Оралман студенттердің құндылықтарын зерттеу әдістері мен мәселелері

Біздің зерттеуіміз оралман студентердің құндылық бағдарларының ерекшеліктерін анықтауға бағытталған дейтін болсақ, онда ол үшін жергілікті қазақ студенттерінің құндылықтар жүйесімен салыстырмалы зерттеу жасау барысында тиімділікті көре аламыз.
Жеке адамның құндылықтар жүйесін анықтауда Ш. Шварц әдістемесін қолдануды ұсына аламыз. Мұнда жекелеген құндылықтар ортақ мақсаттарына байланысты құндылықтар типтеріне топталған, олар: билік, жетістік, гедонизм, стимуляция, тәуелсіздік, универсализм (әмбебаптық), мейірімділік, салт-дәстүр, толеранттылық, қауіпсіздік.
Билік - әлеуметтік статустың, адамдар мен ресурстарға билік жүргізу, доминанттылық құндылығы. Бұл құндылық типінің негізгі мақсаты - әлеуметтік статусқа, мәртебеге, қадір, бедел, абыройға ие болу, адамдар мен заттарды басқару және бақылау, байлықтың маңыздылығы, қоғамдық имиджі мен танымалдығын сақтау.
Жетістік құндылығының мақсаты - әлеуметтік стандарттар мен нормаларға сәйкес компетенттілікті көрсету арқылы жеке бас жетістіктеріне жету. Әлеуметтік компетенттіліктің басым мәдени стандарттар жағдайында көрініс беруі әлеуметтік қолдауды туғызады.
Гедонизм құндылығының мотивациялық мақсаты - өмірден ләззат, рахат алу, сезімдік қанағаттану деп анықталады.
Стимуляция құндылығының мотивациялық мақсаты – жаңалық пен терең сезімдерге талпыныстан көрінеді.
Тәуелсіздік құндылығының анықтаушы мақсаты - өз бетімен ойлай алу, өз қалауы бойынша әрекет тәсілдерін таңдау, шығармашылық және зерттеушілік белсенділігі болады.
Әмбебаптық (универсализм) құндылық типінің мотивациялық мақсаты – басқаларды түсіне алу, төзімділік, барлық адамдар мен табиғатқа қамқорлық көрсету, қорған болу.
Мейірім әмбебаптықпен салыстарғанда тар әлеуметтік құндылық типі болып табылады. Оның негізінде адамдармен күнделікті қарым-қатынастағы мейірімділік, эмоционалды жылылық жатыр; топтың дамуын қамтамасыз ету мен аффилиация қажеттіліктерінен туады, оның мотивациялық мақсаты – индивид тікелей тұлғалық қарым-қатынасқа түсіп жүрген адамдардың амандық-саулығын сақтау (оларға пайдалы болу, шынайылық, жауапкершілік, достық, кемелденген махаббат).
Салт-дәстүр - кез-келген әлеуметтік топ өзіндік қалыптастыратын символдар мен жоралар, олардың өмірдегі рөлі мен функциясы топтың тәжірибесімен анықталады және салт-дәстүрлерде бекітіледі. Дәстүрлі қылық тәсілдері топтың ынтымақтастығының символы, ортақ құндылықтар мен өмір сүру кепілдігінің көрсеткіші болады. Салт-дәстүрлер діни жоралар, сенімдер және қылық нормалары формасына ие болады. Аталмыш құндылықтың мотивациялық мақсаты – мәдени ортада қалыптасқан салт-дәстүрлер мен идеяларды сыйлау, құрметтеу, толық қабылдау және өз өмірінде бұзбай ұстану.
Толеранттылық құндылық типінің мотивациялық мақсаты - әлеуметтік күтулерге сәйкес келмейтін немесе басқа адамдарға зиян тигізуі мүмкін әрекеттерді, талпыныстарды ұстау және олардың алдын алу.
Қауіпсіздік құндылығының мотивациялық мақсаты – басқа адамдар мен өзінің өміріне қауіп-қатердің болмауы, адамдармен қарым-қатынастағы үйлесімділік, қоғамдағы жағдайдың тұрақтылығы.
Оралман студенттердің құндылықтарының иерархиясын анықтау үшін М. Рокичтің «Құндылық бағдарлары» модификацияланған тесті (С.Р. Пантелеева толықтырған) қолдана аламыз. Ол нақты өмір әрекетінде құндылықтардың жүзеге асу деңгейін анықтайды. М. Рокич құндылықтарды зерттеуге үлкен үлес қосты. Ол құндылықтарды екі топқа бөледі: терминалды және инструменталды. Терминалды

Әдебиеттер тізімі:
1. Ядов В.А. Личность и ее ценностные ориентации / В.А. Ядов. – М., 1969. – 380 с.
2. Савкин Н.С. Формирование ценностных ориентации личности. Образ жизни: формирование, воспроизводство и регулирование / Н.С. Савкин. – Саратов, 1984. – С. 146.
3. Бурлачук Л.Ф. Психодиагностика личности / Л.Ф. Бурлачук. - Киев, 1989. - 168 с.
4. Энциклопедия психологических тестов. М.: Издательство АСТ, 1997. – 288с.
5. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании: Учебное пособие / Е.И. Рогов. – М.: ВЛАДОС, 1995. – 529 с.