғаюы капитал ағымына кері әсерін беруі мүмкін.
Өйткені шетел инвесторлары, иілмелі валюта бағамының, осы мемлекеттің қатал
ақша-несие саясатын ұстану мүмкіндігіне кері әсерін беруіне байланысты
мазасыздану жағдайында болады.
Сөйтіп төлем балансының, әсіресе ағымдағы операциялар балансын
теңестірілуінің негізгі міндеті - валюта бағамына жүктеледі. Ол тауарлар
мен қызмет көрсетулерге сұранысты көрсетіп, ішкі (ΔP) және сыртқы (ΔSP**)
нарықтағы тауарлар бағасымен анықталады. Бұл жерде сыртқы нарықтағы бағалар
спот-курсты (ағымдағы) пайдаланып ішкі нарықтың бағаларына келтірілуі тиіс.
Ағымдағы есеп пен шетел және ішкі рыноктардағы салыстырмалы бағалар
арасындағы функционалды тәуелділік (SP*) (Р) ретінде көрсетіліп, тура
пропорционалды болады. Егер (SР*)(Р) жоғарыласа, ағымдағы есеп балансы да
өседі.
Ағымдағы операциялар есебіне әсер ететін тағы бір фактор, ел ішінде
(Ү*) және шетелде (Ү*) жасалатын ұлттық табыс болып табылады. Ел ішінде
жасалатын ұлттық табыс тауарлар мен қызмет көрсету импорты арқылы ағымдағы
есепке әсер етеді. Ал импорттың өсуі тұтынудың жоғарылауына әкеледі. Импорт
тұтынудың бір бөлігі болғандықтан, импорт табыспен бірге жоғарылап,
ағымдағы есептің азаюына әкеледі. Сол себептен Ү* мен ішкі ағымдағы есептің
арасындағы қатынас оң болады. Басқаша айтқанда Ү* өсуі шетелдіктердің
импортының өсуіне әкеледі (немесе ұлттық экспорт өсуіне) және ағымдағы еееп
балансының өсуіне әкеледі. Сөйтіп ағымдағы есеппен көрсетілген өзгермелер
арасындағы функционалды байланыстылықты былайша көрсетуге болады:
САВ = САВ (SР*(Р, Ү, Ү*) (1)
Капиталды есеп те кейбір өзгермелерге тәуелді. Оның қатарына: мемлекет
ішіндегі және оның шекараларынан тыс салыстырмалы пайыздық қойылымдар
жатады. Ішкі пайыздық қойылым мен капиталды есеп арасындағы функционалды
тәуелділік тура пропорционалды болады. Басқаша айтқанда ел ішіндегі пайыз
қойылымының өсуі шетел капиталын тартып, халықаралық қорлар ағымының келуін
қамтамасыз етеді. Соған сәйкес капиталды есеп пен шетелдегі пайыздың
қойылымы (R*) арасындағы байланыстылық кері пропорционалды. R* өсуі
мемлекеттен инвестициялық қорлардың кетуіне әкеледі. Ең соңында капитал
есебі айырбас бағамына (е) тәуелді. Пайыздық қойылым, айырбас бағамы мен
капиталды есеп арасындағы тәуелділік былай көрсетіледі.
КА =КА (г, г*, е) (2)
Бекітілген валюта бағамы жағдайындағы реттеу. Бұл жағдайда жеке меншік
сектор тауарлар мен активтердің кез келген көлемін тұрақты айырбас
бағамымен сатып, не сатып алуы мүмкін. Егер шетел валютасына сұраныстың
өсуі болса, орталық банк оның дефицитімен кезігеді. Ол шетел валютасының
қымбаттануына әкеледі, ал бұл бекітілген айырбас бағамы жағдайына тиімсіз.
Егер шетел валютасының ұсынысы көп болса, орталық банк оны сатып алып, өз
қорларын толықтырып, осы әрекет арқылы шетел валютасының қажетсіз
құнсыздануын болдырмайды. Сөйтіп валюталық нарықтағы орталық банктің баға
реттеу мен интервенциялар сәйкестіліктің мөлшерлік әдістері болып, шетел
валютасына бекітілген бағаларды ұстауға мүмкіндік береді.
ΔRFX = CАВ (SР*)(Р, Ү, Ү*) + КА (г, г*, е)
(3)
7) теңдігіне сәйкее, егер орталық банк импортты жабу үшін өз қорларын
пайдаланса, ол ағымдар есеп дефицитіне пара-пар болады. Төлем балансының
сауда балансынан басқа барлық есептері теңестірілген деп болжамдайық. Сауда
балансында импорт экспорттан 100 млн. АҚШ долларына асады. Осының
салдарынан мемлекет экспорттан асқан мөлшерін орталық банк корларын
пайдаланып төлеуі тиіс.
Бірақ орталық банк ішкі пайыз қойылымын сыртқы қойылымға сәйкес
өзгерте алады. Елде ағымдағы есеп дефициті бар және орталық банк өз алтын
валюталық қорларын шығындағысы келмейді деп болжам жасайық. Сондықтан тепе-
теңдікке капиталды есепті ұлғайту арқылы жету үшін, қысқа мерзімде ішкі
пайыз қойылымын r шетелдегі r* сәйкес ұлғайтуды қажет етеді. Сөйтіп ішкі
салымдардың жоғары табыстылығы ағымдағы операциялары есебінің дефицитін
қаржыландырып, орталық банкке өз алтын валюталық қорларын пайдалану
қажеттілігі болмай қалады.
Иілмелі валюта бағамы жағдайындағы реттеу. Иілмелі валюта бағамы
кезінде орталық банк валюта нарығында интервенцияларын жүзеге асырмайды.
Көбінесе шетел валютасына сұраныстың өзгеруі валюта бағымының ауытқуына
байланысты болып, ол өз кезегінде ағымдағы және капиталды есептерге әсер
етеді.
Валюталардың еркін жүзуі төмендегідей нәтижелерге әкеледі деп
есептеледі:
O = ΔRFX = CAB (SP* (P, Y, Y*) + KA (r, r*,e)
(4)
Төменде көрсетілетін мысалдар ағымдағы және капиталды есептер
теңсіздігінің валюта бағамына қалай әсер ететін түсінуге көмектеседі.
АҚШ ағымдағы есеп бойынша 100 миллион. АҚШ доллоры көлемінде
дифициті болып, бірақ орталық банк оны валюта нарығындағы интервенция
арқылы жабуды қаламайды деп болжам жасайық.. Бұл жерде капиталды есеп те
артық мөлшер болуы мүмкін және оны осы дефицитті жабуға пайдаланылады.
Енді 100 милл. доллор АҚШ резиденттерінен шет ел азаматтарына бағытталады.
Мысалға, АҚШ төлемдерді долларды жасап, 100 милл. доллор шетелдіктердің
банк есеп – шоттарына аударылады. Егер валюта бағамы бекітілген болмаса,
дәстүрлі төлем балансының тұрғысынан АҚШ доллорын бағасы төмендеуі керек.
1997 жылы Ұлыбритания Гонконгты бақылауды Қытайға берді. Осы
уақыттағы саяси белгісіздігі нәтижесінде Гонконг инвесторларын көбісі өз
қаражаттарын Канадаға салуға ынталы болды. Сөйтіп Канада он капитал ағымы
байқалып, ол Канаданың төлем балансының капиталды есебінің артық мөлшеріне
әкеледі. Канада да бекітілген валюта болған жағдайда, бұл ресми алтын
валюталық қорлардың ұлғайуына әкелер еді. Ал иілмелі валюта бағамы
жағдайында, бұл артық мөлшер Канада доллорының қымбаттануына әкелер еді.
Төлем балансының теориясына сәйкес бағалар табыс және пайыз
қойылымдағы өзгерістер валюта бағамына әсер етеді.
Одан мынандай қорытынды жасауға болады.
ішкі нарықтағы бағалардың өсуі экспорттың азаюына әкелгендіктен, ол өз
кезегінде ұлттық валютаға сұраныстың азаюы, оның құнсыздануына әкеледі.
Ұлттық табыстың өсуі ұлттық валютаның құнсыздануына, импортқа деген сұраныс
ұлғаюына байланысты, шетел валютасына сұраныстың өсуіне әсер етеді.
Ішкі пайыз қойылымының өсуі ішкі активтерге сұраныстың ұлғаюына
әкеліп, шетел активтеріне деген сұранысты төмендеткендіктен, ол ұлттық
валютаның қымбаттануына әсер етеді.
Егер ағымдағы операциялар балансының нашарлауының басты себебі
ырықтандыру кезеңінде барлық өтпелі экономика елдері кезіккен, ішкі нарық
бағаларының күрт өсуімен мемлекеттің бәсекелестік қаблетінің төмендеуімен
байланысты болса, ұлттық валютаның девальвациясы бәсекелестік қаблетті
ықпал ете алады.
Түзетулердің қажеттігін сыртқы баланстың жалпы бағалау негізінде,
орта мерзімдегі келешегіне сай қарастыру қажет. Көп жағдайда бұл бағалау
төмендегідей көрсеткіштермен толықтырылады:
Валюта бағамының нақты тиімді индексі. Бұл көрсетгкіш көбінесе
валюта бағамын түзету қажеттігін бағалау үшін қолданылады. Егер валюта
бағамының нақты тиімді индексінің, елдің әлемдік нарықтағы орны тепе-теңдік
жағдайында деп саналған кезеңнен жоғары болса (ұлттық валюта
ревальвациясы), бұл мемлекеттің сыртқы нарықтағы бәсекелестік
қаблеттілігінің төмендеу нышаны болады. Валюта бағамының нақты тиімді
индексі екі жақты сауда ағымдарының негізінде анықталады, бірақ экспорттың
бәсекелестік қаблетін бағалау үшін үшінші елдер нарығында бәсекелес-
экспортерлер үлесін есепке алудың артықшылығы болар еді. Шығындар
көрсеткішін ең толық анықтайтын көрсеткіш болып өнім бірлігіндегі еңбек
күші шығындары болып табылса да, көптеген дамушы елдер бойынша бұл
ақпараттың жоқтығы валюта бағамының нақты индексін есептеу үшін тұтыну
бағалар индексі қолданылады. Бірақ , егер тұтыну бағалар индексінің
құрамына сыртқы сауда потенциалды бар тауарлардың басым бөлігі енгізілсе ,
валюта бағамының нақты өсуі тек қайта бағаланған валютаның ,табысты
түзетуін жүргізілгенін ғана көрсетіп, елдің бәсекелестік қабілетінің
жоғалтуын анықтамай, валюта бағамына тағы түзетулер енгізілу қажеттілігін
көрсетпейді. Сондықтан валюта бағымы индексінің мәнінің өзгерту себептерін
білу маңызды.
Параллельді нарықтағы бағам. Ондай нарық болса, валюта
бағымының дұрыстығын бағалауды жүзеге асыруда қажет болатын тағы да бір
көрсеткіш болып табылады. Мысалға параллельді нарықтағы айырбас бағамының
ресми бағамына қарағандағы төлем деңгейі, ұлттық валютаның ресми бағамы
жоғарылатып қойылғанын көрсетуі мүмкін. Сонымен қатар параллельді нарықтағы
бағамды қарастыру кезінде, оның көлемін және ресми іс-әрекет ету рұқсаты
барын есепке алу қажет, өйткені ресми емес нарықтағы бағамға
тәуекелділіктің көп үлесі енгізіледі.
Девальвация салдары. Мемлекеттің төлем балансын жақсартудың ең
тиімді әдісі сыртқы нарықтардағы ұлттық валютаның құнының өзгеруі болып
табылады. Бұл әдісті мемлекеттің сыртқы экономикалық операциялардың
ағымдағы есебінің дефицитін қаржыландыруға мүмкіндігі болмаған жағдайда
және ағымдағы есптің сальдосы кезінде пайдалану өте тиімді. Мемлекеттің
валюта бағамын өзгертуінуң негізгі мақсаты – сыртқы экономикалық потенциалы
бар тауарлардың салыстыр малы ішкі пайдалылығын өзгерту болып табылады.
Олар экспорттық потенциалы бар тауарлардан құралады. Бұл тауарлардың нақты
экспортталатын және өндірілетін әрі ел ішінде тұтынылатын деп бөлінеді де,
экспорттық және импорттық потенциалы бір тауарлардың, яғни импорт
тауарлардың және олардың отандық өндірістегі баламаларының ең жақын
ауыстырушы болып табылады. Тауарлардың ішкі бағалар деңгейі әлем нарқындағы
жағдайымен валюта бағымына байланысты анықталып, егер бар болатын болса,
экспорттық дотациялар және халықаралық тасмалдау шығындарымен тарифтерге
байланысты болады. Ал экспорттық және ипорттық потенциалы жоқ тауарлар
(оның негізін қызмет көрсетулер құрайды) бағасы мемлекет ішіндегі ұсыныс
пен сұраныс арқылы анықталады.
