Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘСІПОРЫНДЫ ДАМЫТУДЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Жоспарлау түсінігі және оның теориялық.әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Стратегиялық жоспарлау түсінігі, қағидалары мен механизмдері ... ... ... ... .13
1.3 Кәсіпорынның дамуын стратегиялық жоспарлаудың теориялық және
әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2 КӘСІПОРЫН ДАМУЫН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ
«БТА БАНК» АҚ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1«БТА Банк» АҚ. ның ұйымдық.құрылымдық сипаттамасы және қаржы.
шаруашылық жағдайының талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 «БТА Банк» АҚ.ның дамуын стратегиялық жоспарлау: бенчмаркетинг
және SWOT.талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
2.3 «БТА Банкі» АҚ 2014.2023 жылдарға арналған Даму стратегиясы ... ... ... ...64
3 КӘСІПОРЫНДЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН ДАМЫТУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .76
3.1 Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау механизмдерін
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
3.2 Жаһандану жағдайындағы Қазақстан кәсіпорындарының дамуын
стратегиялық жоспарлаудың мәселелері мен дамыту тенденциялары ... ... .82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
1 КӘСІПОРЫНДЫ ДАМЫТУДЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Жоспарлау түсінігі және оның теориялық.әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Стратегиялық жоспарлау түсінігі, қағидалары мен механизмдері ... ... ... ... .13
1.3 Кәсіпорынның дамуын стратегиялық жоспарлаудың теориялық және
әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2 КӘСІПОРЫН ДАМУЫН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ
«БТА БАНК» АҚ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1«БТА Банк» АҚ. ның ұйымдық.құрылымдық сипаттамасы және қаржы.
шаруашылық жағдайының талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 «БТА Банк» АҚ.ның дамуын стратегиялық жоспарлау: бенчмаркетинг
және SWOT.талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
2.3 «БТА Банкі» АҚ 2014.2023 жылдарға арналған Даму стратегиясы ... ... ... ...64
3 КӘСІПОРЫНДЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН ДАМЫТУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .76
3.1 Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау механизмдерін
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
3.2 Жаһандану жағдайындағы Қазақстан кәсіпорындарының дамуын
стратегиялық жоспарлаудың мәселелері мен дамыту тенденциялары ... ... .82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерде стратегиялық жоспарлау кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің негізгі инструменті болып табылады. Қоғамның жан-жақты дамуы — адам құрған мәдениеттің негізгі жетістігі болып табылады. Оған деген қажеттілік жалпы өндірістік процестің объективті заңдылық талабымен бегіленеді. Оның көмегімен қоғамның барлық шаруашылық жүйесінің келісілген мақсатты бағытталған іс-әрекетін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау — кәсіпорынның мақсат таңдау прцессі мен оған жету жолдарын қарастыратын басқару функцияларының бірі болып табылады. Стратегиялық жоспарлау барлық басқарушылық шешімдердің, ұцымдастыру қызметінің, стратегиялық жоспарлар құруға сүйенген мотивация мен контрольді қамтамасыз етеді. Стратегиялық жоспарлаудың динамикалық процессі қол шатырының астында барлық басқарушылық функциялар біріктірілген, стратегиялық жоспарлау артықтықшылыұтарын қолданбасақ, ұйымдар мен жеке адамдар мақсаттарда бағалау мен кәсіпорынның корпоративтік бағытын бағалау мүмкіншілігінсіз қалады. Стратегиялық жоспарлау процессі ұйым мүшелерінің басқаруына негізін қаматамасыз етеді. Жоғарыда жазылған еліміздің жағдайын қорытындылай келе, стратегиялық жоспарлау Қазақстандық ұйымдардың бір-бірімен және шетел корпорацияларымен қатаң бәсекелестікке кіруіне байланысты актуалдылығының артун атап өткен жөн.
Стратегиялық жоспарлау — кәсіпорынның мақсат таңдау прцессі мен оған жету жолдарын қарастыратын басқару функцияларының бірі болып табылады. Стратегиялық жоспарлау барлық басқарушылық шешімдердің, ұцымдастыру қызметінің, стратегиялық жоспарлар құруға сүйенген мотивация мен контрольді қамтамасыз етеді. Стратегиялық жоспарлаудың динамикалық процессі қол шатырының астында барлық басқарушылық функциялар біріктірілген, стратегиялық жоспарлау артықтықшылыұтарын қолданбасақ, ұйымдар мен жеке адамдар мақсаттарда бағалау мен кәсіпорынның корпоративтік бағытын бағалау мүмкіншілігінсіз қалады. Стратегиялық жоспарлау процессі ұйым мүшелерінің басқаруына негізін қаматамасыз етеді. Жоғарыда жазылған еліміздің жағдайын қорытындылай келе, стратегиялық жоспарлау Қазақстандық ұйымдардың бір-бірімен және шетел корпорацияларымен қатаң бәсекелестікке кіруіне байланысты актуалдылығының артун атап өткен жөн.
1 Сундетов Ж. Планирование и прогназиравание в условиях рыночной экономики; Учебное пособие – Алматы: Экономика, 2004
2 Жуйриков К.К., Раимов С.Р., Корпоративные финансы. Алматинская академия экономики и статистики, 2004, 512 бет.
3 Өсербайұлы С., Корпоративтік қаржы: Оқу құралы-Алматы: Қазақ университеті, 2005, 108 бет.
4 Баймұхамбетова С.С., Асрандин А.Ш., Мұсаева С.С., Шәріпова Р.Х., Қаржылық менеджмент: Оқу құралы, Алматы-Қазақ университеті, 2000, 87 бет.
5 Өсербайұлы С., Қалымбекова Ж., Қаржы менеджменті: Оқу құралы, Алматы: Қазақ университеті, 2009, 61-65 бет.
6 Дуламбаева Р., Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы, Алматы: Қазақ университеті, 2009, 132 бет.
7 Құлпыбаев С. Ілиасов Қ.Қ. Қаржы, Окулық - Алматы, 2005.
8 Купешова Б.К., Корпоративные финансы, Алматы-Қазақ университеті, 2008, 78 бет.
9 Кадерова Н.Н., Корпоративные финансы: Учебное пособие.-Алматы: Экономика, 2008, 376 бет.
10 Бригхэм Ю.Ф., Эрхард М.С., Финансовый менеджмент. Москва, СПб.: Питер, 2007, 960 бет.
11 Стратегическое планирование / Под ред.Э.А.Уткина, М,1998 – 34с.
12 Томпсон А.А., Стрикленд А.Дж. Стратегический менеджмент. Пер с англ. под ред. Л.Г.Зайцева, М.И.Соколовой. М:Юнити, 1998.
13 Методичиские указания для кредитных кансультантов по оформлению потребительского кредита ДБ АО «БТАБанк» 2014 г
14 Годовой отчет «БТАБанк» АО 2012-2013 г.г.
15 Консолдированный отчет о деятельности АО «БТАБанк» за 2014 год.
16 Программа потребительского кредитования для приобретения ТНП. БТА, Алматы,2014 г.;
17 “Правила выдачи населению кредитов под залог жилья” №283 от24.12.96г;
18 www.bta.bank.kz
19 «БТА Банк» АҚ 2014-2023 жылдарғ а арналғ ан Даму стратегиясы.
20 Соколинская Н.Э. Стратегия управления банковскими рисками.
21 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы: «Экономика», 2003.
22 Тренев Н.Н. Стратегическое управление. Москва: «ПРИОР», 2002 г.
23 Тулегенов Б.Т., Адильханова С.А. Планирование деятельности хозяйствующих субъектов. Алматы: 2001 г.
24 Материалы серии тренингов, вебинаров и консультирования ОФ «КАМЕДА» 2010-2013 г.г.
25 Материалы тренингов Counterpart Int. По темам «Стратегическое планирование» (Д.Григорьев,2001)
26 Оценка программ: методология и практика. / Под ред. А.И. Кузьмина, Р.О'Салливан, Н.А. Кошелевой. – М.: Издательство «Престо-РК», 2009. – 396 с
27 Алексеева М.М. Планирование деятельности фирмы. – М.:Финансы и статистика. 2003. – 248с.
28 Айтбаев М. Стратегия планирования в условиях рынка // Азия - экономика и жизнь. Алматы: Казахстан, 2007, апрель, № 14 с.12.
29 Байзаков С. Стратегическое планирование: опыт и проблемы. В сб.: Стратегия развития Казахстана до 2030г.: проблемы и пути их реализации. Алматы: Казахстан, 2008. с.131-134.
30 Баранов А. Планирование: от диктата к диалогу. //Экономика и жизнь, Алматы: Казахстан, 2010 № 22 с.16.
2 Жуйриков К.К., Раимов С.Р., Корпоративные финансы. Алматинская академия экономики и статистики, 2004, 512 бет.
3 Өсербайұлы С., Корпоративтік қаржы: Оқу құралы-Алматы: Қазақ университеті, 2005, 108 бет.
4 Баймұхамбетова С.С., Асрандин А.Ш., Мұсаева С.С., Шәріпова Р.Х., Қаржылық менеджмент: Оқу құралы, Алматы-Қазақ университеті, 2000, 87 бет.
5 Өсербайұлы С., Қалымбекова Ж., Қаржы менеджменті: Оқу құралы, Алматы: Қазақ университеті, 2009, 61-65 бет.
6 Дуламбаева Р., Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы, Алматы: Қазақ университеті, 2009, 132 бет.
7 Құлпыбаев С. Ілиасов Қ.Қ. Қаржы, Окулық - Алматы, 2005.
8 Купешова Б.К., Корпоративные финансы, Алматы-Қазақ университеті, 2008, 78 бет.
9 Кадерова Н.Н., Корпоративные финансы: Учебное пособие.-Алматы: Экономика, 2008, 376 бет.
10 Бригхэм Ю.Ф., Эрхард М.С., Финансовый менеджмент. Москва, СПб.: Питер, 2007, 960 бет.
11 Стратегическое планирование / Под ред.Э.А.Уткина, М,1998 – 34с.
12 Томпсон А.А., Стрикленд А.Дж. Стратегический менеджмент. Пер с англ. под ред. Л.Г.Зайцева, М.И.Соколовой. М:Юнити, 1998.
13 Методичиские указания для кредитных кансультантов по оформлению потребительского кредита ДБ АО «БТАБанк» 2014 г
14 Годовой отчет «БТАБанк» АО 2012-2013 г.г.
15 Консолдированный отчет о деятельности АО «БТАБанк» за 2014 год.
16 Программа потребительского кредитования для приобретения ТНП. БТА, Алматы,2014 г.;
17 “Правила выдачи населению кредитов под залог жилья” №283 от24.12.96г;
18 www.bta.bank.kz
19 «БТА Банк» АҚ 2014-2023 жылдарғ а арналғ ан Даму стратегиясы.
20 Соколинская Н.Э. Стратегия управления банковскими рисками.
21 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы: «Экономика», 2003.
22 Тренев Н.Н. Стратегическое управление. Москва: «ПРИОР», 2002 г.
23 Тулегенов Б.Т., Адильханова С.А. Планирование деятельности хозяйствующих субъектов. Алматы: 2001 г.
24 Материалы серии тренингов, вебинаров и консультирования ОФ «КАМЕДА» 2010-2013 г.г.
25 Материалы тренингов Counterpart Int. По темам «Стратегическое планирование» (Д.Григорьев,2001)
26 Оценка программ: методология и практика. / Под ред. А.И. Кузьмина, Р.О'Салливан, Н.А. Кошелевой. – М.: Издательство «Престо-РК», 2009. – 396 с
27 Алексеева М.М. Планирование деятельности фирмы. – М.:Финансы и статистика. 2003. – 248с.
28 Айтбаев М. Стратегия планирования в условиях рынка // Азия - экономика и жизнь. Алматы: Казахстан, 2007, апрель, № 14 с.12.
29 Байзаков С. Стратегическое планирование: опыт и проблемы. В сб.: Стратегия развития Казахстана до 2030г.: проблемы и пути их реализации. Алматы: Казахстан, 2008. с.131-134.
30 Баранов А. Планирование: от диктата к диалогу. //Экономика и жизнь, Алматы: Казахстан, 2010 № 22 с.16.
Дипломдық жұмыс
тақырыбы: Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау
5В050600-Экономика мамандығы бойынша
Мазмұны
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...6
1.1 Жоспарлау түсінігі және оның теориялық-әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Стратегиялық жоспарлау түсінігі, қағидалары мен механизмдері ... ... ... ... .13
1.3 Кәсіпорынның дамуын стратегиялық жоспарлаудың теориялық және
әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 Кәсіпорын дамуын стратегиялық жоспарлауды
БТА Банк АҚ мысалында талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1БТА Банк АҚ- ның ұйымдық-құрылымдық сипаттамасы және қаржы-
шаруашылық жағдайының талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 БТА Банк АҚ-ның дамуын стратегиялық жоспарлау: бенчмаркетинг
және SWOT-талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
2.3 БТА Банкі АҚ 2014-2023 жылдарға арналған Даму стратегиясы ... ... ... ...64
3 Кәсіпорынды стратегиялық жоспарлау механизмдерін жетілдіру жолдары мен дамыту тенденциялары ... ... ... ... ... .. ...76
3.1 Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау механизмдерін
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
3.2 Жаһандану жағдайындағы Қазақстан кәсіпорындарының дамуын
стратегиялық жоспарлаудың мәселелері мен дамыту тенденциялары ... ... .82
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 96
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Кіріспе
Дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерде стратегиялық жоспарлау кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің негізгі инструменті болып табылады. Қоғамның жан-жақты дамуы -- адам құрған мәдениеттің негізгі жетістігі болып табылады. Оған деген қажеттілік жалпы өндірістік процестің объективті заңдылық талабымен бегіленеді. Оның көмегімен қоғамның барлық шаруашылық жүйесінің келісілген мақсатты бағытталған іс-әрекетін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау -- кәсіпорынның мақсат таңдау прцессі мен оған жету жолдарын қарастыратын басқару функцияларының бірі болып табылады. Стратегиялық жоспарлау барлық басқарушылық шешімдердің, ұцымдастыру қызметінің, стратегиялық жоспарлар құруға сүйенген мотивация мен контрольді қамтамасыз етеді. Стратегиялық жоспарлаудың динамикалық процессі қол шатырының астында барлық басқарушылық функциялар біріктірілген, стратегиялық жоспарлау артықтықшылыұтарын қолданбасақ, ұйымдар мен жеке адамдар мақсаттарда бағалау мен кәсіпорынның корпоративтік бағытын бағалау мүмкіншілігінсіз қалады. Стратегиялық жоспарлау процессі ұйым мүшелерінің басқаруына негізін қаматамасыз етеді. Жоғарыда жазылған еліміздің жағдайын қорытындылай келе, стратегиялық жоспарлау Қазақстандық ұйымдардың бір-бірімен және шетел корпорацияларымен қатаң бәсекелестікке кіруіне байланысты актуалдылығының артун атап өткен жөн.
Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігі - нарықтық дамудың күрделілігі мен алуан түрлілігі, шаруашылық үрдістердің қарқындылығы және серпінділігі кәсіпорындардан жүктелген қызметтері деңгейінде мүмкіндіктерді барынша пайдаланылуын талап етеді.
Сондықтан, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Жолдауындағы Бүгінгі әлемдік конъюнктура нашарлаған жағдайда біз рөлі өсе түсіп отырған мемлекеттік холдингтердің, даму институттарының, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың даму стратегияларын белсенді етуге тиіспіз-деп атауының мәні үлкен.
Қазіргі экономикалық даму жағдайында шаруашылық жүргізу нысандарының даму стратегияларының жүргізілуі мен нәтижелерін мемлекеттің экономикалық саясатындағы негізгі мәселелердің бірі ретінде қарау керек. Нарықтық құрылымдардың дамуы кезінде экономикалық қатынастарда туындайтын мәселелер экономикалық ғылым мен шаруашылық тәжірибедегі ең өзектісі болып саналады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың барлық кезеңінде нарықтық құрылымдардың негізгі буыны - кәсіпорындарға жеткіліксіз көңіл бөлінгендігі анық. Қаржылық тұрақтылық пен ырықтандырудың жоғары дәрежесі жағдайларында экономикалық өсуге кәсіпорындар деңгейінде нарықтық өзгерістердің баяу үрдісі кедергі болады. Кәсіпорындардың нарықтық құрылымдардың негізі ретінде, тиімді қызмет етуіне даму стратегиясының болмауы мен қысқа мерзімді нәтижелерге бағытталуы, нарық конъюктурасын жеткілікті деңгейде білмегендігі, менеджменттің төмен деңгейі және басшылар мен мамандардың жеткіліксіз дайындығы кедергі жасайды.
Сол себепті отандық кәсіпорындарды қайта құру мәселесі кәсіпорындардың құрылымдарын қайта қараудың теориялық негіздерін, технологиясы мен қаржылық тетіктерін белгілеуге себепші болады.
Соңғы уақытта экономикалық әдебиеттерде аталған мәселелерді талдайтын және кәсіпорынды экономикалық дамудың негізгі буыны ретінде көрсететін еңбектер пайда бола бастады. Қазіргі даму кезеңінде кәсіпорындардың тұрақты даму мақсаттарын қамтамасыз ету үшін даму стратегиясын қолдану өте маңызды.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Осындай жағдайлар дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтап берді.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сол, тақырып тура елдегі әлеуметтік-экономикалық даму үдерісіне байланысты өзекті болып отырған бәсекеге қабілетті кәсіпорын стратегиясын қалыптастыру оны жүзеге асыруға бағытталып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейіне келер болсақ, кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау мәселелерін зерттеумен Сундетов Ж., Айтбаев М., Байзаков С., Дуламбаева Р., Уткина Э.А., Григорьев Д. сияқты отандық және шетелдік ғалымдар айналысқан.
Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлаудың тәжірибелік аспектілеріне Томпсон А.А., Бригхэм Ю.Ф., Соколинская Н.Э. т.б. шетелдік ғалымдар жұмыстарын арнаған.
Жалпы Қазақстандық кәсіпорындардың дамуын стратегиялық жоспарлаудың ел экономикасының дамуындағы маңызы мен өзектілігі, жеткілікті зерттелмеуі тақырыпты таңдауға, зерттеу мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Зерттеу объектісі - кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік жақтарын зерттей отырып, оны жүзеге асырудың ұтымды жолдарын анықтауда әдістемелік нұсқаулар дайындау және Қазақстан Республикасының БТАБанк АҚ-ның стратегиялық даму жағдайын талдау және кәсіпорынның стратегиясын қалыптастыру.
Алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
- жоспарлау түсінігі және оның теориялық-әдістемелік негізін қарастыру;
- стратегиялық жоспарлау түсінігі, қағидалары мен механизмдеріне тоқталу;
- кәсіпорынның дамуын стратегиялық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік негіздерін қарастыру;
- БТА Банк АҚ- ның ұйымдық-құрылымдық сипаттамасы және қаржы- шаруашылық жағдайының талдау;
- БТА Банк АҚ-ның дамуын стратегиялық жоспарлау: бенчмаркетинг және SWOT-талдау;
- БТА Банкі АҚ 2014-2023 жылдарға арналған Даму стратегиясына тоқталу;
- Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау механизмдерін жетілдіру жолдарын қарастыру;
- жаһандану жағдайындағы Қазақстан кәсіпорындарының дамуын стратегиялық жоспарлаудың мәселелері мен дамыту тенденцияларын қарастыру.
Зерттеу заты болып кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлаудың жүйеленген теориялық, тәжірибелік және әдістемелік негізі табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру мен жүзеге асырудың теориялық сұрақтары мен тәжірибелік мәселелеріне арналған отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімді басылымдар бетінде жарияланған мақалалар, халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция мен семинарлардың материалдары алынды. Жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру мен жүзеге асырудың қолданбалы аспектілерін зерттеу Қазақстан Республикасының қаржы қызметін реттейтін заңнамалық және нормативтік актілеріне негізделген.
Зерттеудің деректік базасын статистикалық мәліметтер мен Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдаулары, ның жыл сайынғы бюджеті, Қазақстан Республикасының2012 - 2014 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы заңы, 2012-2014 жылдарға арналған республикалық бюджеттің негізгі параметрлері бойынша ақпараттар құрайды.
Жұмысты жазу барысында мынадай жалпы және арнайы әдістер қолданылды: жүйелік, құрылымдық және функциональдық талдаудың диалектикалық логикасы, топтастыру, салыстыру, талдау, зерттеу мәліметтерінің нәтижелерін сурет және экономика-статистикалық көрініс тұрғысында сипаттау т.б.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы сол, оның негізгі теориялық жағдайлары мен қорытындылардың кәсіпорын дамуын стратегиялық жоспарлауды жетілдіру мақсатында қолдануға болатын нақты ұсыныстар деңгейіне жеткендігінде.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Жоспарлау түсінігі және оның теориялық-әдістемелік негізі
Экономиканың обьетивті түрде өсуі өндірушілер мен еңбек күшінің бөлінісін толық, әрі жоспарлы түрде зерттеуден басталады. Анти-Дюринг еңбегінде Ф. Энгельс дамыған қоғам туралы: Өндірістегі анархия енді қоғамдық қажеттіліктерді қамтамасыз ететін және қоғамның әр мүшесінің қажеттіліктерін қамтитын жүйемен алмасады деп жазды. Өз заманында К. Маркс та қоғамдық жүйені өзгертуді, соның ішінде еңбек бөлінісін дұрыс ұйымдастыруға шақырды.
Жалпы экономикада халықаралық, халық шаруашылығы, салааралық, әр саланың саланың өз ішінде, өндірісаралық және аймақтық жүйелер арасында белгілі бір тепе-теңдік пен тығыз байланыс бар. Бұл көрсетілгендердің барлығы бір-біріне тәуелді болып келеді және бұлардың барлығы халық шаруашылығының жоспарлы түрде дамуына және жоспардың жасалуына алып келетін алғышарттардың бірі болып табылады. Олар экономиканың өсу қарқынын, тұрақтылығын, қоғамдық еңбек бөлінісі мен өнімділікті анықтайтын, экономиканың өсу қарқынын көрсететін, белгілі бір уақытта жоспарланған жоспардың орындалуын көрсетеді. Сонымен жоспарлау мен болжау адамдардың саналы түрде, белгілі бір экономикалық заңдарға бағына отырып, бір-бірімен тығыз байланысты өндіруші жүйелерді ұйымдастыруы мен қолдану қызметін атқарады. Сондықтан жоспарлау халық шаруашылығында үлкен маңызға ие. Мақсаты, экономиканың өсу кезеңіндегі жағымсыз және белгісіз әсер етуші факторлардың алдын алу болып табылады.
Жаңа шаруашылық қатынастар кезеңінде, яғни әміршіл-әкімшіл жүйеден нарыққа ауысуынан жоспарлау жаңадан өзіне тән бағыт-бағдар мен міндеттерді алады. Сапалы жоспарлаудың бір қыры ол әкімшілік тарапынан ғана емес, сондай-ақ басшылықтың келісімімен қатар, аймақтық, жергілікті ұйымдармен қоса кәсіпорындар тарапынан да қызу талқыға салынады. Яғни, жоспарлау процесіне барлық мүшелер қатысады деген сөз. Нарық өнімділікті жомпарлауда бірден-бір сарапшы және тексеруші рөлін атқарады және барлық субьектілермен тығыз қарым-қатынас жасауға бағыттайды. Мысалға, аймақтық және жергілікті ұйымдардың кәсіпорындармен қарым-қатынасы.
Нарықтық экономика жүйесінде бәсекелестік пен жеке меншік толықтай дамыған кезеңде мемлекет экономиканы өсіру үшін жоспарлауды да қолданады. Нарық жүйесінде мемлекеттен бастап барлық субьектілер өніиділік пен өнімді жоспарлаусыз жұмыс істей алмайды.
Нарықтық бостандықта ешқанда да декларация немесе кодекстер емес, тек жоспарлау ғана көптеген елдерде тиімді жұмыс істеп келеді. Жоспарлау мен болжаудың қажеттігі келесідей себептерден туындайды:
Біріншіден, экономиканың өсу қарқынымен қатар ҒТР, жаңа технологиялар дамып келе жатыр. Өнім арттырудың инновациялық, ұтымды тәсілдері, еңбек күшінің техникамен алмастырылуы қарқынды өсіп келе жатқандықтан, нәтежиесін жоспарлау мен болжау қажет,
Екіншіден, жоспарлау мен болжау экономиканы реттеу үшін мемлекет тарапынан жиі қолданылады. Экономикалық циклді реттеп отыру үшін қажетті. Халықтың әлсіз топтарының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін де мемлекетке тиімді.
Үшіншіден, нарықта кез-келген фирма өзінің саласына қарамастан, белгілі бір нәтежиеге жету үшін, жұмысқа кіріспес бұрын алға қойған мақсаттары мен жоспарын, кәсіпкерлік стратегияын жасауға міндетті. Дұрыс бағыт-бағдар таңдау арқылы ғана экономиканың қажетті түрде дамуына болады.
Жоспарлау - атқарылатын іске бағытталған, ақпаратты саналы түрде талдау процесі. Кез-келген шаруашылық қызметтің мақсатқа жетуі, ғылыми немесе логикалық тұрғыдан нәтежиесін болжаудың әсерінен болады. Болжау болашақта туындауы мүмкін қиындықтар мен жағдайларды алдын-ала қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен, болжаудың екі түрі болады: теориялық-танымдылық және басқарушылық болжау.
Жоспарлау мен болжау - бұл, Экономиканың обьективті тәуелділігі мен себеп-салдар нәтежиесінде, әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогрессте, қоғамдық өнімділіктің дамуы мен нәтежиесін алдын-ала ғылыми тұрғыдан көре білу.
Зерттелетін процеске қарамастан болжаудың үш сатысы болады:
Сурет 1. Жоспарлаудың ғылыми негізделген сатысы
Алға қойған мақсаттың орындалуында жоспарлау мен болжау келесідей жолдармен жүзеге асырылады:
oo Экономиканың даму бағытын анықтау;
oo Мақсатқа жету үшін ұтымды жолдар мен шешімдер табу;
oo Нәтежиеге қажетті ресурстарды анықтау.
Жоспардың өзіне тән қасиеттері:
Біріншіден, жоспарда нақты мәліметтер, өндіріс құрамы мен қызметі, мақсатты тапсырмалары және оларды шешу тәсілдері толығымен жазылады;
Екіншіден, экономиканың даму инфрақұрылымын қарастыра отырып, жоспарларда еңбек күші, материялдық және қаржылық ресурстары толығымен көрсетіледі.
Үшіншіден, жоспар - бұл нарық субьектілерінің арасындағы келісім жасайтын тиімді құрал және ол қоғамға мемлекеттің экономикалық саясаты туралы ақпарат беру қызметін атқарады.
Төртіншіден, экономиканың дамуы үшін жоспарларда экономикалық болжау жасалынады.
Осының нәтежиесінде, мемлекет жоспар көрсеткіштері арқылы экономикалық өзгерістерді және жеке кәсіпкерлік фирмалардың даму қарқыны туралы мәліметтер алып отырады.
Болжау мен жоспарлаудың әдістеріне негізінен экономикалық заңдардың толық есебі, ғылыми тұжырымдар, әртүрлі жағдайлар, жоспарлау мен болжаудың мақсатқа сай жасалуы, жүйелер, құрылымдар, логика және ұйымдастыру жатады.
Болжаудың негізгі принципі - жоспарлық есептің ғылыми негізделуі және нақты шама болуы.Бұл барлық экономикалық заңдылықтарды, ғылымның жаңа жетістіктерін қолдануды, техника мен технологиялық жетістіктерді меңгеруді өнімділікті ұйымдастыра білу мен басқарудан құралады.
Экономикалық тепе теңдікті сактау және талдау жасай білу керек. Яғни, нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың көрсеткіштерін толық зерттеу. Соған сай жоспар мен болжамды икемдеу керек.
Жоспарлаудың тағы да бір маңызды принципі бұл - мемлекеттің, қоғамның, шаруашылық субьектілерінің, салааралық, аймақтық ұйымдардың көзқарастары мен мүдделерін де қарастыру.
Жоспар жасауда ең бірінші айналысатын саладағы тиімді және ұтымды шешімдерді қарастыру керек. Бұл болашақта әр кәсіпорынның, әр саланың, шаруашылықтың дұрыс дамуына мүмкіндік жасайды.
Жоспар жасалу барысында, тексеріле отырып, түзетулер мен толықтырулар енгізілуі мүмкін.
Бүгінгі таңда ғалымдардың есептеуі бойынша жоспарлау мен болжау жасаудың 150-ден астам әдісі бар. Бірақ тәжерибе жүзінде негізінен соның ішінде 15-20әдісі қолданылып келеді.
Сурет 2. Жоспарлау мен болжау жасаудың әдістері
Сонымен қатар, болжалдау мен жоспарлауда келесідей әдістер де қолданылады:
1. Экономикалық-статистикалық әдістер
oo экономикалық салыстыру әдісі
oo орташа шамалар әдісі
oo динамикалық қатарлар
oo тотау әдісі
2. Математикалық-статистикалық әдістер
oo корреляциялық әдіс
oo регрессиялық әдіс
3. Баланстық әдіс
4. Нормативтік әдіс
5. Монографиялық әдіс
6. Эксперттік бағалау әдісі
7. Эксперементалдық әдісі
8. Экономикалық математикалық модельдеу
9. Абстрактылы-логикалық әдіс
10. Әлеуметтік
Болжау мен жоспар жасағанда бірнеше әдісті бірден қолдана аламыз. Бұл әдістер бірін-бірі толықтырылып, байланыстырылып тұруы керек.
Кең қолданылатын маңызды әдістердің бірі болып баланстық әдісті қарастырамыз. Бұл әдісте материялдық және ақшалай ресурстардың қорлары мен қажеттіліктері және жоспар элементтерімен байланыстары қарастырылады. Баланстық әдісті дұрыс қолдана білу республикалық, кәсіпорындық әртүрлі салалармен қарым қатынасты, ресурстардың тиімді жұмсалуын, дамуды дұрыс жоспарлауға мүмкіндік береді. Бұл әдісте көбінесе материалдық ресурстар балансы, жұмыс күші, жер көлемі, т.б, баланстық өлшемдер есепке толығымен алынады.
Жеке баланстық есептерді және халық шаруашылық балансын есемтеуде экономикалық математикалық модельдеу әдісі мен есептеуіш техника кеңінен қолданылуда.
Жоспарлауда қолданылатын нормалар мен нормативтерді келесідей топтарға бөлеміз:
oo Қоғамдық еңбек өнімділігінің нормасы
oo Отын-энегргия және еңбек ресурстарының нормасы
oo Өнімділік қарқынының нормасы
oo Инвестиция және капитал салымдарының нормасы
oo Қаржылық нормалар
Сурет 3. Болжау және жоспарлау жүйесі
Кәсіпорын өзінің даму жоспарын жасамас бұрын өндірілетін өнім немесе көрсетілетін қызмет түрлеріне сұранысты, кәсіпорынның экономикалық-әлеуметтік қамтамасыз етілуін, жұмыспен қамтылуын, еңбек өнімділігі мен күшін толық есепке алуы керек.
Теорияда және практикада жоспардың құрамына, құрылымына, құрылу уақытына және де т.с.с. көрсеткіштеріне байланысты өте көп түрлерге бөлінеді:
1. Мазмұнындағы экономикалық-саяси кәсіпкелікке байланысты:
oo Стратегиялық жоспарлау;
oo Тактикалық жоспарлау;
oo Оперативтік жоспарлау;
2. Қолданылу аясына байланысты:
oo Барлық қарастырылатын аумақты қамтитын жоспарлау (комплекстік немесе халықшаруашылық);
oo Бөліктік жоспарлау (Белгілі-бір аймақ, аудандық-ауылдық)
oo Кәсіпорын щеңберінде (фирмалар)
3. Орындалу уақытына байланысты:
oo Қысқамерзімді (оперативті) жоспарлау (жартыжылдық, квартал, мезгіл, ай, апта);
oo Орташамерзімді (тактикалық) жоспарлау (1-5 жыл);
oo Ұзақмерзімді (стратегиялық) жоспарлау (5 жылдан жоғары қарай);
4. Жоспарлау мазмұнына байланысты:
oo глобальды
oo Контурлы
oo Шектеулі
oo Детальді
5. Жоспардың қызметтік аясына байланысты:
oo Өндірісте
oo Қызметкерлерде
oo Қаржы
oo Инновациондық
oo Дайындық кезеңінде
6. Мәліметтердің өзгеру есебі бойынша:
oo Қатаң (өзгермейтін)
oo Икемді (өзгермелі)
7. Уақыт кезеңіне байланысты:
oo Өтпелі (уақыт өткесін жаңа жоспар жасалынады)
oo Созылмалы (уақыт өтсе - созылады)
oo Кезеңсіз жоспарлау
8. Уақыт ағымына байланысты:
oo реактивті (өткен уақытқа бағытталған)
oo инактивное (осы шаққа арналған)
oo преактивное (болашаққа бағытталған)
oo интерактивное (жоспардың тек жақсы жақтарына бағытталған)
9. Жоспарлаудың тәсілі бойынша:
oo төменнен жоғары прогрессивті
oo жоғарыдан төмен
oo Айналмалы тәсіл
Мемлекеттік жоспарлау саласында көбінесе индекативтік жоспарлау түрі қолданылады. Индекативтік жоспарлау мемлекеттің экономикалық-әлеуметтіксаясатын, экономиканың өсуін, қоғамға қажетті нәтежиелерге жету үшін мемлекеттің мүдделерін қарасытырады.
Мақсаты:
oo Әлемдік және ішкі нарықтағы құрылым туралы ақпараттар жүйесін қалыптастыру, бұған бюджеттік және инвестициялық ақпараттар да кіреді.
oo Нарық субьектілерінің мемлекетің өзінің мемлекеттік бағдарламаларына қатысуы
oo Өнімөндірушілерінің жаңа технологиялар мен инновациондық жобаларға жете назар аудауы, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін қолдану.
Әлемде дамыған мемлекеттерде стратегиялық жоспарлау өз нәтежиесін көрсетіп жатыр. Стратегиялық жоспарлау нарық жүйесіндегі шаруашылықты тұрақтандыратын мемлекеттің басты құралы болып табылады. Оның көмегімен экономикалық тепе-теңдікті тұрақтандырып тұруға болады. Стратегиялық жоспарлаудың басты элементтері:
oo қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуді жоспарлау;
oo қоғам мен табиғат ара-қатынасын жоспарлау;
oo жаңа технологиялар мен ҒТР жетістіктерін пайдалануды жоспарлау;
oo ұлттық экономикалық жүйені тұрақтандыру.
1.2 Стратегиялық жоспарлау түсінігі, қағидалары мен механизмдері
Шамамен бұдан үш он жылдық бұрын ұзақ мерзімді жоспарлаудың орнына, корпорациялардың жоспарланатын қызметінде старегиялық жоспарлау негізгі орынды алды.
Ол фирмаға болашаққа көзқарас көкжиегін кеңейтуге, ағымдағы қызметін біршама кең ауқымды міндеттермен байланыстыруға мүмкіндік берді. Әсіресе тиімді нәтижелерге экономикалық өрлеу сатысыңда қол жеткізілді, бұл кезең өсу үрдісі болашаққа болжамдалған еді.
Бірақ, 60-жылдардың басында іскерлік қоршаған орта жеткіліксіз түрде тұрақты болды. Өсуші бәсекелестік, тұтынушылар үшін күрес кәсіпорынның ұзақ мерзімді жоспарлау саласындағы жағдайды қайта қарауды талап етті. Нәтижесінде жоспарлау мақсатты бола түсті, ресурстар мақсатқа жету қүралы ретінде қарастырылды, ал жоспар іскерлік қоршаған ортаның мүмкін болатын баламалы іс-қимылдар жиынтығын білдірді. Бұл бағыт стратегиялық жоспарлау (strategic planig) атауына ие болды және оны өнеркәсіптік дамыған елдердің барлық табысты фирмалары қолдана бастады. Стратегиялық жоспарлауда үзақ мерзімімен салыстырғанда фирма кеңістігі біршама келемді бола түседі. Ол өзіне экономикалық ұйымның ішкі ортасының элементтерін, сондай-ақ сыртқы аспектілерін де қамтиды: әлеуметтік және саяси факторлар, тұтынушылардың талғамы мен қажеттіліктері, бәсекелестердің іс-қимылдары және басқалар. Оның басты айырмашылығы - өзгермелілігі (вариативность) болашақ фирма дамуының барлық баламалы болжамдарын әзірлеу.
Стратегиялық жоспар термині 1960-1970 жылдар аралығында өндіріс деңгейіндегі ағымдық жоспарлауды жоғарғы деңгейдегі жоспарлаудан айыру үшін енгізілді. Бұл өзгермелі орта жағдайындағы ұйым дамуының жаңа моделіне өту қажеттілігімен түсіндірілді. Жаңа қадамның өзектілігі келесі факторларды анықтайды:
- ХХ ғасырдың екінші жартысында ішкі және сыртқы өзгерістерден туындаған мәселелер саны көбейе бастады. Олардың басым көпшілігін дәстүрлі әдістермен шешу мүмкін емес еді;
- ұлттық экономика әрекеттерінің географиялық шектері кеңейе түсіп, бизнес халықаралық сипатқа ие бола бастады.
- сыртқы ортаның тұрақсыздығының күшеюі нәтижесінде стратегиялық өзгерістердің қажеттілігі туындады;
- стратегиялық шешімдердегі, кәсіпорын қызметін болжаудағы қателіктер көптеген қиындықтарға әкеліп соқтырды.
Стратегиялық жоспарлаудың даму үдерісінде стратегиялық талдаудың көптеген әдістері, міндеттерді шешудің формалды тәсілдері пайда болды. Формалды стратегиялық жоспарлау танымалдығының шыңы 70-жылдардың аяғы мен 80-жылдардың басында орын алды, бұл уақытта ол фирманың кез келген мәселесін шешу құралы, панацея ретінде қарастырылды.
80-жылдары стратегиялық жоспарлаудың формалды әдістері жаңа шарттардағы өзінің шектеуін көрсетті. Оның негізгі себептері мыналар болды:
- іскер ортаның тұрлаусыздығының күшеюі. Бұл шаруашылық өмірдегі өзгерістердің өсу санында да, осы өзгерістердің алдын ала болжаудың кемуінен де көрінді. Көп жағдайларда стратегиялық сұлбалар бизнестің жаңа
жай-күйіне сәйкес келуден қалды;
- 80-жылдары іскер өмір теориясы мен тәжірибесінде гуманитарлық, адам факторының маңызы күшейді - бірлескен мәдениет тұжырымдамасы дами бастады, ал кейінірек ішкі фирмалық демократия деп аталатын тәсіл танымал болды.
Стратегиялық жоспарлаудың иесіздендірілген әдістері менеджменттегі жаңа ағымдарға қайшы келді.
Дегенмен, кәсіпорын дамуының ұзақ мерзімді болашағын айқындаудағы қажеттілік ғалымдар мен тәжірибешілердің осы бағытта жаңа тәсілдерді іздеуге мәжбүрледі. Ол стратегиялық басқару (strategic management) атауын иеленді.
Қазіргі уақытта стратегиялық жоспарлау менеджмент атқарымдарының қатарынан өз орнын алды. Көбінесе ол жаңа мазмұнға ие болды, гуманизм тәсілімен синтез есебінен байыды. Бүгінде, формалды, сандық әдістермен қатар стратегиялық жоспарлауда шығармашылық, көкейкөз тәсілдері пайдаланылады. Бизнесте табысқа жетудің әмбебап тәсілдері болмай, сонымен қатар ол фирманың табысты қызметі үшін негіз жасайды.
Сол уақыттан бері қаржылық стратегиясы сөзіне әртүрлі анықтамалар беріледі:
алғашқы рет, "Стратегия" сөзі гректің"stategos", "генерал өнері" сөзінен шыққан. Бұл терминнің әскери шығуы таң қалдырмау керек. "Stategos" Александр Македонскийге әлемді жаулап алуға көмектескен. [25]
Стратегия - бұл күрделі ұйымның теңесуі мен жалпы даму бағытын қамтамасыз ететін жүйелі жол. И.Ансофф. [14]
... стратегияның мәні ұстаным қалыптастыру мен жекелеген қызмет түрлерінен бас тартуда және таңдалған қызмет бағытымен келісуде. Майкл Э.Портер.[26]
Қазақстан Республикасындағы экономикалық әдебиетте, яғни С.Өсербайұлы, Ж.Қалымбекова жазған Қаржы менеджменті оқулығында, стратегиялық жоспарлау кәсіпорын болашақ кезеңде мүмкін болатын мәселелерге кешенді ғылыми негіз беру мақсатын қояды және жоспарлық кезеңге кәсіпорын дамуының көрсеткіштерін есептеп шығаруды белгілейді.[5]
Стратегия - кәсіпорынның мақсаткерлігінің жүзеге асуын және мақсаттарына жетуін қамтамасыз етуге тағайындалған жан-жақты кешенді жоспары деп, Р.Дуламбаеваның Кәсіпорын экономикасы оқу құралында анықтама беріледі. [6]
Қазақстан Республикасындағы экономикалық әдебиетте, яғни Баймұхамбетова С.С., Асрандин А.Ш., Мұсаева С.С., Шәріпова Р.Х., Қаржылық менеджмент: оқу құралында, былай анықтама берілген, стратегиялық жоспарлау - кәсіпорынның болашақтағы даму жоспары. Ол тапсырылған параметрлерден тұрады. [4]
Ал И.Ансофф стратегияның бірнеше ерекше өзгешеліктерін атап көрсетеді:
Стратегияны әзірлеу үдерісі қандайда бір жедел іс-қимылмен аяқталмайды. Әдетте ол бойынша жүру өсуді және фирма ұстанымының күшеюін қамтамасыз ететін жалпы бағыттарды орнатумен аяқталады.
Жасалған стратегия іздеу әдісі арқылы стратегиялық жобаларды әзірлеу үшін пайдаланылуға тиіс. Іздеудегі стратегия рөлі көңілді жеке учаскелерге немесе мүмкіндіктерге жұмылдыруға және барлық қалған мүмкіндіктері сыйыспау сияқты тастаудан тұрады.
Берілген стратегияның қажеттілігі болмай қалады, тек нақты оқиғалар кезінде ұйымды қажетті дамытуға алып келеді.
Стратегияны қалыптастыру барысында нақты іс-шаралар жобасын жасау кезінде берілетін барлық мүмкіндіктерді алдын ала көре алмайсың. Сондықтан, әртүрлі баламалар туралы қорытындыланған, толық емес және нақты емес ақпаратты пайдалануға тура келеді.
Біршама нақты ақпарат пайда болған кезде бастапқы стратегияның негізділігіне күмән келуі мүмкін. Сондықтан, кері байланыс қажет, ол стратегияны уақытылы қайта қалыптастыруды қамтамасыз етеді. [14]
Сонымен қаржылық стратегия дегеніміз - ол кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқарумен байланысты ұзақ мерзімді қызмет. Кәсіпорынның стратегиясы жоспарлы түрде жүзеге асырылады. Қаржылық стратегия жеке этаптарға, яғни ішкі стратегияларға бөлінуі мүмкін. Стратегияның мақсаттары жүзеге асырылғаннан кейін, кәсіпорынның стратегиясын қайтадан қарастырады. Яғни оны өзгерту, жалғастыру, жақсартуы мүмкін. Қаржылық стратегия ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі стратегия - кәсіпорынның қызмет ететін қуатын үлкейтуге, негізгі капиталын кеңейтуге бағытталады.
Сыртқы стратегия - ол қаражаттарды кәсіпорындармен байланысты емес объектілерге салу арқылы капиталын кеңейту. Ішкі стратегия ол мерзімді қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады, ал сыртқы стратегия бір уақытта қаржыландыру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Қаржылық тактика - бұл стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру үшін арналған қысқа мерзімді қызмет. Стратегия мен тактика арасында қарама - қайшылықтар және бірлік бар. Қарама-қайшылығы: бір жағынан стратегияның мақсатта бос ақшалай қаржыландыруда инвестициялық қызметке жіберу арқылы кәсіпорынның ұзақ мерзімді рентабельдігін жоғарылату.
Тактиканың мақсаты - кәсіпорынның өтімділігін қамтамасыз етіп, тактикамен бір бағытта қызмет ету. Қаржылық тактиканың негізгі мақсаты -- ағымдағы активтер мен пассивтерді тарту болып табылады.
Стратегиялық жоспарлау кәсіпорынның өз мақсаттарына жетуі үшін тағайындалған арнайы стратегияларды жасауға алып келетін жетекшімен қабылданған шешімдер мен қозғалыстардан тұрады.
Келісу стратегиялық жоспарлау процесінің басқару шешімдерін қабылдауға көмектесетін құрал болып табылады. Оның міндеті - ұйымдағы жаңа енгізулер мен өзгертулерді жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету. Ол стратегиялық жоспарлау процесі шеңберінде басқару қызметінің 4 негізгі түрін көрсетеді. Олар:
ресурстарды бөлу;
сыртқы ортаға бейімделу;
ішкі бірігу;
ұйымдық стратегияны алдын ала көру.
Стратегия - кәсіпорынның мақсаткерлігінің жүзеге асуын және мақсаттарына жетуін қамтамасыз етуге тағайындалған жан-жақты кешенді жоспар.[3]
Тактика тапсырылған мақсаттар мен параметрлерге жақындауды қамтамасыз ететін жолдарды анықтайды. Бұдан шығатын деңгейлер немесе жоспар түрлері:
Стратегиялық жоспарлау - кәсіпорынның болашақтағы даму жоспары. Ол тапсырылған параметрлерден тұрады. Стратегиялық жоспарлау жетекшілермен бекітілген жалпы стратегиялық міндеттерден басталады. Стратегиялық жоспар ертеңгі күн позициясымен жоспарлауға көмектеседі, бейімділік процесі, оның нәтижесінде қабылданған басқару шешімдерін түзетіп отырады, оның орындалуын үнемі бақылайды. Стратегиялық жоспарлаудың тиімділігі үшін кәсіпорынның сыртқы және ішкі ортасында болашақтағы жағдайын анық және алдын ала көру керек. Бұл үшін ірі кәсіпорындарда мәліметтерді талдау жүйелері арқылы бағаланып отыратын ақпараттық жүйелер құрылады. Стратегия әрқашан да маңызды мәселелердің шешімімен байланысты. Бұларға негізгі мақсаттар мен көрсеткіштер жатады: сату көлемі, өсу қарқыны, пайда, нарықтағы үлес, капитал құрылымы, девиденттер, өнім сапасының деңгейі, фирманың тұрақтылығы, әлеуметтік мақсаттар.
Тактикалық жоспар-қазіргі уақыттағы міндеттерді шешуге байланысты көрсеткіштерге жету амалы.
Оперативті жоспарлау - жоспардың жылдам өзгерісі.
Зерттеу жұмысының жоспары, өндірісті, өнімді жоспарлау.
Қызметшілерді жоспарлау.
Стратегиялық жоспардың ұзақ мерзімді жоспардың орнын басуы кәсіпорын әрекетін кеңейте түсті. Өйткені, стратегиялық жоспар экономикалық, саяси және әлеуметтік факторлар, тұтынушылар қажеттіліктері, бәсекелестердің әрекеттері, ғылыми-техникалық өзгерістер тәрізді барлық аспектілерді қамтиды.
Стратегиялық жоспарлардағы ұзақ мерзімді мақсаттар кәсіпорынның ағымдық әрекеттерінің емес, ішкі және сыртқы ортасындағы өзгерістерді талдау нәтижесі болып табылады. Стратегиялық жоспарлар концепциясы кәсіпорынның сыртқы ортаның өзгерістеріне бейімделгіштігін және уақтылы жауап беруін қамтамасыз ететін әдістер мен құралдар кешенін құруға бағытталған.
Хиггенс бойынша стратегиялық жоспарлау - бұл кәсіпорынның қоршаған ортасымен әрекеттесуін басқару арқылы кәсіпорын миссиясын жүзеге асыру мақсатында басқару үрдісі.
Пирс және Робинсон стратегиялық жоспарлауға стратегияларды құру және жүзеге асыру бойынша шешімдер мен әрекеттердің жиынтығы деген анықтама берді.
Стратегиялық басқару және жоспарлау теорияларының авторлары Шендел және Хаттен стратегиялық жоспарлауды анықталған мақсаттарды жүзеге асырудан және ресурстарды бөлу нәтижесінде сыртқы ортамен жоспарланған байланысты орнату әрекеттерінен тұратын, кәсіпорын мен онын ортасының арасындағы байланысты анықтайтын үрдіс деп түсіндірді.
Стратегиялық жоспарлау - бұл басшы қабылдаған әрекеттер мен шешімдер жиынтығы, сол арқылы ұйымның өз мақсатына жетуі үшін басшы арнайы стратегияны іздестіреді.
Стратегиялық жоспарлау басқару шешімін қабылдауға қажетті құрал болып саналады. Оның басты міндеті - ұйымдағы жаңадан енгізілгендерді жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету.
Стратегиялық жоспарлаудың өзіндік белгілері:
1. Стратегияны көпшілік жағдайда жоғарғы басшылар тұжырымдайды, алайда оны жүзеге асыруға басқарудың барлық деңгейіндегілердің қатысуы көзделеді.
2. Стратегиялық жоспар жеке бір ұйым үшін ғана емес, бүкіл кәсіпорынның болашағы үшін жасалады.
3. Стратегиялық жоспар көлемді зерттеулермен және нақты деректермен негізделеді. Қазіргі заманғы бизнесмен тиімді бәсекелесу үшін, фирма сапа, рынок, бәсеке және басқа да факторлар туралы толып жатқан ақпаратты ұдайы жинауы, әрі талдауы тиіс.
5. Стратегиялық жоспар ұзақ уақыт бойы тұтастығын сақтаумен қоса, қажет болған жағдайда жетілдіруді және қайта бағыттауды жүзеге асыратындай икемді болатындай жасалуы тиіс.
Стратегиялық жоспарлар басқару жүйесінің функционалдық құрылымының негізі болып табылады. Стратегиялық жоспарлардың көмегімен кәсіпорын қызметінің мақсаттары анықталып, оларға жету үшін ұжымының әрекеттері біріктіріледі; кәсіпорын стратегиясы құрылады.
Стратегиялық жоспарлардың негізінде қабылданатын шешімдер және басқару аппаратының қызметі кәсіпорынның алдына қойған мақсатына жетуді қамтамасыз ететін стратегияны құрайды. Яғни, стратегиялық жоспар - бұл кәсіпорынның мақсаттарын және оларға жетудің жолдарын анықтаудан тұратын үрдіс болып табылады.
Стратегиялық жоспар кәсіпорынның мақсаттар жүйесін құру, ішкі және сыртқы ортасын талдау, альтернативті стратегияларын құру және талдау, жоспарларды құру мен жүзеге асыру үшін құқықтық және ұйымтастырушылық алғышарттарын құру негізінде жүзеге асырылады. Стратегиялық жоспарды құрушылардың экономика және құқық, экология және урбанистика, статистика және социология, стратегиялық менеджмент және қаржы сфераларында ортақ және арнайы білімі болуы қажет. Сонымен қатар, олар қоғамдық пікірді талдау және қоғамды стратегиялық жоспарды құру үрдісіне жұмылдыру әдістерін білуі тиіс.
Стратегиялық жоспарлау кәсіпорынның болашақта туындайтын мәселелер мен мүмкіндіктерді ресми болжаудың жалғыз әдісі болып табылады. Ол кәсіпорынның жоғарғы деңгейіндегі басшыларына ұзақ мерзімдік жоспар құру және шешім қабылдау үшін негізді қамтамасыз етіп, шешім қабылдауда тәуекел деңгейін азайтып, кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінің мақсаттары мен міндеттерінің ықпалдасуын жүзеге асырады.
Стратегиялық жоспарлар шаруашылық қызметтегі басқару шешімдерін қабылдауда негізгі құралы болғандықтан, оның көмегімен кәсіпорын жаңашылдық пен ұйымдастырушылық өзгертулермен қамтамасыз етіледі. Стратегиялық жоспар қызмет етудің төрт түрін (стратегиялық жоспарлардың қызметтері) қамтиды
Стратегиялық жоспарлардың қызметтері
Ресурстарды
бөлу
Сыртқы ортаға бейімделу
к внешней
среде
Ішкі үйлестіру және реттеу
Ұйымдасты-рушылық өзгертулер
Сурет 4.Стратегиялық жоспардың қызметтері.
Ресурстарды бөлу материалдық, қаржылық, еңбек, ақпараттық және тағы да басқа ресурстарды бөлуді жоспарлау болып табылады. Кәсіпорынның қызмет ету стратегиясы бизнесті кеңейту, нарықтық сұранысты қанағаттандыру негізінде ғана емес, сонымен қатар ресурстарды тиімді тұтынудың өндіріс шығындарын ұдайы азайту арқылы құрылады. Сондықтан да бизнестің әр түрлі сфералары арасында ресурстарды тиімді бөлу және оларды рационалды тұтынудың комбинацияларын іздеу стратегиялық жоспардың маңызды қызметі болып табылады.
Сыртқы ортаға бейімделу қызметін шаруашылық етудің өзгермелі нарықтық жағдайларына кәсіпорынның бейімделуі ретінде түсіндіруге болады. Берілген қызметтің міндеті-кәсіпорынның шаруашылық тетігін нарықтық ортаның шаруашылық жүргізуші субъектілеріне қатысты жағымды және жағымсыз жағдайларға (артықшылықтар мен қауіп төнулер) бейімдеу, яғни, бәсекелестік күресте артықшылықтарды қолдана отырып, төнетін қауптердің алдын алу. Бұл қызмет, сонымен қатар, кәсіпорынды ағымдық басқаруда да қолданылады. Дегенмен, жедел басқару бәсекелестік артықшылықтар мен тосқауылдар алдын-ала жоспарланған жағдайда ғана тиімді болады. Мұндай жағдайда стратегиялық жоспарлаудың міндеті болып, кәсіпорынның сыртқы ортаға сай бейімделу тетігін құру арқылы кәсіпорын үшін жаңа қолайлы жағдай туғызу табылады.
Ішкі үйлестіру және реттеу - бұл стратегиялық жоспарда белгіленген мақсаттарға жету үшін кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің әрекеттерін жұмылдыру. Кәсіпорын стратегиясы бір-бірімен байланысты мақсаттар мен міндеттердің күрделі жүйесінен тұрады. Осы мақсаттар мен міндеттердің декомпозициясы оларды ұсақ компоненттерге бөлу мен сәйкес құрылымдық бөлімшелер мен атқарушылардың міндеттеріне бекітуді көздейді. Бұл үрдіс стратегиялық жоспарда мақсаттық негізде жүзеге асырылады. Сондықтан да стратегиялық жоспардың барлық компоненттері ресурстар, құрылымдық бөлімшелер, атқарушылар және функционалдық үрдістер бойынша байланыстырылуы тиіс. Бұл байланыс жоспарлау көрсеткіштерін құру жүйесімен және кәсіпорындағы басқару аппаратында үйлестіруге жауап беретін бөлімшенің немесе атқарушының болуымен қамтамасыз етіледі. Ішкі үйлестіру және реттеу объектілері болып, ішкі өндірістік операциялары табылады.
Ұйымдастырушылық өзертулер қызметі басқару персоналының тиімді қызметін, менеджерлердің ойлау қабілетін дамытуды, стратегиялық жоспарды құрудың бұрынғы тәжірибесін ескеруді қарастырады. Берілген қызмет кәсіпорында әр түрлі ұйымдастырушылық жаңартуларды жүргізуде танылады: басқару қызметтерін, басқару аппаратының қызметшілерінің өкілеттіліктері мен жауапкершіліктерін қайта бөлу; стратегиялық жоспардың орындалуын қамтамасыз ететін ынталандыру жүйелерін құру және т.б. Мұндай ұйымдастырушылық өзгертулердің пайда болған жағдайға жауап ретінде ғана жүргізілмей, стратегиялық жоспарлаудың нәтижесі болуы маңызды[3].
Кәсіпорындығы стратегиялық жоспарлау көптеген сыртқы және ішкі экономикалық үрдістердің, факторлардың және құбылыстардың өзара әрекеттесуінің негізі болып табылады.
Стратегиялық жоспар кәсіпорын дамуының басым бағыттарын анықтайды; маркетингтік, жобалық, өндірістік және қаржылық әрекеттерді біртұтас жүйеге біріктіруге, сонымен қатар, жоспарлау, өнімді жылжыту және өткізу үрдістерін, тұтынушылардың қажеттіліктерін, нарықтық бағалардың құрылу механизмін түсінуге көмектеседі; кәсіпорынның, оның әр бөлімшесінің нақты және анық мақсаттарын белгілейді; кәсіпорынның барлық функционалдық қызметтерін шоғырландыруды қамтамасыз етеді; менеджерлердің өз артықшылықтары мен кемшіліктерін бәсекелестерінің көзқарасы жағынан және сыртқы ортаның шектеулері мен өзгерістерін ескере отырып бағалауын ынталандырады; ұзақ мерзімді кезеңдегі кәсіпорынның альтернативті әрекеттерін анықтайды; шектелген экономикалық ресурстарды бөлу үшін негізді құрайды; жоспарлау, ұйымдастыру, басқару, ынталандыру, бақылау және талдау функцияларын біртұтас жүйе ретінде қолданудың маңыздылығын көрсетеді.
Стратегиялық жоспарлау және талдаудың қағидалары мен механизмдері.
Кәсіпорынның шаруашылық әрекетін стратегиялық жоспарлау жалпы экономикалық саясатты немесе жалпы нарықтық жүйені мемлекеттік дамыту стратегиясын іске асыруымен тығыз байланысты. Қазіргі жағдайда стратегиялық жоспарлаудың маңызды алғышарты болып, еркін нарықтық қатынастардың дамуы, және олардың үнемі және үздіксіз жетілдірілуі табылады. Сондықтан да стратегиялық жоспарлау кәсіпорындардың ұзақ мерзімді дамуына, әр түрлі өндірістік-техникалық факторлар мен ұйымдастырушылық-басқарушылық құрылымдарды сатылы жетілдіру негізінде экономикалық өсудің жоғары қарқындарына жетуге бағытталуы тиіс.
Кәсіпорындығы стратегиялық жоспарлау көптеген сыртқы және ішкі экономикалық үрдістердің, факторлардың және құбылыстардың өзара әрекеттесуінің негізі болып табылады.
Стратегиялық жоспарлауды жүзеге асырғанда, оның төмендегідей қағидаларына сүйену қажет:
1. Стратегиялық жоспарлау әрқашанда бұрынғы деректерге сүйенеді, алайда кәсіпорынның болашақтағы дамуын айқындауға және бақылауға тырысады. Сондықта да, жоспарлаудың сенімділігі бұрынға нақты көрсеткіштердің дәлдігіне тәуелді. Мұндай сенімділікті қамтамасыз ету бухгалтерлік дәл есепсіз және ауқымды статистикалық қажетті базаға ие болмай мүмкін еместігі айқын.
2. Кәсіпорын әрқашанда жалпы нарықтың шағын бөлігі ғана болып
саналатындықтан, ел экономикасын дәл жоспарлау үшін дәл ақпаратты мүмкіндігінше көбірек алу қажет.
3. Орта факторларының көрсеткіштері кәсіпорынды жоспарлаудың бастапқы деректері болып саналады. Кәсіпорын неғұрлым ірі болса, әдетте, жоспарлау, соғұрлым оңайырақ болады. Дегенмен, ірі кәсіпорындарға қарағанда, ұсақ кәсіпорындарда басшылар үшін кейбір факторлар едәуір айқынырақ болады.
4. Болашақтың даму барысын дәл болжаудың мүмкін болмайтындығы секілді, тұтастай нарық туралы, бірінші кезекте, бәсекелестер қызметіне тиісті маңызды деректерді күні бұрын алу мүмкін емес. Тағы бір атап көрсететін жайт, тұтастай экономикалық кейбір жағдайларды, мәселен экономикалық дағдарыстарды, ереуілдерді, т.б. жоспарлау тіптен мүмкін емес.
5. Кәсіпорындағы кез келген жоспарлау толық емес деректерге сүйенеді. Кәсіпорында жоспар жасау үшін, қажетті ақпараттар толық болмағандықтан, ал кейбіреуі мүлдем белгісіз болғандықтан, кейбір деректер жетіпейтіндіктен, жоспарлау сатысы көбінесе қызметкерлердің өз ісін қаншалықты жетік білетіндігіне байланысты.
6. Жоспар жасаған кезде барлық көрсеткіштер толық пайдалануы, сонымен қоса жоспар жасағанда өзгеріс енгізетіндігі ойластырылуы, ал жоспардың өзі жоспардың өзгеруіне қарай үйлестіріліп отыруы тиіс. Сондықтан да, жоспарда резервтер ескеріледі. Алайда, резервтің көп болуы жоспардың көптігіне нұқсан келтіреді, ал шамалы резервтер жоспарды жиі-жиі өзгертуге мәжбүр етеді.
7. Кәсіпорынның жоспарлау жүйесі, кәсіпорынның сан алуан түрлі саласының қызметі бір-бірінен айқын шектелген, жекелеген жоспардан тұрады .
8. Қойылған мақсатқа жетуді көздеу үшін жоспарлау кәсіпорын қызметінің барлық маңызды учаскелерін қамтиды. Мұның өзі барлық
кәсіпорындарда қолданылады.
9. Жоспар кәсіпорын учаскелері өндірісінің нақты бағыттары бойынша жасалуы тиіс. Онда жекелеген міндеттер қойылып, ақша, сондай - ақ сандық көрсеткіштері айқындалады. Мұнда жоспарлау кезінде осал тұстар, басқаша айтқанда, кәсіпорын қызметінің маневрлігін, демек істің даму мүмкіндігін шектейтін салалар қатыстырылмауы тиіс.
Стратегиялық жоспарлау үрдісінде нарық сыйымдылығы және өткізу көлемін жоспарлау стратгиялық жоспарлауды іске асыру механизмінің маңыздысы болып табылады. Көптеген кәсіпорындар қызметінің осал тұстары болып, сату саласы саналады, сондықтан да кәсіпкерлік пен басқарудың барлық негізгі салаларында нарық сыйымдылығы мен өткізу көлемі, бюджет жоспарланады.
Нарық пен өткізу болжамы - нақты тауар мен қызметтің заттай түрінде болашақта өткізілуі (өткізудің сандық көрсеткіштің болжамы) және нақты, әрі потенциалды клиенттердің белгілі бір уақыт аралығында (қысқа, орташа және ұзақ мерзімде) тауарды өткізуден түскен пайда құнының болжамы;
Бюджетті жоспарлау, табыстардың, шығындардың және белгілі бір уақыт кезеңінде сатылған өнім санының болжамы (мүмкіндігі);
Нарық туралы деректерді алу өте қажет, өйткені бұрынғы өткізу қызметінің көрсеткіштері болашақта өткізілуге тиісті тауарларды бағалауға мүмкіндік бере қоймайды. Тек айналым көлемі мен нарық факторларының әрекеті арасындағы ара қатынасты талдау, оның болашақта дамуын нақты бағалауға мүмкіндік береді.
Нарық бойынша деректерді тұтастай талдау, оларды фирма ішіндегі деректермен салыстыру, нарық динамикасы мен кәсіпорын меншігіндегі динамика аралығында қалыптасқан пропорцияны бейнелейді.
Стратегиялық жоспарлауды жүзеге асырудың механизмдерінің бірі - маркетинг пен өткізу саласында жоспарлау. Ол мынадай көрсеткіштерді анықтап-болжауға негізделеді:
- қысқа мерзімдік көрсеткіштер: өнімнің әр түрін өткізу (көлемі және құны), географиялық бағыт бойынша өткізу (көлемі және құны), бәсекелестер бағасы, сауда қызметкерлеріне қойылатын мақсатты нұсқаулар, қор деңгейі;
- орташа мерзімдік көрсеткіштер: өнім категориясы бойынша өткізудің жалпы өткізу, бағалар, жалпы экономикалық жағдай, нарыққа тауар жеткізілуінің ерекшеліктері, жаңа өнімдерді енгізу көрсеткіштері;
- ұзақ мерзімдік көрсеткіштер: өнім категориясы бойынша өткізудің жалпы көлемі, нарық орындарына тауарды толтыру, жаңа өнімдерді енгізу, нарықтан ескі өнімдерді шығару, маркетингті зерттеудің маңызды ерекшеліктері және т.б.
Жоспарлаған кезде, тек қысқа мерзімді ғана емес, стратегиялық жоспарлаудың келесі механизмі - орташа және ұзақ мерзімді болжалдауды сондай-ақ ескеру керек. Соңғы екі уақыт мүмкіндігіне жататын факторлар ішінара болуы мүмкін, алайда олар қысқа мерзімдік болжалдауға елеулі ықпал етеді (мәселен, технологияның өзгеруі, кез келген артық материалдардың қолайлылығы, т.б.).
Жарнаманы жоспарлау тауарды өткізу жоспарымен бірге жасалады да, мұнда нарықты зерттеу нәтижесі және бәсекелестер қабылдаған шаралар ескеріледі. Өнімді өткізуде жарнаманың тиімділігін дәл анықтау ешқашанда мүмкін болмайтындықтан, кәсіпорын жарнама құралдарын пайдаланған кезде қалауынша еркін әрекет ете алады.
Жарнама шараларының жоспарына жататыны:
- күнделікті жарнама шараларын өткізу жоспары;
- жарнама құралдары бойынша;
- жекелеген шараларды өткізу уақыты бойынша;
- көрмелер мен экспозициларға қатысу жоспары;
Өткізу деңгейін сақтау, содан кейін арттыру үшін, жарнама шараларымен бір мезетте кәсіпорын мәртебесін (имиджін) сақтау және жақсарту мақсатында шаралар жоспарын қабылдау қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырыбы: Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау
5В050600-Экономика мамандығы бойынша
Мазмұны
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...6
1.1 Жоспарлау түсінігі және оның теориялық-әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Стратегиялық жоспарлау түсінігі, қағидалары мен механизмдері ... ... ... ... .13
1.3 Кәсіпорынның дамуын стратегиялық жоспарлаудың теориялық және
әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 Кәсіпорын дамуын стратегиялық жоспарлауды
БТА Банк АҚ мысалында талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1БТА Банк АҚ- ның ұйымдық-құрылымдық сипаттамасы және қаржы-
шаруашылық жағдайының талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 БТА Банк АҚ-ның дамуын стратегиялық жоспарлау: бенчмаркетинг
және SWOT-талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
2.3 БТА Банкі АҚ 2014-2023 жылдарға арналған Даму стратегиясы ... ... ... ...64
3 Кәсіпорынды стратегиялық жоспарлау механизмдерін жетілдіру жолдары мен дамыту тенденциялары ... ... ... ... ... .. ...76
3.1 Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау механизмдерін
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
3.2 Жаһандану жағдайындағы Қазақстан кәсіпорындарының дамуын
стратегиялық жоспарлаудың мәселелері мен дамыту тенденциялары ... ... .82
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 96
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Кіріспе
Дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерде стратегиялық жоспарлау кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің негізгі инструменті болып табылады. Қоғамның жан-жақты дамуы -- адам құрған мәдениеттің негізгі жетістігі болып табылады. Оған деген қажеттілік жалпы өндірістік процестің объективті заңдылық талабымен бегіленеді. Оның көмегімен қоғамның барлық шаруашылық жүйесінің келісілген мақсатты бағытталған іс-әрекетін қамтамасыз етеді.
Стратегиялық жоспарлау -- кәсіпорынның мақсат таңдау прцессі мен оған жету жолдарын қарастыратын басқару функцияларының бірі болып табылады. Стратегиялық жоспарлау барлық басқарушылық шешімдердің, ұцымдастыру қызметінің, стратегиялық жоспарлар құруға сүйенген мотивация мен контрольді қамтамасыз етеді. Стратегиялық жоспарлаудың динамикалық процессі қол шатырының астында барлық басқарушылық функциялар біріктірілген, стратегиялық жоспарлау артықтықшылыұтарын қолданбасақ, ұйымдар мен жеке адамдар мақсаттарда бағалау мен кәсіпорынның корпоративтік бағытын бағалау мүмкіншілігінсіз қалады. Стратегиялық жоспарлау процессі ұйым мүшелерінің басқаруына негізін қаматамасыз етеді. Жоғарыда жазылған еліміздің жағдайын қорытындылай келе, стратегиялық жоспарлау Қазақстандық ұйымдардың бір-бірімен және шетел корпорацияларымен қатаң бәсекелестікке кіруіне байланысты актуалдылығының артун атап өткен жөн.
Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігі - нарықтық дамудың күрделілігі мен алуан түрлілігі, шаруашылық үрдістердің қарқындылығы және серпінділігі кәсіпорындардан жүктелген қызметтері деңгейінде мүмкіндіктерді барынша пайдаланылуын талап етеді.
Сондықтан, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Жолдауындағы Бүгінгі әлемдік конъюнктура нашарлаған жағдайда біз рөлі өсе түсіп отырған мемлекеттік холдингтердің, даму институттарының, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың даму стратегияларын белсенді етуге тиіспіз-деп атауының мәні үлкен.
Қазіргі экономикалық даму жағдайында шаруашылық жүргізу нысандарының даму стратегияларының жүргізілуі мен нәтижелерін мемлекеттің экономикалық саясатындағы негізгі мәселелердің бірі ретінде қарау керек. Нарықтық құрылымдардың дамуы кезінде экономикалық қатынастарда туындайтын мәселелер экономикалық ғылым мен шаруашылық тәжірибедегі ең өзектісі болып саналады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың барлық кезеңінде нарықтық құрылымдардың негізгі буыны - кәсіпорындарға жеткіліксіз көңіл бөлінгендігі анық. Қаржылық тұрақтылық пен ырықтандырудың жоғары дәрежесі жағдайларында экономикалық өсуге кәсіпорындар деңгейінде нарықтық өзгерістердің баяу үрдісі кедергі болады. Кәсіпорындардың нарықтық құрылымдардың негізі ретінде, тиімді қызмет етуіне даму стратегиясының болмауы мен қысқа мерзімді нәтижелерге бағытталуы, нарық конъюктурасын жеткілікті деңгейде білмегендігі, менеджменттің төмен деңгейі және басшылар мен мамандардың жеткіліксіз дайындығы кедергі жасайды.
Сол себепті отандық кәсіпорындарды қайта құру мәселесі кәсіпорындардың құрылымдарын қайта қараудың теориялық негіздерін, технологиясы мен қаржылық тетіктерін белгілеуге себепші болады.
Соңғы уақытта экономикалық әдебиеттерде аталған мәселелерді талдайтын және кәсіпорынды экономикалық дамудың негізгі буыны ретінде көрсететін еңбектер пайда бола бастады. Қазіргі даму кезеңінде кәсіпорындардың тұрақты даму мақсаттарын қамтамасыз ету үшін даму стратегиясын қолдану өте маңызды.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Осындай жағдайлар дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтап берді.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы сол, тақырып тура елдегі әлеуметтік-экономикалық даму үдерісіне байланысты өзекті болып отырған бәсекеге қабілетті кәсіпорын стратегиясын қалыптастыру оны жүзеге асыруға бағытталып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейіне келер болсақ, кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау мәселелерін зерттеумен Сундетов Ж., Айтбаев М., Байзаков С., Дуламбаева Р., Уткина Э.А., Григорьев Д. сияқты отандық және шетелдік ғалымдар айналысқан.
Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлаудың тәжірибелік аспектілеріне Томпсон А.А., Бригхэм Ю.Ф., Соколинская Н.Э. т.б. шетелдік ғалымдар жұмыстарын арнаған.
Жалпы Қазақстандық кәсіпорындардың дамуын стратегиялық жоспарлаудың ел экономикасының дамуындағы маңызы мен өзектілігі, жеткілікті зерттелмеуі тақырыпты таңдауға, зерттеу мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Зерттеу объектісі - кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік жақтарын зерттей отырып, оны жүзеге асырудың ұтымды жолдарын анықтауда әдістемелік нұсқаулар дайындау және Қазақстан Республикасының БТАБанк АҚ-ның стратегиялық даму жағдайын талдау және кәсіпорынның стратегиясын қалыптастыру.
Алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
- жоспарлау түсінігі және оның теориялық-әдістемелік негізін қарастыру;
- стратегиялық жоспарлау түсінігі, қағидалары мен механизмдеріне тоқталу;
- кәсіпорынның дамуын стратегиялық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік негіздерін қарастыру;
- БТА Банк АҚ- ның ұйымдық-құрылымдық сипаттамасы және қаржы- шаруашылық жағдайының талдау;
- БТА Банк АҚ-ның дамуын стратегиялық жоспарлау: бенчмаркетинг және SWOT-талдау;
- БТА Банкі АҚ 2014-2023 жылдарға арналған Даму стратегиясына тоқталу;
- Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлау механизмдерін жетілдіру жолдарын қарастыру;
- жаһандану жағдайындағы Қазақстан кәсіпорындарының дамуын стратегиялық жоспарлаудың мәселелері мен дамыту тенденцияларын қарастыру.
Зерттеу заты болып кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлаудың жүйеленген теориялық, тәжірибелік және әдістемелік негізі табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру мен жүзеге асырудың теориялық сұрақтары мен тәжірибелік мәселелеріне арналған отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімді басылымдар бетінде жарияланған мақалалар, халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция мен семинарлардың материалдары алынды. Жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру мен жүзеге асырудың қолданбалы аспектілерін зерттеу Қазақстан Республикасының қаржы қызметін реттейтін заңнамалық және нормативтік актілеріне негізделген.
Зерттеудің деректік базасын статистикалық мәліметтер мен Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдаулары, ның жыл сайынғы бюджеті, Қазақстан Республикасының2012 - 2014 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы заңы, 2012-2014 жылдарға арналған республикалық бюджеттің негізгі параметрлері бойынша ақпараттар құрайды.
Жұмысты жазу барысында мынадай жалпы және арнайы әдістер қолданылды: жүйелік, құрылымдық және функциональдық талдаудың диалектикалық логикасы, топтастыру, салыстыру, талдау, зерттеу мәліметтерінің нәтижелерін сурет және экономика-статистикалық көрініс тұрғысында сипаттау т.б.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы сол, оның негізгі теориялық жағдайлары мен қорытындылардың кәсіпорын дамуын стратегиялық жоспарлауды жетілдіру мақсатында қолдануға болатын нақты ұсыныстар деңгейіне жеткендігінде.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Кәсіпорынды дамытуды стратегиялық жоспарлаудың теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Жоспарлау түсінігі және оның теориялық-әдістемелік негізі
Экономиканың обьетивті түрде өсуі өндірушілер мен еңбек күшінің бөлінісін толық, әрі жоспарлы түрде зерттеуден басталады. Анти-Дюринг еңбегінде Ф. Энгельс дамыған қоғам туралы: Өндірістегі анархия енді қоғамдық қажеттіліктерді қамтамасыз ететін және қоғамның әр мүшесінің қажеттіліктерін қамтитын жүйемен алмасады деп жазды. Өз заманында К. Маркс та қоғамдық жүйені өзгертуді, соның ішінде еңбек бөлінісін дұрыс ұйымдастыруға шақырды.
Жалпы экономикада халықаралық, халық шаруашылығы, салааралық, әр саланың саланың өз ішінде, өндірісаралық және аймақтық жүйелер арасында белгілі бір тепе-теңдік пен тығыз байланыс бар. Бұл көрсетілгендердің барлығы бір-біріне тәуелді болып келеді және бұлардың барлығы халық шаруашылығының жоспарлы түрде дамуына және жоспардың жасалуына алып келетін алғышарттардың бірі болып табылады. Олар экономиканың өсу қарқынын, тұрақтылығын, қоғамдық еңбек бөлінісі мен өнімділікті анықтайтын, экономиканың өсу қарқынын көрсететін, белгілі бір уақытта жоспарланған жоспардың орындалуын көрсетеді. Сонымен жоспарлау мен болжау адамдардың саналы түрде, белгілі бір экономикалық заңдарға бағына отырып, бір-бірімен тығыз байланысты өндіруші жүйелерді ұйымдастыруы мен қолдану қызметін атқарады. Сондықтан жоспарлау халық шаруашылығында үлкен маңызға ие. Мақсаты, экономиканың өсу кезеңіндегі жағымсыз және белгісіз әсер етуші факторлардың алдын алу болып табылады.
Жаңа шаруашылық қатынастар кезеңінде, яғни әміршіл-әкімшіл жүйеден нарыққа ауысуынан жоспарлау жаңадан өзіне тән бағыт-бағдар мен міндеттерді алады. Сапалы жоспарлаудың бір қыры ол әкімшілік тарапынан ғана емес, сондай-ақ басшылықтың келісімімен қатар, аймақтық, жергілікті ұйымдармен қоса кәсіпорындар тарапынан да қызу талқыға салынады. Яғни, жоспарлау процесіне барлық мүшелер қатысады деген сөз. Нарық өнімділікті жомпарлауда бірден-бір сарапшы және тексеруші рөлін атқарады және барлық субьектілермен тығыз қарым-қатынас жасауға бағыттайды. Мысалға, аймақтық және жергілікті ұйымдардың кәсіпорындармен қарым-қатынасы.
Нарықтық экономика жүйесінде бәсекелестік пен жеке меншік толықтай дамыған кезеңде мемлекет экономиканы өсіру үшін жоспарлауды да қолданады. Нарық жүйесінде мемлекеттен бастап барлық субьектілер өніиділік пен өнімді жоспарлаусыз жұмыс істей алмайды.
Нарықтық бостандықта ешқанда да декларация немесе кодекстер емес, тек жоспарлау ғана көптеген елдерде тиімді жұмыс істеп келеді. Жоспарлау мен болжаудың қажеттігі келесідей себептерден туындайды:
Біріншіден, экономиканың өсу қарқынымен қатар ҒТР, жаңа технологиялар дамып келе жатыр. Өнім арттырудың инновациялық, ұтымды тәсілдері, еңбек күшінің техникамен алмастырылуы қарқынды өсіп келе жатқандықтан, нәтежиесін жоспарлау мен болжау қажет,
Екіншіден, жоспарлау мен болжау экономиканы реттеу үшін мемлекет тарапынан жиі қолданылады. Экономикалық циклді реттеп отыру үшін қажетті. Халықтың әлсіз топтарының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін де мемлекетке тиімді.
Үшіншіден, нарықта кез-келген фирма өзінің саласына қарамастан, белгілі бір нәтежиеге жету үшін, жұмысқа кіріспес бұрын алға қойған мақсаттары мен жоспарын, кәсіпкерлік стратегияын жасауға міндетті. Дұрыс бағыт-бағдар таңдау арқылы ғана экономиканың қажетті түрде дамуына болады.
Жоспарлау - атқарылатын іске бағытталған, ақпаратты саналы түрде талдау процесі. Кез-келген шаруашылық қызметтің мақсатқа жетуі, ғылыми немесе логикалық тұрғыдан нәтежиесін болжаудың әсерінен болады. Болжау болашақта туындауы мүмкін қиындықтар мен жағдайларды алдын-ала қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен, болжаудың екі түрі болады: теориялық-танымдылық және басқарушылық болжау.
Жоспарлау мен болжау - бұл, Экономиканың обьективті тәуелділігі мен себеп-салдар нәтежиесінде, әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогрессте, қоғамдық өнімділіктің дамуы мен нәтежиесін алдын-ала ғылыми тұрғыдан көре білу.
Зерттелетін процеске қарамастан болжаудың үш сатысы болады:
Сурет 1. Жоспарлаудың ғылыми негізделген сатысы
Алға қойған мақсаттың орындалуында жоспарлау мен болжау келесідей жолдармен жүзеге асырылады:
oo Экономиканың даму бағытын анықтау;
oo Мақсатқа жету үшін ұтымды жолдар мен шешімдер табу;
oo Нәтежиеге қажетті ресурстарды анықтау.
Жоспардың өзіне тән қасиеттері:
Біріншіден, жоспарда нақты мәліметтер, өндіріс құрамы мен қызметі, мақсатты тапсырмалары және оларды шешу тәсілдері толығымен жазылады;
Екіншіден, экономиканың даму инфрақұрылымын қарастыра отырып, жоспарларда еңбек күші, материялдық және қаржылық ресурстары толығымен көрсетіледі.
Үшіншіден, жоспар - бұл нарық субьектілерінің арасындағы келісім жасайтын тиімді құрал және ол қоғамға мемлекеттің экономикалық саясаты туралы ақпарат беру қызметін атқарады.
Төртіншіден, экономиканың дамуы үшін жоспарларда экономикалық болжау жасалынады.
Осының нәтежиесінде, мемлекет жоспар көрсеткіштері арқылы экономикалық өзгерістерді және жеке кәсіпкерлік фирмалардың даму қарқыны туралы мәліметтер алып отырады.
Болжау мен жоспарлаудың әдістеріне негізінен экономикалық заңдардың толық есебі, ғылыми тұжырымдар, әртүрлі жағдайлар, жоспарлау мен болжаудың мақсатқа сай жасалуы, жүйелер, құрылымдар, логика және ұйымдастыру жатады.
Болжаудың негізгі принципі - жоспарлық есептің ғылыми негізделуі және нақты шама болуы.Бұл барлық экономикалық заңдылықтарды, ғылымның жаңа жетістіктерін қолдануды, техника мен технологиялық жетістіктерді меңгеруді өнімділікті ұйымдастыра білу мен басқарудан құралады.
Экономикалық тепе теңдікті сактау және талдау жасай білу керек. Яғни, нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың көрсеткіштерін толық зерттеу. Соған сай жоспар мен болжамды икемдеу керек.
Жоспарлаудың тағы да бір маңызды принципі бұл - мемлекеттің, қоғамның, шаруашылық субьектілерінің, салааралық, аймақтық ұйымдардың көзқарастары мен мүдделерін де қарастыру.
Жоспар жасауда ең бірінші айналысатын саладағы тиімді және ұтымды шешімдерді қарастыру керек. Бұл болашақта әр кәсіпорынның, әр саланың, шаруашылықтың дұрыс дамуына мүмкіндік жасайды.
Жоспар жасалу барысында, тексеріле отырып, түзетулер мен толықтырулар енгізілуі мүмкін.
Бүгінгі таңда ғалымдардың есептеуі бойынша жоспарлау мен болжау жасаудың 150-ден астам әдісі бар. Бірақ тәжерибе жүзінде негізінен соның ішінде 15-20әдісі қолданылып келеді.
Сурет 2. Жоспарлау мен болжау жасаудың әдістері
Сонымен қатар, болжалдау мен жоспарлауда келесідей әдістер де қолданылады:
1. Экономикалық-статистикалық әдістер
oo экономикалық салыстыру әдісі
oo орташа шамалар әдісі
oo динамикалық қатарлар
oo тотау әдісі
2. Математикалық-статистикалық әдістер
oo корреляциялық әдіс
oo регрессиялық әдіс
3. Баланстық әдіс
4. Нормативтік әдіс
5. Монографиялық әдіс
6. Эксперттік бағалау әдісі
7. Эксперементалдық әдісі
8. Экономикалық математикалық модельдеу
9. Абстрактылы-логикалық әдіс
10. Әлеуметтік
Болжау мен жоспар жасағанда бірнеше әдісті бірден қолдана аламыз. Бұл әдістер бірін-бірі толықтырылып, байланыстырылып тұруы керек.
Кең қолданылатын маңызды әдістердің бірі болып баланстық әдісті қарастырамыз. Бұл әдісте материялдық және ақшалай ресурстардың қорлары мен қажеттіліктері және жоспар элементтерімен байланыстары қарастырылады. Баланстық әдісті дұрыс қолдана білу республикалық, кәсіпорындық әртүрлі салалармен қарым қатынасты, ресурстардың тиімді жұмсалуын, дамуды дұрыс жоспарлауға мүмкіндік береді. Бұл әдісте көбінесе материалдық ресурстар балансы, жұмыс күші, жер көлемі, т.б, баланстық өлшемдер есепке толығымен алынады.
Жеке баланстық есептерді және халық шаруашылық балансын есемтеуде экономикалық математикалық модельдеу әдісі мен есептеуіш техника кеңінен қолданылуда.
Жоспарлауда қолданылатын нормалар мен нормативтерді келесідей топтарға бөлеміз:
oo Қоғамдық еңбек өнімділігінің нормасы
oo Отын-энегргия және еңбек ресурстарының нормасы
oo Өнімділік қарқынының нормасы
oo Инвестиция және капитал салымдарының нормасы
oo Қаржылық нормалар
Сурет 3. Болжау және жоспарлау жүйесі
Кәсіпорын өзінің даму жоспарын жасамас бұрын өндірілетін өнім немесе көрсетілетін қызмет түрлеріне сұранысты, кәсіпорынның экономикалық-әлеуметтік қамтамасыз етілуін, жұмыспен қамтылуын, еңбек өнімділігі мен күшін толық есепке алуы керек.
Теорияда және практикада жоспардың құрамына, құрылымына, құрылу уақытына және де т.с.с. көрсеткіштеріне байланысты өте көп түрлерге бөлінеді:
1. Мазмұнындағы экономикалық-саяси кәсіпкелікке байланысты:
oo Стратегиялық жоспарлау;
oo Тактикалық жоспарлау;
oo Оперативтік жоспарлау;
2. Қолданылу аясына байланысты:
oo Барлық қарастырылатын аумақты қамтитын жоспарлау (комплекстік немесе халықшаруашылық);
oo Бөліктік жоспарлау (Белгілі-бір аймақ, аудандық-ауылдық)
oo Кәсіпорын щеңберінде (фирмалар)
3. Орындалу уақытына байланысты:
oo Қысқамерзімді (оперативті) жоспарлау (жартыжылдық, квартал, мезгіл, ай, апта);
oo Орташамерзімді (тактикалық) жоспарлау (1-5 жыл);
oo Ұзақмерзімді (стратегиялық) жоспарлау (5 жылдан жоғары қарай);
4. Жоспарлау мазмұнына байланысты:
oo глобальды
oo Контурлы
oo Шектеулі
oo Детальді
5. Жоспардың қызметтік аясына байланысты:
oo Өндірісте
oo Қызметкерлерде
oo Қаржы
oo Инновациондық
oo Дайындық кезеңінде
6. Мәліметтердің өзгеру есебі бойынша:
oo Қатаң (өзгермейтін)
oo Икемді (өзгермелі)
7. Уақыт кезеңіне байланысты:
oo Өтпелі (уақыт өткесін жаңа жоспар жасалынады)
oo Созылмалы (уақыт өтсе - созылады)
oo Кезеңсіз жоспарлау
8. Уақыт ағымына байланысты:
oo реактивті (өткен уақытқа бағытталған)
oo инактивное (осы шаққа арналған)
oo преактивное (болашаққа бағытталған)
oo интерактивное (жоспардың тек жақсы жақтарына бағытталған)
9. Жоспарлаудың тәсілі бойынша:
oo төменнен жоғары прогрессивті
oo жоғарыдан төмен
oo Айналмалы тәсіл
Мемлекеттік жоспарлау саласында көбінесе индекативтік жоспарлау түрі қолданылады. Индекативтік жоспарлау мемлекеттің экономикалық-әлеуметтіксаясатын, экономиканың өсуін, қоғамға қажетті нәтежиелерге жету үшін мемлекеттің мүдделерін қарасытырады.
Мақсаты:
oo Әлемдік және ішкі нарықтағы құрылым туралы ақпараттар жүйесін қалыптастыру, бұған бюджеттік және инвестициялық ақпараттар да кіреді.
oo Нарық субьектілерінің мемлекетің өзінің мемлекеттік бағдарламаларына қатысуы
oo Өнімөндірушілерінің жаңа технологиялар мен инновациондық жобаларға жете назар аудауы, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін қолдану.
Әлемде дамыған мемлекеттерде стратегиялық жоспарлау өз нәтежиесін көрсетіп жатыр. Стратегиялық жоспарлау нарық жүйесіндегі шаруашылықты тұрақтандыратын мемлекеттің басты құралы болып табылады. Оның көмегімен экономикалық тепе-теңдікті тұрақтандырып тұруға болады. Стратегиялық жоспарлаудың басты элементтері:
oo қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуді жоспарлау;
oo қоғам мен табиғат ара-қатынасын жоспарлау;
oo жаңа технологиялар мен ҒТР жетістіктерін пайдалануды жоспарлау;
oo ұлттық экономикалық жүйені тұрақтандыру.
1.2 Стратегиялық жоспарлау түсінігі, қағидалары мен механизмдері
Шамамен бұдан үш он жылдық бұрын ұзақ мерзімді жоспарлаудың орнына, корпорациялардың жоспарланатын қызметінде старегиялық жоспарлау негізгі орынды алды.
Ол фирмаға болашаққа көзқарас көкжиегін кеңейтуге, ағымдағы қызметін біршама кең ауқымды міндеттермен байланыстыруға мүмкіндік берді. Әсіресе тиімді нәтижелерге экономикалық өрлеу сатысыңда қол жеткізілді, бұл кезең өсу үрдісі болашаққа болжамдалған еді.
Бірақ, 60-жылдардың басында іскерлік қоршаған орта жеткіліксіз түрде тұрақты болды. Өсуші бәсекелестік, тұтынушылар үшін күрес кәсіпорынның ұзақ мерзімді жоспарлау саласындағы жағдайды қайта қарауды талап етті. Нәтижесінде жоспарлау мақсатты бола түсті, ресурстар мақсатқа жету қүралы ретінде қарастырылды, ал жоспар іскерлік қоршаған ортаның мүмкін болатын баламалы іс-қимылдар жиынтығын білдірді. Бұл бағыт стратегиялық жоспарлау (strategic planig) атауына ие болды және оны өнеркәсіптік дамыған елдердің барлық табысты фирмалары қолдана бастады. Стратегиялық жоспарлауда үзақ мерзімімен салыстырғанда фирма кеңістігі біршама келемді бола түседі. Ол өзіне экономикалық ұйымның ішкі ортасының элементтерін, сондай-ақ сыртқы аспектілерін де қамтиды: әлеуметтік және саяси факторлар, тұтынушылардың талғамы мен қажеттіліктері, бәсекелестердің іс-қимылдары және басқалар. Оның басты айырмашылығы - өзгермелілігі (вариативность) болашақ фирма дамуының барлық баламалы болжамдарын әзірлеу.
Стратегиялық жоспар термині 1960-1970 жылдар аралығында өндіріс деңгейіндегі ағымдық жоспарлауды жоғарғы деңгейдегі жоспарлаудан айыру үшін енгізілді. Бұл өзгермелі орта жағдайындағы ұйым дамуының жаңа моделіне өту қажеттілігімен түсіндірілді. Жаңа қадамның өзектілігі келесі факторларды анықтайды:
- ХХ ғасырдың екінші жартысында ішкі және сыртқы өзгерістерден туындаған мәселелер саны көбейе бастады. Олардың басым көпшілігін дәстүрлі әдістермен шешу мүмкін емес еді;
- ұлттық экономика әрекеттерінің географиялық шектері кеңейе түсіп, бизнес халықаралық сипатқа ие бола бастады.
- сыртқы ортаның тұрақсыздығының күшеюі нәтижесінде стратегиялық өзгерістердің қажеттілігі туындады;
- стратегиялық шешімдердегі, кәсіпорын қызметін болжаудағы қателіктер көптеген қиындықтарға әкеліп соқтырды.
Стратегиялық жоспарлаудың даму үдерісінде стратегиялық талдаудың көптеген әдістері, міндеттерді шешудің формалды тәсілдері пайда болды. Формалды стратегиялық жоспарлау танымалдығының шыңы 70-жылдардың аяғы мен 80-жылдардың басында орын алды, бұл уақытта ол фирманың кез келген мәселесін шешу құралы, панацея ретінде қарастырылды.
80-жылдары стратегиялық жоспарлаудың формалды әдістері жаңа шарттардағы өзінің шектеуін көрсетті. Оның негізгі себептері мыналар болды:
- іскер ортаның тұрлаусыздығының күшеюі. Бұл шаруашылық өмірдегі өзгерістердің өсу санында да, осы өзгерістердің алдын ала болжаудың кемуінен де көрінді. Көп жағдайларда стратегиялық сұлбалар бизнестің жаңа
жай-күйіне сәйкес келуден қалды;
- 80-жылдары іскер өмір теориясы мен тәжірибесінде гуманитарлық, адам факторының маңызы күшейді - бірлескен мәдениет тұжырымдамасы дами бастады, ал кейінірек ішкі фирмалық демократия деп аталатын тәсіл танымал болды.
Стратегиялық жоспарлаудың иесіздендірілген әдістері менеджменттегі жаңа ағымдарға қайшы келді.
Дегенмен, кәсіпорын дамуының ұзақ мерзімді болашағын айқындаудағы қажеттілік ғалымдар мен тәжірибешілердің осы бағытта жаңа тәсілдерді іздеуге мәжбүрледі. Ол стратегиялық басқару (strategic management) атауын иеленді.
Қазіргі уақытта стратегиялық жоспарлау менеджмент атқарымдарының қатарынан өз орнын алды. Көбінесе ол жаңа мазмұнға ие болды, гуманизм тәсілімен синтез есебінен байыды. Бүгінде, формалды, сандық әдістермен қатар стратегиялық жоспарлауда шығармашылық, көкейкөз тәсілдері пайдаланылады. Бизнесте табысқа жетудің әмбебап тәсілдері болмай, сонымен қатар ол фирманың табысты қызметі үшін негіз жасайды.
Сол уақыттан бері қаржылық стратегиясы сөзіне әртүрлі анықтамалар беріледі:
алғашқы рет, "Стратегия" сөзі гректің"stategos", "генерал өнері" сөзінен шыққан. Бұл терминнің әскери шығуы таң қалдырмау керек. "Stategos" Александр Македонскийге әлемді жаулап алуға көмектескен. [25]
Стратегия - бұл күрделі ұйымның теңесуі мен жалпы даму бағытын қамтамасыз ететін жүйелі жол. И.Ансофф. [14]
... стратегияның мәні ұстаным қалыптастыру мен жекелеген қызмет түрлерінен бас тартуда және таңдалған қызмет бағытымен келісуде. Майкл Э.Портер.[26]
Қазақстан Республикасындағы экономикалық әдебиетте, яғни С.Өсербайұлы, Ж.Қалымбекова жазған Қаржы менеджменті оқулығында, стратегиялық жоспарлау кәсіпорын болашақ кезеңде мүмкін болатын мәселелерге кешенді ғылыми негіз беру мақсатын қояды және жоспарлық кезеңге кәсіпорын дамуының көрсеткіштерін есептеп шығаруды белгілейді.[5]
Стратегия - кәсіпорынның мақсаткерлігінің жүзеге асуын және мақсаттарына жетуін қамтамасыз етуге тағайындалған жан-жақты кешенді жоспары деп, Р.Дуламбаеваның Кәсіпорын экономикасы оқу құралында анықтама беріледі. [6]
Қазақстан Республикасындағы экономикалық әдебиетте, яғни Баймұхамбетова С.С., Асрандин А.Ш., Мұсаева С.С., Шәріпова Р.Х., Қаржылық менеджмент: оқу құралында, былай анықтама берілген, стратегиялық жоспарлау - кәсіпорынның болашақтағы даму жоспары. Ол тапсырылған параметрлерден тұрады. [4]
Ал И.Ансофф стратегияның бірнеше ерекше өзгешеліктерін атап көрсетеді:
Стратегияны әзірлеу үдерісі қандайда бір жедел іс-қимылмен аяқталмайды. Әдетте ол бойынша жүру өсуді және фирма ұстанымының күшеюін қамтамасыз ететін жалпы бағыттарды орнатумен аяқталады.
Жасалған стратегия іздеу әдісі арқылы стратегиялық жобаларды әзірлеу үшін пайдаланылуға тиіс. Іздеудегі стратегия рөлі көңілді жеке учаскелерге немесе мүмкіндіктерге жұмылдыруға және барлық қалған мүмкіндіктері сыйыспау сияқты тастаудан тұрады.
Берілген стратегияның қажеттілігі болмай қалады, тек нақты оқиғалар кезінде ұйымды қажетті дамытуға алып келеді.
Стратегияны қалыптастыру барысында нақты іс-шаралар жобасын жасау кезінде берілетін барлық мүмкіндіктерді алдын ала көре алмайсың. Сондықтан, әртүрлі баламалар туралы қорытындыланған, толық емес және нақты емес ақпаратты пайдалануға тура келеді.
Біршама нақты ақпарат пайда болған кезде бастапқы стратегияның негізділігіне күмән келуі мүмкін. Сондықтан, кері байланыс қажет, ол стратегияны уақытылы қайта қалыптастыруды қамтамасыз етеді. [14]
Сонымен қаржылық стратегия дегеніміз - ол кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқарумен байланысты ұзақ мерзімді қызмет. Кәсіпорынның стратегиясы жоспарлы түрде жүзеге асырылады. Қаржылық стратегия жеке этаптарға, яғни ішкі стратегияларға бөлінуі мүмкін. Стратегияның мақсаттары жүзеге асырылғаннан кейін, кәсіпорынның стратегиясын қайтадан қарастырады. Яғни оны өзгерту, жалғастыру, жақсартуы мүмкін. Қаржылық стратегия ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі стратегия - кәсіпорынның қызмет ететін қуатын үлкейтуге, негізгі капиталын кеңейтуге бағытталады.
Сыртқы стратегия - ол қаражаттарды кәсіпорындармен байланысты емес объектілерге салу арқылы капиталын кеңейту. Ішкі стратегия ол мерзімді қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады, ал сыртқы стратегия бір уақытта қаржыландыру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Қаржылық тактика - бұл стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру үшін арналған қысқа мерзімді қызмет. Стратегия мен тактика арасында қарама - қайшылықтар және бірлік бар. Қарама-қайшылығы: бір жағынан стратегияның мақсатта бос ақшалай қаржыландыруда инвестициялық қызметке жіберу арқылы кәсіпорынның ұзақ мерзімді рентабельдігін жоғарылату.
Тактиканың мақсаты - кәсіпорынның өтімділігін қамтамасыз етіп, тактикамен бір бағытта қызмет ету. Қаржылық тактиканың негізгі мақсаты -- ағымдағы активтер мен пассивтерді тарту болып табылады.
Стратегиялық жоспарлау кәсіпорынның өз мақсаттарына жетуі үшін тағайындалған арнайы стратегияларды жасауға алып келетін жетекшімен қабылданған шешімдер мен қозғалыстардан тұрады.
Келісу стратегиялық жоспарлау процесінің басқару шешімдерін қабылдауға көмектесетін құрал болып табылады. Оның міндеті - ұйымдағы жаңа енгізулер мен өзгертулерді жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету. Ол стратегиялық жоспарлау процесі шеңберінде басқару қызметінің 4 негізгі түрін көрсетеді. Олар:
ресурстарды бөлу;
сыртқы ортаға бейімделу;
ішкі бірігу;
ұйымдық стратегияны алдын ала көру.
Стратегия - кәсіпорынның мақсаткерлігінің жүзеге асуын және мақсаттарына жетуін қамтамасыз етуге тағайындалған жан-жақты кешенді жоспар.[3]
Тактика тапсырылған мақсаттар мен параметрлерге жақындауды қамтамасыз ететін жолдарды анықтайды. Бұдан шығатын деңгейлер немесе жоспар түрлері:
Стратегиялық жоспарлау - кәсіпорынның болашақтағы даму жоспары. Ол тапсырылған параметрлерден тұрады. Стратегиялық жоспарлау жетекшілермен бекітілген жалпы стратегиялық міндеттерден басталады. Стратегиялық жоспар ертеңгі күн позициясымен жоспарлауға көмектеседі, бейімділік процесі, оның нәтижесінде қабылданған басқару шешімдерін түзетіп отырады, оның орындалуын үнемі бақылайды. Стратегиялық жоспарлаудың тиімділігі үшін кәсіпорынның сыртқы және ішкі ортасында болашақтағы жағдайын анық және алдын ала көру керек. Бұл үшін ірі кәсіпорындарда мәліметтерді талдау жүйелері арқылы бағаланып отыратын ақпараттық жүйелер құрылады. Стратегия әрқашан да маңызды мәселелердің шешімімен байланысты. Бұларға негізгі мақсаттар мен көрсеткіштер жатады: сату көлемі, өсу қарқыны, пайда, нарықтағы үлес, капитал құрылымы, девиденттер, өнім сапасының деңгейі, фирманың тұрақтылығы, әлеуметтік мақсаттар.
Тактикалық жоспар-қазіргі уақыттағы міндеттерді шешуге байланысты көрсеткіштерге жету амалы.
Оперативті жоспарлау - жоспардың жылдам өзгерісі.
Зерттеу жұмысының жоспары, өндірісті, өнімді жоспарлау.
Қызметшілерді жоспарлау.
Стратегиялық жоспардың ұзақ мерзімді жоспардың орнын басуы кәсіпорын әрекетін кеңейте түсті. Өйткені, стратегиялық жоспар экономикалық, саяси және әлеуметтік факторлар, тұтынушылар қажеттіліктері, бәсекелестердің әрекеттері, ғылыми-техникалық өзгерістер тәрізді барлық аспектілерді қамтиды.
Стратегиялық жоспарлардағы ұзақ мерзімді мақсаттар кәсіпорынның ағымдық әрекеттерінің емес, ішкі және сыртқы ортасындағы өзгерістерді талдау нәтижесі болып табылады. Стратегиялық жоспарлар концепциясы кәсіпорынның сыртқы ортаның өзгерістеріне бейімделгіштігін және уақтылы жауап беруін қамтамасыз ететін әдістер мен құралдар кешенін құруға бағытталған.
Хиггенс бойынша стратегиялық жоспарлау - бұл кәсіпорынның қоршаған ортасымен әрекеттесуін басқару арқылы кәсіпорын миссиясын жүзеге асыру мақсатында басқару үрдісі.
Пирс және Робинсон стратегиялық жоспарлауға стратегияларды құру және жүзеге асыру бойынша шешімдер мен әрекеттердің жиынтығы деген анықтама берді.
Стратегиялық басқару және жоспарлау теорияларының авторлары Шендел және Хаттен стратегиялық жоспарлауды анықталған мақсаттарды жүзеге асырудан және ресурстарды бөлу нәтижесінде сыртқы ортамен жоспарланған байланысты орнату әрекеттерінен тұратын, кәсіпорын мен онын ортасының арасындағы байланысты анықтайтын үрдіс деп түсіндірді.
Стратегиялық жоспарлау - бұл басшы қабылдаған әрекеттер мен шешімдер жиынтығы, сол арқылы ұйымның өз мақсатына жетуі үшін басшы арнайы стратегияны іздестіреді.
Стратегиялық жоспарлау басқару шешімін қабылдауға қажетті құрал болып саналады. Оның басты міндеті - ұйымдағы жаңадан енгізілгендерді жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету.
Стратегиялық жоспарлаудың өзіндік белгілері:
1. Стратегияны көпшілік жағдайда жоғарғы басшылар тұжырымдайды, алайда оны жүзеге асыруға басқарудың барлық деңгейіндегілердің қатысуы көзделеді.
2. Стратегиялық жоспар жеке бір ұйым үшін ғана емес, бүкіл кәсіпорынның болашағы үшін жасалады.
3. Стратегиялық жоспар көлемді зерттеулермен және нақты деректермен негізделеді. Қазіргі заманғы бизнесмен тиімді бәсекелесу үшін, фирма сапа, рынок, бәсеке және басқа да факторлар туралы толып жатқан ақпаратты ұдайы жинауы, әрі талдауы тиіс.
5. Стратегиялық жоспар ұзақ уақыт бойы тұтастығын сақтаумен қоса, қажет болған жағдайда жетілдіруді және қайта бағыттауды жүзеге асыратындай икемді болатындай жасалуы тиіс.
Стратегиялық жоспарлар басқару жүйесінің функционалдық құрылымының негізі болып табылады. Стратегиялық жоспарлардың көмегімен кәсіпорын қызметінің мақсаттары анықталып, оларға жету үшін ұжымының әрекеттері біріктіріледі; кәсіпорын стратегиясы құрылады.
Стратегиялық жоспарлардың негізінде қабылданатын шешімдер және басқару аппаратының қызметі кәсіпорынның алдына қойған мақсатына жетуді қамтамасыз ететін стратегияны құрайды. Яғни, стратегиялық жоспар - бұл кәсіпорынның мақсаттарын және оларға жетудің жолдарын анықтаудан тұратын үрдіс болып табылады.
Стратегиялық жоспар кәсіпорынның мақсаттар жүйесін құру, ішкі және сыртқы ортасын талдау, альтернативті стратегияларын құру және талдау, жоспарларды құру мен жүзеге асыру үшін құқықтық және ұйымтастырушылық алғышарттарын құру негізінде жүзеге асырылады. Стратегиялық жоспарды құрушылардың экономика және құқық, экология және урбанистика, статистика және социология, стратегиялық менеджмент және қаржы сфераларында ортақ және арнайы білімі болуы қажет. Сонымен қатар, олар қоғамдық пікірді талдау және қоғамды стратегиялық жоспарды құру үрдісіне жұмылдыру әдістерін білуі тиіс.
Стратегиялық жоспарлау кәсіпорынның болашақта туындайтын мәселелер мен мүмкіндіктерді ресми болжаудың жалғыз әдісі болып табылады. Ол кәсіпорынның жоғарғы деңгейіндегі басшыларына ұзақ мерзімдік жоспар құру және шешім қабылдау үшін негізді қамтамасыз етіп, шешім қабылдауда тәуекел деңгейін азайтып, кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінің мақсаттары мен міндеттерінің ықпалдасуын жүзеге асырады.
Стратегиялық жоспарлар шаруашылық қызметтегі басқару шешімдерін қабылдауда негізгі құралы болғандықтан, оның көмегімен кәсіпорын жаңашылдық пен ұйымдастырушылық өзгертулермен қамтамасыз етіледі. Стратегиялық жоспар қызмет етудің төрт түрін (стратегиялық жоспарлардың қызметтері) қамтиды
Стратегиялық жоспарлардың қызметтері
Ресурстарды
бөлу
Сыртқы ортаға бейімделу
к внешней
среде
Ішкі үйлестіру және реттеу
Ұйымдасты-рушылық өзгертулер
Сурет 4.Стратегиялық жоспардың қызметтері.
Ресурстарды бөлу материалдық, қаржылық, еңбек, ақпараттық және тағы да басқа ресурстарды бөлуді жоспарлау болып табылады. Кәсіпорынның қызмет ету стратегиясы бизнесті кеңейту, нарықтық сұранысты қанағаттандыру негізінде ғана емес, сонымен қатар ресурстарды тиімді тұтынудың өндіріс шығындарын ұдайы азайту арқылы құрылады. Сондықтан да бизнестің әр түрлі сфералары арасында ресурстарды тиімді бөлу және оларды рационалды тұтынудың комбинацияларын іздеу стратегиялық жоспардың маңызды қызметі болып табылады.
Сыртқы ортаға бейімделу қызметін шаруашылық етудің өзгермелі нарықтық жағдайларына кәсіпорынның бейімделуі ретінде түсіндіруге болады. Берілген қызметтің міндеті-кәсіпорынның шаруашылық тетігін нарықтық ортаның шаруашылық жүргізуші субъектілеріне қатысты жағымды және жағымсыз жағдайларға (артықшылықтар мен қауіп төнулер) бейімдеу, яғни, бәсекелестік күресте артықшылықтарды қолдана отырып, төнетін қауптердің алдын алу. Бұл қызмет, сонымен қатар, кәсіпорынды ағымдық басқаруда да қолданылады. Дегенмен, жедел басқару бәсекелестік артықшылықтар мен тосқауылдар алдын-ала жоспарланған жағдайда ғана тиімді болады. Мұндай жағдайда стратегиялық жоспарлаудың міндеті болып, кәсіпорынның сыртқы ортаға сай бейімделу тетігін құру арқылы кәсіпорын үшін жаңа қолайлы жағдай туғызу табылады.
Ішкі үйлестіру және реттеу - бұл стратегиялық жоспарда белгіленген мақсаттарға жету үшін кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің әрекеттерін жұмылдыру. Кәсіпорын стратегиясы бір-бірімен байланысты мақсаттар мен міндеттердің күрделі жүйесінен тұрады. Осы мақсаттар мен міндеттердің декомпозициясы оларды ұсақ компоненттерге бөлу мен сәйкес құрылымдық бөлімшелер мен атқарушылардың міндеттеріне бекітуді көздейді. Бұл үрдіс стратегиялық жоспарда мақсаттық негізде жүзеге асырылады. Сондықтан да стратегиялық жоспардың барлық компоненттері ресурстар, құрылымдық бөлімшелер, атқарушылар және функционалдық үрдістер бойынша байланыстырылуы тиіс. Бұл байланыс жоспарлау көрсеткіштерін құру жүйесімен және кәсіпорындағы басқару аппаратында үйлестіруге жауап беретін бөлімшенің немесе атқарушының болуымен қамтамасыз етіледі. Ішкі үйлестіру және реттеу объектілері болып, ішкі өндірістік операциялары табылады.
Ұйымдастырушылық өзертулер қызметі басқару персоналының тиімді қызметін, менеджерлердің ойлау қабілетін дамытуды, стратегиялық жоспарды құрудың бұрынғы тәжірибесін ескеруді қарастырады. Берілген қызмет кәсіпорында әр түрлі ұйымдастырушылық жаңартуларды жүргізуде танылады: басқару қызметтерін, басқару аппаратының қызметшілерінің өкілеттіліктері мен жауапкершіліктерін қайта бөлу; стратегиялық жоспардың орындалуын қамтамасыз ететін ынталандыру жүйелерін құру және т.б. Мұндай ұйымдастырушылық өзгертулердің пайда болған жағдайға жауап ретінде ғана жүргізілмей, стратегиялық жоспарлаудың нәтижесі болуы маңызды[3].
Кәсіпорындығы стратегиялық жоспарлау көптеген сыртқы және ішкі экономикалық үрдістердің, факторлардың және құбылыстардың өзара әрекеттесуінің негізі болып табылады.
Стратегиялық жоспар кәсіпорын дамуының басым бағыттарын анықтайды; маркетингтік, жобалық, өндірістік және қаржылық әрекеттерді біртұтас жүйеге біріктіруге, сонымен қатар, жоспарлау, өнімді жылжыту және өткізу үрдістерін, тұтынушылардың қажеттіліктерін, нарықтық бағалардың құрылу механизмін түсінуге көмектеседі; кәсіпорынның, оның әр бөлімшесінің нақты және анық мақсаттарын белгілейді; кәсіпорынның барлық функционалдық қызметтерін шоғырландыруды қамтамасыз етеді; менеджерлердің өз артықшылықтары мен кемшіліктерін бәсекелестерінің көзқарасы жағынан және сыртқы ортаның шектеулері мен өзгерістерін ескере отырып бағалауын ынталандырады; ұзақ мерзімді кезеңдегі кәсіпорынның альтернативті әрекеттерін анықтайды; шектелген экономикалық ресурстарды бөлу үшін негізді құрайды; жоспарлау, ұйымдастыру, басқару, ынталандыру, бақылау және талдау функцияларын біртұтас жүйе ретінде қолданудың маңыздылығын көрсетеді.
Стратегиялық жоспарлау және талдаудың қағидалары мен механизмдері.
Кәсіпорынның шаруашылық әрекетін стратегиялық жоспарлау жалпы экономикалық саясатты немесе жалпы нарықтық жүйені мемлекеттік дамыту стратегиясын іске асыруымен тығыз байланысты. Қазіргі жағдайда стратегиялық жоспарлаудың маңызды алғышарты болып, еркін нарықтық қатынастардың дамуы, және олардың үнемі және үздіксіз жетілдірілуі табылады. Сондықтан да стратегиялық жоспарлау кәсіпорындардың ұзақ мерзімді дамуына, әр түрлі өндірістік-техникалық факторлар мен ұйымдастырушылық-басқарушылық құрылымдарды сатылы жетілдіру негізінде экономикалық өсудің жоғары қарқындарына жетуге бағытталуы тиіс.
Кәсіпорындығы стратегиялық жоспарлау көптеген сыртқы және ішкі экономикалық үрдістердің, факторлардың және құбылыстардың өзара әрекеттесуінің негізі болып табылады.
Стратегиялық жоспарлауды жүзеге асырғанда, оның төмендегідей қағидаларына сүйену қажет:
1. Стратегиялық жоспарлау әрқашанда бұрынғы деректерге сүйенеді, алайда кәсіпорынның болашақтағы дамуын айқындауға және бақылауға тырысады. Сондықта да, жоспарлаудың сенімділігі бұрынға нақты көрсеткіштердің дәлдігіне тәуелді. Мұндай сенімділікті қамтамасыз ету бухгалтерлік дәл есепсіз және ауқымды статистикалық қажетті базаға ие болмай мүмкін еместігі айқын.
2. Кәсіпорын әрқашанда жалпы нарықтың шағын бөлігі ғана болып
саналатындықтан, ел экономикасын дәл жоспарлау үшін дәл ақпаратты мүмкіндігінше көбірек алу қажет.
3. Орта факторларының көрсеткіштері кәсіпорынды жоспарлаудың бастапқы деректері болып саналады. Кәсіпорын неғұрлым ірі болса, әдетте, жоспарлау, соғұрлым оңайырақ болады. Дегенмен, ірі кәсіпорындарға қарағанда, ұсақ кәсіпорындарда басшылар үшін кейбір факторлар едәуір айқынырақ болады.
4. Болашақтың даму барысын дәл болжаудың мүмкін болмайтындығы секілді, тұтастай нарық туралы, бірінші кезекте, бәсекелестер қызметіне тиісті маңызды деректерді күні бұрын алу мүмкін емес. Тағы бір атап көрсететін жайт, тұтастай экономикалық кейбір жағдайларды, мәселен экономикалық дағдарыстарды, ереуілдерді, т.б. жоспарлау тіптен мүмкін емес.
5. Кәсіпорындағы кез келген жоспарлау толық емес деректерге сүйенеді. Кәсіпорында жоспар жасау үшін, қажетті ақпараттар толық болмағандықтан, ал кейбіреуі мүлдем белгісіз болғандықтан, кейбір деректер жетіпейтіндіктен, жоспарлау сатысы көбінесе қызметкерлердің өз ісін қаншалықты жетік білетіндігіне байланысты.
6. Жоспар жасаған кезде барлық көрсеткіштер толық пайдалануы, сонымен қоса жоспар жасағанда өзгеріс енгізетіндігі ойластырылуы, ал жоспардың өзі жоспардың өзгеруіне қарай үйлестіріліп отыруы тиіс. Сондықтан да, жоспарда резервтер ескеріледі. Алайда, резервтің көп болуы жоспардың көптігіне нұқсан келтіреді, ал шамалы резервтер жоспарды жиі-жиі өзгертуге мәжбүр етеді.
7. Кәсіпорынның жоспарлау жүйесі, кәсіпорынның сан алуан түрлі саласының қызметі бір-бірінен айқын шектелген, жекелеген жоспардан тұрады .
8. Қойылған мақсатқа жетуді көздеу үшін жоспарлау кәсіпорын қызметінің барлық маңызды учаскелерін қамтиды. Мұның өзі барлық
кәсіпорындарда қолданылады.
9. Жоспар кәсіпорын учаскелері өндірісінің нақты бағыттары бойынша жасалуы тиіс. Онда жекелеген міндеттер қойылып, ақша, сондай - ақ сандық көрсеткіштері айқындалады. Мұнда жоспарлау кезінде осал тұстар, басқаша айтқанда, кәсіпорын қызметінің маневрлігін, демек істің даму мүмкіндігін шектейтін салалар қатыстырылмауы тиіс.
Стратегиялық жоспарлау үрдісінде нарық сыйымдылығы және өткізу көлемін жоспарлау стратгиялық жоспарлауды іске асыру механизмінің маңыздысы болып табылады. Көптеген кәсіпорындар қызметінің осал тұстары болып, сату саласы саналады, сондықтан да кәсіпкерлік пен басқарудың барлық негізгі салаларында нарық сыйымдылығы мен өткізу көлемі, бюджет жоспарланады.
Нарық пен өткізу болжамы - нақты тауар мен қызметтің заттай түрінде болашақта өткізілуі (өткізудің сандық көрсеткіштің болжамы) және нақты, әрі потенциалды клиенттердің белгілі бір уақыт аралығында (қысқа, орташа және ұзақ мерзімде) тауарды өткізуден түскен пайда құнының болжамы;
Бюджетті жоспарлау, табыстардың, шығындардың және белгілі бір уақыт кезеңінде сатылған өнім санының болжамы (мүмкіндігі);
Нарық туралы деректерді алу өте қажет, өйткені бұрынғы өткізу қызметінің көрсеткіштері болашақта өткізілуге тиісті тауарларды бағалауға мүмкіндік бере қоймайды. Тек айналым көлемі мен нарық факторларының әрекеті арасындағы ара қатынасты талдау, оның болашақта дамуын нақты бағалауға мүмкіндік береді.
Нарық бойынша деректерді тұтастай талдау, оларды фирма ішіндегі деректермен салыстыру, нарық динамикасы мен кәсіпорын меншігіндегі динамика аралығында қалыптасқан пропорцияны бейнелейді.
Стратегиялық жоспарлауды жүзеге асырудың механизмдерінің бірі - маркетинг пен өткізу саласында жоспарлау. Ол мынадай көрсеткіштерді анықтап-болжауға негізделеді:
- қысқа мерзімдік көрсеткіштер: өнімнің әр түрін өткізу (көлемі және құны), географиялық бағыт бойынша өткізу (көлемі және құны), бәсекелестер бағасы, сауда қызметкерлеріне қойылатын мақсатты нұсқаулар, қор деңгейі;
- орташа мерзімдік көрсеткіштер: өнім категориясы бойынша өткізудің жалпы өткізу, бағалар, жалпы экономикалық жағдай, нарыққа тауар жеткізілуінің ерекшеліктері, жаңа өнімдерді енгізу көрсеткіштері;
- ұзақ мерзімдік көрсеткіштер: өнім категориясы бойынша өткізудің жалпы көлемі, нарық орындарына тауарды толтыру, жаңа өнімдерді енгізу, нарықтан ескі өнімдерді шығару, маркетингті зерттеудің маңызды ерекшеліктері және т.б.
Жоспарлаған кезде, тек қысқа мерзімді ғана емес, стратегиялық жоспарлаудың келесі механизмі - орташа және ұзақ мерзімді болжалдауды сондай-ақ ескеру керек. Соңғы екі уақыт мүмкіндігіне жататын факторлар ішінара болуы мүмкін, алайда олар қысқа мерзімдік болжалдауға елеулі ықпал етеді (мәселен, технологияның өзгеруі, кез келген артық материалдардың қолайлылығы, т.б.).
Жарнаманы жоспарлау тауарды өткізу жоспарымен бірге жасалады да, мұнда нарықты зерттеу нәтижесі және бәсекелестер қабылдаған шаралар ескеріледі. Өнімді өткізуде жарнаманың тиімділігін дәл анықтау ешқашанда мүмкін болмайтындықтан, кәсіпорын жарнама құралдарын пайдаланған кезде қалауынша еркін әрекет ете алады.
Жарнама шараларының жоспарына жататыны:
- күнделікті жарнама шараларын өткізу жоспары;
- жарнама құралдары бойынша;
- жекелеген шараларды өткізу уақыты бойынша;
- көрмелер мен экспозициларға қатысу жоспары;
Өткізу деңгейін сақтау, содан кейін арттыру үшін, жарнама шараларымен бір мезетте кәсіпорын мәртебесін (имиджін) сақтау және жақсарту мақсатында шаралар жоспарын қабылдау қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz