Кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ, ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастырудың қажеттілігі ... ... ... ...
1.2 Кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік.экономикалық дамуындағы рөлі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ НЕГІЗГІ ФОРМАЛАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ..
2.1 Қазақстандағы кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ..
3 ҚАЗАҚСТАНДА КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ІС.ШАРАЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты кәсіпкерліктің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ, ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастырудың қажеттілігі ... ... ... ...
1.2 Кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік.экономикалық дамуындағы рөлі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 КӘСІПКЕРЛІКТІҢ НЕГІЗГІ ФОРМАЛАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ..
2.1 Қазақстандағы кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ..
3 ҚАЗАҚСТАНДА КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ІС.ШАРАЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты кәсіпкерліктің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нарықтық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес кәсіпкерлік қоғам өмірінің неғұрлым маңызды: экономикалық әлеуметтік және саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Курстық жұмысының өзектілігі солкәсіпкерлікті дамыту мәселелері әрқашанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің басым міндеттері санатына жатқызылып келді. Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Кәсіпкерлік өркениетті елдерде әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне айналуда. Кәсіпкерлік субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев «... Еңбек етуші халықтың 60 %-ы шағын және орта бизнесте жұмыс істеген кезде Қазақстан тұрақтылыққа қол жеткізетін болады...», - деп айтқандай аймақтық кәсіпкерлікті дамыту еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының күре тамыры. [1]
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Курстық жұмысының өзектілігі солкәсіпкерлікті дамыту мәселелері әрқашанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің басым міндеттері санатына жатқызылып келді. Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Кәсіпкерлік өркениетті елдерде әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне айналуда. Кәсіпкерлік субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев «... Еңбек етуші халықтың 60 %-ы шағын және орта бизнесте жұмыс істеген кезде Қазақстан тұрақтылыққа қол жеткізетін болады...», - деп айтқандай аймақтық кәсіпкерлікті дамыту еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының күре тамыры. [1]
1 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 8 наурыз 2009 жыл.
2 Мамыров Н.К. «Основы предпринимательства», Алматы, Экономика, 1997
3 С.Н. Нысанбаев, Ж.Т. Қожамқұлова Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
4 Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің жағдайы мен проблемалары. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009 9-13 бет.
5 Малое предпринимательство: Теория, мировой опыт и Казахстан. /Под. ред. Е.Б.Жатканбаева. А., 2001.
6 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне талдамалы зерттеу. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 13-21 бет.
7 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы “Жаңа онжылдық- жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 30 қаңтар 2010 жыл.
8 Қазақстан – цифрларда 2009 жыл ІІІ-тоқсан. Алматы, 2009
9 Малый бизнес как фактор успешного развития региона //Десять лет реформ на постсоветском пространстве: ожидания, результаты, перспективы. Материалы международ.науч.конф.18-19 мая 2001г. В5-ти ч. Алматы, 2001 Ч.1-С.273-277.
10 Прохоров В. Развитие малого бизнеса. //Экономика и жизнь. 2007,№34.
11 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ-ның Қазақстандағы және оның аймақтарындағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуының жағдайы туралы есебі. Алматы, 2009. 13-21 бет.
12 «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ-ның Кәсіпкерліктің жедел курсы атты материалдар жинағы. Аламты, 2009. 16-21 бет
13 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ «Бизнес Кеңесші» Бағдарламасы.
14 Әліпбай С. Индустриялық-инновациялық жедел даму алдағы жаңа уақыт сипатын анықтайды. //Егемен Қазақстан. 29 мамыр, 2009 жыл 3 бет.
15 Қазақстан аймақтарындағы ШОК-тың даму көрсеткіштерін салыстыру. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 21-27 бет.
16 «Даму» қорының 01.12.2009 ж. әрекет үстіндегі бағдарламасын жүзеге асырудың нәтижелері. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 131-146 бет.
2 Мамыров Н.К. «Основы предпринимательства», Алматы, Экономика, 1997
3 С.Н. Нысанбаев, Ж.Т. Қожамқұлова Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
4 Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің жағдайы мен проблемалары. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009 9-13 бет.
5 Малое предпринимательство: Теория, мировой опыт и Казахстан. /Под. ред. Е.Б.Жатканбаева. А., 2001.
6 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне талдамалы зерттеу. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 13-21 бет.
7 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы “Жаңа онжылдық- жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 30 қаңтар 2010 жыл.
8 Қазақстан – цифрларда 2009 жыл ІІІ-тоқсан. Алматы, 2009
9 Малый бизнес как фактор успешного развития региона //Десять лет реформ на постсоветском пространстве: ожидания, результаты, перспективы. Материалы международ.науч.конф.18-19 мая 2001г. В5-ти ч. Алматы, 2001 Ч.1-С.273-277.
10 Прохоров В. Развитие малого бизнеса. //Экономика и жизнь. 2007,№34.
11 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ-ның Қазақстандағы және оның аймақтарындағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуының жағдайы туралы есебі. Алматы, 2009. 13-21 бет.
12 «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ-ның Кәсіпкерліктің жедел курсы атты материалдар жинағы. Аламты, 2009. 16-21 бет
13 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ «Бизнес Кеңесші» Бағдарламасы.
14 Әліпбай С. Индустриялық-инновациялық жедел даму алдағы жаңа уақыт сипатын анықтайды. //Егемен Қазақстан. 29 мамыр, 2009 жыл 3 бет.
15 Қазақстан аймақтарындағы ШОК-тың даму көрсеткіштерін салыстыру. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 21-27 бет.
16 «Даму» қорының 01.12.2009 ж. әрекет үстіндегі бағдарламасын жүзеге асырудың нәтижелері. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 131-146 бет.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлері
Кәсіпкерлік пәні бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен мазмұны, теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастырудың қажеттілігі ... ... ... ...
1.2 Кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы рөлі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлері ... ... ... ... ..
2.1 Қазақстандағы кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ..
3 Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту мәселелері және оны шешуге бағытталған іс-шараларды жүзеге асыру механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты кәсіпкерліктің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
5
5
11
15
15
20
24
24
27
37
39
Кіріспе
Нарықтық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес кәсіпкерлік қоғам өмірінің неғұрлым маңызды: экономикалық әлеуметтік және саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Курстық жұмысының өзектілігі солкәсіпкерлікті дамыту мәселелері әрқашанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің басым міндеттері санатына жатқызылып келді. Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Кәсіпкерлік өркениетті елдерде әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне айналуда. Кәсіпкерлік субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев ... Еңбек етуші халықтың 60 %-ы шағын және орта бизнесте жұмыс істеген кезде Қазақстан тұрақтылыққа қол жеткізетін болады..., - деп айтқандай аймақтық кәсіпкерлікті дамыту еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының күре тамыры. [1]
Экономиканың бұл секторын қолдауға ҚР Үкіметі тарапынан республика экономикасы дамуының әр кезеңіне сай тиісті іс-шаралар, солардың ішінде салалық ауыртпалықты күрт төмендету, тексеру өткізуге мароторий жариялау, жеңілдікпен қаржыландыруды ұсыну шаралары жүзеге асырылып отырды. Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында аймақтық кәсіпкерлікке қолдау шараларын ерекше атап өту қажет.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлі мен маңызызына тоқталу, кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік озық тəжірибелеріне шолу жасау, кәсіпкерліктің қазіргі даму тенденцияларын, механизмдері мен әдістерін кешенді талдау, Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық кәсіпкерліктің даму мәселелеріне тоқталу, аймақтық кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмін қарастыру сияқты мәселелер.
Жұмыстың мақсаты - кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлеріне тоқталу сонымен қатар,кәсіпкерлікті дамыту мәселелерін қазіргі стратегиялық басымдықтарға сәйкес жүзеге асыру механизмдері мен әдістерін талдау болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылған:
- кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік-экономикалықдамуындағы рөлі мен маңызын анықтау;
- кәсіпкерліктің қазіргі даму тенденцияларын, механизмдері мен әдістерін кешенді талдау;
- Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық кәсіпкерліктің даму мәселелеріне тоқталу;
- кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмін қарастыру;
- кәсіпкерлікті дамытуға арналған әлеуетті басымдықтарға тоқталу.
Зерттелу объектісі - Қазақстандағы кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлері.
Тақырыптың зерттелу деңгейі - курстық жұмыс Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектеріне сүйене отырып жазылды. Ел басы өз еңбектерінде кәсіпкерлікті дамытудың стратегиялық маңыздылығын ерекше айтып жүр. Қазақстан - 2030, Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан, Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін, Дағдарыстан дамуға, Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты еңбектерінде Қазақстанда аймақтық кәсіпкерліктің болашақтағы дамуының негізгі бағыттарын айқындап берді.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздері, курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері, Қазақстан халқына жолдаулары, Қазақстан-2030 стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы, Даму-Аймақтар, Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламалары мен олардың аймақтарда жүзеге асырылу барысы жөніндегі есептер, Қазақстан Республикасының заңдары мен құқықтық актілері, Қазақстан даму институтының зерттеу нәтижелері мен мәліметтері, зерттеу тақырыбына байланысты Қазақстандық және шетелдік авторлардың іргелі ғылыми еңбектері, әр түрлі мерзімдік басылымдар мен арнайы әдебиеттер пайдаланылып, оларға талдау жасалынды. Сондай-ақ, жұмыста Даму-Аймақтар, Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламалары және индустрияландырудың 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламасы қолданылды.
Жұмыс құрылымыкурстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен мазмұны, теориялық негізі
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі және оның даму эволюциясы
Экономикалық әдебиеттерде пайда түрінде табыс әкелетін кез-келген қызмет түрі ретінде бизнес (ағылшынша business) түсінігінің трактовкасы кеңінен таралды. Бірақ басқа да пікірлер бар. Мысалы, бірқатар зерттеушілер бизнес сөзі (busy - бос емес деген формадан) уақыт өте келе мағынасы әртүрлі болған: кәсіп, іс, кәсіпкерлік, іскерлік орта, компаниялар, еңбекақы көзі сияқты американдықтарың сөзінен шыққан деп санайды. Көріп отырғанымыздай, әңгіме күрделі және санқырлы категория туралы болып отыр, сондықтан оны талқылау белгілі бір шектеулерді талап етеді.
Ал бизнес ұғымын ең алғаш XVIII ғасырдың басында ағылшын экономисті Ричард Контильон (1680-1734ж.ж.) енгізген. Ол кәсіпкер деп нарық жағдайында әрекет жасайтын адамды айтқан. [2]
Егер бизнес терминнің эволюциясының қалай қалыптасқан қарастыратын болсақ; 1723ж. Парижде басылып шыққан Коммерцияның жалпылай сөздігінде ең алғаш кәсіпкер ұғымы, яғни объектіні өндіру немесе құруда өзіне міндеттеме алатын адам пайда болған.
Кесте 1.
Кәсіпкер ұғымының эволюциясы
Жыл
Автор
Түсінік
1725ж.
Р. Кантильон:
кәсіпкер - ол нарық жағдайында тәуекел етуімен байланысты іс-әрекеттер жиынтығын жүзеге асыратын адам
1776ж.
А Смит
бизнес - кәсіпорының меншік иесі
1797ж
К. Бодо
кәсіпкер - ол белгілі бір жүзеге асырылатын іске жауапкершілігі бар адам
1803ж.
Ж.Б. Сэй
бизнес- екі өндіріс факторлары еңбек пен капиталдық тәуекел жағдайындағы шағармашылық үйлесуі;
1876ж.
Ф. Уокер
кәсіпкер - ол өзінің ұйымдастырушылық қабілеттілігімен пайда табатын адам
1934ж.
И. Шумпетер
кәсіпкер- инновациялардың көзі және дамудың қозғаушы күші, новаторлар
1964ж
П.Друкер
кәсіпкер- белгілі бір мүмкіндіктерден мейілінше көп пайда түсіретін адам
1975ж.
А. Шапиро
кәсіпкер - ол әлеуметтік - экономикалық механизмдерді ұйымдастырушы
Кең мағынада категорилық талдау (грекше kategoria - айту, белгі) - бұл нақты шындықты тану тәсілі, атап айтқанда, зерттелетін объектілердің әртүрлі жақтарын туындататын нақты-ғылыми категориялар түріндегі элементтері бар бизнестің экономикалық қызметін тану тәсілі.
Қазіргі түсінікте бизнес іскер адамдардың, кәсіпорындардың және ұйымдардың табиғи игіліктерді шығару, өнімдер өндіру мен сату, қызметтер көрсету жөніндегі коммерциялық ісі болып табылады. Басқаша айтқанда, бизнес - бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің пайда табу немесе қандай-да бір материалдық пайда алу мақсатындағы ісі және басқа қызмет түрі.
Табыс немесе материалдық пайда әкелмейтін әрекет немесе басқа да қызмет хобби, мейірімділік қызметтер, көмек көрсету, материалдық және ақшалай қаржыларды сыйға тарту және беру, жай уақыт өткізу ретінде қабылдануы мүмкін.
Бизнес ұғымымен кәсіпкерлік түсінігі тығыз байланысты. Көп жағдайда оларды синонимдер ретінде қолданады, бірақ ол дұрыс емес, өйткені бұл ұғымдардың мазмұнының көптеген айырмашылықтары бар. Кәсіпкерлік жаңа өнім түрлерін, жұмыстар мен қызметтерді жасау және игеру үшін мүмкіндіктер іздеу мен жүзеге асыруға, тәуекелге байланысты жаңашыл, творчестволық және ынталы шаруашылық қызмет деп түсіндіріледі. Барлық жаңаны іздейтін, басқалар жасамаған немесе басқаша жасайтын іскер адамдар кәсіпкерлер болып саналады.
Шығармашылық, іздену және қызметтің жаңа тиімді бағыттарын жүзеге асыру - міне осы негізгі белгілер кәсіпкерліктің бизнестен айырмашылығы. Ал бизнес термині болса, жалғыз мақсаты табыс табу немесе материалдық пайда алу болып табылатын кез-келген үздіксіз немесе кәдімгі қызметті анықтау үшін қолданылады. Дегенмен, бұл жағдайлар кәсіпкерлік негізінде іске асырылатын бизнес тәрізді жеткілікті түрде кеңінен таралған жағдайды шектемейді, керісінше, көздеген мақсаттарға тез жету, ірі жетістіктер мен жоғары табысты көздейді. [3]
Категориялық талдау бизнес түсінігі кәсіпкерлік түсінігінен тек мазмұны жағынан ғана емес, сондай-ақ қатысушылардың құрамы бойынша да кең екендігін көрсетеді. ¤йткені ол нарықтық экономиканың барлық қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және бизнесмендердің ғана емес, сол сияқты тұтынушылардың да, серіктестердің де, жалдамалы жұмысшылардың да, мемлекеттік, шаруашылық, әлеуметтік және басқа да құрылымдардың да әрекетін қамтиды. Бизнесті категориялық талдаудың негізгі мақсаты қоршаған ортаны жан-жақты зерттеу, экономикалық әлеуетті бағалау және оның барлық қатысушыларының қызметінің тиімділгін арттыру мүмкіндіктерін көрсету болып табылады. Мұнда бизнесті танып-білудің капитал, жер, өндіріс құралдары, табыс, шығындар, қуаттылық,өнімділік, тиімділік, модель, фактор, көрсеткіш, ақша ағыны, тәуекел, инвестициялар, қаржылар, пайыз, ставка, девередж, опцион, дисконт және т.б маңызды категориялар қолданылады.
Өз ісін әр түрлі ұйымдық нысандарда, жеке және кіші кәсіпорындардан бастап трансұлттық корпорациялар, компаниялар мен қауымдастықтар түрінде кез-келген адам, топ, ұжым және басқа да адамдардың бірлестіктері бастай алады. Олардың жалпы ұмтылысы - бұл бизнестің барлық қатысушыларының лайықты өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететіндей табыстар, материалдық игіліктер мен басқа да пайдалар алу.
Бизнестің мақсаты оның сипатына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Категориялық талдау олардың ішіндегі ең маңыздыларын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді, атап айтқанда:
* тұрақты табыстар мен материалдық игіліктер алу;
* бизнесті дамыту үшін капитал жинау;
* бизнеске қатысушылардың жеке мүдделерін ескере отырып, қоғамның қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандырудың резервтерін іздестіру;
* ықпал ету өрісін кеңейту және нарықтағы озық позицияларды иелену;
* өнімдерді өндіру мен сатудың, жұмыстар мен қызметтердің оңтайлы жағдайларын жасау;
* бизнеске қатысушылардың мүдделерін сақтау және қажеттіліктерін қанағаттандыру;
* бизнеске қатысушылардың қабілеттерін көрсетуге ықпал ету;
* әлеуметтік-экономикалық қызметтің әр түрлі сфераларында табысқа жету;
* бизнес проблемаларын шешуде творчестволық тәсілдерді дамыту;
* тұрақты түрде пайда, табыс және материалдық игіліктер алуға деген үмітті арттыру.
Бизнестің нақты мақсаттарына сүйене отырып, оның міндеттері қойылады және оның жағдайын кешенді талдау мен экономикалық бақылау әдістері анықталады. Еркін кәсіпкерлік экономикасы түбегейлі оң өзгерістерге ұшырағанын да ескеру қажет. Объективті бақылаусыз, функционалдық-құндық талдаусыз және шаруашылық қызметтің барлық шығындары мен нәтижелерін өлшемей, бәсекелестік пен конъюнктура деңгейін, сұраныс, ұсыныс және баға арақатынасын ескере отырып нарық механизмдерін қолданусыз тиімді бизнес туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз. [3]
Әр түрлі бөліктер мен элементтерден тұратын экономикалық жүйе ретіндегі бизнесті бақылауды кешенді тұрғыдан қарастырудың маңызы ерекше. Мұнда шаруашылық субъектілері қызметінің экономикалық, құқықтық, саяси, әлеуметтік-мәдени, географиялық, технологиялық, нарықтық және салалық жағдайларын қоса бизнестің макро-, мезо-, микроорталарының жағдайын арнаулы талдауға ерекше көңіл бөлу керек. Бизнес жүйесі деп экономикалық қызметтің жұмыс істеуінің жалпы тәртібіне әрқайсысы өз үлестерін қосатын, өзара байланысты бөліктер мен элементтерден тұратын белгілі бір тұтастықты айтамыз. Кешенді талдау мен экономикалық бақылау объектісі ретінде бизнес шаруашылық субъектілерінің іскерлік байланыстарының күрделі желісін білдіреді. Бизнес жүйесіне әлемдік шаруашылықтың әр түрлі элементтері мен оның инфрақұрылымы, жекелеген салалар, аймақтар мен ұдайы өндіріс процестері, менеджмент, маркетинг, қаржы және шаруашылық субъектілерінің іскерлік қарым-қатынастарының әр түрлі аспектілері кіруі мүмкін.
Сонымен бір мезгілде бизнес оның белгілі бір қатысушыларының экономикалық қатынастарының жиынтығы ретінде көрінеді. Қазіргі бизнестің қатысушыларын 4 ірілендірілген топқа бөлуге болады5:
1. Кәсіпкерлер - бұл өнімдерді өндіру мен сату, қызметтер көрсету жөніндегі өзінің ынталы әрекетін жүзеге асыратын тұлғалар. ¤зінің қызметі барысында олар басқа шаруашылық субъектілермен іскерлік қарым-қатынасқа түседі. Нәтижесінде үш негізгі компонент: өнім өндіру, сауда (коммерция) және коммерциялық кәсіпкерлік кіретін кәсіпкерлік бизнес сферасы қалыптасады.
2. Кәсіпкерлер ұсынатын өнімді жеке және ұжымдық тұтынушылар. Бизнестің осы тобының қатысушыларының мүдделері өзара пайдалылық негізінде өнімді өндірушілермен және сатушылармен қарым-қатынастарын реттеу барысында тауарлар мен қызметтерді сатып алу арқылы жүзеге асырылады.
3. Іскерлік мүдделері орындаған жұмыстарының нәтижесінде алынатын жеке табыстары арқылы жүзеге асырылатын жалдамалы персонал мен олардың кәсіби одақтары. Бұл топтың қатысушылары еңбек бизнесінің сферасын құрайды.
4. Іскерлік келісімдердің тікелей қатысушылары болғандағы мемлекеттік органдар, мекемелер мен ұйымдар. Олардың мүдделері тұтас мемлекеттің, сондай-ақ оның барлық азаматтарының қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жалпымемлекеттік ғылыми-техникалық, өндірістік, әлеуметтік және басқа да бағдарламаларды жүзеге асыру арқылы көрінеді. Бұл топ мемлекеттік бизнес сферасын құрайды.
Материалдық өндіріс пен әлеуметтік сфераны қоса, адамдар өмірінің әр түрлі жақтары бизнес объектісі болуы мүмкін. Қызмет сферасына байланысты, ең алдымен, өндірістік, коммерциялық және қаржылық бизнес түрлерін ажыратады. Олар бизнестің жеке түрі бола отырып, өзара байланысты болуы және бірін-бірі толықтыруы мүмкін.
Бизнестің кез-келген түрінің қалыпты жұмыс істеуі үшін сәйкес инфрақұрылым қажет. Бизнес инфрақұрылымы - бұл шаруашылық субъектілерінің әр түрлі іскерлік қатынастарын тұтас байланыстыратын, ұйымдық-құқықтық нысандардың жиынтығы. [4]
Бизнес инфрақұрылымының маңызды элементтері:
* информациялық жүйелер, технологиялар мен басқа да коммуникация құралдары;
* қаржы-несие жүйесі, банкілер мен қор биржалары;
* инвестициялық және зейнетақы қорлары, сақтандыру және трасттық компаниялар;
* сауда-делдалдық ұйымдар, тауарлық- шикізаттық биржалар, жәрмеңкелер, көрмелер мен аукциондар;
* салық, кеден, бақылау және бизнесті мемлекеттік реттеудің басқа да органдары;
* аудиторлық, консалтингтік, жарнамалық және ақпараттық ұйымдар және бұқаралық ақпарат құралдары;
* бизнеске қатысты қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар
Бизнестің көптеген функцияларының ішінде өндірістік функциясының орыны ерекше. Өнім өндірілмесе сатылатын ештеңе болмас еді, бәсекелестік деңгейін, нарық конъюнктурасын зерттеудің қажеті болмас еді. Нақ осы өндіріс процесінде жекелеген элементтерді біріктіру жүргізіледі: капитал, жалдамалы жұмысшылардың еңбегі, табиғат ресурстары, еңбек құралдары және маңыздылығы еш кем емес төртінші фактор - кәсіпкерлердің жасаушы қызметі мен өндірісті ұйымдастырушылар. Ең жоғары нәтижелерге жету, жоғары табыстар мен басқа да материалдық игіліктерге ие болу мақсатында ұдайы өндіріс процесінің барлық кезеңдері оңтайлы тәртіпте жүргізілуі тиіс.
Бизнестің қазіргі нарықтық тұжырымдамасы бұрынғысынан барынша тезірек жоғары пайда алуға бағытталғандығымен емес, аз көлемдегі табыс жағдайындағы ұзақ мерзімді рентабелділік пен тұрақтылыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Қолайлы бәсекелестік деңгейі мен нарық конъюнктурасын баға маркетингі, жеке бизнесті мемлекеттік реттеу мен ынталандыру көмегімен үйлестіру оның әлеуметтік мәртебесі мен этикалық деңгейінің өсуіне алып келеді.
Осының барлығы экономиканың даму тенденциясын, сәйкес табыстарды, материалдық және рухани игіліктерді алуда әділдік қағидалары мен мүмкіндіктер теңдігінің сақталуын, бизнестің барлық қатысушыларының тұтастығы мен демократиялық еркіндік алуын жағымды сипаттайды.
Әлемдік экономиканың даму тенденциясын және осы кезеңдегі артықшылықты факторлардың жиынтығының әсерін айқындай отырып, ғалымдар мен маман-тәжірибешілер өздерінің бизнеске деген көзқарастарын қайта қарайды, оның жаңа тұжырымдамаларын жасайды. Мұнда нарықтық экономикалы индустриалдық дамыған елдердегі бизнесті ұйымдастырудың түрлері, нысандары мен озық тәжірибелері сыни тұрғыдан талданады. Мысалға, қазіргі уақытта АҚШ-та, Ұлыбритания мен Германияда бос уақыттың артуы, ішкіфирмалық жоспарлау, ғаламдану және бизнестің дамуының халықаралық аспектілері сияқты факторларға басымдылықпен назар аударылуда.
Әр елдің экономикалық дамуының әр түрлі кезеңдерінде бизнестің жағдайына әсерін тигізетін белгілі бір факторлардың маңызы зор. Қазіргі уақытта жаңа технология мен өнім түрлерін жасауға, ұдайы өндіріс процесінің тиімділігін арттыруға, фирмалардың, елдер мен аймақтардың арасындағы шаруашылық байланыстарды оңтайландыру негізінде бизнесті ғаламдандыруға ерекше көңіл бөлінуде.
Бизнесті кеңейту жағдайларын қарастырғанда ұдайы өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде ұтымды қолданылуы тиіс табиғат, еңбек және материалдық ресурстар сияқты факторлар бірінші кезекті маңызға ие.
Нақ осы арада өндірісті ұйымдастырушылардың, бизнестің барлық қатысушыларының: кәсіпкерлердің, жалдамалы персоналдың, қаржы-несие және нарықтық экономиканың басқа сфералары жұмысшыларының ынталылығы мен жетіктілігі көрінуі тиіс.
Бизнес позициясының қалыптасуы мен нығаюына мемлекеттік реттеу, монополия мен инфляцияның әсерін төмендету, қоғам мен оның ұйымдық-институционалдық құрылымдары тарапынан кәсіпекрлікті қолдау сияқты нарықтық емес факторлар да өзіндік ролін атқаруы қажет. Бизнеске қатысушылар өз ісінің тұрақтылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін экономика мен саясаттағы болжауға болмайтын құбылыстарға уақытында және барабар (адекватты) жауап қайтаруды үйренуі тиіс. [5]
Шағын және орта кәсіпорындар - экономиканың негізі, өйткені кәсіпкерлер нарық конъюктурасының өзгеруіне жедел жауап береді, өз қорларын, тұрып қалған күштері мен адамдарын жұмылдырады. Сондықтан, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау Қазақстан экономикасының қазіргі кезеңінде тұрақтандыруға әсер етеді. Шағын және орта бизнеске мемлекеттік көмек көрсету Қазақстан Республикасының Президенті жарлығына да және өкіметтік құжаттарда көрсетілгендей, экономика реформасы бағытында маңызы зор. Бәсекелестің дамуына әсер етіп, қызмет және тауармен тұтынушы нарығын толтырып, жаңа жұмыс орындарын құруға, кәсіпкерлер мен меншік иелерінің кең топтарының дамуына әсер етті.
Шағын бизнес түріндегі кәсіпкерлік біздің елімізде зор болашаққа ие болуы тиіс. Осыған байланысты, барлық деңгейдегі мемлекеттік құрылымдарға әлі де бизнес кең тыныс алу үшін және мемлекеттегі тұрақтылықтың негізі болуы үшін көп істер атқаруы қажет болып отыр.
Қазақстанның экономикасының қор негізін нарық қатынасына өткенге дейінгі кезеңде ірі, алып өнеркәсіпті құрады және шағын және орта бизнеске мемлекет көңіл бөлмеді. Бірақ, жоспарлы экономиканы трансформациялау кезеңінде шағын және орта бизнес мемлекеттің стратегиялық дамуын таратуда негізгі аспап болып табылады. Мемлекет деңгейіндегі нарықты экономикаға өткен елдерде шағын және орта бизнеске өту және оны дамыту жүздеген жылдарға созылды. Қазақстанда экономиканың осы секторы санаулы жылдарда дамыды. Шағын және орта бизнесті қолдау және дамыту бағытындағы мемлекеттік бағдарламаның Қазақстанда шағын және орта бизнестің дамуы мен құрылымдарының негізін қалады және осы қайтымсыз процесстер тенденциясын жасады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің шетелдік тəжірибесі кəсіпкерліктің экономикада аса маңызды міндеттерді орындап отырғанын көрсетіп отыр. Жапон экономикасы екінші дүниежүзілік соғысынан кейін шағын жəне орта кəсіпорындардың арқасында жылдам қалпына келді, сөйтіп жапондық экономикалық ғажайып орын алды. Өткен ғасырдың 70-ші жылдары тіпті мынадай формула танымал болатын: Шағын нəрсе тамаша!. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасының мəліметтері бойынша əлемдік экономикада шағын кəсіпорындардың саны барлық кəсіпорындардың жалпы санының 95%-нан асады. Олардың үлесі əрекеттегілерінің 60%-нан астам бөлігін құрайды, ал олардың ЖІӨ-дегі үлесі 50%-ға дейін жетеді. Бұл орташа əлемдік көрсеткіштер.
Ал Жапонияда мысалы, шағын жəне орта кəсіпкерліктің үлесі компаниялардың жалпы санының 99,6%-ын, ЖІӨ-нің 55%-ын жəне өнеркəсіпте қызмет ететіндер санының 80%-ын құрайды. АҚШ-та - ЖІӨ-нің 50%-дан артық бөлігі, инновациялардың жартысынан астам бөлігі, ұлттық жұмыс күшінің 23 артық бөлігі шағын кəсіпкерлікте еңбек етеді. Бүгінде Қазақстанда еңбекке жарамды белсенді тұрғындардың əрбір бесіншісі шағын жəне орта бизнесте еңбек етуде. Олардың шамамен алғанда тең жартысы - жеке кəсіпкерлер. Ал барлық тіркелген кəсіпорындар мен кəсіпкерлердің 90% артық бөлігі шағын жəне орта бизнес секторына тиесілі болып келеді.
Біздің еліміз үшін абзал міндеттің бірі - шағын бизнесті дамыту. Шағын бизнес жұмыссыздықтың төмендеуіне, нарықты отандық тауарлармен жəне қызметтермен толықтыруға мүмкіндік тұғызады, бəсекелестік ортаны қалыптастырады, ЖІӨ-ге жəне ел бюджетіне əсер етеді. Ең бастысы, шағын бизнес қоғамның тұрақтылық негізі ретінде ортаншы классты құруға платформа болып табылады.
1.2 Кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы рөлі мен маңызы
Кәсіпкерлікті дамыту мәселелері әрқашанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің басым міндеттері санатына жатқызылып келді. Экономиканың бұл секторын қолдауға ҚР Үкіметі тарапынан республика экономикасы дамуының әр кезеңіне сай тиісті іс-шаралар, солардың ішінде салалық ауыртпалықты күрт төмендету, тексеру өткізуге мароторий жариялау, жеңілдікпен қаржыландыруды ұсыну шаралары жүзеге асырылып отырды. Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында аймақтық кәсіпкерлікке қолдау шараларын ерекше атап өту қажет.
Жалпы аймақтық кәсіпкерлік - - микродеңгейде нақты әлеуметтік-экокномикалық ортада іске асады және осы ортамен үнемі санасады, өйткені өзі осы ортадан шыққан. Аймақтық кәсіпкерлік осы орта өнімі болып табылады. Аймақтық кәсіпкерлік - бұл экономикалық белсенділіктің ерекше түрі. Ол өзіндік бастамашылыққа, жауапкершілікке негізделген инновациялық кәсіпкерлік идея. Экономикалық белсенділік - қоғамдық өндіріске жеке адамның қатысу нысанын және өзінің, жанұя мүшелерінің өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қаражат табу тәсілі. Жеке адамның қоғамдық өндіріске қатысуының бұл нысаны функционалды міндеттеме немесе олардың комбинациясы болады.
Аймақтық кәсіпкерлік жаңа тауарды өндіру болсын, қызметті басқа профильге ауыстыру және жаңа кәсіпорын ашу болсын инновациалық мезеттің болуын талап етеді. Өндірісті басқарудың жаңа жүйесі, өндірісті ұйымдастырудың жаңа тәсілін және жаңа технологияны енгізу - бұлардың барлығы инновациялық мезет болып есептеледі.
Аймақтық денгейде шағын кәсіпкерлік жөніндегі саясат аймақтың әлеуметтік-экономикалық саясатын қалыптастырумен жүзеге асыру кезеңдерінің жалпы жүйесімен ұштасуға тиіс. Бұл жерде: [6]
- аймақтықтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының концепциясы мен бағдарламасын әзірлеу (оларда шағын кәсіпкерліктің орны мен рөлі белгіленеді және шағын кәсіпкерлікке өізндік аймақтық тапсырыс қалыптастырылады).
- аймақта шағын кәсіпкерлікті басқару мен реттеудің ұйымдық құрылысының жүйесін жасау;
- шағын кәсіпорындарды дамытудың бизнес-жоспарларымен бағдарламаларын қалыптастыру көзделген.
Аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасын жүзеге асыру аймақта кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік стратегиясын жасауға мүмкіндік береді, бұл жағдайда ел аумағында кешенді шаруашылық қалыптастыру процесте аумақты мамандандырудың тереңдетуін және интиграциялық байланыстардың қалпына келтіруін ескеру керек.
Тіркелген жалпы шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісі санындағы белсенді ШОКС үлесі 2005-2009 жылдары 68-69% деңгейде болып келді. Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы тіркелген ШОКС үлесі 2005 жылғы 92%-дан 2009 жылғы 93%-ға дейін 1 пайыздық тармаққа өсті.
Тіркелген қожалық етуші субъектілер саны
Тіркелген ШОКС саны
Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы тіркелген ШОКС үлесі
Мың бірлік
Сурет 1. Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы тіркелген шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің үлесі
Белсенді шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің ұйымдық - құқықтық тұрғыдағы құрылымы көрсетіп отырғандай, жеке кəсіпкерлер 2010 жылдың маусым айына шаққанда 324,4 мың субъектіні немесе 57,5%-ды, заңды тұлға болып табылатын шағын бизнес кəсіпорындары 65,3 мың субъектіні немесе 11,6%-ды, заңды тұлға болып табылатын орта бизнес кəсіпорындары 4,1 мың субъектіні немесе 0,7%-ды, шаруа (фермерлік) қожалықтары - 170,1 мың субъектіні немесе 30,2%-ды құрады:
Жеке кәсіпкерлер
Шағын бизнес кәсіпорны
Шаруа (фермерлік) шаруашылық
Орта бизнес кәсіпорны
Сурет 2. Белсенді шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің ұйымдық-құқықтық тұрғыдағы құрылымы
2010 жылғы маусым бойынша аймақтық тұрғыдағы белсенді шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісіне жасалған шолу шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің басым көпшілігі Оңтүстік Қазақстан облысында (113 мың), Алматы облысында (97 мың) жəне Шығыс Қазақстан облысында (56 мың) жұмыс істейтінін көрсетеді. Ең төменгі көрсеткіш Қызылорда (11 мың), Атырау (13 мың), Маңғыстау (13 мың) жəне Батыс Қазақстан (16 мың) облыстарына тиесілі. [6]
Мың бірлік
Оңтүстік Қазақстан обл.
Алматы обл.
Шығыс Қазақстан обл.
Алматы қ.
Қарағанды обл.
Жамбыл обл.
Қостанай обл.
Ақмола обл.
Астана қ.
Павлодар обл.
Ақтөбе обл.
Солтүстік Қазақстан обл.
Батыс Қазақстан обл.
Маңғыстау обл.
Атырау обл.
Қызылорда обл.
Сурет 3. Аймақтық тұрғыдағы белсенді ШОК
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігігің деректері бойынша 2010 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша республикадағы ШОК субъектілерінің тіркелген саны 905660 бірлікті 24,2,1%), 493864 дара кәсіпкерлер (54,6%) және 192419 - шаруа (фермер) қожалықтарының (21,2%).
ШОК белсенді субъектілерінің саны өткен жылғы тиісті күнге пайызбен салыстырғанда 1,1% өсті және 627779 бірлікті құрады, оның ішінде 65527 - шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (10,4% жалпы саннан) және 8876 орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (1,4%), 383278 дара кәсіпкерлер (61,1%) және 170098 - шаруа (фермер) қожалықтарының (27,1%).
Белсенді жұмыс істейтін шаруа (фермер) қожалықтарының едәуір бөлігі Оңтүстік Қазақстан - 58821 (34,6%), Алматы - 49011 (28,8%), Шығыс Қазақстан - 15399 (9,1%) және Жамбыл - 15386 (9,0%) облыстарында белгіленген.
Республиканың барлық аймақтарында ШОК белсенді субъектілерінің саны өскені байқалды. Мысалы, Алматы қаласы - 1,8% және Астана қаласы - 1,3%, Ақмола облысында - 0,3%, Маңғыстау облысында - 1,3%, Ақтөбе облысында - 0,7%, Оңтүстік облысында - 1,4%, Батыс-Қазақстан облысында - 0,5%, Алматы облысында - 1,7%, Солтүстік облысында - 0,5%, Жамбыл облысында - 0,3%, Шығыс-Қазақстан облысында - 0,3%, Қостанай облысында - 1%, Қарағанды облысы - 1,1%, Атырау облысы - 2,5%, Павлодар облысы - 0,6% және Қызылорда облысында - 1%, өсті.
ШОК жұмыспен қамтылғандар саны өткен жылғы тиісті күнге пайызбен салыстырғанда Алматы қаласында - 4,1%, Астана қаласында - 2,7%, Қостанай облысында - 3,1%, Атырау облысында - 4,9%, Ақтөбе облысында - 2,5%, Жамбыл облысында - 2,3%, Қызылорда облысында - 2,1%, Маңғыстау облысында - 3%, Оңтүстік облысында - 3,1%, Павлодар облысы - 0,2%, Солтүстік облысында - 1,9%, Батыс-Қазақстан облысында - 2,2%, Алматы облысында - 2,3%, Ақмола облысында - 1,3%, Қарағанды облысы - 2,6%.
Алайда аймақтарда кәсіпкерлік қызметке қолдау көрсетудің ең алдымен аймақ қажеттерін қамтамасыз етуге бағытталған ұйымдық-шаруашылық, қаржы және құқық жүйесінің әліде құрылмағанын практика көрсетіп отыр. Шағын кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы экономикалық және әлеуметтік орта қалыптастыру мақсатында мыналар көздеу қажет: [6]
-кәсіпкерлік секторға мемлекеттік қолдау ұйымдастыру шараларын әзірлеу мен орындау, соның ішінде салық жеңілдіктері мен банк несиелерін алу,қаржымен қолдау көрсету қорларын ұйымдастыру,материалдық техникалық ресурстарын қамтамасыз ету;
-кәсіпорындарға аудиторлық қызмет көрсету жүйесін әзірлеу мен бақылау;
-муліктік және коммерциялық сақтандыру жүйесін әзірлеу мен бақылау;
-кәсіпкерлікті дамыту проблемалары бойынша қоғамдық бірлестіктермен бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-қимыл.
2 Кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлері
2.1 Қазақстандағы кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлеріне жалпы сипаттама
Кәсіпкерлік дегеніміз - белгілі бір істі істей білу. Іс істеу - адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік, және іскерлік адамдардың еркін өмір сүру түрі. Кәсіпкерлік - ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі, қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.
Кәсіпкердің көптеген анықтамалары бар. Кәсіпкер дегеніміз:
- бұл тәуекелі мол жағдайларда әрекет етуші адам;
oo істі жоспарлаушы, бақылаушы, ұйымдастырушы, кәсіпорында иемденуші;
oo өзінің ұйымдастырушылық қабілеттері арқасында табыс табушы тұлға;
oo кез-келген мүмкіндікті ұқсатып, барынша мол пайда таба білетін адам.
Сонымен кәсіпкерлік іс-әрекет - бұл кәсіпкерлік қабілеті бар, жігерлі де ынталы адамның ақыл-сана (интелектуалдық) іс-әрекеті.
Кәсіпкерлік қабілеттілік - адамдардың ерекше таланттылығы. Оны түсіну үшін кәсіпкердің төрт функциясын түсіну керек.
1. Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің қозғаушы күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.
2. Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына алады және фирманың (кәсіпорынынның) іс бағытынайқындайды.
3. Кәсіпкер - бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіруді, жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуге аянбай жұмыс істейтін кісі.
4. Кәсіпкер - бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін істелетін істің егжей - тегжейін айқын талдап, қортындысында не болатынын білген жөн (капитализм совет өкіметі емес, ешкім әншейін көмек көрсетпейді). Кәсіпкер тек қана өз уақыты, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің немесе акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.
Кәсіпкерлік қабілет - бұл өндірістің ерекше факторы, ол - өндіріс үрдісіне басқа барлық факторларды бірыңғай жүйеге біріктіруші. Кәсіпкерлік қабілет - шешім қабылдай білу қабілеті мен тәуекел ету қабілеті.
Бизнес дегеніміз - субъектінің нарықтық экономика жағдайларында табыс табуға бағытталған экономикалық іс-әрекеті.Тиімді бизнесті жүзеге асыру үшін экономикалық, әлеуметтік, құқықтық жағдайлар қажет, яғни қолайлы орта қажет.
Экономикалық жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: тауарға сұраныс пен ұсыныстың бар бюолуы, кәсіпкер үшін ақша-қаражаттың, жұмысшы күшінің болуы.
Әлеуметтік жағдайларға сатып алушылардың тауарды иемденуге ықыласы мен мүмкіндігі жатады. Бұл жерде тұтынушылардың табысын, талғамдары мен өмір сүру салтын, демографиялық жағдайды ескеру қажет.
Құқықтық жағдайларға: мемлкеттік қолдау түрлері (жеңілдіктер), салық, несие, кеден жүйесі, заңдар.
Нарықтық экономикасы бар, дамыған елдерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың әртүрлі формалары бар: жекедара шаруашылық, серіктесушілік, корпорация.
Кәсіпкерлік немесе фирма - бұл экономикалық бірлік, ол өздігінен шешім қабылдайды, өндіріс факторларын өнімді дайындау мен оны басқа фирмаларға, шаруашылықтарға және мемлекеттерге сату үшін пайдаланылады, барынша мол пайда табуға ұмтылады.
Жекедара шаруашылықтар - бұл бірі кісінің, меншік иесінің жекедара шешім қабылдауы және барлық іске толығымен жауап беруі. Жекедара шаруашылықтың артықшылығы - меншік иесі-қожайын тарапынан істің жүру барысына толық бақылау болатындығы. ал кемшілігі - капитал мөлшерінің, шамалы болуы, сондай-ақ зияндар, шығындар мен қарыздар үшін меншік иесінің өзі жауап беруге тура келетіндігі.
Серіктесушілік - екі немесе одан да көп кәсіпкердің бірлесе шешім қабылдап және барлық іске бірлесе жауап беретін жағдайда ұйымдастырылған кәсіпкерлік үлгісі. Серіктесушілік іске салынған капиталды ұлғайтуға мүмкіндік береді, алайда жұмыс нәтижесіне деген жауапкершіліктен ешкімді де босатпайды.
Кәсіпркелік іс-әрекет тым жан-жақты. Кәсіпкерлік іс-әрекеттің мынадай түрлерін атауға болады:
oo өндірістік кәсіпкерлік;
oo коммерциялық кәсіпкерлік;
oo қаржылық кәсіпкерлік
oo консалтинг (кеңес беруші).
Өнеркәсіптік кәсіпкерлікті шынайы кәсіпкерліктің жетекші түрі деп айтуға болады. Бұл тұста өндірілетін өнім:
oo тауарлар;
oo қызметтер;
oo жұмыстар;
oo рухани құндылықтар.
Қазақстанда нарықа көшудің алғашқы жылдарында ең көп тарағаны коммерциялық кәсіпкерлік. Бұл тауарлар мен қызметтерді сатып алу мен сату жөніндегі операциялармен және келісімдермен сипатталады.
Кәсіпкерлік іс-әрекеттің айрықша түрі - қаржылық немесе қаржы-несиелік. Оның іс-әрекет өрісі - ақша айналымы, құндылықтармен алмасу.
Кәсіпкерліктің көптеген бағыттары бар. ол ұйымдастырушылық-экономикалық түрлері, меншік иелерінің саны бойынша сараланады.
Кәсіпкерліктің түрлері
1. Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері болады: өндірістік, коммерциалық, финанс және консультациялық.
2. Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.
3. Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің (ұжымның) құрамы болуы керек.
4. Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық - құқықтық және 2) ұжымдық экономикалық.
Ұжымдық - құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктектер - адамдардың бірлетігі, онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді.
Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық қорға салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда өздеріне тиісілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде енгізген салымдар арқылы жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар серіктестікдеп табылады.
Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіленгенмөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестікдеп аталады.
Жарғылық қоры акциялардың нақты құнына тең белгілі бір санына бөлінген серіктестік акционерлік қоғам деп аталады, және ашық және жабық түрде болады. Қатысушылары өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз бөліп бере алатын акционерлік қоғамашық акционерлік қоғам болып табылады. Ашық акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге және оларды заңдармен белгіленген жағдайларда еркін сатуға құқылы.
Акцияларды тек өз құрылтайшылары немесе алдын ала белгіленген өзге адамдар арсында таратылатын акционерлік қоғам жабық акционерлік қоғам болып табылады. Жабық акционерлік қоғамның өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге не оларды сатып алуға өзгеше түрде адамдардың шектеусіз тобына ұсынуға құқығы жоқ.
Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олрадың өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің мүліктік үлестерін біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив деп танылады.
Кәсіпкерліктің ұжымдық - экономикалық формалары.
1. Концерн - көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.
2. Ассоциация - экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми - техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
3. Консорциум - бұл ірі финанс операцияларын істеу үшін (мысалы, өте ірі жобаға инвестиция) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
4. Синдикат - бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
5. Картель - тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандардын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
6. Қаржы-өнеркәсіп тобы - банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.
Нарықтық экономиканың негізгі экономикалық буыны болып кәсіпорын (фирма) табылады. Кәсіпорын (фирма) дегеніміз - бұл пайда табу мақсатымен өндіріс факторларын қолданып шаруашылықта еркіндік алған экономикалық субъект. Ұйымдастыру формасына байланысты кәсіпорындар әртүрлі формаларға бөлінеді, олардың ішінде ең бастылары: жеке бизнес, серіктестік, акционерлік қоғам.
Кесте 2.
Кәсіпорындардың негізгі формалары
Формалар
Артықшылықтары
Кемшіліктері
Жеке шаруашылық -бизнем, иесі бір адам.
oo Іс әрекеттің еркінділігі,
oo тәуелсіздік,
oo барлық пайдаға ие болу
oo Мүліктік жауапке-ршіліктің шексіздігі,
oo несие алу мүмкін-шілігінің шектеулілігі.
Серіктестік дегеніміз -бірнеше адамның немесе заңды тұлғалардың бірлесіп шаруашылық жүргізу үшін ұйымдас-тырылған фирма:
oo жауапкершілігі шектеулі,
oo толық жауапкер-шілікті,
oo жауапкершілігі аралас серіктестік.
oo Ұйымдастырудің қарапайымдылығы,
oo қосымша қаржы, құралдардың тарту жеңіл,
oo мамандандырылу-дың деңгейі жоғары,
oo өндіріс көлемін кеңейту мүмкін-шілігі мол.
oo әр бір құрылтайшы-ның мүліктік жауапкершілігі,
oo серіктес мүдделері-нің бір бірімен сай келмеуі,
oo құрылтайшылар үлесін анықтау қиыншылығы,
oo бір құрылтайшының кетуінен серіктестіктің жабылу мүмкіншілігі.
Акционерлік қоғам- акция шығару арқылы орталықталынған капиталға негізделген фирма: ашық және жабық.
oo Бағалы қағаздарды сату арқылы капитал тартудың шексіз мүмкіншілігі,
oo фирманың іс-әрекет шаруашылық жүргізудегі тұрақтылығы (бір акционердің кетуінен фирма жабыла қаймайды.)
oo Басқарудың және ұйымдастырудың тым күрделілігі,
oo акционерлердің басқаруға қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі,
oo кәсіби кұпияның ашылу мүмкіндігі.
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік, мемлекеттік кәсіпорындар түрде болуы мүмкін. Нарықтық экономика жағдайында формалар бизнес-жоспар жасайды. Өндірістің мақсаттарын анықтау және оларды орындау шараларын белгілеу үшін бизнес жоспарды жасау - жалпы қолданатын құрал. Бизнес-жоспар инвестицияның қажеттілігін дәлелдеу үшін қолданатын фирманың негізгі құжаты болып табылады және ол 3-5 жылға жасалады.
Кәсіпкерлік ісінің Қазақстандағы қазіргі түрлері
Қазір Қазақстанда мынадай ұжымдық - праволық формалары кәсіпкерліктер құрылуда.
1. Шаруашылық серіктестік - толық серіктістік. Олардың мүшелері өзара кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайданы қосып сонан салық төлейді.
2. Командиттік серіктестік. Барлық серіктестік мүшелері серіктестік атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.
3. Жауапкершілігі шектелген серіктестік. Оның мүшелері қоғамның міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің үлестерімен жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам қоғам міндеттемелеріне өздерінің заттарымен жауап береді.
5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
6. Өндірістік кооперативтер - ерікті түрде біріккен қоғамдар.
7. Унитарлы кәсіпорын - коммерциялық мекеме, меншіктік правосы (құқұғы) жоқ. Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Унитарлық кәсіпорын тек мемлекеттік немесе муниципалдық болады. Унитарлы кәсіпорын федералдық қазына кәсіпорны болып есептеледі.
Төменгі кестеге баса көңіл аударып көрсеңіз және кәсіпкерлікпен айналасуға ойыңыз болса, барлық жоспарды осыдан бастаған жөн болады.
Нарықтық экономика еркін кәсіпкерлікті қолдайды.
Кәсіпкерлік іс әрекеттің ерекшеліктері: тәуекел; белсенділік; тәуелсіздік; тапқырлық; жауапкершілік; белсенді түрде іздену.
Кәсіпкерлікті іс-әрекеттің мәніне байланысты төмендегі түрлерге жіктеуге болады:
oo өндірістік - тауар, қызмет өндіру процесін жүзеге асырумен байланысты;
oo коммерциялық - өндіріспен байланыста емес тауарлар мен қызметтерді сату және сатып алу операциялары арқылы жүзеге асады;
oo каржылық - бұл коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі бірақ айналым объектісіне ақша ,валюта, бағалы қағаздар жатады;
oo делдалдық - сатушылар мен сатып алушыларды табыстыратын, кездестіретін, келістіретін байланыс түрінде жүзеге асады;
oo сақтандыру - кәсіпкерліктің ерекше формасы оның мағынасы: әсіпкер сақтандыру жарнасын алып, оны кауіпсіздендірілген жағдайда ғана қайтарады;
Фирма көлеміне байланысты: шағын, орта және ірі бизнес болып бөлінеді.
Шағын және орта кәсіпкерліктің артықшылықтары:
Кезкелген жағдайларда өзгерістерге жеңіл бейімделеді.
Тұтыну сұраныстың өзгеруіне тең жауап береді.
1. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлері
Кәсіпкерлік пәні бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен мазмұны, теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастырудың қажеттілігі ... ... ... ...
1.2 Кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы рөлі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлері ... ... ... ... ..
2.1 Қазақстандағы кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ..
3 Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту мәселелері және оны шешуге бағытталған іс-шараларды жүзеге асыру механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты кәсіпкерліктің даму мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
5
5
11
15
15
20
24
24
27
37
39
Кіріспе
Нарықтық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес кәсіпкерлік қоғам өмірінің неғұрлым маңызды: экономикалық әлеуметтік және саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Курстық жұмысының өзектілігі солкәсіпкерлікті дамыту мәселелері әрқашанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің басым міндеттері санатына жатқызылып келді. Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Кәсіпкерлік өркениетті елдерде әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне айналуда. Кәсіпкерлік субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев ... Еңбек етуші халықтың 60 %-ы шағын және орта бизнесте жұмыс істеген кезде Қазақстан тұрақтылыққа қол жеткізетін болады..., - деп айтқандай аймақтық кәсіпкерлікті дамыту еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының күре тамыры. [1]
Экономиканың бұл секторын қолдауға ҚР Үкіметі тарапынан республика экономикасы дамуының әр кезеңіне сай тиісті іс-шаралар, солардың ішінде салалық ауыртпалықты күрт төмендету, тексеру өткізуге мароторий жариялау, жеңілдікпен қаржыландыруды ұсыну шаралары жүзеге асырылып отырды. Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында аймақтық кәсіпкерлікке қолдау шараларын ерекше атап өту қажет.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлі мен маңызызына тоқталу, кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік озық тəжірибелеріне шолу жасау, кәсіпкерліктің қазіргі даму тенденцияларын, механизмдері мен әдістерін кешенді талдау, Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық кәсіпкерліктің даму мәселелеріне тоқталу, аймақтық кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмін қарастыру сияқты мәселелер.
Жұмыстың мақсаты - кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлеріне тоқталу сонымен қатар,кәсіпкерлікті дамыту мәселелерін қазіргі стратегиялық басымдықтарға сәйкес жүзеге асыру механизмдері мен әдістерін талдау болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылған:
- кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік-экономикалықдамуындағы рөлі мен маңызын анықтау;
- кәсіпкерліктің қазіргі даму тенденцияларын, механизмдері мен әдістерін кешенді талдау;
- Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық кәсіпкерліктің даму мәселелеріне тоқталу;
- кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмін қарастыру;
- кәсіпкерлікті дамытуға арналған әлеуетті басымдықтарға тоқталу.
Зерттелу объектісі - Қазақстандағы кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлері.
Тақырыптың зерттелу деңгейі - курстық жұмыс Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектеріне сүйене отырып жазылды. Ел басы өз еңбектерінде кәсіпкерлікті дамытудың стратегиялық маңыздылығын ерекше айтып жүр. Қазақстан - 2030, Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан, Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін, Дағдарыстан дамуға, Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты еңбектерінде Қазақстанда аймақтық кәсіпкерліктің болашақтағы дамуының негізгі бағыттарын айқындап берді.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздері, курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері, Қазақстан халқына жолдаулары, Қазақстан-2030 стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы, Даму-Аймақтар, Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламалары мен олардың аймақтарда жүзеге асырылу барысы жөніндегі есептер, Қазақстан Республикасының заңдары мен құқықтық актілері, Қазақстан даму институтының зерттеу нәтижелері мен мәліметтері, зерттеу тақырыбына байланысты Қазақстандық және шетелдік авторлардың іргелі ғылыми еңбектері, әр түрлі мерзімдік басылымдар мен арнайы әдебиеттер пайдаланылып, оларға талдау жасалынды. Сондай-ақ, жұмыста Даму-Аймақтар, Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламалары және индустрияландырудың 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламасы қолданылды.
Жұмыс құрылымыкурстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен мазмұны, теориялық негізі
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі және оның даму эволюциясы
Экономикалық әдебиеттерде пайда түрінде табыс әкелетін кез-келген қызмет түрі ретінде бизнес (ағылшынша business) түсінігінің трактовкасы кеңінен таралды. Бірақ басқа да пікірлер бар. Мысалы, бірқатар зерттеушілер бизнес сөзі (busy - бос емес деген формадан) уақыт өте келе мағынасы әртүрлі болған: кәсіп, іс, кәсіпкерлік, іскерлік орта, компаниялар, еңбекақы көзі сияқты американдықтарың сөзінен шыққан деп санайды. Көріп отырғанымыздай, әңгіме күрделі және санқырлы категория туралы болып отыр, сондықтан оны талқылау белгілі бір шектеулерді талап етеді.
Ал бизнес ұғымын ең алғаш XVIII ғасырдың басында ағылшын экономисті Ричард Контильон (1680-1734ж.ж.) енгізген. Ол кәсіпкер деп нарық жағдайында әрекет жасайтын адамды айтқан. [2]
Егер бизнес терминнің эволюциясының қалай қалыптасқан қарастыратын болсақ; 1723ж. Парижде басылып шыққан Коммерцияның жалпылай сөздігінде ең алғаш кәсіпкер ұғымы, яғни объектіні өндіру немесе құруда өзіне міндеттеме алатын адам пайда болған.
Кесте 1.
Кәсіпкер ұғымының эволюциясы
Жыл
Автор
Түсінік
1725ж.
Р. Кантильон:
кәсіпкер - ол нарық жағдайында тәуекел етуімен байланысты іс-әрекеттер жиынтығын жүзеге асыратын адам
1776ж.
А Смит
бизнес - кәсіпорының меншік иесі
1797ж
К. Бодо
кәсіпкер - ол белгілі бір жүзеге асырылатын іске жауапкершілігі бар адам
1803ж.
Ж.Б. Сэй
бизнес- екі өндіріс факторлары еңбек пен капиталдық тәуекел жағдайындағы шағармашылық үйлесуі;
1876ж.
Ф. Уокер
кәсіпкер - ол өзінің ұйымдастырушылық қабілеттілігімен пайда табатын адам
1934ж.
И. Шумпетер
кәсіпкер- инновациялардың көзі және дамудың қозғаушы күші, новаторлар
1964ж
П.Друкер
кәсіпкер- белгілі бір мүмкіндіктерден мейілінше көп пайда түсіретін адам
1975ж.
А. Шапиро
кәсіпкер - ол әлеуметтік - экономикалық механизмдерді ұйымдастырушы
Кең мағынада категорилық талдау (грекше kategoria - айту, белгі) - бұл нақты шындықты тану тәсілі, атап айтқанда, зерттелетін объектілердің әртүрлі жақтарын туындататын нақты-ғылыми категориялар түріндегі элементтері бар бизнестің экономикалық қызметін тану тәсілі.
Қазіргі түсінікте бизнес іскер адамдардың, кәсіпорындардың және ұйымдардың табиғи игіліктерді шығару, өнімдер өндіру мен сату, қызметтер көрсету жөніндегі коммерциялық ісі болып табылады. Басқаша айтқанда, бизнес - бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің пайда табу немесе қандай-да бір материалдық пайда алу мақсатындағы ісі және басқа қызмет түрі.
Табыс немесе материалдық пайда әкелмейтін әрекет немесе басқа да қызмет хобби, мейірімділік қызметтер, көмек көрсету, материалдық және ақшалай қаржыларды сыйға тарту және беру, жай уақыт өткізу ретінде қабылдануы мүмкін.
Бизнес ұғымымен кәсіпкерлік түсінігі тығыз байланысты. Көп жағдайда оларды синонимдер ретінде қолданады, бірақ ол дұрыс емес, өйткені бұл ұғымдардың мазмұнының көптеген айырмашылықтары бар. Кәсіпкерлік жаңа өнім түрлерін, жұмыстар мен қызметтерді жасау және игеру үшін мүмкіндіктер іздеу мен жүзеге асыруға, тәуекелге байланысты жаңашыл, творчестволық және ынталы шаруашылық қызмет деп түсіндіріледі. Барлық жаңаны іздейтін, басқалар жасамаған немесе басқаша жасайтын іскер адамдар кәсіпкерлер болып саналады.
Шығармашылық, іздену және қызметтің жаңа тиімді бағыттарын жүзеге асыру - міне осы негізгі белгілер кәсіпкерліктің бизнестен айырмашылығы. Ал бизнес термині болса, жалғыз мақсаты табыс табу немесе материалдық пайда алу болып табылатын кез-келген үздіксіз немесе кәдімгі қызметті анықтау үшін қолданылады. Дегенмен, бұл жағдайлар кәсіпкерлік негізінде іске асырылатын бизнес тәрізді жеткілікті түрде кеңінен таралған жағдайды шектемейді, керісінше, көздеген мақсаттарға тез жету, ірі жетістіктер мен жоғары табысты көздейді. [3]
Категориялық талдау бизнес түсінігі кәсіпкерлік түсінігінен тек мазмұны жағынан ғана емес, сондай-ақ қатысушылардың құрамы бойынша да кең екендігін көрсетеді. ¤йткені ол нарықтық экономиканың барлық қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және бизнесмендердің ғана емес, сол сияқты тұтынушылардың да, серіктестердің де, жалдамалы жұмысшылардың да, мемлекеттік, шаруашылық, әлеуметтік және басқа да құрылымдардың да әрекетін қамтиды. Бизнесті категориялық талдаудың негізгі мақсаты қоршаған ортаны жан-жақты зерттеу, экономикалық әлеуетті бағалау және оның барлық қатысушыларының қызметінің тиімділгін арттыру мүмкіндіктерін көрсету болып табылады. Мұнда бизнесті танып-білудің капитал, жер, өндіріс құралдары, табыс, шығындар, қуаттылық,өнімділік, тиімділік, модель, фактор, көрсеткіш, ақша ағыны, тәуекел, инвестициялар, қаржылар, пайыз, ставка, девередж, опцион, дисконт және т.б маңызды категориялар қолданылады.
Өз ісін әр түрлі ұйымдық нысандарда, жеке және кіші кәсіпорындардан бастап трансұлттық корпорациялар, компаниялар мен қауымдастықтар түрінде кез-келген адам, топ, ұжым және басқа да адамдардың бірлестіктері бастай алады. Олардың жалпы ұмтылысы - бұл бизнестің барлық қатысушыларының лайықты өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететіндей табыстар, материалдық игіліктер мен басқа да пайдалар алу.
Бизнестің мақсаты оның сипатына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Категориялық талдау олардың ішіндегі ең маңыздыларын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді, атап айтқанда:
* тұрақты табыстар мен материалдық игіліктер алу;
* бизнесті дамыту үшін капитал жинау;
* бизнеске қатысушылардың жеке мүдделерін ескере отырып, қоғамның қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандырудың резервтерін іздестіру;
* ықпал ету өрісін кеңейту және нарықтағы озық позицияларды иелену;
* өнімдерді өндіру мен сатудың, жұмыстар мен қызметтердің оңтайлы жағдайларын жасау;
* бизнеске қатысушылардың мүдделерін сақтау және қажеттіліктерін қанағаттандыру;
* бизнеске қатысушылардың қабілеттерін көрсетуге ықпал ету;
* әлеуметтік-экономикалық қызметтің әр түрлі сфераларында табысқа жету;
* бизнес проблемаларын шешуде творчестволық тәсілдерді дамыту;
* тұрақты түрде пайда, табыс және материалдық игіліктер алуға деген үмітті арттыру.
Бизнестің нақты мақсаттарына сүйене отырып, оның міндеттері қойылады және оның жағдайын кешенді талдау мен экономикалық бақылау әдістері анықталады. Еркін кәсіпкерлік экономикасы түбегейлі оң өзгерістерге ұшырағанын да ескеру қажет. Объективті бақылаусыз, функционалдық-құндық талдаусыз және шаруашылық қызметтің барлық шығындары мен нәтижелерін өлшемей, бәсекелестік пен конъюнктура деңгейін, сұраныс, ұсыныс және баға арақатынасын ескере отырып нарық механизмдерін қолданусыз тиімді бизнес туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз. [3]
Әр түрлі бөліктер мен элементтерден тұратын экономикалық жүйе ретіндегі бизнесті бақылауды кешенді тұрғыдан қарастырудың маңызы ерекше. Мұнда шаруашылық субъектілері қызметінің экономикалық, құқықтық, саяси, әлеуметтік-мәдени, географиялық, технологиялық, нарықтық және салалық жағдайларын қоса бизнестің макро-, мезо-, микроорталарының жағдайын арнаулы талдауға ерекше көңіл бөлу керек. Бизнес жүйесі деп экономикалық қызметтің жұмыс істеуінің жалпы тәртібіне әрқайсысы өз үлестерін қосатын, өзара байланысты бөліктер мен элементтерден тұратын белгілі бір тұтастықты айтамыз. Кешенді талдау мен экономикалық бақылау объектісі ретінде бизнес шаруашылық субъектілерінің іскерлік байланыстарының күрделі желісін білдіреді. Бизнес жүйесіне әлемдік шаруашылықтың әр түрлі элементтері мен оның инфрақұрылымы, жекелеген салалар, аймақтар мен ұдайы өндіріс процестері, менеджмент, маркетинг, қаржы және шаруашылық субъектілерінің іскерлік қарым-қатынастарының әр түрлі аспектілері кіруі мүмкін.
Сонымен бір мезгілде бизнес оның белгілі бір қатысушыларының экономикалық қатынастарының жиынтығы ретінде көрінеді. Қазіргі бизнестің қатысушыларын 4 ірілендірілген топқа бөлуге болады5:
1. Кәсіпкерлер - бұл өнімдерді өндіру мен сату, қызметтер көрсету жөніндегі өзінің ынталы әрекетін жүзеге асыратын тұлғалар. ¤зінің қызметі барысында олар басқа шаруашылық субъектілермен іскерлік қарым-қатынасқа түседі. Нәтижесінде үш негізгі компонент: өнім өндіру, сауда (коммерция) және коммерциялық кәсіпкерлік кіретін кәсіпкерлік бизнес сферасы қалыптасады.
2. Кәсіпкерлер ұсынатын өнімді жеке және ұжымдық тұтынушылар. Бизнестің осы тобының қатысушыларының мүдделері өзара пайдалылық негізінде өнімді өндірушілермен және сатушылармен қарым-қатынастарын реттеу барысында тауарлар мен қызметтерді сатып алу арқылы жүзеге асырылады.
3. Іскерлік мүдделері орындаған жұмыстарының нәтижесінде алынатын жеке табыстары арқылы жүзеге асырылатын жалдамалы персонал мен олардың кәсіби одақтары. Бұл топтың қатысушылары еңбек бизнесінің сферасын құрайды.
4. Іскерлік келісімдердің тікелей қатысушылары болғандағы мемлекеттік органдар, мекемелер мен ұйымдар. Олардың мүдделері тұтас мемлекеттің, сондай-ақ оның барлық азаматтарының қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жалпымемлекеттік ғылыми-техникалық, өндірістік, әлеуметтік және басқа да бағдарламаларды жүзеге асыру арқылы көрінеді. Бұл топ мемлекеттік бизнес сферасын құрайды.
Материалдық өндіріс пен әлеуметтік сфераны қоса, адамдар өмірінің әр түрлі жақтары бизнес объектісі болуы мүмкін. Қызмет сферасына байланысты, ең алдымен, өндірістік, коммерциялық және қаржылық бизнес түрлерін ажыратады. Олар бизнестің жеке түрі бола отырып, өзара байланысты болуы және бірін-бірі толықтыруы мүмкін.
Бизнестің кез-келген түрінің қалыпты жұмыс істеуі үшін сәйкес инфрақұрылым қажет. Бизнес инфрақұрылымы - бұл шаруашылық субъектілерінің әр түрлі іскерлік қатынастарын тұтас байланыстыратын, ұйымдық-құқықтық нысандардың жиынтығы. [4]
Бизнес инфрақұрылымының маңызды элементтері:
* информациялық жүйелер, технологиялар мен басқа да коммуникация құралдары;
* қаржы-несие жүйесі, банкілер мен қор биржалары;
* инвестициялық және зейнетақы қорлары, сақтандыру және трасттық компаниялар;
* сауда-делдалдық ұйымдар, тауарлық- шикізаттық биржалар, жәрмеңкелер, көрмелер мен аукциондар;
* салық, кеден, бақылау және бизнесті мемлекеттік реттеудің басқа да органдары;
* аудиторлық, консалтингтік, жарнамалық және ақпараттық ұйымдар және бұқаралық ақпарат құралдары;
* бизнеске қатысты қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар
Бизнестің көптеген функцияларының ішінде өндірістік функциясының орыны ерекше. Өнім өндірілмесе сатылатын ештеңе болмас еді, бәсекелестік деңгейін, нарық конъюнктурасын зерттеудің қажеті болмас еді. Нақ осы өндіріс процесінде жекелеген элементтерді біріктіру жүргізіледі: капитал, жалдамалы жұмысшылардың еңбегі, табиғат ресурстары, еңбек құралдары және маңыздылығы еш кем емес төртінші фактор - кәсіпкерлердің жасаушы қызметі мен өндірісті ұйымдастырушылар. Ең жоғары нәтижелерге жету, жоғары табыстар мен басқа да материалдық игіліктерге ие болу мақсатында ұдайы өндіріс процесінің барлық кезеңдері оңтайлы тәртіпте жүргізілуі тиіс.
Бизнестің қазіргі нарықтық тұжырымдамасы бұрынғысынан барынша тезірек жоғары пайда алуға бағытталғандығымен емес, аз көлемдегі табыс жағдайындағы ұзақ мерзімді рентабелділік пен тұрақтылыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Қолайлы бәсекелестік деңгейі мен нарық конъюнктурасын баға маркетингі, жеке бизнесті мемлекеттік реттеу мен ынталандыру көмегімен үйлестіру оның әлеуметтік мәртебесі мен этикалық деңгейінің өсуіне алып келеді.
Осының барлығы экономиканың даму тенденциясын, сәйкес табыстарды, материалдық және рухани игіліктерді алуда әділдік қағидалары мен мүмкіндіктер теңдігінің сақталуын, бизнестің барлық қатысушыларының тұтастығы мен демократиялық еркіндік алуын жағымды сипаттайды.
Әлемдік экономиканың даму тенденциясын және осы кезеңдегі артықшылықты факторлардың жиынтығының әсерін айқындай отырып, ғалымдар мен маман-тәжірибешілер өздерінің бизнеске деген көзқарастарын қайта қарайды, оның жаңа тұжырымдамаларын жасайды. Мұнда нарықтық экономикалы индустриалдық дамыған елдердегі бизнесті ұйымдастырудың түрлері, нысандары мен озық тәжірибелері сыни тұрғыдан талданады. Мысалға, қазіргі уақытта АҚШ-та, Ұлыбритания мен Германияда бос уақыттың артуы, ішкіфирмалық жоспарлау, ғаламдану және бизнестің дамуының халықаралық аспектілері сияқты факторларға басымдылықпен назар аударылуда.
Әр елдің экономикалық дамуының әр түрлі кезеңдерінде бизнестің жағдайына әсерін тигізетін белгілі бір факторлардың маңызы зор. Қазіргі уақытта жаңа технология мен өнім түрлерін жасауға, ұдайы өндіріс процесінің тиімділігін арттыруға, фирмалардың, елдер мен аймақтардың арасындағы шаруашылық байланыстарды оңтайландыру негізінде бизнесті ғаламдандыруға ерекше көңіл бөлінуде.
Бизнесті кеңейту жағдайларын қарастырғанда ұдайы өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде ұтымды қолданылуы тиіс табиғат, еңбек және материалдық ресурстар сияқты факторлар бірінші кезекті маңызға ие.
Нақ осы арада өндірісті ұйымдастырушылардың, бизнестің барлық қатысушыларының: кәсіпкерлердің, жалдамалы персоналдың, қаржы-несие және нарықтық экономиканың басқа сфералары жұмысшыларының ынталылығы мен жетіктілігі көрінуі тиіс.
Бизнес позициясының қалыптасуы мен нығаюына мемлекеттік реттеу, монополия мен инфляцияның әсерін төмендету, қоғам мен оның ұйымдық-институционалдық құрылымдары тарапынан кәсіпекрлікті қолдау сияқты нарықтық емес факторлар да өзіндік ролін атқаруы қажет. Бизнеске қатысушылар өз ісінің тұрақтылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін экономика мен саясаттағы болжауға болмайтын құбылыстарға уақытында және барабар (адекватты) жауап қайтаруды үйренуі тиіс. [5]
Шағын және орта кәсіпорындар - экономиканың негізі, өйткені кәсіпкерлер нарық конъюктурасының өзгеруіне жедел жауап береді, өз қорларын, тұрып қалған күштері мен адамдарын жұмылдырады. Сондықтан, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау Қазақстан экономикасының қазіргі кезеңінде тұрақтандыруға әсер етеді. Шағын және орта бизнеске мемлекеттік көмек көрсету Қазақстан Республикасының Президенті жарлығына да және өкіметтік құжаттарда көрсетілгендей, экономика реформасы бағытында маңызы зор. Бәсекелестің дамуына әсер етіп, қызмет және тауармен тұтынушы нарығын толтырып, жаңа жұмыс орындарын құруға, кәсіпкерлер мен меншік иелерінің кең топтарының дамуына әсер етті.
Шағын бизнес түріндегі кәсіпкерлік біздің елімізде зор болашаққа ие болуы тиіс. Осыған байланысты, барлық деңгейдегі мемлекеттік құрылымдарға әлі де бизнес кең тыныс алу үшін және мемлекеттегі тұрақтылықтың негізі болуы үшін көп істер атқаруы қажет болып отыр.
Қазақстанның экономикасының қор негізін нарық қатынасына өткенге дейінгі кезеңде ірі, алып өнеркәсіпті құрады және шағын және орта бизнеске мемлекет көңіл бөлмеді. Бірақ, жоспарлы экономиканы трансформациялау кезеңінде шағын және орта бизнес мемлекеттің стратегиялық дамуын таратуда негізгі аспап болып табылады. Мемлекет деңгейіндегі нарықты экономикаға өткен елдерде шағын және орта бизнеске өту және оны дамыту жүздеген жылдарға созылды. Қазақстанда экономиканың осы секторы санаулы жылдарда дамыды. Шағын және орта бизнесті қолдау және дамыту бағытындағы мемлекеттік бағдарламаның Қазақстанда шағын және орта бизнестің дамуы мен құрылымдарының негізін қалады және осы қайтымсыз процесстер тенденциясын жасады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің шетелдік тəжірибесі кəсіпкерліктің экономикада аса маңызды міндеттерді орындап отырғанын көрсетіп отыр. Жапон экономикасы екінші дүниежүзілік соғысынан кейін шағын жəне орта кəсіпорындардың арқасында жылдам қалпына келді, сөйтіп жапондық экономикалық ғажайып орын алды. Өткен ғасырдың 70-ші жылдары тіпті мынадай формула танымал болатын: Шағын нəрсе тамаша!. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасының мəліметтері бойынша əлемдік экономикада шағын кəсіпорындардың саны барлық кəсіпорындардың жалпы санының 95%-нан асады. Олардың үлесі əрекеттегілерінің 60%-нан астам бөлігін құрайды, ал олардың ЖІӨ-дегі үлесі 50%-ға дейін жетеді. Бұл орташа əлемдік көрсеткіштер.
Ал Жапонияда мысалы, шағын жəне орта кəсіпкерліктің үлесі компаниялардың жалпы санының 99,6%-ын, ЖІӨ-нің 55%-ын жəне өнеркəсіпте қызмет ететіндер санының 80%-ын құрайды. АҚШ-та - ЖІӨ-нің 50%-дан артық бөлігі, инновациялардың жартысынан астам бөлігі, ұлттық жұмыс күшінің 23 артық бөлігі шағын кəсіпкерлікте еңбек етеді. Бүгінде Қазақстанда еңбекке жарамды белсенді тұрғындардың əрбір бесіншісі шағын жəне орта бизнесте еңбек етуде. Олардың шамамен алғанда тең жартысы - жеке кəсіпкерлер. Ал барлық тіркелген кəсіпорындар мен кəсіпкерлердің 90% артық бөлігі шағын жəне орта бизнес секторына тиесілі болып келеді.
Біздің еліміз үшін абзал міндеттің бірі - шағын бизнесті дамыту. Шағын бизнес жұмыссыздықтың төмендеуіне, нарықты отандық тауарлармен жəне қызметтермен толықтыруға мүмкіндік тұғызады, бəсекелестік ортаны қалыптастырады, ЖІӨ-ге жəне ел бюджетіне əсер етеді. Ең бастысы, шағын бизнес қоғамның тұрақтылық негізі ретінде ортаншы классты құруға платформа болып табылады.
1.2 Кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы рөлі мен маңызы
Кәсіпкерлікті дамыту мәселелері әрқашанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің басым міндеттері санатына жатқызылып келді. Экономиканың бұл секторын қолдауға ҚР Үкіметі тарапынан республика экономикасы дамуының әр кезеңіне сай тиісті іс-шаралар, солардың ішінде салалық ауыртпалықты күрт төмендету, тексеру өткізуге мароторий жариялау, жеңілдікпен қаржыландыруды ұсыну шаралары жүзеге асырылып отырды. Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында аймақтық кәсіпкерлікке қолдау шараларын ерекше атап өту қажет.
Жалпы аймақтық кәсіпкерлік - - микродеңгейде нақты әлеуметтік-экокномикалық ортада іске асады және осы ортамен үнемі санасады, өйткені өзі осы ортадан шыққан. Аймақтық кәсіпкерлік осы орта өнімі болып табылады. Аймақтық кәсіпкерлік - бұл экономикалық белсенділіктің ерекше түрі. Ол өзіндік бастамашылыққа, жауапкершілікке негізделген инновациялық кәсіпкерлік идея. Экономикалық белсенділік - қоғамдық өндіріске жеке адамның қатысу нысанын және өзінің, жанұя мүшелерінің өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қаражат табу тәсілі. Жеке адамның қоғамдық өндіріске қатысуының бұл нысаны функционалды міндеттеме немесе олардың комбинациясы болады.
Аймақтық кәсіпкерлік жаңа тауарды өндіру болсын, қызметті басқа профильге ауыстыру және жаңа кәсіпорын ашу болсын инновациалық мезеттің болуын талап етеді. Өндірісті басқарудың жаңа жүйесі, өндірісті ұйымдастырудың жаңа тәсілін және жаңа технологияны енгізу - бұлардың барлығы инновациялық мезет болып есептеледі.
Аймақтық денгейде шағын кәсіпкерлік жөніндегі саясат аймақтың әлеуметтік-экономикалық саясатын қалыптастырумен жүзеге асыру кезеңдерінің жалпы жүйесімен ұштасуға тиіс. Бұл жерде: [6]
- аймақтықтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының концепциясы мен бағдарламасын әзірлеу (оларда шағын кәсіпкерліктің орны мен рөлі белгіленеді және шағын кәсіпкерлікке өізндік аймақтық тапсырыс қалыптастырылады).
- аймақта шағын кәсіпкерлікті басқару мен реттеудің ұйымдық құрылысының жүйесін жасау;
- шағын кәсіпорындарды дамытудың бизнес-жоспарларымен бағдарламаларын қалыптастыру көзделген.
Аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасын жүзеге асыру аймақта кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік стратегиясын жасауға мүмкіндік береді, бұл жағдайда ел аумағында кешенді шаруашылық қалыптастыру процесте аумақты мамандандырудың тереңдетуін және интиграциялық байланыстардың қалпына келтіруін ескеру керек.
Тіркелген жалпы шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісі санындағы белсенді ШОКС үлесі 2005-2009 жылдары 68-69% деңгейде болып келді. Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы тіркелген ШОКС үлесі 2005 жылғы 92%-дан 2009 жылғы 93%-ға дейін 1 пайыздық тармаққа өсті.
Тіркелген қожалық етуші субъектілер саны
Тіркелген ШОКС саны
Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы тіркелген ШОКС үлесі
Мың бірлік
Сурет 1. Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы тіркелген шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің үлесі
Белсенді шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің ұйымдық - құқықтық тұрғыдағы құрылымы көрсетіп отырғандай, жеке кəсіпкерлер 2010 жылдың маусым айына шаққанда 324,4 мың субъектіні немесе 57,5%-ды, заңды тұлға болып табылатын шағын бизнес кəсіпорындары 65,3 мың субъектіні немесе 11,6%-ды, заңды тұлға болып табылатын орта бизнес кəсіпорындары 4,1 мың субъектіні немесе 0,7%-ды, шаруа (фермерлік) қожалықтары - 170,1 мың субъектіні немесе 30,2%-ды құрады:
Жеке кәсіпкерлер
Шағын бизнес кәсіпорны
Шаруа (фермерлік) шаруашылық
Орта бизнес кәсіпорны
Сурет 2. Белсенді шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің ұйымдық-құқықтық тұрғыдағы құрылымы
2010 жылғы маусым бойынша аймақтық тұрғыдағы белсенді шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісіне жасалған шолу шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің басым көпшілігі Оңтүстік Қазақстан облысында (113 мың), Алматы облысында (97 мың) жəне Шығыс Қазақстан облысында (56 мың) жұмыс істейтінін көрсетеді. Ең төменгі көрсеткіш Қызылорда (11 мың), Атырау (13 мың), Маңғыстау (13 мың) жəне Батыс Қазақстан (16 мың) облыстарына тиесілі. [6]
Мың бірлік
Оңтүстік Қазақстан обл.
Алматы обл.
Шығыс Қазақстан обл.
Алматы қ.
Қарағанды обл.
Жамбыл обл.
Қостанай обл.
Ақмола обл.
Астана қ.
Павлодар обл.
Ақтөбе обл.
Солтүстік Қазақстан обл.
Батыс Қазақстан обл.
Маңғыстау обл.
Атырау обл.
Қызылорда обл.
Сурет 3. Аймақтық тұрғыдағы белсенді ШОК
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігігің деректері бойынша 2010 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша республикадағы ШОК субъектілерінің тіркелген саны 905660 бірлікті 24,2,1%), 493864 дара кәсіпкерлер (54,6%) және 192419 - шаруа (фермер) қожалықтарының (21,2%).
ШОК белсенді субъектілерінің саны өткен жылғы тиісті күнге пайызбен салыстырғанда 1,1% өсті және 627779 бірлікті құрады, оның ішінде 65527 - шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (10,4% жалпы саннан) және 8876 орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (1,4%), 383278 дара кәсіпкерлер (61,1%) және 170098 - шаруа (фермер) қожалықтарының (27,1%).
Белсенді жұмыс істейтін шаруа (фермер) қожалықтарының едәуір бөлігі Оңтүстік Қазақстан - 58821 (34,6%), Алматы - 49011 (28,8%), Шығыс Қазақстан - 15399 (9,1%) және Жамбыл - 15386 (9,0%) облыстарында белгіленген.
Республиканың барлық аймақтарында ШОК белсенді субъектілерінің саны өскені байқалды. Мысалы, Алматы қаласы - 1,8% және Астана қаласы - 1,3%, Ақмола облысында - 0,3%, Маңғыстау облысында - 1,3%, Ақтөбе облысында - 0,7%, Оңтүстік облысында - 1,4%, Батыс-Қазақстан облысында - 0,5%, Алматы облысында - 1,7%, Солтүстік облысында - 0,5%, Жамбыл облысында - 0,3%, Шығыс-Қазақстан облысында - 0,3%, Қостанай облысында - 1%, Қарағанды облысы - 1,1%, Атырау облысы - 2,5%, Павлодар облысы - 0,6% және Қызылорда облысында - 1%, өсті.
ШОК жұмыспен қамтылғандар саны өткен жылғы тиісті күнге пайызбен салыстырғанда Алматы қаласында - 4,1%, Астана қаласында - 2,7%, Қостанай облысында - 3,1%, Атырау облысында - 4,9%, Ақтөбе облысында - 2,5%, Жамбыл облысында - 2,3%, Қызылорда облысында - 2,1%, Маңғыстау облысында - 3%, Оңтүстік облысында - 3,1%, Павлодар облысы - 0,2%, Солтүстік облысында - 1,9%, Батыс-Қазақстан облысында - 2,2%, Алматы облысында - 2,3%, Ақмола облысында - 1,3%, Қарағанды облысы - 2,6%.
Алайда аймақтарда кәсіпкерлік қызметке қолдау көрсетудің ең алдымен аймақ қажеттерін қамтамасыз етуге бағытталған ұйымдық-шаруашылық, қаржы және құқық жүйесінің әліде құрылмағанын практика көрсетіп отыр. Шағын кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы экономикалық және әлеуметтік орта қалыптастыру мақсатында мыналар көздеу қажет: [6]
-кәсіпкерлік секторға мемлекеттік қолдау ұйымдастыру шараларын әзірлеу мен орындау, соның ішінде салық жеңілдіктері мен банк несиелерін алу,қаржымен қолдау көрсету қорларын ұйымдастыру,материалдық техникалық ресурстарын қамтамасыз ету;
-кәсіпорындарға аудиторлық қызмет көрсету жүйесін әзірлеу мен бақылау;
-муліктік және коммерциялық сақтандыру жүйесін әзірлеу мен бақылау;
-кәсіпкерлікті дамыту проблемалары бойынша қоғамдық бірлестіктермен бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-қимыл.
2 Кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлері
2.1 Қазақстандағы кәсіпкерліктің негізгі формалары мен түрлеріне жалпы сипаттама
Кәсіпкерлік дегеніміз - белгілі бір істі істей білу. Іс істеу - адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік, және іскерлік адамдардың еркін өмір сүру түрі. Кәсіпкерлік - ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі, қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.
Кәсіпкердің көптеген анықтамалары бар. Кәсіпкер дегеніміз:
- бұл тәуекелі мол жағдайларда әрекет етуші адам;
oo істі жоспарлаушы, бақылаушы, ұйымдастырушы, кәсіпорында иемденуші;
oo өзінің ұйымдастырушылық қабілеттері арқасында табыс табушы тұлға;
oo кез-келген мүмкіндікті ұқсатып, барынша мол пайда таба білетін адам.
Сонымен кәсіпкерлік іс-әрекет - бұл кәсіпкерлік қабілеті бар, жігерлі де ынталы адамның ақыл-сана (интелектуалдық) іс-әрекеті.
Кәсіпкерлік қабілеттілік - адамдардың ерекше таланттылығы. Оны түсіну үшін кәсіпкердің төрт функциясын түсіну керек.
1. Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің қозғаушы күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.
2. Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына алады және фирманың (кәсіпорынынның) іс бағытынайқындайды.
3. Кәсіпкер - бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіруді, жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуге аянбай жұмыс істейтін кісі.
4. Кәсіпкер - бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін істелетін істің егжей - тегжейін айқын талдап, қортындысында не болатынын білген жөн (капитализм совет өкіметі емес, ешкім әншейін көмек көрсетпейді). Кәсіпкер тек қана өз уақыты, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің немесе акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.
Кәсіпкерлік қабілет - бұл өндірістің ерекше факторы, ол - өндіріс үрдісіне басқа барлық факторларды бірыңғай жүйеге біріктіруші. Кәсіпкерлік қабілет - шешім қабылдай білу қабілеті мен тәуекел ету қабілеті.
Бизнес дегеніміз - субъектінің нарықтық экономика жағдайларында табыс табуға бағытталған экономикалық іс-әрекеті.Тиімді бизнесті жүзеге асыру үшін экономикалық, әлеуметтік, құқықтық жағдайлар қажет, яғни қолайлы орта қажет.
Экономикалық жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: тауарға сұраныс пен ұсыныстың бар бюолуы, кәсіпкер үшін ақша-қаражаттың, жұмысшы күшінің болуы.
Әлеуметтік жағдайларға сатып алушылардың тауарды иемденуге ықыласы мен мүмкіндігі жатады. Бұл жерде тұтынушылардың табысын, талғамдары мен өмір сүру салтын, демографиялық жағдайды ескеру қажет.
Құқықтық жағдайларға: мемлкеттік қолдау түрлері (жеңілдіктер), салық, несие, кеден жүйесі, заңдар.
Нарықтық экономикасы бар, дамыған елдерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың әртүрлі формалары бар: жекедара шаруашылық, серіктесушілік, корпорация.
Кәсіпкерлік немесе фирма - бұл экономикалық бірлік, ол өздігінен шешім қабылдайды, өндіріс факторларын өнімді дайындау мен оны басқа фирмаларға, шаруашылықтарға және мемлекеттерге сату үшін пайдаланылады, барынша мол пайда табуға ұмтылады.
Жекедара шаруашылықтар - бұл бірі кісінің, меншік иесінің жекедара шешім қабылдауы және барлық іске толығымен жауап беруі. Жекедара шаруашылықтың артықшылығы - меншік иесі-қожайын тарапынан істің жүру барысына толық бақылау болатындығы. ал кемшілігі - капитал мөлшерінің, шамалы болуы, сондай-ақ зияндар, шығындар мен қарыздар үшін меншік иесінің өзі жауап беруге тура келетіндігі.
Серіктесушілік - екі немесе одан да көп кәсіпкердің бірлесе шешім қабылдап және барлық іске бірлесе жауап беретін жағдайда ұйымдастырылған кәсіпкерлік үлгісі. Серіктесушілік іске салынған капиталды ұлғайтуға мүмкіндік береді, алайда жұмыс нәтижесіне деген жауапкершіліктен ешкімді де босатпайды.
Кәсіпркелік іс-әрекет тым жан-жақты. Кәсіпкерлік іс-әрекеттің мынадай түрлерін атауға болады:
oo өндірістік кәсіпкерлік;
oo коммерциялық кәсіпкерлік;
oo қаржылық кәсіпкерлік
oo консалтинг (кеңес беруші).
Өнеркәсіптік кәсіпкерлікті шынайы кәсіпкерліктің жетекші түрі деп айтуға болады. Бұл тұста өндірілетін өнім:
oo тауарлар;
oo қызметтер;
oo жұмыстар;
oo рухани құндылықтар.
Қазақстанда нарықа көшудің алғашқы жылдарында ең көп тарағаны коммерциялық кәсіпкерлік. Бұл тауарлар мен қызметтерді сатып алу мен сату жөніндегі операциялармен және келісімдермен сипатталады.
Кәсіпкерлік іс-әрекеттің айрықша түрі - қаржылық немесе қаржы-несиелік. Оның іс-әрекет өрісі - ақша айналымы, құндылықтармен алмасу.
Кәсіпкерліктің көптеген бағыттары бар. ол ұйымдастырушылық-экономикалық түрлері, меншік иелерінің саны бойынша сараланады.
Кәсіпкерліктің түрлері
1. Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері болады: өндірістік, коммерциалық, финанс және консультациялық.
2. Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.
3. Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің (ұжымның) құрамы болуы керек.
4. Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық - құқықтық және 2) ұжымдық экономикалық.
Ұжымдық - құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктектер - адамдардың бірлетігі, онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді.
Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық қорға салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда өздеріне тиісілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде енгізген салымдар арқылы жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар серіктестікдеп табылады.
Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіленгенмөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестікдеп аталады.
Жарғылық қоры акциялардың нақты құнына тең белгілі бір санына бөлінген серіктестік акционерлік қоғам деп аталады, және ашық және жабық түрде болады. Қатысушылары өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз бөліп бере алатын акционерлік қоғамашық акционерлік қоғам болып табылады. Ашық акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге және оларды заңдармен белгіленген жағдайларда еркін сатуға құқылы.
Акцияларды тек өз құрылтайшылары немесе алдын ала белгіленген өзге адамдар арсында таратылатын акционерлік қоғам жабық акционерлік қоғам болып табылады. Жабық акционерлік қоғамның өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге не оларды сатып алуға өзгеше түрде адамдардың шектеусіз тобына ұсынуға құқығы жоқ.
Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олрадың өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің мүліктік үлестерін біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив деп танылады.
Кәсіпкерліктің ұжымдық - экономикалық формалары.
1. Концерн - көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.
2. Ассоциация - экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми - техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
3. Консорциум - бұл ірі финанс операцияларын істеу үшін (мысалы, өте ірі жобаға инвестиция) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
4. Синдикат - бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
5. Картель - тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандардын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
6. Қаржы-өнеркәсіп тобы - банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.
Нарықтық экономиканың негізгі экономикалық буыны болып кәсіпорын (фирма) табылады. Кәсіпорын (фирма) дегеніміз - бұл пайда табу мақсатымен өндіріс факторларын қолданып шаруашылықта еркіндік алған экономикалық субъект. Ұйымдастыру формасына байланысты кәсіпорындар әртүрлі формаларға бөлінеді, олардың ішінде ең бастылары: жеке бизнес, серіктестік, акционерлік қоғам.
Кесте 2.
Кәсіпорындардың негізгі формалары
Формалар
Артықшылықтары
Кемшіліктері
Жеке шаруашылық -бизнем, иесі бір адам.
oo Іс әрекеттің еркінділігі,
oo тәуелсіздік,
oo барлық пайдаға ие болу
oo Мүліктік жауапке-ршіліктің шексіздігі,
oo несие алу мүмкін-шілігінің шектеулілігі.
Серіктестік дегеніміз -бірнеше адамның немесе заңды тұлғалардың бірлесіп шаруашылық жүргізу үшін ұйымдас-тырылған фирма:
oo жауапкершілігі шектеулі,
oo толық жауапкер-шілікті,
oo жауапкершілігі аралас серіктестік.
oo Ұйымдастырудің қарапайымдылығы,
oo қосымша қаржы, құралдардың тарту жеңіл,
oo мамандандырылу-дың деңгейі жоғары,
oo өндіріс көлемін кеңейту мүмкін-шілігі мол.
oo әр бір құрылтайшы-ның мүліктік жауапкершілігі,
oo серіктес мүдделері-нің бір бірімен сай келмеуі,
oo құрылтайшылар үлесін анықтау қиыншылығы,
oo бір құрылтайшының кетуінен серіктестіктің жабылу мүмкіншілігі.
Акционерлік қоғам- акция шығару арқылы орталықталынған капиталға негізделген фирма: ашық және жабық.
oo Бағалы қағаздарды сату арқылы капитал тартудың шексіз мүмкіншілігі,
oo фирманың іс-әрекет шаруашылық жүргізудегі тұрақтылығы (бір акционердің кетуінен фирма жабыла қаймайды.)
oo Басқарудың және ұйымдастырудың тым күрделілігі,
oo акционерлердің басқаруға қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі,
oo кәсіби кұпияның ашылу мүмкіндігі.
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік, мемлекеттік кәсіпорындар түрде болуы мүмкін. Нарықтық экономика жағдайында формалар бизнес-жоспар жасайды. Өндірістің мақсаттарын анықтау және оларды орындау шараларын белгілеу үшін бизнес жоспарды жасау - жалпы қолданатын құрал. Бизнес-жоспар инвестицияның қажеттілігін дәлелдеу үшін қолданатын фирманың негізгі құжаты болып табылады және ол 3-5 жылға жасалады.
Кәсіпкерлік ісінің Қазақстандағы қазіргі түрлері
Қазір Қазақстанда мынадай ұжымдық - праволық формалары кәсіпкерліктер құрылуда.
1. Шаруашылық серіктестік - толық серіктістік. Олардың мүшелері өзара кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайданы қосып сонан салық төлейді.
2. Командиттік серіктестік. Барлық серіктестік мүшелері серіктестік атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.
3. Жауапкершілігі шектелген серіктестік. Оның мүшелері қоғамның міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің үлестерімен жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам қоғам міндеттемелеріне өздерінің заттарымен жауап береді.
5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
6. Өндірістік кооперативтер - ерікті түрде біріккен қоғамдар.
7. Унитарлы кәсіпорын - коммерциялық мекеме, меншіктік правосы (құқұғы) жоқ. Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Унитарлық кәсіпорын тек мемлекеттік немесе муниципалдық болады. Унитарлы кәсіпорын федералдық қазына кәсіпорны болып есептеледі.
Төменгі кестеге баса көңіл аударып көрсеңіз және кәсіпкерлікпен айналасуға ойыңыз болса, барлық жоспарды осыдан бастаған жөн болады.
Нарықтық экономика еркін кәсіпкерлікті қолдайды.
Кәсіпкерлік іс әрекеттің ерекшеліктері: тәуекел; белсенділік; тәуелсіздік; тапқырлық; жауапкершілік; белсенді түрде іздену.
Кәсіпкерлікті іс-әрекеттің мәніне байланысты төмендегі түрлерге жіктеуге болады:
oo өндірістік - тауар, қызмет өндіру процесін жүзеге асырумен байланысты;
oo коммерциялық - өндіріспен байланыста емес тауарлар мен қызметтерді сату және сатып алу операциялары арқылы жүзеге асады;
oo каржылық - бұл коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі бірақ айналым объектісіне ақша ,валюта, бағалы қағаздар жатады;
oo делдалдық - сатушылар мен сатып алушыларды табыстыратын, кездестіретін, келістіретін байланыс түрінде жүзеге асады;
oo сақтандыру - кәсіпкерліктің ерекше формасы оның мағынасы: әсіпкер сақтандыру жарнасын алып, оны кауіпсіздендірілген жағдайда ғана қайтарады;
Фирма көлеміне байланысты: шағын, орта және ірі бизнес болып бөлінеді.
Шағын және орта кәсіпкерліктің артықшылықтары:
Кезкелген жағдайларда өзгерістерге жеңіл бейімделеді.
Тұтыну сұраныстың өзгеруіне тең жауап береді.
1. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz