Құпия шежіре

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

Кіріспе

Негізгі бөлім:

а) «Құпия шежіре» бөлімдері;

б) «Құпия шежіреден» үзінділер.

Қорытынды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. «Моңғолдың құпия шежіресі», (ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы көшпелілер шежіресі), Алматы, 2009(аударған М. Сұлтанияұлы) .

2. «Шыңғыс хан - әлем сілкіндірушісі», І. Есенберлин, Алматы, 2001.

Алтын денем қалғыса да,

Ардақты елім солмасын.

Бүтін денем қажыса да,

Бүтін елім тозбасын.

Алтын денем шаршаса, шаршасын,

Абзал елім даңқы артсын.

Бүкіл денем қиналса, қиналсын,

Бүкіл елім топтансын.

(Шыңғыс хан)

Адамзат мәдениеті өзінің дамып, өсіп-өркендеу жолында небір ғажайып әдеби мұралар туғызды. Қай ұлттың болсын шаруашылығы мен мәдениеті көркейіп, кемелденген кезде, сол елдің өмірі мен тұрмысының, қоғамдық болмысының көрінісі іспеттес әдеби шығармалар дүниеге келді. Әр ұлтта дәл осындай мәдени қазыналардың тұңғыш гүлі, тұмса ескерткіші болады. Орыс халқының «Игорь жорығы туралы жыр» (Х ғ. ), грузиндердің «Жолбарыс терісін жамылған батыры» (ХІІ ғ. ), француздардың «Роланд жыры», гректердің «Илиада» мен «Одиссеясы» сол халықтардың үлкен мәдени жетістігі болып саналды.

Сол сияқты біздің монғол халқының алғашқы тарихи ескерткіші - «Моңғолдың құпия шежіресі». «Құпия шежірені» көптеген елдердің ерте кездегі аты шулы тарихи шығармаларымен қатар қоюға болады. Көне замандарда моңғол халқында шешендік сөздерді термелеп айтатын, тарихи оқиғаларды шебер бейнелеп жазатын ділмар да білгір адамдар көп болған.

«Құпия шежіре» авторының аты-жөні белгісіз болса да, оның соңында былайша жазылғаны мәлім: «Ұлы құрылтай шақырылып, тышқан жылының (1240) тамылжыған айында Керліннің Дала аралының Жеті бұлтығы мен Сілкінсек екеуінің арасына қаған ордасы қонып жатқан кезде тәмамдадым». Бұл, әрине, моңғолша 1240 жылғы жетінші ай. Содан бері бақандай жеті жүз жылдан астам уақыт өтті.

«Құпия шежіре» дәптерлерінің саны (жігі) белгісіз. Көбінесе 15 не 12 дәптерге бөлінеді. Әйтсе де Юань мемлекетінің гүлденген үкіметі кезінде, 1908 жылы қытай ғалымы Ей-де-құй алғы сөз жазған басылымда «Құпия шежіренің» нұсқасы 12 дәптер екен. Шынында, осы жіктелуі дұрыс тәрізді. Алғашында бастапқы он дәптері жазылып, соңынан екі дәптер қосылған сияқты. Соңынан қосылған екі дәптерде Үгедей қаған кезіндегі оқиғалар жазылса, бастапқы он дәптерінде моңғолдың шығу тегінен бастап, Шыңғыс қағанның өліміне дейінгі оқиғалар қамтылған. «Құпия шежіренің» бөлімдері мынандай:

1) Темүжіннің тегі мен балалық шағы.

2) Шыңғыстың жастық шағы.

3) Меркіттің жойылуы және Темүжінге «Шыңғыстың қаған» атағының берілуі.

4) Жамұқамен және Тайшуытпен күресі.

5) Татарды жоюы және Уаң ханнан ажырасуы.

6) Керейлерді иеленуі.

7) Уан ханның өлімі және найман мен керейлердің күйреуі.

8) Күшліктің қашуы және Жамұқамен жойылуы.

9) Жасақ әскердің ұйымдастырылуы.

10) Ұйғырлар мен орман халықтарын иеленуі.

11) Қытай, таңғыт, түрік, Бағдат және орысты иеленуі.

12) Шыңғыстың өлімі және Өгедей қаған болуы.

Осы аталмыш бөлімдерге қарағанда, «Құпия шежіре» тек Шыңғыс дәуірінің тарихы тәріздес болғанымен, шынында олай емес. Бұл - халықтың аңыз-әңгімеге негізделіп жазылған және сол кездегі халықтың ән-жыры, шешендік сөздері, термелері кеңінен қолданылған шығарма. Әр бөлім сайын кемінде 20-30 өлең қамтылған. Сұхбаттар мен төл сөздер көбінесе өлеңмен жазылған. Бұл шығармада көне моңғол тілінің әуені, жыр ұйқасы (поэзия) және қара сөздік шығарма (проза) үлгісі кең қолданылған.

«Құпия шежіре» моңғол адамы моңғол жерінде жазғандықтан, оған қатысты сәйкестігі де бар. «Құпия шежіре» туралы «Моңғолдың қоғамдық құрылысы» атты кітабының 6-бетінде орыс ғалымы Владимирцов мынадай тұжырым айтады: «Орта ғасыр кезіндегі көптеген тарихшыларды қызықтырып, назарын аударған моңғол тәрізді ел, сірә, болмаған болса, ақиқат, шындықты айқын көрсеткен «Құпия шежіредей» ескерткіш бірде-бір көшпелі елде қалмаған болар».

«Құпия шежіреде» сол кездегі моңғол елінің хал-ахуалы былайша көрсетілген:

Көк аспанның астында,

Көп елменен қағысып,

Бел шешіп бір жата алмай,

Бодан еттік қарысып.

Қара жердің бетінде,

Қарлы жердің өтінде.

Көрпені бір жамылмай,

Қан жұтыстық қажысып.

Шыңғыс қаған мен оның мұрагерлерінің қатыгез әрекеті «Құпия шежіреде» былайша сипатталады:

Темір болат -дәл маңдай,

Тілі өткір - жез таңдай,

Жүрегі алмас жаралған,

Жанары сұмдық қадалған.

Құтырынған төрт арлан,

Қыруға дүйім пендені.

Шыққандай темір құрсаудан,

Аузының суы шұбырып,

Апшыны келед қуырып.

Сілекейді нәр еткен,

Сірнекейді ас еткен.

Көк дауылды ат еткен,

Көк садақты дос еткен.

Жебе, құбылай бастаған,

Зелме, Сүбедей қостаған.

Темүжіндік төрт төбет,

Тұра ұмтылды ентелеп.

«Ұлы Юань мемлекеті Шыңғыс тайзу қағанның тайпа елдері бағындырған әскери шежіресінің жылнама дәптері» деген кітап 1945 жылы ішкі Моңғолиядан табылған еді. Соның ішінде моңғол тарихының төмендегідей он үш тарихи мәліметті келтірген:

1) Тибеттен аударылған құдіреттің ғұмырнамасы.

2) Құдіреттік ғұмырнама.

3) Жастардың үйлену тойы.

4) Көк трактат.

5) Шыңғыстық жылнама.

6) Юаньның түпкі тарихы.

7) Түбір тарих.

8) Ханзадалар шежіресі.

9) Да Юаньның Чин Си жазуы.

10) Шаған ділмардың көңіл хошы.

11) Алтын тұқымдардың тете тарихы.

12) Боғда Шыңғыстық нақ хикая.

13) Мемлекет басқарудың жаднамасы.

«Құпия шежірені» көне моңғол тілінен қазіргі моңғол тіліне аудару үшін мынадай шығармаларды пайдаландық:

«Құпия шежіреші» Козин бастырған нұсқасы мен орыс тіліне аударған дәптері (С. А. Козин. «Сокровенное сказание», 1 том. 1941) .
Лувсынданзын шығарған жазба «Алтын шежіре».
«Құпия шежіренің» Кафаров жазған көшірмесі мен сөз асты аудармасы (фотосурет) .
Кафаровтың қытай тілінен орыс тіліне аударған нұсқасы (Архимандарит Палладий (Кафаров) . «Старинное монгольское сказание о Чингис хане») .
«Құпия шежіренің» Хэништің 1935-1939 жылдары бастырған көшірмесі мен сөздігі.
Рашид ад-Дин жазған моңғол тарихы және Березиннің орыс тіліне аударған дәптері.
«Құпия шежіренің» қытай тілінен моңғол тіліне Барга (ру аты) Цендісүрін аударған нұсқасы (екі дәптер) .
«Шыңғыстың тегі», «Алтын шежіре», «Моңғолға қатысты тарихтар мен сөздіктер», «Құия шежіренің» Позднеев жасаған жартылай көшірмесі, Хэниш аударған жартылай аудармасы, Владимирцовтың «Моңғолдың қоғамдық құрылысы» атты кітабы, т. б.

«Құпия шежіренің» соңғы 282-тармағында бұл шығарманың қашан, қайда жазылғаны туралы нақты мәлімет бар. Мәселен, онда былай делінеді: «Үлкен құрылтай болған тышқан жылы тамылжып тұрған айда, Керліннің Көде аралынан Долан бұлтығы мен Сілкінсек екеуінің арасында орда қонып жатқанда тәмамдадым». Мұндағы тышқан жылының 1240 жыл екенін ғалымдар әлдеқашан дәлелдеген. Алайда Керліннің Кеде аралы қай жер екенін ғалымдар дәл айта алмайды. Ол қазіргі Байұлан тауы болар деген тұспалды тарихшы Х. Перле де қолдап, бұл жөнінде бәһір неше мақала жазды. 1951 жылы мен Керліннің Байұлан тауына барып, жер жайымен танысқан едім. Байұлан - ну орманды, биік те сұлу тау екен. Баурайы 70-80 шақырымға созылған кең дала. Бұны Қара дала деп атайды. Керлін дариясының сол жақ айрығындағы Қара су немесе Өргін үс (су) деген өзен Долады бөктерімен солға қарай отыз шақырымдай ағып келіп, Керлінге құяды және осы екі өзеннің арасында кең арал бар. Байұланның Қара даласында Тосын, Замықты, Шағаннұр, Көде нұр (Нұркөл) тәрізді бірнеше көл бар. Байұланның оң жақ алдыңғы жағында Керлінге қарай сұғынған жеті кішкене төбе кездеседі. Қазір осы жеті төбені жергілікті тұрғындар Долады (Жетіген) деп атайды. Доладыны «Құпия шежіредегі» Керліннің Кеде арлының Долан Бұлтығы деп ойлаймын. Осы жеті төбенің мынадай аттары бар:

1) Дөрвөлжин (төрткіл) ;

2) Сүүл (құйрық) ;

3) Их улаан толгой (Үлкен қызыл төбе) ;

4) Бага улаан толгой (Кіші қызыл төбе) ;

5) Олон овоо (Көп оба) ;

6) Тахилгат (Жартасты) ;

7) Гацаа (Мінбелі) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.