Валюта бағамын өзгерту өте экспонсионистік сипаттағы қаржы саясатының
әсерінен болған ағымдағы есеп сальдосының нашарлауы кезщінде өте тиімді.
Бірақ сыртқы сауда жағдайларының нашарлауы да валюта бағамын өзгеруді қажет
етуі мүмкін.
Егер сыртқы сауда жағдайларының нашарлауы, мысалға дамыған
өнеркәсібі бар елдердің экономикалық іс- әрекетінің құлдырауынан шыққан
экспорттық бағалар төмендеуінен пайда болса, дамушы елдер өз валюта бағамын
өзгертпей, экономикалық жағдай мен бағалардық циклдік өзгерісінің келуін
күтуіне болады. Бірақ экспорттық бағалардың төмендеуі кейбір экспорттық
тауарларға сұраныстың ұзақ мерзімді төмендеуімен сипатталса, онда мысалға
өндірістік технология өзгерісі нәтижесінде сұраныстың азаюы, экспорт
құрылымын ұлғайту мен валюта бағымын өзгерту қажет болуы мүмкін. Тәжірбие
жүзінде дамушы елдердің өндірісі дамыған елдердің циклдық жақсаруын күтуі
үшін жеткілікті қорлар мен мүмкіндіктерінің болмауы мүмкін. Одан басқа
дамушы елдер өздерінің экспорттық қысқа және орта мерзімде кеңейтуге
мүмкіндіктері болмайды. Осы жағдайларда экспорттық сектор табыстылығын
қалпына келтіру үшін девальвация қажет болады.
Өзгеріссіз валюта бағамы мен шетел валютасындағы экспорттық
бағалардың төмендеуі жағдайында экспорттың табыстылығы азаяды. Девальвация
болса экспорттың ұлттық валютадағы бағасын жоғарлатып, ішкі нарықта өндіріс
үшін қолданылатын факторлармен еңбек күші шығындары да сол дәрежеде өспеген
жағдайда табысты болады. Ішкі нарықтағы шетел валютасының девальвациядан
кейінгі жоғары бағасы дәстүрлі емес экспорттық іс-әрекеттің дамуын
ынталандырып, мемлекеттің экспорттық базасын кеңейтуге әсер етеді.
Аса көп мөлшерлі макроэкономикалық саясаттың экспансияся, нақты салық
және басқадай төлемдер мен үкімтеке өз еркімен және банктік емес
секторлармен ұсынылатын несиелер көлемінен асып кететін мемлекеттік
шығындардан туындайды. Пайда болатын бюджет дефициты банк жүйесінен
қарыздану арқылы қаржыландырылып, ол банктердің жеке секторды несиелеуімен
қатар елде өтімділіктің артық мөлшерін қалыптастырады. Экспансионистік ақша-
несие саясаты табыстың ұлғаюына әкеледі, соның салдарынан ел ішіндегі
шығындардың өсуінен сыртқы сауда потенциалы жоқ тауарлардың бағасын
жоғарлатуға мәжбүр қылады. Бекітілген валюта бағамы кезінде осының бәрі
сыртқы сауда потенциалы жоқ тауарлардың бағаларының сыртқы ранокта бағасы
қалыптасатын потенциалы бар тауарларға қарағанда салыстырмалы өсуіне
әкеледеі. Сондықтан елде сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың
тұтынылуының өсуінің екі себебі бар: номиналды табыстың өсуімен олардың
бағаларының салыстырмалы төмендеуі. Ішкі тұтыну құрылымында сыртқы сауда
потенциалы бар тауарларға жұмсалатын, қаржы үлесінің өсуіне бағытталған
мезгілде, оның өндірісі жергелікті өндіріс факторларға шығындар өсуімен
пайдалылығы төмендеген сайын тиімсіз бола береді. Сондықтан экспансионистік
ақша-несие бюджеттік саясаты салдарынан ағымдағы сыртқы экономиканың
есептің сальдосы сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың мемлекет ішінде
тұтыну мөлшерінің өсуімен оның ұсынысының азаюына қарай нашарлай береді.
Импортқа әкімшілік шектеулер қоюға бармас үшін, экспорттың
табыстылығын қалпына келтіріп, шығындарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Пәні: Ақша, несие және банк
Тақырыбы: Валюталық қатынастар және валюта жүйесі
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Валюта және валюта
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Валюта түсінігі және валюта
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Валюта баѓамы және оныњ экономикаѓа
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...8
1.3. Валюталық бағамдарды реттеу және валюталық бақылау ... ... ... ... 11
2. Валюта
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..23
2.1. Валюта жүйесі және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ...27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 2
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..34
Кіріспе
Қандайда болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық
түпкі мақсаты-бағалар тұрақтылығын, экономикалық өсу мен толық
жұмыстылықты қамтамасыз ету. Бұл жағдайда айырбас валюта бағамы мен оның
мүмкін өзгерістері айналымдағы мөлшерінің және баға деңгейінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты болып
табылады.
Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған мемлекеттердің
өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің экономикалық
жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік айырбастың,
жалақы мен бағаның өсу қарқынына зор әсер етті. Әлемдегі елдердің
шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал және несие ағымы
жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде
қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де
әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы
саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы
қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті
деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан.
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы ақша капиталының бір
бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және керісінше айналуын
туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу және несие-қаржы
қатынастарында жүзеге асады.
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан
қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың
нәтижесінің өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта қатынастарының кейбір
элементтері ежелгі Египетте, Римде вексель және айырбастау істері ретінде
пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты
болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай
жағымды немесе жағымсыз әсер етеді. Валюта қатынастары құқықтық нормалар
мен және ережелермен реттеледі.
Әлемдік экономикада елдер арасындағы төлем мен есеп айырысу
операциялары валюталық қатынастар арқылы жүргізіледі. Осындай валюталық
қатынастр халықаралық валюта жүйесін құрайды. Валюта жұйесіне бірлескен
валюта қорлары, халықаралық есеп айырысуда жүретін активтер, валюталық
поритет пен оларды өзара жағдайлары, валюта мен алтынның әлемдік нарығы
т.б. кіреді.
Ж±мыстыњ басты ќ±ндылыѓы – м±нда валюталық қатанстар мен валюта жүйесі
жайлы т‰сінік біраз кењейтіліп отыр. Валюталық қатынастардың халықаралық
экономикалық қатынастарды дамытудағы маңыздылығын б‰кіл д‰ниеж‰зі б‰гінде
т‰сініп отыр.
Ж±мыстыњ негізгі маќсаты – валюталық қатынастар мен валюта жүйесінің
экономикалық мәнін аша отырып, оның экономикаға әсері мен қазіргі валюта
жүйелеріне толық сипаттама беру.
Сонымен қатар жұмыстың басты міндеттері мыналар:
➢ Валюталық бағамдарды реттеу және валюталық бақылау
➢ Валюта жүйесі және оның түрлері
➢ Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму кезеңдерін қарастыру.
Ж±мысты орындау барысында келесі экономикалыќ–статистикалыќ зерттеу
єдістері ќолданылады: монографиялыќ, талдау, конструктивтік-есептік,
сызбалыќ жєне т.б.
Қолданылған әдебиеттерге келсек, ж±мысты жазу барысында отандыќ жєне
шетелдік оќулыќтар жєне еліміздегі єрекет етуші зањдар мен ќ±ќыќтыќ-
нормативтік материалдар, сондай–аќ, аѓымдыќ баспасµз беттерінде жарияланѓан
маќалалар мен статистикалыќ мєліметтер ќолданылды.
1. Валюта және валюта қатынастары
1.1. Валюта түсінігі және валюта қатынастары
Валюта– елдің ақша бірлігі, оның шартты түрі, халықаралық төлем-есеп
айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың ерекше
формасы.
Шаруашылық жағдайларды интернационалдандыру және әлемдік еңбек
бөлінісін интенсивтендіру (күшейту) халықаралық нарықтың құрылуына себепші
болды. Өндіріс күштерінің дамуы мен ішкі нарықтағы өркендеген салалардың
өнімін сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын
жетілдіру – міне осылардың бәрі әлемдік сауда-саттық байланыстарының
кеңеюіне әсер етті.
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды
интернациолдандыру ішкі сауда айналымындағы шектеуді азайтуды, оның
жолындағы кедергілерді жоюды, яғни ішкі сауда-саттықты босаңдатуды талап
етті. Өз тауарларының сыртқы нарықта кедергісіз қозғалыста жүруіне
транскорпорациялардың қызығушылығы күшті болды.
Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған мемлекеттердің
өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің экономикалық
жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік айырбастың,
жалақы мен бағаның өсу қарқынына зор әсер етті. Әлемдегі елдердің
шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал және несие ағымы
жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде
қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де
әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы
саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы
қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті
деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан.
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы ақша капиталының бір
бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және керісінше айналуын
туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу және несие-қаржы
қатынастарында жүзеге асады.
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан
қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың
нәтижесінің өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта қатынастарының кейбір
элементтері ежелгі Египетте, Римде вексель және айырбастау істері ретінде
пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты
болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай
жағымды немесе жағымсыз әсер етеді. Валюта қатынастары құқықтық нормалар
мен және ережелермен реттеледі.
Әлемдік экономикада елдер арасындағы төлем мен есеп айырысу
операциялары валюталық қатынастар арқылы жүргізіледі. Осындай валюталық
қатынастр халықаралық валюта жүйесін құрайды. Валюта жұйесіне бірлескен
валюта қорлары, халықаралық есеп айырысуда жүретін активтер, валюталық
поритет пен оларды өзара жағдайлары, валюта мен алтынның әлемдік нарығы
т.б. кіреді.
Ақша сырқы экономикалық байланыстарға қатысқанда валюта түрінде
қолданылады. Валютаның түрлері: ұлтық, шетелдік валюталық бірік (теңге,
доллар, евро). Валюта айналымына байланысты:
- конверсияланатын яғни ерік айналатын валюталар;
- жартылай конверсияланатын, яғни валюталық шектеулері бар едердің
валюталары;
- конверсияланбайтын яғни елдер арасындағы айырбасқа тыйым салынатын
валюталр болып бөлінеді.
Валюталық курс – бір едің ақша бірлігінің басқа елдердің ақша
бірліктеріне бейнелеген бағасы. Валюта қатынастары тарихында үш валюта
жүйесі белгілі.
1. Алтын сандарты негізінде 1879 – 1934 жылғы дейін: ақша бірлігінде
алтын үлесінің болуы, алтын қоры мен ішкі ақша ұсынысының тең болуы, осының
нәтижесінде мемлекет валюталық курсты қатал шектеуде ұстап отырады.
2. Бреттон Вуд жүйесі 1944 – 1971 жылы ақша айналымына алтын девиза
енгізілді яғни өлшеуіш алтынның орнына алтыны аз елдердің кейбір ұлттық
немес бірлескен валюталардың жүруіне жол берілді. (алтын- доллор стандарты)
3. 1971 жылдан бастап дүниежүзілік ақша алтын емес, ұлттық валюта мен
біріккен валюта атқара бастады.Бұл жүйе еркін өзгеріп мемлекет әскерін
тигізіп отыратын сұраныс пен ұсынысқа қарай өзгеріп отырады.
Валюталық курсты реттеу үшін 4 негізгі тәсіл қолданылады:
1. Валюталық интервенция валюталық нарыққа мемлекеттің араласуы.
Валюталық сұраныс пен ұсыныстар қажетті бағытқа өзгерту үшін мемлекет осы
валютаның қажетті санын сатады немесе сатып алады.
2. Валюталық бақылау жүргізу, яғни егер елде шетелдік валютаның көлемі
кемісе, оған сұраныс өссе, оныңөсуін баяулату үшін валютаның легін ішін
нарықта қайта бөлуге кіріседі.
3. Сыртқы сауданы бақылау арқылы валюталық сұраныс пен ұсынысқа жанама
түрде мелекет ықпалын жүргізеді.
4. Ішкі макроэкономикалық реттеудің әр түрлі шаралары бойынша
валютаның айырбас пропорциясына мелекет әсерін тиігізді.
1.2. Валюта баѓамы және оныњ экономикаѓа єсері
Валюта баѓамыныњ экономикалыќ мєні. Халыќаралыќ экономикалыќ
операцияларды ж‰ргізу ‰шін ±лттыќ валютаны халыќаралыќ тµлем µлшеміне
айырбастау ќажет. Айырбастау процесі белгілі бір араќатынаспен ж‰ргізіледі.
Єр т‰рлі мемлекеттердіњ аќша µлшемдерініњ араќатынасы, яѓни басќа елдіњ
аќша µлшемімен кµрсетілген бір елдіњ аќша µлшемініњ баѓасы валюта баѓамы
деп аталады.
Валюта баѓамы халыќаралыќ валюталыќ, есеп айырысу, несие-ќаржылыќ
операцияларды ж‰ргізу ‰шін ќажет. Мысалы, экспортшы (шыѓарушы) шетел
валютасымен т‰скен т‰сімді ±лттыќ валютаѓа айырбастайды, себебі басќа елдіњ
валютасы б±л мемлекеттіњ жерінде к‰нбе-к‰нгі жаѓдайда аќша ќаражаты ретінде
айналысќа т‰сетін ќ±ќы жоќ. Ал импортшы шетелден сатып алѓан туарларѓа
тµлеу ‰шін шетел валютасын сатып алады.
Валюта баѓамы ќайта есептеу коэффициенті емес, ол шетел валютасымен
немесе халыќаралыќ валюталыќ µлшемдермен (СДР, ЭКЮ) кµрсетілген осы
мемлекеттіњ аќша µлшемініњ баѓасы. Валюта баѓамы валюта нарыѓындаѓы с±раныс
пен ±сыныс механизмі арќылы к‰нбе-к‰нгі айналым процесінде валюталарды
салыстыру барысында ќалыптасады. Тауардыњ баѓасы оныњ ќ±ны негізінде
ќ±ралатын сияќты, аќша µлшемініњ баѓасы оныњ сатып алу м‰мкіндігініњ
негізінде ќалыптасады.
Валюта баѓамыныњ ќалыптасуы – кµп факторлы процесс. Валютаѓа с±раныс
пен ±сынысќа єсер ететін факторлар мыналар:
- инфляция ќарќыны;
- процент мµлшерініњ дењгейі;
- баѓалы ќаѓаздардыњ табыстылыќ дењгейі;
- тµлем балансыныњ жаѓдайы.
Б±л факторлар елдіњ экономикалыќ жаѓдайын білдіретін факторлар.
Мемлекеттіњ активтік тµлем балансында оныњ валютасына шетел
борышќорларыныњ с±ранысы артады, сол кезде оныњ баѓамы кµтерілуі м‰мкін.
Егер басќа мемлекеттерге ќараѓанда елде процент мµлшері жоѓары болса,
онда ол шетел капиталыныњ ќ±йылуына, валютаѓа с±раныстыњ кµтерілуіне, оныњ
баѓамыныњ жоѓарлауына єсер етуі м‰мкін. Мысалы, 80 жж АЌШ жоѓары проценттік
мµлшер саясаты Батыс Еуропа мен Жапониядан 500 млрд доллар астам мµлшерде
инвестицияныњ ќ±йылуына жаѓдай жасады. Нєтижесінде доллардыњ баѓамы
кµтерілді, ал осы факторлардыњ єсерінен инвестор-елдердіњ валютасыныњ
баѓамы тµмендеді.
Сонымен ќатар валюта баѓамына єрт‰рлі саяси, саудагерлік,
психологиялыќ факторлар да єсер етуі м‰мкін.
Єрбір мемлекет валюта баѓамын реттеу єдімтерініњ єр т‰рін ќолданады.
Ол єдістердіњ негізгілері мыналар:
- валюталыќ интервенция (орталыќ банктіњ ±лттыќ валютаѓа шетел
валютасын сатып алып – сатуы);
- орталыќ банктіњ ашыќ нарыќтаѓы операциялары (баѓалы ќаѓаздарды
сатып алып –стауы);
- орталыќ банктіњ проценттік мµлшер дењгейін жєне міндетті резервтер
нормасын µзгертуі.
Валюта баѓамын белгілеу. Валюта баѓамын белгілеу, яѓни валюталарды
айырбастау пропорциясын аныќтауды валюталыќ котировка деп атайды. Валюта
нарыѓында валюта баѓасын белгілеудіњ екі єдісі бар: тікелей жіне жанама.
Тікелей котировка деп шетел валютасыныњ баѓамын ±лттыќ валютамен
кµрсетуді айтады. Б±л єдіс кµптеген мемлекеттерде ќолданылады. Ал жанама
котировка деген ±лттыќ валютаныњ баѓамын шетел валютасыныњ белгілі бір
санын (мµлшерін) кµрсетуі. Жанама котировка єдісін ¦лыбритания, ал 1987
жылдан бастап АЌШ ќолдануда.
Банкаралыќ валюта нарыѓыныњ операцияларында ±лттыќ валюталарды АЌШ
долларына ќарап баѓалау басымыраќ, б±л доллардыњ халыќаралыќ тµлем жєне
резервтік ќ±рал ретіндегі ролімен т‰сіндірілді. Банктер сауда-µнеркєсіп
клиенттеріне валюта баѓамын белгілегенде єдетте кросс-курсті негіз етіп
алады. Кросс-курс – ол екі валюта баѓамдарыныњ ‰шінші валютаѓа (єдетте АЌШ
долларына) ќатысты араќатысы.
Банктер сатушы жєне сатып алушы баѓамдарын белгілейді. Сатушы баѓамы -
ол банктіњ валютаны белгілеген баѓаммен сатуѓа дайындыѓы, ал сатып алушы
баѓамы – банктіњ валютаны сол баѓамен сатып алушы баѓамынан сатушы баѓамы
єрдайым жоѓары. Олардыњ арасындаѓы айырма банктіњ пайдасын ќ±райды.
Сондай-аќ ресми, банкаралыќ, биржалыќ валюта котировкалары болады.
Ресми валюталыќ котировканы орталыќ банк ж‰ргізеді. Ол есеп ж‰ргізу
маќсатында, кедендік тµлемдерде, тµлем балансын ќ±растырѓанда ќолданылады.
¤неркєсібі дамыѓан елдерде валюталыќ операциялардыњ негізгі бµлігі биржадан
тыс банкаралыќ валюта нарыѓында µтетіндіктен, б±л елдердіњ ішкі нарыќтаѓы
ќолданатын негізгі баѓамы банкаралыќ баѓа. Банкаралыќ котировканы ірі
коммерциялыќ банктер белгілейді.
Валюта нарыѓына басќа ќатысушылар банкаралыќ баѓамѓа бейімделеді.
Биржалыќ котировка валютаны сатып алу-сату ‰шін биржаѓа т‰скен
арыздарды ж‰йелі т‰рде салыстыру негізінде ќ±растырылады.
1.3. Валюталық бағамдарды реттеу және валюталық бақылау
Валюта бағамдарының өзгерісінің экономика секторына әсерінен басқа,
валютаның төмендеуі немесе жоғарылауы макроэкономикалық деңгейде маңызды
әсерлерді тудырады. Экспорттық операциялар мемлекеттің жалпы шығындар
деңгейін жоғарлатады. Таза экспорт шығындардың бір бөлігі болғандықтан,
өгерісі мультипликативті әсер арқылы ұлттық табыстың өзгерісіне әкеледі;
Бұл өз кезегінде, экономикада жалпылама сұранысты өзгертіп, өндіріс,
жұмыстылық пен бағаның нақты көлемінің деңгейіне әсер етеді; Таза экспорт
ұлғаю салдарынан валюта құнының құнсыздануы ел экономикасына
экспонсионистік әсерін берді. Ал валюта құнының қымбаттауы экономикада
іскерлік іс-әрекеттің төмендеуіне әкеледі. Одан басқа валюта бағамының
өзгерісі экономиканы ұсыныс дағдарыс жағдайына келтіреді. Валюта
бағамдары импортталатын өндіріс факторларының деңгейіне қатты әсер етіп,
тұтыну тауарларының бағасына әсер тигізеді. Сонымен бірге валюта бағамның
өзгерісі ішкі нарықта бәсекелестіктің шиеленісуі салдарынан импортталатын
өндіріс факторлар бағасына жанама әсер береді.
Осыған байланысты валюта бағамына түзету қажеттілігін көрсететін
көрсеткіштерді анықтау маңызды болып табылады.
Түзету кажеттілігін көрсететін кәрсеткіштер. Сауданың аз бағалық
икемділігі кезінде тепе-теңдікті бұзатын сыртқы факторлар әсерінің орнын
толтыруы, валюта бағамдарының өте үлкен өзгерістерін қажет етеді. Валюта
бағамының ауытқуларының ұлғаюы капитал ағымына кері әсерін беруі мүмкін.
Өйткені шетел инвесторлары, иілмелі валюта бағамының, осы мемлекеттің қатал
ақша-несие саясатын ұстану мүмкіндігіне кері әсерін беруіне байланысты
мазасыздану жағдайында болады.
Сөйтіп төлем балансының, әсіресе ағымдағы операциялар балансын
теңестірілуінің негізгі міндеті - валюта бағамына жүктеледі. Ол тауарлар
мен қызмет көрсетулерге сұранысты көрсетіп, ішкі (ΔP) және сыртқы (ΔSP**)
нарықтағы тауарлар бағасымен анықталады. Бұл жерде сыртқы нарықтағы бағалар
спот-курсты (ағымдағы) пайдаланып ішкі нарықтың бағаларына келтірілуі тиіс.
Ағымдағы есеп пен шетел және ішкі рыноктардағы салыстырмалы бағалар
арасындағы функционалды тәуелділік (SP*) (Р) ретінде көрсетіліп, тура
пропорционалды болады. Егер (SР*)(Р) жоғарыласа, ағымдағы есеп балансы да
өседі.
Ағымдағы операциялар есебіне әсер ететін тағы бір фактор, ел ішінде
(Ү*) және шетелде (Ү*) жасалатын ұлттық табыс болып табылады. Ел ішінде
жасалатын ұлттық табыс тауарлар мен қызмет көрсету импорты арқылы ағымдағы
есепке әсер етеді. Ал импорттың өсуі тұтынудың жоғарылауына әкеледі. Импорт
тұтынудың бір бөлігі болғандықтан, импорт табыспен бірге жоғарылап,
ағымдағы есептің азаюына әкеледі. Сол себептен Ү* мен ішкі ағымдағы есептің
арасындағы қатынас оң болады. Басқаша айтқанда Ү* өсуі шетелдіктердің
импортының өсуіне әкеледі (немесе ұлттық экспорт өсуіне) және ағымдағы еееп
балансының өсуіне әкеледі. Сөйтіп ағымдағы есеппен көрсетілген өзгермелер
арасындағы функционалды байланыстылықты былайша көрсетуге болады:
САВ = САВ (SР*(Р, Ү, Ү*) (1)
Капиталды есеп те кейбір өзгермелерге тәуелді. Оның қатарына: мемлекет
ішіндегі және оның шекараларынан тыс салыстырмалы пайыздық қойылымдар
жатады. Ішкі пайыздық қойылым мен капиталды есеп арасындағы функционалды
тәуелділік тура пропорционалды болады. Басқаша айтқанда ел ішіндегі пайыз
қойылымының өсуі шетел капиталын тартып, халықаралық қорлар ағымының келуін
қамтамасыз етеді. Соған сәйкес капиталды есеп пен шетелдегі пайыздың
қойылымы (R*) арасындағы байланыстылық кері пропорционалды. R* өсуі
мемлекеттен инвестициялық қорлардың кетуіне әкеледі. Ең соңында капитал
есебі айырбас бағамына (е) тәуелді. Пайыздық қойылым, айырбас бағамы мен
капиталды есеп арасындағы тәуелділік былай көрсетіледі.
КА =КА (г, г*, е) (2)
Бекітілген валюта бағамы жағдайындағы реттеу. Бұл жағдайда жеке меншік
сектор тауарлар мен активтердің кез келген көлемін тұрақты айырбас
бағамымен сатып, не сатып алуы мүмкін. Егер шетел валютасына сұраныстың
өсуі болса, орталық банк оның дефицитімен кезігеді. Ол шетел валютасының
қымбаттануына әкеледі, ал бұл бекітілген айырбас бағамы жағдайына тиімсіз.
Егер шетел валютасының ұсынысы көп болса, орталық банк оны сатып алып, өз
қорларын толықтырып, осы әрекет арқылы шетел валютасының қажетсіз
құнсыздануын болдырмайды. Сөйтіп валюталық нарықтағы орталық банктің баға
реттеу мен интервенциялар сәйкестіліктің мөлшерлік әдістері болып, шетел
валютасына бекітілген бағаларды ұстауға мүмкіндік береді.
ΔRFX = CАВ (SР*)(Р, Ү, Ү*) + КА (г, г*, е)
(3)
7) теңдігіне сәйкее, егер орталық банк импортты жабу үшін өз қорларын
пайдаланса, ол ағымдар есеп дефицитіне пара-пар болады. Төлем балансының
сауда балансынан басқа барлық есептері теңестірілген деп болжамдайық. Сауда
балансында импорт экспорттан 100 млн. АҚШ долларына асады. Осының
салдарынан мемлекет экспорттан асқан мөлшерін орталық банк корларын
пайдаланып төлеуі тиіс.
Бірақ орталық банк ішкі пайыз қойылымын сыртқы қойылымға сәйкес
өзгерте алады. Елде ағымдағы есеп дефициті бар және орталық банк өз алтын
валюталық қорларын шығындағысы келмейді деп болжам жасайық. Сондықтан тепе-
теңдікке капиталды есепті ұлғайту арқылы жету үшін, қысқа мерзімде ішкі
пайыз қойылымын r шетелдегі r* сәйкес ұлғайтуды қажет етеді. Сөйтіп ішкі
салымдардың жоғары табыстылығы ағымдағы операциялары есебінің дефицитін
қаржыландырып, орталық банкке өз алтын валюталық қорларын пайдалану
қажеттілігі болмай қалады.
Иілмелі валюта бағамы жағдайындағы реттеу. Иілмелі валюта бағамы
кезінде орталық банк валюта нарығында интервенцияларын жүзеге асырмайды.
Көбінесе шетел валютасына сұраныстың өзгеруі валюта бағымының ауытқуына
байланысты болып, ол өз кезегінде ағымдағы және капиталды есептерге әсер
етеді.
Валюталардың еркін жүзуі төмендегідей нәтижелерге әкеледі деп
есептеледі:
O = ΔRFX = CAB (SP* (P, Y, Y*) + KA (r, r*,e)
(4)
Төменде көрсетілетін мысалдар ағымдағы және капиталды есептер
теңсіздігінің валюта бағамына қалай әсер ететін түсінуге көмектеседі.
АҚШ ағымдағы есеп бойынша 100 миллион. АҚШ доллоры көлемінде
дифициті болып, бірақ орталық банк оны валюта нарығындағы интервенция
арқылы жабуды қаламайды деп болжам жасайық.. Бұл жерде капиталды есеп те
артық мөлшер болуы мүмкін және оны осы дефицитті жабуға пайдаланылады.
Енді 100 милл. доллор АҚШ резиденттерінен шет ел азаматтарына бағытталады.
Мысалға, АҚШ төлемдерді долларды жасап, 100 милл. доллор шетелдіктердің
банк есеп – шоттарына аударылады. Егер валюта бағамы бекітілген болмаса,
дәстүрлі төлем балансының тұрғысынан АҚШ доллорын бағасы төмендеуі керек.
1997 жылы Ұлыбритания Гонконгты бақылауды Қытайға берді. Осы
уақыттағы саяси белгісіздігі нәтижесінде Гонконг инвесторларын көбісі өз
қаражаттарын Канадаға салуға ынталы болды. Сөйтіп Канада он капитал ағымы
байқалып, ол Канаданың төлем балансының капиталды есебінің артық мөлшеріне
әкеледі. Канада да бекітілген валюта болған жағдайда, бұл ресми алтын
валюталық қорлардың ұлғайуына әкелер еді. Ал иілмелі валюта бағамы
жағдайында, бұл артық мөлшер Канада доллорының қымбаттануына әкелер еді.
Төлем балансының теориясына сәйкес бағалар табыс және пайыз
қойылымдағы өзгерістер валюта бағамына әсер етеді.
Одан мынандай қорытынды жасауға болады.
ішкі нарықтағы бағалардың өсуі экспорттың азаюына әкелгендіктен, ол өз
кезегінде ұлттық валютаға сұраныстың азаюы, оның құнсыздануына әкеледі.
Ұлттық табыстың өсуі ұлттық валютаның құнсыздануына, импортқа деген сұраныс
ұлғаюына байланысты, шетел валютасына сұраныстың өсуіне әсер етеді.
Ішкі пайыз қойылымының өсуі ішкі активтерге сұраныстың ұлғаюына
әкеліп, шетел активтеріне деген сұранысты төмендеткендіктен, ол ұлттық
валютаның қымбаттануына әсер етеді.
Егер ағымдағы операциялар балансының нашарлауының басты себебі
ырықтандыру кезеңінде барлық өтпелі экономика елдері кезіккен, ішкі нарық
бағаларының күрт өсуімен мемлекеттің бәсекелестік қаблетінің төмендеуімен
байланысты болса, ұлттық валютаның девальвациясы бәсекелестік қаблетті
ықпал ете алады.
Түзетулердің қажеттігін сыртқы баланстың жалпы бағалау негізінде,
орта мерзімдегі келешегіне сай қарастыру қажет. Көп жағдайда бұл бағалау
төмендегідей көрсеткіштермен толықтырылады:
Валюта бағамының нақты тиімді индексі. Бұл көрсетгкіш көбінесе
валюта бағамын түзету қажеттігін бағалау үшін қолданылады. Егер валюта
бағамының нақты тиімді индексінің, елдің әлемдік нарықтағы орны тепе-теңдік
жағдайында деп саналған кезеңнен жоғары болса (ұлттық валюта
ревальвациясы), бұл мемлекеттің сыртқы нарықтағы бәсекелестік
қаблеттілігінің төмендеу нышаны болады. Валюта бағамының нақты тиімді
индексі екі жақты сауда ағымдарының негізінде анықталады, бірақ экспорттың
бәсекелестік қаблетін бағалау үшін үшінші елдер нарығында бәсекелес-
экспортерлер үлесін есепке алудың артықшылығы болар еді. Шығындар
көрсеткішін ең толық анықтайтын көрсеткіш болып өнім бірлігіндегі еңбек
күші шығындары болып табылса да, көптеген дамушы елдер бойынша бұл
ақпараттың жоқтығы валюта бағамының нақты индексін есептеу үшін тұтыну
бағалар индексі қолданылады. Бірақ , егер тұтыну бағалар индексінің
құрамына сыртқы сауда потенциалды бар тауарлардың басым бөлігі енгізілсе ,
валюта бағамының нақты өсуі тек қайта бағаланған валютаның ,табысты
түзетуін жүргізілгенін ғана көрсетіп, елдің бәсекелестік қабілетінің
жоғалтуын анықтамай, валюта бағамына тағы түзетулер енгізілу қажеттілігін
көрсетпейді. Сондықтан валюта бағымы индексінің мәнінің өзгерту себептерін
білу маңызды.
Параллельді нарықтағы бағам. Ондай нарық болса, валюта
бағымының дұрыстығын бағалауды жүзеге асыруда қажет болатын тағы да бір
көрсеткіш болып табылады. Мысалға параллельді нарықтағы айырбас бағамының
ресми бағамына қарағандағы төлем деңгейі, ұлттық валютаның ресми бағамы
жоғарылатып қойылғанын көрсетуі мүмкін. Сонымен қатар параллельді нарықтағы
бағамды қарастыру кезінде, оның көлемін және ресми іс-әрекет ету рұқсаты
барын есепке алу қажет, өйткені ресми емес нарықтағы бағамға
тәуекелділіктің көп үлесі енгізіледі.
Девальвация салдары. Мемлекеттің төлем балансын жақсартудың ең
тиімді әдісі сыртқы нарықтардағы ұлттық валютаның құнының өзгеруі болып
табылады. Бұл әдісті мемлекеттің сыртқы экономикалық операциялардың
ағымдағы есебінің дефицитін қаржыландыруға мүмкіндігі болмаған жағдайда
және ағымдағы есптің сальдосы кезінде пайдалану өте тиімді. Мемлекеттің
валюта бағамын өзгертуінуң негізгі мақсаты – сыртқы экономикалық потенциалы
бар тауарлардың салыстыр малы ішкі пайдалылығын өзгерту болып табылады.
Олар экспорттық потенциалы бар тауарлардан құралады. Бұл тауарлардың нақты
экспортталатын және өндірілетін әрі ел ішінде тұтынылатын деп бөлінеді де,
экспорттық және импорттық потенциалы бір тауарлардың, яғни импорт
тауарлардың және олардың отандық өндірістегі баламаларының ең жақын
ауыстырушы болып табылады. Тауарлардың ішкі бағалар деңгейі әлем нарқындағы
жағдайымен валюта бағымына байланысты анықталып, егер бар болатын болса,
экспорттық дотациялар және халықаралық тасмалдау шығындарымен тарифтерге
байланысты болады. Ал экспорттық және ипорттық потенциалы жоқ тауарлар
(оның негізін қызмет көрсетулер құрайды) бағасы мемлекет ішіндегі ұсыныс
пен сұраныс арқылы анықталады.
Валюта бағамын өзгерту өте экспонсионистік сипаттағы қаржы саясатының
әсерінен болған ағымдағы есеп сальдосының нашарлауы кезщінде өте тиімді.
Бірақ сыртқы сауда жағдайларының нашарлауы да валюта бағамын өзгеруді қажет
етуі мүмкін.
Егер сыртқы сауда жағдайларының нашарлауы, мысалға дамыған
өнеркәсібі бар елдердің экономикалық іс- әрекетінің құлдырауынан шыққан
экспорттық бағалар төмендеуінен пайда болса, дамушы елдер өз валюта бағамын
өзгертпей, экономикалық жағдай мен бағалардық циклдік өзгерісінің келуін
күтуіне болады. Бірақ экспорттық бағалардың төмендеуі кейбір экспорттық
тауарларға сұраныстың ұзақ мерзімді төмендеуімен сипатталса, онда мысалға
өндірістік технология өзгерісі нәтижесінде сұраныстың азаюы, экспорт
құрылымын ұлғайту мен валюта бағымын өзгерту қажет болуы мүмкін. Тәжірбие
жүзінде дамушы елдердің өндірісі дамыған елдердің циклдық жақсаруын күтуі
үшін жеткілікті қорлар мен мүмкіндіктерінің болмауы мүмкін. Одан басқа
дамушы елдер өздерінің экспорттық қысқа және орта мерзімде кеңейтуге
мүмкіндіктері болмайды. Осы жағдайларда экспорттық сектор табыстылығын
қалпына келтіру үшін девальвация қажет болады.
Өзгеріссіз валюта бағамы мен шетел валютасындағы экспорттық
бағалардың төмендеуі жағдайында экспорттың табыстылығы азаяды. Девальвация
болса экспорттың ұлттық валютадағы бағасын жоғарлатып, ішкі нарықта өндіріс
үшін қолданылатын факторлармен еңбек күші шығындары да сол дәрежеде өспеген
жағдайда табысты болады. Ішкі нарықтағы шетел валютасының девальвациядан
кейінгі жоғары бағасы дәстүрлі емес экспорттық іс-әрекеттің дамуын
ынталандырып, мемлекеттің экспорттық базасын кеңейтуге әсер етеді.
Аса көп мөлшерлі макроэкономикалық саясаттың экспансияся, нақты салық
және басқадай төлемдер мен үкімтеке өз еркімен және банктік емес
секторлармен ұсынылатын несиелер көлемінен асып кететін мемлекеттік
шығындардан туындайды. Пайда болатын бюджет дефициты банк жүйесінен
қарыздану арқылы қаржыландырылып, ол банктердің жеке секторды несиелеуімен
қатар елде өтімділіктің артық мөлшерін қалыптастырады. Экспансионистік ақша-
несие саясаты табыстың ұлғаюына әкеледі, соның салдарынан ел ішіндегі
шығындардың өсуінен сыртқы сауда потенциалы жоқ тауарлардың бағасын
жоғарлатуға мәжбүр қылады. Бекітілген валюта бағамы кезінде осының бәрі
сыртқы сауда потенциалы жоқ тауарлардың бағаларының сыртқы ранокта бағасы
қалыптасатын потенциалы бар тауарларға қарағанда салыстырмалы өсуіне
әкеледеі. Сондықтан елде сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың
тұтынылуының өсуінің екі себебі бар: номиналды табыстың өсуімен олардың
бағаларының салыстырмалы төмендеуі. Ішкі тұтыну құрылымында сыртқы сауда
потенциалы бар тауарларға жұмсалатын, қаржы үлесінің өсуіне бағытталған
мезгілде, оның өндірісі жергелікті өндіріс факторларға шығындар өсуімен
пайдалылығы төмендеген сайын тиімсіз бола береді. Сондықтан экспансионистік
ақша-несие бюджеттік саясаты салдарынан ағымдағы сыртқы экономиканың
есептің сальдосы сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың мемлекет ішінде
тұтыну мөлшерінің өсуімен оның ұсынысының азаюына қарай нашарлай береді.
Импортқа әкімшілік шектеулер қоюға бармас үшін, экспорттың
табыстылығын қалпына келтіріп, шығындарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz