Жаһандану жағдайы
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ Жаһандану жағдайы
1.1 Жаһандану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жаһанданудың негізгі қасиеттері, оң және теріс әсерлері ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Глобализация жағдайында еліміздің экономикалық қауіпсіздігі ... ... ... ...8
ІІ ТАРАУ Жаһандық дағдарыс жағдайындағы Қазақстан
2.1 Жаһандық дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12 2.2 Жаһандық дағдарыстан жаңару мен дамуға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
III ТАРАУ Жаңа кезең . жаңа экономика. Экономиканың жаһандану
жағдайындағы дамуы
3.1 Есептеу нүтесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3.2. жаһандану кезінде макроэкономикалық тұрақтандыру ... ... ... ... ... ... ...28
3.3. Ұлттық экономиканың жаһандану жағдайындағы дамуы ... ... ... ... ... ... .31
Қорытынды 34
Пайдаланған әдебиеттер 35
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ Жаһандану жағдайы
1.1 Жаһандану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жаһанданудың негізгі қасиеттері, оң және теріс әсерлері ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Глобализация жағдайында еліміздің экономикалық қауіпсіздігі ... ... ... ...8
ІІ ТАРАУ Жаһандық дағдарыс жағдайындағы Қазақстан
2.1 Жаһандық дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12 2.2 Жаһандық дағдарыстан жаңару мен дамуға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
III ТАРАУ Жаңа кезең . жаңа экономика. Экономиканың жаһандану
жағдайындағы дамуы
3.1 Есептеу нүтесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3.2. жаһандану кезінде макроэкономикалық тұрақтандыру ... ... ... ... ... ... ...28
3.3. Ұлттық экономиканың жаһандану жағдайындағы дамуы ... ... ... ... ... ... .31
Қорытынды 34
Пайдаланған әдебиеттер 35
Кіріспе
Жаһандану немесе глобализация бүгінгі таңда жиі қолданылатын ұғым. Ол дүниежүзілік экономиканың дамуына, жетілген компьютерлік технологияға, біріккен ақпараттық кеңістік құруға негізделген. Бүгінде жаңа әлемнің қоғамдық - саяси өмірінің саяси, әскери, экономикалық, мәдени және экологиялық салаларында өзіндік ерекше жағдай қалыптасты. Жаңа кезеңі ретінде - жаһандану үрдісі болып есептелді. Жаһандану ағылшын тілінің Globalizaton ұғымының аудармасы болып табылады. Қоғамдағы әлеуметтік топтадың арасындағы айырмашылықты айқындап, адам, мәдениет, тіл, білім, рухани - адамгершілік даму, халықаралық қатынастарға әсерін тигізіп отыр. Сонымен қатар бұл мәселе БҰҰ, Бас Ассамблеясының сессияларында, «Үлкен сегіздік» елдері мен ЕуроОдақтың саммиттерінде, Бұқаралық Ақпарат Құралдарында, ғылыми конференцияларында жиі айтылады. Жаһандануды әкелуші АҚШ және Еуропа елдері екендігі белгілі. Сол себепті олар өмір сүру жағдайын қолайлы етуге көңіл бөлген мемлекеттер болып есептеледі және жаһандану алғашында тек материалдық құндылықтарға ие болуды көздеген. Ал қазір рухани - адамгершілік бағытынан айырылып, қатыгездік, өзге адам құқығын аяққа басу сияқты келеңсіз заңдылықтарға бағытталып отыр.
Глобализация мәселесі күрделі де жан-жақты талдауды қажет ететін құбылыс. Оның экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени, рухани астарлары бар. Қазіргі кезде глобализация үрдісіне деген көзқарас әртүрлі. Оны біреулер қолдаса, екінші біреулер оған қарсы шығуда. Қалай болғанда да әлемдік экономикадағы ғаламдық үрдіске жүктелген адамзат сенімі, бүгінде толық ақталмауда. Ұлттық экономика мен әлемдік экономика арасындағы қайшылықтардың күшейгені соншалықты олар, шешімі күрделі мәселелерді дүниеге әкелуде. Бұл қайшылықтардың салқыны экономикада ғана емес, сонымен қатар, қоғамның рухани саласында да байқалуда. Ұлттардың ғасырлар бойы жинаған рухани құндылықтары әлемдік мәдени глобализация алдында өзінің бет-бейнесінен айырылудың сәл алдында қалуда. Әлемдік ақпараттық құралдар мен технологияның, қоғам өмірінде белсенді күшке айналуы ұлттық мемлекеттер тарапынан қарсылықтарға кез болуда.
Жаһанданудың елеулі қасиеттерінің бірі адамзат өмірінің барлық салаларына әсер етуші ақпараттық революцияның орын алуы байқалады. Осылайша гжаһандану ғылыми-теориялық пайымдауды қажет ететін кешенді процесс болып табылады.
Жаһандану тамырымен ғасырлардың немесе тарихтың тереңіне кетеді, дегенмен глобализация басым жағдайда – жиырмасыншы ғасыр феномені. Қоғамдық және әлеуметтік ғылым мамандары әлі де ұзақ уақыт бойына өткен жиырмасыншы ғасыр туралы пікірталаста болады. Алайда оның басты қорытындыларының кардиналды түрде қайта қарастырылуы екі талай: адам құқықтары басты маңызға ие, демократия тиранияға қарағанда күштірек, нарық командалық экономикаға қарағанда өзінің тиімділігін дәлелдеді. Батыс тарихи түрде жасаушысы және белсенді үгіттеушісі болып табылатын осы құндылықтар мен нұсқамалар жүйесі, қазіргі заман әлемінде мойындалып, кең қолдау тапты және бүгінгі таңда глобализацияның идеялық фундаментін құрайды.
Жаһандану немесе глобализация бүгінгі таңда жиі қолданылатын ұғым. Ол дүниежүзілік экономиканың дамуына, жетілген компьютерлік технологияға, біріккен ақпараттық кеңістік құруға негізделген. Бүгінде жаңа әлемнің қоғамдық - саяси өмірінің саяси, әскери, экономикалық, мәдени және экологиялық салаларында өзіндік ерекше жағдай қалыптасты. Жаңа кезеңі ретінде - жаһандану үрдісі болып есептелді. Жаһандану ағылшын тілінің Globalizaton ұғымының аудармасы болып табылады. Қоғамдағы әлеуметтік топтадың арасындағы айырмашылықты айқындап, адам, мәдениет, тіл, білім, рухани - адамгершілік даму, халықаралық қатынастарға әсерін тигізіп отыр. Сонымен қатар бұл мәселе БҰҰ, Бас Ассамблеясының сессияларында, «Үлкен сегіздік» елдері мен ЕуроОдақтың саммиттерінде, Бұқаралық Ақпарат Құралдарында, ғылыми конференцияларында жиі айтылады. Жаһандануды әкелуші АҚШ және Еуропа елдері екендігі белгілі. Сол себепті олар өмір сүру жағдайын қолайлы етуге көңіл бөлген мемлекеттер болып есептеледі және жаһандану алғашында тек материалдық құндылықтарға ие болуды көздеген. Ал қазір рухани - адамгершілік бағытынан айырылып, қатыгездік, өзге адам құқығын аяққа басу сияқты келеңсіз заңдылықтарға бағытталып отыр.
Глобализация мәселесі күрделі де жан-жақты талдауды қажет ететін құбылыс. Оның экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени, рухани астарлары бар. Қазіргі кезде глобализация үрдісіне деген көзқарас әртүрлі. Оны біреулер қолдаса, екінші біреулер оған қарсы шығуда. Қалай болғанда да әлемдік экономикадағы ғаламдық үрдіске жүктелген адамзат сенімі, бүгінде толық ақталмауда. Ұлттық экономика мен әлемдік экономика арасындағы қайшылықтардың күшейгені соншалықты олар, шешімі күрделі мәселелерді дүниеге әкелуде. Бұл қайшылықтардың салқыны экономикада ғана емес, сонымен қатар, қоғамның рухани саласында да байқалуда. Ұлттардың ғасырлар бойы жинаған рухани құндылықтары әлемдік мәдени глобализация алдында өзінің бет-бейнесінен айырылудың сәл алдында қалуда. Әлемдік ақпараттық құралдар мен технологияның, қоғам өмірінде белсенді күшке айналуы ұлттық мемлекеттер тарапынан қарсылықтарға кез болуда.
Жаһанданудың елеулі қасиеттерінің бірі адамзат өмірінің барлық салаларына әсер етуші ақпараттық революцияның орын алуы байқалады. Осылайша гжаһандану ғылыми-теориялық пайымдауды қажет ететін кешенді процесс болып табылады.
Жаһандану тамырымен ғасырлардың немесе тарихтың тереңіне кетеді, дегенмен глобализация басым жағдайда – жиырмасыншы ғасыр феномені. Қоғамдық және әлеуметтік ғылым мамандары әлі де ұзақ уақыт бойына өткен жиырмасыншы ғасыр туралы пікірталаста болады. Алайда оның басты қорытындыларының кардиналды түрде қайта қарастырылуы екі талай: адам құқықтары басты маңызға ие, демократия тиранияға қарағанда күштірек, нарық командалық экономикаға қарағанда өзінің тиімділігін дәлелдеді. Батыс тарихи түрде жасаушысы және белсенді үгіттеушісі болып табылатын осы құндылықтар мен нұсқамалар жүйесі, қазіргі заман әлемінде мойындалып, кең қолдау тапты және бүгінгі таңда глобализацияның идеялық фундаментін құрайды.
Пайданылған әдебиеттер
Байдельдинов Л. А. Казахстан как политическая реальность. - А.: Институт Развития Казахстана, 2002. - 168 с.
Бек У. Что такое глобализация? / Пер. в нем. А. Григорьева и В. Седельникова. Общая редакция и послесловие А. Филиппова. - М.: Прогресс-Традиция, 2001. - 301 с.
Кусман-улы А., Аманбаев А. Ж. Суверенитет Казахстана в контексте геополитики. (Проблемы военной безопасности Казахстана.). - А., 1997. - 137 с.
Назарбаев Н. А. В потоке истории. - А.: Атамұра, 1999. - 296 с.
Назарбаев Н. А. Идейная консолидация общества – как условие прогресса Казахстана. - А.: ФПИ «Казахстан ХХI век», 1993. - 32 с.
Назарбаев Н. А. Критическое десятилетие. - А.: Атамура, 2003. - 240 с.
Назарбаев Н. А. Пять лет независимости. - А.: Казахстан, 1996. - 658 с.
Назарбаев Н. А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - А., РГЖИ «Дауiр», 1992. - 48 с.
Нурпеисов Д. Суверенный Казахстан (Вопросы государственной власти и государственного суверенитета). - А.: Қазақ Университетi, 2002. - 110 с.
Тасмагамбетов И. Н. Социально-политическое обновление Казахстана? Тенденции и приоритеты. - А.: Институт развития Казахстана, 1996. - 190 с.
Уткин А. И. Глобализация: процесс и осмысление. - М.: Логос, 2002. - 254с.
Музапарова Л. М. Казахстан: плюсы и минусы глобализации экономики. // Саясат, 1999, №5. - С. 30-33.
Назарбаев Н. А. Безопасность и сотрудничество – глобальные и региональные аспекты. (Выступление Президента РК на Саммите Тысячелетия ООН). // Воин Казахстана, 2000, 15 сентября. – С. 7.
Тасмагамбетова Д. Глобализация – новые горизонты, вызовы и угрозы. // Вестн. КазГУ, «МО и МП», 2001, №3. - С. 128-130.
Токаев К. К. Казахстан в меняющемся мире. // Мысль, 1999, № 3. - С. 2-6.
Шаймаков Г. Н. Национальные интересы РК в условиях глобализации. // Дипломатический курьер, 2000, №3. - С. 178-182.
Байдельдинов Л. А. Казахстан как политическая реальность. - А.: Институт Развития Казахстана, 2002. - 168 с.
Бек У. Что такое глобализация? / Пер. в нем. А. Григорьева и В. Седельникова. Общая редакция и послесловие А. Филиппова. - М.: Прогресс-Традиция, 2001. - 301 с.
Кусман-улы А., Аманбаев А. Ж. Суверенитет Казахстана в контексте геополитики. (Проблемы военной безопасности Казахстана.). - А., 1997. - 137 с.
Назарбаев Н. А. В потоке истории. - А.: Атамұра, 1999. - 296 с.
Назарбаев Н. А. Идейная консолидация общества – как условие прогресса Казахстана. - А.: ФПИ «Казахстан ХХI век», 1993. - 32 с.
Назарбаев Н. А. Критическое десятилетие. - А.: Атамура, 2003. - 240 с.
Назарбаев Н. А. Пять лет независимости. - А.: Казахстан, 1996. - 658 с.
Назарбаев Н. А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - А., РГЖИ «Дауiр», 1992. - 48 с.
Нурпеисов Д. Суверенный Казахстан (Вопросы государственной власти и государственного суверенитета). - А.: Қазақ Университетi, 2002. - 110 с.
Тасмагамбетов И. Н. Социально-политическое обновление Казахстана? Тенденции и приоритеты. - А.: Институт развития Казахстана, 1996. - 190 с.
Уткин А. И. Глобализация: процесс и осмысление. - М.: Логос, 2002. - 254с.
Музапарова Л. М. Казахстан: плюсы и минусы глобализации экономики. // Саясат, 1999, №5. - С. 30-33.
Назарбаев Н. А. Безопасность и сотрудничество – глобальные и региональные аспекты. (Выступление Президента РК на Саммите Тысячелетия ООН). // Воин Казахстана, 2000, 15 сентября. – С. 7.
Тасмагамбетова Д. Глобализация – новые горизонты, вызовы и угрозы. // Вестн. КазГУ, «МО и МП», 2001, №3. - С. 128-130.
Токаев К. К. Казахстан в меняющемся мире. // Мысль, 1999, № 3. - С. 2-6.
Шаймаков Г. Н. Национальные интересы РК в условиях глобализации. // Дипломатический курьер, 2000, №3. - С. 178-182.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ Жаһандану жағдайы
1.1
Жаһандану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Жаһанданудың негізгі қасиеттері, оң және теріс
әсерлері ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Глобализация жағдайында еліміздің экономикалық
қауіпсіздігі ... ... ... ...8
ІІ ТАРАУ Жаһандық дағдарыс жағдайындағы Қазақстан
2.1 Жаһандық
дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 12 2.2 Жаһандық дағдарыстан жаңару мен
дамуға ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 14
III ТАРАУ Жаңа кезең - жаңа экономика. Экономиканың жаһандану
жағдайындағы дамуы
3.1 Есептеу
нүтесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...25
3.2. жаһандану кезінде макроэкономикалық
тұрақтандыру ... ... ... ... ... ... ... 28
3.3. Ұлттық экономиканың жаһандану жағдайындағы
дамуы ... ... ... ... ... ... .31
Қорытынды 34
Пайдаланған әдебиеттер 35
Кіріспе
Жаһандану немесе глобализация бүгінгі таңда жиі қолданылатын ұғым. Ол
дүниежүзілік экономиканың дамуына, жетілген компьютерлік технологияға,
біріккен ақпараттық кеңістік құруға негізделген. Бүгінде жаңа әлемнің
қоғамдық - саяси өмірінің саяси, әскери, экономикалық, мәдени және
экологиялық салаларында өзіндік ерекше жағдай қалыптасты. Жаңа кезеңі
ретінде - жаһандану үрдісі болып есептелді. Жаһандану ағылшын тілінің
Globalizaton ұғымының аудармасы болып табылады. Қоғамдағы әлеуметтік
топтадың арасындағы айырмашылықты айқындап, адам, мәдениет, тіл, білім,
рухани - адамгершілік даму, халықаралық қатынастарға әсерін тигізіп отыр.
Сонымен қатар бұл мәселе БҰҰ, Бас Ассамблеясының сессияларында, Үлкен
сегіздік елдері мен ЕуроОдақтың саммиттерінде, Бұқаралық Ақпарат
Құралдарында, ғылыми конференцияларында жиі айтылады. Жаһандануды әкелуші
АҚШ және Еуропа елдері екендігі белгілі. Сол себепті олар өмір сүру
жағдайын қолайлы етуге көңіл бөлген мемлекеттер болып есептеледі және
жаһандану алғашында тек материалдық құндылықтарға ие болуды көздеген. Ал
қазір рухани - адамгершілік бағытынан айырылып, қатыгездік, өзге адам
құқығын аяққа басу сияқты келеңсіз заңдылықтарға бағытталып отыр.
Глобализация мәселесі күрделі де жан-жақты талдауды қажет ететін
құбылыс. Оның экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени, рухани астарлары
бар. Қазіргі кезде глобализация үрдісіне деген көзқарас әртүрлі. Оны
біреулер қолдаса, екінші біреулер оған қарсы шығуда. Қалай болғанда да
әлемдік экономикадағы ғаламдық үрдіске жүктелген адамзат сенімі, бүгінде
толық ақталмауда. Ұлттық экономика мен әлемдік экономика арасындағы
қайшылықтардың күшейгені соншалықты олар, шешімі күрделі мәселелерді
дүниеге әкелуде. Бұл қайшылықтардың салқыны экономикада ғана емес, сонымен
қатар, қоғамның рухани саласында да байқалуда. Ұлттардың ғасырлар бойы
жинаған рухани құндылықтары әлемдік мәдени глобализация алдында өзінің бет-
бейнесінен айырылудың сәл алдында қалуда. Әлемдік ақпараттық құралдар мен
технологияның, қоғам өмірінде белсенді күшке айналуы ұлттық мемлекеттер
тарапынан қарсылықтарға кез болуда.
Жаһанданудың елеулі қасиеттерінің бірі адамзат өмірінің барлық
салаларына әсер етуші ақпараттық революцияның орын алуы байқалады. Осылайша
гжаһандану ғылыми-теориялық пайымдауды қажет ететін кешенді процесс болып
табылады.
Жаһандану тамырымен ғасырлардың немесе тарихтың тереңіне кетеді,
дегенмен глобализация басым жағдайда – жиырмасыншы ғасыр феномені. Қоғамдық
және әлеуметтік ғылым мамандары әлі де ұзақ уақыт бойына өткен жиырмасыншы
ғасыр туралы пікірталаста болады. Алайда оның басты қорытындыларының
кардиналды түрде қайта қарастырылуы екі талай: адам құқықтары басты маңызға
ие, демократия тиранияға қарағанда күштірек, нарық командалық экономикаға
қарағанда өзінің тиімділігін дәлелдеді. Батыс тарихи түрде жасаушысы және
белсенді үгіттеушісі болып табылатын осы құндылықтар мен нұсқамалар жүйесі,
қазіргі заман әлемінде мойындалып, кең қолдау тапты және бүгінгі таңда
глобализацияның идеялық фундаментін құрайды.
I. Жаһандану жағдайы
1.1 Жаһандану
Жаһандану ағылшын тілінің Globalizaton ұғымының аудармасы болып
табылады. Қоғамдағы әлеуметтік топтадың арасындағы айырмашылықты айқындап,
адам, мәдениет, тіл, білім, рухани - адамгершілік даму, халықаралық
қатынастарға әсерін тигізіп отыр. Сонымен қатар бұл мәселе БҰҰ, Бас
Ассамблеясының сессияларында, Үлкен сегіздік елдері мен ЕуроОдақтың
саммиттерінде, Бұқаралық Ақпарат Құралдарында, ғылыми конференцияларында
жиі айтылады. Жаһандануды әкелуші АҚШ және Еуропа елдері екендігі белгілі.
Сол себепті олар өмір сүру жағдайын қолайлы етуге көңіл бөлген мемлекеттер
болып есептеледі және жаһандану алғашында тек материалдық құндылықтарға ие
болуды көздеген. Ал қазір рухани - адамгершілік бағытынан айырылып,
қатыгездік, өзге адам құқығын аяққа басу сияқты келеңсіз заңдылықтарға
бағытталып отыр.
Жаһандану мәселесі өз мемлекетіміздің тәуелсіздігіне, Қазақстан
халқының мәдениетіне, көпғасырлық дәстүрге, халық даналығына әсер етуде.
Еліміздің дамуының өзгеше ерекшеліктерінің бірі, оның болашаққа ұмтылысы
болып табылады. Мемлекет басшысы жаһандану үрдісінде жастар саясатына
ерекше көңіл бөлуде. XXI ғасыр жаңару кезеңі, жастар қоғамды, экономиканы
дамытушы, қозғаушы күш деп айтқан болатын. Тарихпен дәлелденген мәселе
ретінде - жастар кез-келген мемлекеттің болашағы. Әлемдік өркениетке ену
процесі жастардан іскерлік пен біліктілікті, ақылдылық пен парасаттылық
талап етеді. Жастар саясаты - жарқын болашақ кепілі. Бұқаралық Ақпарат
Құралдар мәліметтері бойынша мемлекеттер монолисттік мәдениеттен
плюралистікке көшу барысында, яғни плюралистік қоғамда жастардың,
қоғамның құндылықтары өзгеруі және жоғалуы да мүмкін. Бұл мәселе жайында
Н.А. Назарбаев Сындарлы 10 жыл еңбегінде айтып, шешу жолдарын жастар
саясаты Жастарды тәрбиелеу құжатын жасады. Онда :
• Жастардың қоғамдағы өзгерістерге төтеп бере алмауы, бейімделуі.
• Техникалық прогреске, ғылым мен білім жүйесіне конструкциялық бақылау
жасай алуы.
• Қоғамнан оқшауланудан күресу, өзінің жеке тұлға ретінде қажеттігін
сезіну, өзін қоғамға мойындату
• Командалық жұмысты бағалау және дамуына үлес қосу, деп атап көрсетеді.
Елбасы Жолдауында республика жастарына үлкен сенім білдіріп, үміт
артып отыр. Осыдан тағы бір мәселе туындайды - білім сапасы. Қазіргі
заманғы білім беруді және білікті кадрлар даярлау жүйесін дамыту керек.
Бұл саладағы реформа Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі ретінде
қарастырылады. Елбасының жаһандандырудың оң және теріс әсерін салыстыра
келе, оны салмақты, жүйелі басқару қажеттілігін атап өткен. Расында, әлем
елдерінің арасындағы экономикалық алмасу, ақпараттық, адамдардың еркін
қозғалысы арқылы жүзеге асырылатын жаһандану жағдайы еліміздің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру керек екендігін дәлелдеп беруде. Елдің экономикалық
деңгейі, әлемдегі бәсекелестік орны оның адам капиталына байланысты деген
еді Президент. Бәсекеге қабілеттіліктің шешуші факторы ретінде ғылым мен
білім, жаңа технологияларды атады. Ғылымды дамытуда ұсынылған Жоғары ғылыми
- техникалық комиссия құру, Ғылымды дамытудың 2007-2012 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын қабылдау болып табылады.
Алдыңғы онжылдықта жоғары технологиялар, жедел көлік жүйелері,
энергия сақтаушы технологиялар заманы болатыны түсінікті. Президенттің
білім мен ғылымға назар аударуы да даусыз. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
қабілетті елу елдің қатарына кіруіне, әлемдік қауымдастық елімізді
экономика мен саясаттың барлық салаларында терезесі тең әріптес ретінде
қабылдауына, халықтың әл - ауқатын көтеруге бағытталған бағдарламаларды
жүзеге асыру да үміт артқаны белгілі.
Қазір әлемде қоғамдық қатынастардың барлық салалары бәсеке жағдайында
деп айтуға болады. Өйткені, әлемдік инфрақұрлымдары мен институттары,
қызметтің жаңа бағыттарын қалыптастырды. Яғни халықаралық байланыстар
жүйесінде Үлкен сегіздік саммиттерінде, үкіметтік емес ұйымдар мен
Бүкіләлемдік сарапшыларының пікірталасынан бастап, халықаралық
ұйымдардың жыл сайынғы жиналыстарында әлемдік тартыс-таластар орын алуда.
Дүние жүзі ғалымдарының қазіргі әлем туралы пікірталастарының өзекті
мәселесі ретінде мемлекеттік биліктің орны мен рөлі, болашақ тағдыры, даму
жағдайы, жаһандану үрдісі сияқты аса маңызды мәселелер орын алуда.
Жаһандану жағдайы ғалымдармен, саясаткерлер, дипломаттардың алаңдаушылығын
тудыртуда. Себебі мемлекеттің ұлттық - ұлттық егемендік мәселесіне қауіп
төндіртіп отыр. Мұның бәрі Қазақстан мемлекетінің, қазақ халқының ұлттық
мүдделеріне қайшы келетін ұстанымдар жиынтығы.
1.2. Жаһанданудың негізгі қасиеттері, оң және теріс әсерлері
Жаһанданудың негізгі мәселелерінің бірі мұндай ашық әлем кезеңіне
әртүрлі халықтар мен мемлекеттер өздерінің әрқилы дамымағандығымен келіп
отыр. Және осы айырмашылықтар ғаламдана түскен кезеңде мүлде өсе түспек.
Бай Солтүстік пен кедейліктен көз ашпаған Оңтүстік алшақтықтары ұлғайып
барады. Әлем бұрынғысынша империалистік державалар мен оларға тәуелді
елдерден тұратыны да көзге менмұндалап тұр. Глобализация ғасырында әлем
айырмашылықтары өсіп және өзара шиеленісе түсуде. Әлемдік экономикалық
жүйеге қатыса алмайтын елдер өзара дамудан айырылып, ішкі біртұтастығын
жоғалтып перифериялық елдер санатына кіреді.
Әлемнің мұндай образы глобализация процесіне ушыға түскен
проблемалардың салдарын итере салуға мәжбүрлеуде.
2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі АҚШ-қа террористік шабуыл терроризм
туралы кәдімгі көзқарасты мүлде өзгертті. Осы жағдай ХХІ ғасырдың басында
нағыз бұқаралық сипат алып, осының нәтижесінде адамзат бірте–бірте локальді
терроризмге көндіге бастады. Тіпті Ирландиядағы, Испаниядағы, Израильдегі
және Палестинадағы ондаған жылдарға созылған терроризм осы елдер мен
аймақтардың локальді мәселелері ретінде қаралды. Қазіргі әлем үшін басты
факті болып, жоғарыда айтылған локальді жөргектен өсіп шыққан терроризмнің
халықаралық сипаты мойындалуы табылады. Басты қажеттілік осы феноменді тез
арада түсіну болса, негізгі проблема - күнделікті өмірден терроризмді
шеттету мүмкіндігі.
Глобализация Қазақстан Респуликасына біршама мүмкіндіктер беретіні де
белгілі. Мысалы, даму үшін экономикаға инвестициялар тартуға, өзіміздегі
көмірсутек шикізаттарын саудалау арқылы әлемдік экономикаға белгілі түрде
ықпал ете алуға, сыртқы саяси бағытта балансты қамтамасыз етуге,
қауіпсіздік саласында ынтымақтастықты нығайтуға, экономикамызды жаңа сатыға
көтеру барысында жаңа технологияларды белсенді түрде тартуға, өзімізден
жылдар бойы жинақталған күрделі әлеуметтік мәселелер түйінін шешуге әлемдік
қауымдастықтан көмек алуға және біздің ел азаматтары үшін қай елде тұруды
өзіміз шешуімізге, қандай БАҚ көріп оқуымыздың еркіндігіне осы глобализация
итермелейтінін айтқанымыз жөн.
Сонымен қатар дамып келе жатқан елдер қатарына кіретін біздің
Қазақстан үшін глобализацияның қойнауында қауіп-қатерлерді бар екендігі де
шындық.
Бірінші. Тар шикізаттық бағытта дамуымыз бірқатар шетел мемлекеттері
үшін өте пайдалы.
Екінші. Ұлттық мәдениеттің глобализация дәуірінде мәңгүрттене түсуі,
өйткені жеткілікті түрде қызмет атқара алмай шетке ысырылып шығарылуы.
Үшінші. Глобализацияда мемлекет ролі төмендеп, халықаралық
құрылымдардың ТҰК-дың маңызы арта түседі. Біздің тәуелсіздігіміз нығая
қойған жоқ, сондықтан мемлекеттілігімізге, яғни соның ішінде ұлттық
қауіпсізідігімізге нұқсан келтіндігі тағы бар.
Төртінші. Глобализация біздің елдің азаматтық потенциалының сапасына
да қауіп төндіреді.
Бесінші. ТҰК-мен бәсекелестікке ұлттық бизнесіміздің төтеп бере
алмауы мүмкін.
Алтыншы. Сыртқы күштердің ішкі саяси жағдайға әсерінің өсуі, тіпті
сыртқы күштердің үстемдік жүргізуі ұлғаяды.
Енді, міне төл байрағымызды желбіретіп, еңсемізді көтерген XXI-шы
ғасыр тұсында қазақ халқының алдына өте күрделі әлемдік тәртіп интеграция –
глобализация процессі шықты. Бұл процестің бір құйтырқылығы оны толығымен
қолдап еніп кетсең, ұлттық мүдде, салт-сана деген құндылықтар бірте–бірте
жойылып жоқ болып кетуі де ғажап емес. Ал, енді оны мойындамай өзің өз
алдыңа бағыт алып кетуіңе де болмайды. Өйткені, қазір бір мемлекет басқа
мемлекеттермен мейлі экономикалық жағынан болсын, мейлі ақпарат алмасу
саласында болсын қоян- қолтық араласып өмір сүруі қазіргі күннің басты
талабы әрі заңдылығы. Сонымен, тәуелсіз мемлекеттер арасындағы қарым-
қатынастар соның ішінде ақпарат алмасу байланыстар аталмыш үрдістің тез
жүзеге асуына үлес қосатын бірден-бір фактор деп айта аламыз. Себебі,
әлемнің түкпір–түкпірінде болып жатқан оқиғалар жер бетіндегі
мемлекеттердің барлығына дерлік әсерін тигізеді. Мәселен: сонау Африка
құрлығындағы Ирак пен АҚШ соғысы және Палестинадағы қақтығыстарға, тіпті
Мексика жерінде болып жатқан жағдайлар, бүкіл әлем жұртшылығының назарынан
тыс қалып отырған жоқ.
Глобализация процесіне қарсы бас көтеруші антиглобалистер пайда болды.
Бұл туралы біз қысқа жұмыста сөз етуді жөн көрмедік. Бірақ мұндай
құбылыстың белең алғандығын біздер күнделікті әлем жаңалықтарынан естіп-
біліп жүрміз, сондықтан атап өуді дұрыс деп таптық.
Сонымен глобализация барлық елдер мен халықтар үшін жалпы әрі қауіпті
процесс емес. Кейбір елдер глобализация процесіне қызығушылық таныта
қоймаса, онда оларға соншалықты әсер ете қоймасы да анық. Яғни,
глобализация процесіне табиғи түрде бейімделе алу немесе оны мейлінше
жақтырмау әлемнің көптеген елдері үшін өздерінің сыртқы және ішкі
саясаттарына тәуелді деп түйіндеуге болады.
1.3. Глобализация жағдайында еліміздің экономикалық қауіпсіздігі
"Қауіпсіздік" ұғымының шығу төркіні адам, қоғам өмірінде олармен бірге
жүретін қауіп- қатер. Бұл барлық адам мен барлық мақұлықтар тіршілігінің
мүмкін элементі, керек десеңіз оның дамуы – шарты. Жан бар жерде қауіп-
қатер де бар. Бірде- бір жан иесі қауіп- қатерсіз бола алмайды. Қауіп-
қатердің қайнар көздерінің бірі - бұл әлеуметтік әрекет және әлеуметтік
қайшылықтар.
Дегенмен бүл саладағы екінші қарсы ұғымды "қауіпсіздікті" тудырады.
Табиғат күштері, қоғамдық құбылыстар мен адам әрекеттері оны адам өмірінің
міндетті шарттарының біріне айналдырды. Адам тіршілігі басқа тіршілік
иелерімен салыстырғанда тым нәзік, қорғансыз. Сондықтан, оның басты шарты -
қауіпсіздігі, яғни оның тіршілік әрекетінің қалыпты, оның өзіне зиянсыз
біркелкі қолайлы жағдайда жүзеге асуы. "Қауіпсіздік", В. Дальдің түсіндірме
сөздігінде, бұл қауіп-қатердің болмауы, сақталуы, сенімділік. Адам
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде табиғи, биологиялық, т.б факторлардың зор
маңызы бар екендігін айтпауға болмайды. Адамның қауіп-қатерден сақтануы -
объективтік қажеттілік. Бұл негізінен оның сыртқы және ішкі орта жағдайына
бейімделуі, оның әрекеттерінің нөтижесі. Ол оның биологиялық- әлеуметтік
тіршілік иесі - homo sapiens өкілі ретінде жан-жақты дамуына, оның
әлеуметтік-гуманитарлық тұрғыдан жетілуіне мүмкіндік тудырды. Осы ретте
қауіпсіздік үшін күрес амалдарды адамзаттың ғасырлар бойы жиып-терген,
ұрпақтан ұрпаққа беріліп жалғасып келе жатқан әлеуметтік-мәдени тәжірибесі.
Қауіпсіздік күрделі әлеуметтік-саяси нақтылық, оны қол жеткен
жайбарақаттыққа алданбай жетілдіре беру абзал. Өйткені жиырмасыншы ғасырдың
аяғы, жиырма бірінші ғасырдың басы адамзат үшін қауіп-қатердің айырықша
күшеюімен сипатталады. Қауіпсіздік тіршілік әрекеті мөселесінің кейінгі
кезде асқынып кеткенін Қазақстан Республикасының президенті Н. Назарбаев та
атап көрсетті[1]. Бұл қоғамдық өмірдің, қазіргі заманғы ғылыми-техникалық
және ақпараттық процестері дамуының күрделіленуі, ғаламдық жылылықтың
артуы, сан алуан табиғи және техногендік катаклизмдер, әр түрлі апаттар
т.б. байланысты өріс алуда.
Бүгінгі таңда адамзат үшін өте зардапты алуан түрлі қауіп-қатерлер
мысалдарымен кездесіп отырмыз. Әрине, қандай да болмасын адам, нақтылы ел,
қоғам мен мемлекет өзінің қалыпты, лайықты тіршілігін қамтамасыз етуге күш
салады, керек болса ол үшін күреседі де. Осы орайда қауіпсіздіктің аса
аумақты және кешенді деңгейі - ұлттық қауіпсіздік туралы айту қажет. Ұлттық
қауіпсіздік табиғат – адам - қоғам және бүкіл адамзат жүйелік байланысының
аса маңызды құраушы элементтерінің бірі. Бұл байланыс бүкіл адамзат үшін
нақтылы қоғам, елдер мен мемлекет үшін универсалды кешенді сипаттама.
Ұлттық қауіпсіздік кейде оны ұлт қауіпсіздігі деп атайды - бұл елдің
орнықты дамуын қамтамасыз ететін тіршілік әрекетінің әр түрлі салаларында
жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерінің және
сыртқы қауіптерден қорғалуы. Мысалы, "Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
Қазақстан Республикасының тәуелсіз егеменді мемлекет ретінде дамуының басты
шарты болып табылады. "Сондықтан, ұлттық қауіпсіздік ел дамуының
стратегиялық векторын сақтауға, халықты іштей ыдыратып, өзара теке-тірес
жолына түсірмей, оның тағдырының лайықты қызмет етуі тиіс. Бұл көп деңгейлі
құрылымдық қызметтік жүйе. Аталған мүдделер мен оларға ішкі және сыртқы
қауіптердің үздіксіз және өзара әрекеттесуі мен қарсы күресі қоғамдық
дамудын қозғаушы күші болып табылады. Заманымыздағы қауіп-қатерлер сипаты
ұжымдық жауаптылық пен ұжымдық қауіпсіздікке аса үлкен мән беріп отыр. Әлем
тарихында кауіпсіздік мәселесі алғаш рет 1914 ж. Наполеон Корсикадан қашып
шығып, қол жинап Парижге аттануына байланысты Вена конгресінде қойылған.
Бүгін қауіпсіздік мәселесі бүкіл әлем халықтарының назарында. Бұл мәселемен
Біріккен Ұлттар Ұйымы Құрамында Қауіпсіздік Кеңесі, сол сияқты Кауіпсіздік
пен Қарусыздандыруға байланысты Халықаралық ұйымдар айналысып, оның оң
шешімдерін табуға үлес қосуда. Қауіпсіздік үшін күрес бұл заманның
адамзаты, көптеген елдер мен мемлекеттер алдында тұрған аса маңызды
міндеттердің бірі[2].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері біздің бұқаралық ақпарат құралдары
еліміздің ұлттық мүддесін қауіп-қатерден сақтандыру және өмірдің барлық
салаларындағы игі істерге жаршылық істеп, еліміздің дамуындағы маңызды
мәселелер төңірегінде жұртшылықты белгілі мемлекет қайраткерлерін, мамандар
т.б зиялы қауым өкілдерін жұмылдыруға өз үлесін қосты. БАҚ-да сыртқы,
ақпараттық, қоғамдық, экономикалық, экологиялық т.б. қауіпсіздіктерге және
оларға қауіп төндіретін жағдайларға байланысты біраз материалдар жарық
көрді.
Глобализация жағдайында еліміздің экономикалық қауіпсіздігі, ел
экономикасының ресурстық-энергетикалық негізін сақтау мен нығайту және
бәсекеге қабілетті экономиканы жасау аталмыш газеттің назарында жүрген
мәселе.
Бұл ел басшысының қазіргі құбылмалы әлемде өзінің қуатты мемлекет
екендігін таныту және ұлттық мүдделерді мейлінше қорғай білу тек бәсекеге
қабілетті экономикасы бар елдердің қолынан келетіні туралы тұжырымын
нақтылай түсу болып табылады.
Кез келген мемлекет үшін сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз ету аса
маңызды сала.
20 ғасырдың аяғында болған жаһандық геосаяси өзгерістер тек әлемдік
ғана емес, аймақтық қауіпсіздікті халықаралық саясаттың өзекті мәселесі
етіп отыр. Сыртқы қатынастар саласында ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
оны аса маңызды принциптерге оның ішінде ұлттық, аймақтық жөне жаһандық
қауіпсіздіктің етене бірлігін ескере отырып негіздеу және оларды жүзеге
асырумен байланысты. Бұл замандағы сыртқы қауіпсіздіктің ең әрекетті әрі
нәтижелі факторы — халықтар мен мемлекеттер арасындағы татуластық пен
ынтымақтастық. Бұл мәселелерге оның ішінде әлемдік және аймақтық
ынтымақтастыққа Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары аса үлкен мән
береді және олар басылымдардың тұрақты тақырыптарына жатады. Әлемдегі сан
алуан оқиғалары оның ішінде қауіп-қатерлер туралы басылымның көптеген
материалдары сол сияқты "Шарайна" топтамалық хабарлары беріліп тұрады.
"Егемен Қазақстанның" қыркүйек айындағы номерлерде "Дамудың басты шарты -
аймақтық қауіпсіздік пен бейбіт өмір" (17 қыркүйек 2004ж) , "Аймақтық
ынтымақтастыққа мүдделік" (15 қыркүйек 2004ж) т.б материалдарды берді.
Бұларда ТМД елдерінің өзара ынтымақтастығы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы
қызметі және оның дайындық жаңа сатысына аяқ басқаны және Орталық Азия
мемлекеттерінің өзара кең көлемде ықпалдасуы мен қауіпсіздік мәселелері
көтерілген.
Қазір Халықаралық Лаңкестік (Әдебиеттерде, террорлық - лаңкестік деп
атайды), діни экстремистік пен радикалистік, анаша мен қару-жарақтың заңсыз
айналымы басты қауіптер санатында. Олар ғаламдық сипат алып, бейбітшілік
пен саяси тұрақтылыққа тікелей қауіп төндіріп отыр. Мұндай қатерлердің
қорқынышты сипаты мен фактілерін АҚШ, Ауғанстан, Ирак, Ресей, Өзбекстан,
Кыргызстан, Индонезия т.б. әлем елдері мысалынан қанды оқиғалары негізінде
Егемен Қазақстан Қазақстан халқынан жеткілікті дәрежеде жеткізуде.
II. Жаһандық дағдарыс жағдайындағы Қазақстан
2.1. Жаһандық дағдарыс
Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалта бастағанын
бәріңіз көріп, біліп отырсмыз. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ.
Оқтын-оқтын айналып соғатын әр деңгейдегі дағдарыстарға біз бұған дейін де
төтеп беріп келгенбіз.
Өткен ғасырдың соңында Шығыс Азияда басталған кезекті дағдарыс
тұсында тәуелсіздігіміз тағы бір сынаққа түскен болатын. Дер кезінде
қабылданған дұрыс шешім, ұтымды іс-қимылдың арқасында Қазақстан экономикасы
одан да аман-есен өте шықты.
Қазақстан осылайша сындарлы жылдар мен күрделі кезеңдерде лайықты
тәжірибе жинақтап, ысылып, шыңдала түстік. Ел дамуының жаңа бағыттарын
айқындап, қарыштап алға басумен болдық. Сол сияқты қазіргі әлемдік дағдарыс
та өткінші құбылыс. Халқымыз мұндай күйзелістер кезінде "көппен көрген ұлы
той” деп, сабыр сақтап, ынтымақ-бірлігін бекіте түскен. Қиындықтарды
бірлесіп жеңіп отырған. Мемлекет дағдарыстың алдын алудың барлық шараларын
жасауда. Ұлттық қордан бөлінген ауқымды қаражат қазір отандық экономиканың
кідіріссіз жұмыс істеуіне қызмет ете бастады. Әлеуметтік кепілдіктер
толығымен сақталып отыр. Олай болса, бұл дағдарыстан да біздің аман-есен
өтетініміз айдай анық.
Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ал мемлекет тәуелсіздігі, ұлт мұраты, ұрпақ
болашағы сияқты құндылықтар мәңгі қалады. Алдымызда бізді үлкен белес күтіп
тұр. Ол – Қазақстан тәуелсіздігінің жиырма жылдығы. Дүние дамуымен
есептегенде жиырма жыл деген көп те емес шығар. Бірақ біз үшін үлкен кезең
тұтас бір дәуірмен барабар.
Дағдарыс бізге сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік
экономиканың сәйкессіздігінде жатыр. Дағдарысты болдырмау және бәрін алдын
ала көздеу мүмкін емес еді. Оны еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары
қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-
нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады. Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі
өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына дәйектілікпен Америка континентін,
Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға қарағанда, ол ұзаққа созылады.
Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика өз құлдырауында әлі шыңырау
түбіне жеткен жоқ.
Осынау жаһандық дағдарыстан кейін әлемдік қаржы жүйесі, бәлкім,
мемлекеттерді саяси басқаруда өзгеретініне сенімдімін. Көпшілік экономиканы
"қолмен басқару” қажеттігіне келіп отыр, ал реттеу осы дағдарыстан шығудың
аса маңызды ісіне айналуда. Сондықтан да тереңде түбегейлі көзқарас әлемдік
қоғамдастықта әлемдік нарықтық экономиканың келесі бұрылыстарында бізді
қауіпсіздендіру жолын табуға көмектеседі. Сондықтан мен ұсынған түбегейлі
шаралар әлемдік қоғамдастықта талқыланатын болады. Менің ұсынысым – бұл
жаһандық проблемаларды шешу ізденісіне қосқан үлесім. Бірақ та бүгінгі
нақтылық мынадай, әлемдегі іскерлік белсенділіктің қысылуы мұнай мен
металға деген сұраныстың төмендеуіне соқтырды. Ал бұлар – Қазақстан
экспортының негізі.
Көптеген мемлекеттердің пайда болған жаһандық дағдарысқа жауап берген
шарасы ынталандырушы экономикалық шаралар пакетін қабылдау болды.
Қазіргі қиындықтар – бұл біздің үлесімізге тиген алғашқы сынақ емес.
Өтпелі кезеңнің аса ауыр дағдарысын біз 90-шы жылдардың басында
еңсердік. Ол кезде экономиканың құлап түсуі 60 пайызға жетіп, инфляция
жылына мыңдаған пайыздармен есептелетін.
қаржы рыноктары туындатқан екінші әлемдік дағдарысты біз 90-шы
жылдардың аяғында еңсердік. Мұнай бағасы онда бір баррель үшін 9 долларға
дейін төмендеді. Біз зейнетақы мен жалақыны төлей алмадық. Ол қиындықтарды
да біз еңсердік. Уақыт өтеді, содан кейін біз осы дағдарысты да
еңсергеніміз туралы айтатын боламыз. Қалыптасқан жағдайдан объективті
шығындармен, бірақ та жаңа өсуге әзір болып шығатын барлық мүмкіндіктер
біздің қолымызда.
Дағдарыстар қайталанатын болады, ал біздің мақсат – оны басқаруды
үйрену. Әзірге бізде бұл орындалуда.
2.2 Жаһандық дағдарыстан жаңару мен дамуға
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде.
Тәуелсіздік шежіресін парақтасақ, күйреген кеңестер империясының
орнына жаңа мемлекет құру бізге оңайға түскен жоқ. Тұралап қалған
экономиканы қайта қалпына келтіру, оны жаңаша даму жолына түсіру – тақыр
жерден тау тұрғызғанмен бірдей еді. Ел болып ол қиындықтарды да еңсеріп
өттік.
Өткен ғасырдың соңында Шығыс Азияда басталған кезекті дағдарыс тұсында
тәуелсіздігіміз тағы бір сынаққа түскен болатын. Дер кезінде қабылданған
дұрыс шешім, ұтымды іс-қимылдың арқасында біз одан да аман-есен өте шықтық.
Біз осылайша сындарлы жылдар мен күрделі кезеңдерде лайықты тәжірибе
жинақтап, ысылып, шыңдала түстік. Ел дамуының жаңа бағыттарын айқындап,
қарыштап алға басумен болдық. Сол сияқты қазіргі әлемдік дағдарыс та
өткінші құбылыс. Халқымыз мұндай күйзелістер кезінде “көппен көрген ұлы
той” деп, сабыр сақтап, ынтымақ-бірлігін бекіте түскен. Қиындықтарды
бірлесіп жеңіп отырған. Мемлекет дағдарыстың алдын алудың барлық шараларын
жасауда. Ұлттық қордан бөлінген ауқымды қаражат қазір отандық экономиканың
кідіріссіз жұмыс істеуіне қызмет ете бастады. Әлеуметтік кепілдіктер
толығымен сақталып отыр. Олай болса, бұл дағдарыстан да біздің аман-есен
өтетініміз айдай анық.
Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ал мемлекет тәуелсіздігі, ұлт мұраты, ұрпақ
болашағы сияқты құндылықтар мәңгі қалады. Алдымызда бізді үлкен белес күтіп
тұр. Ол – Қазақстан тәуелсіздігінің жиырма жылдығы. Дүние дамуымен
есептегенде жиырма жыл деген көп те емес шығар. Бірақ біз үшін үлкен кезең
тұтас бір дәуірмен барабар.
Олай болатыны, тәуелсіздік – ата-бабаларымыздың жүздеген жылдармен
өлшенетін арман-аңсарының жүзеге асқан ақиқаты. Сол себепті тәуелсіздіктің
әрбір жылының біз үшін мәні бөлек, маңызы айрықша.
Халқымыздың басына түскен қандай да бір сынаққа қарамастан біз
тәуелсіздігімізді нығайту жолындағы жасампаз істерімізді жалғастыра
бермекпіз. Барша қазақстандықтардың жұмған жұдырықтай бірлігінің арқасында
біз алмайтын асу, біз жеңбейтін кедергі болмайды.
Іс жүзінде жиырма жыл бойы күннен-күнге біз сіздермен жаңа елді құру
үстінде. Ашық та өркенді елді. Жылдан-жылға қазақстандықтардың әл-ауқаты
жақсара түскен елді. Саяси тұрақты және өз азаматтарының қауіпсіздігін
қамтамасыз еткен елді. Ешқашан және ешкім үшін сыртқы қатер көзі болмайтын
елді.
Ондаған жылдар оза қабылдаған Қазақстанның даму стратегиясы, оны елдің
нақты табыстарына айналдыру тәжірибесі бізге өз күшімізге деген
сенімділікті берді, біз таңдап алған жолымыздың дұрыстығына көз жеткіздік.
Нақ сондықтан да бұдан екі жылдан астам бұрын басталған әлемдік қаржы
рыноктарындағы дағдарыстың әу басында біз дағдарысқа қарсы шаралардың
кешенді жүйесін әзірлеп, дәйектілікпен іске асырып келеміз.
Қазақстан ішкі және сыртқы конъюнктураны жіті қадағалап, еш кідіріссіз
табанды шараларды қолға алудамыз. Нақ сондықтан да жаһандық азық-түлік
дағдарысы біз үшін ұлттық апатқа айналған жоқ. Бірақ бүгінде бүкіләлемдік
экономиканы діңкелетіп үлгерген экономикалық дағдарыс біздің беріктігімізді
сынаққа салуда.
Дағдарыс бізге сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік
экономиканың сәйкессіздігінде жатыр. Дағдарысты болдырмау және бәрін алдын
ала көздеу мүмкін емес еді. Оны еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары
қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-
нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады. Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі
өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына дәйектілікпен Америка континентін,
Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға қарағанда, ол ұзаққа созылады.
Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика өз құлдырауында әлі шыңырау
түбіне жеткен жоқ.
Әлемде болып жатқан үдерістерге өз көзқарасымды мен өзімнің
“Дағдарыстан шығу кілті” атты мақаламда баяндадым. Оған түрліше қарауға
болар, бірақ та біз, қазақстандықтар, осынау дағдарыстан шығудың жалпы
ізденісіне өз ойымызды қостық. Дағдарыс қатардағы емес, одан шығудың
нұсқалары мүлдем әртүрлі болуы тиіс.
Мен осынау жаһандық дағдарыстан кейін әлемдік қаржы жүйесі, бәлкім,
мемлекеттерді саяси басқаруда өзгеретініне сенімдімін. Көпшілік экономиканы
“қолмен басқару” қажеттігіне келіп отыр, ал реттеу осы дағдарыстан шығудың
аса маңызды ісіне айналуда. Сондықтан да тереңде түбегейлі көзқарас әлемдік
қоғамдастықта әлемдік нарықтық экономиканың келесі бұрылыстарында бізді
қауіпсіздендіру жолын табуға көмектеседі. Сондықтан мен ұсынған түбегейлі
шаралар әлемдік қоғамдастықта талқыланатын болады. Менің ұсынысым – бұл
жаһандық проблемаларды шешу ізденісіне қосқан үлесім. Бірақ та бүгінгі
нақтылық мынадай, әлемдегі іскерлік белсенділіктің қысылуы мұнай мен
металға деген сұраныстың төмендеуіне соқтырды. Ал бұлар – Қазақстан
экспортының негізі.
Бір жылда мұнай бағасы 4 есе дерлік, металл бағасы 2 есе дерлік құлап
түсті. Біздің негізгі сауда-саттық әріптестеріміз әрі жақын көршілеріміз –
Ресей мен Украина өздерінің ұлттық валюталарын 40-45 пайызға
құнсыздандырды. Сондықтан да біз өзіміздің тауар өндірушілеріміздің мүддесі
тұрғысынан теңгенің құнсыздануына баруға мәжбүр болдық. Өйтпесек
қазақстандық өнім өзінің бәсекеге қабілеттілігін жоғалтар еді. Біз елдің
алтын-валюта резервін жұмсауды жалғастыра берер едік.
Қиын сынақтар мен дағдарыс қысымының салмағы әлсіремей тұр. Мұны
сіздер де білуге тиіссіздер. Бірақ та мынаған сенімді болуға тиіссіздер,
біз бұл сынақтарға дайын ғана емеспіз. Біз оларды еңсереміз және осы
дағдарыстан әлдеқайда күшті және өркенді мемлекет болып шығамыз. Біз
әлемдік қауымдастықтағы өз ұстанымымызды сақтаймыз. Ұлттық қорды құра
отырып, біз қорланудың мақсатты саясатын жүргіздік. Бұл қорды құру керек
пе, әлде қаржыны баршаға аз-аздап үлестіреміз бе дегенге орай қаншама талас
жүргенін сіздер жақсы білесіздер. Қазіргідей бюджетке алымдар 20 %-ға
төмендеген кезде зейнатақы және жалақы төлеумен не істер еді?
Жақсы уақытта осы қорды құра отырып, біз дұрыс істедік. Өзінің ертеңгі
күні туралы ойлайтын мемлекеттер осылай істеуге тиіс. Сол арқылы біз осы
тұрпатты сілкіністер мүмкіндігінің алдындағы экономикамыздың беріктік қорын
қамтамасыз еттік. Өмірге қабілетті және икемді экономика жасау үшін біз
дәйектілікпен күрделі құрылымдық реформаларды жүргізіп, экспорттық әлеуетті
ұлғайттық және әртараптандыруды бастап кеттік.
Нақ сондықтан да бүгінде біздің айтарлықтай мүмкіндігіміз бар және
ойластырылған әрі тиімді дағдарысқа қарсы саясат жүргізуге жағдайымыз
жетеді.
Көптеген мемлекеттердің пайда болған жаһандық дағдарысқа жауап берген
шарасы ынталандырушы экономикалық шаралар пакетін қабылдау болды.
Қазақстан әлемдік экономиканың өскелең турбуленттілігіне жедел үн
қатқан және алдын алу шараларын іске асыруға кіріскен әлемдегі алғашқы
мемлекеттердің бірі болды. Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз
банктерге қосымша өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі
кәсіпорындардың экономикалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды.
Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5
миллион теңгеге дейін ұлғайтылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік
капиталының жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін
төмендетуге көмектесті.
Тұрғын үй құрылысына және үлескерлер проблемаларын шешуге қолдау
білдіруге 545 миллиард теңге жұмсалды. Елде іскерлік белсенділігін сақтау
үшін біз шағын және орта бизнес субъектілеріне 275 миллиард теңге көлемінде
бұрын-соңды болмаған қаржылық қолдау жасадық. Әкімшілік кедергілерді
табанды қысқарту жөніндегі жұмыс жалғастырылды. Негізгі салықтар бойынша
ставкаларды әлдеқайда төмендеткен жаңа Салық кодексі іске қосылды.
Өткен жылмен салыстырғанда, корпоративтік табыс салығы биылғы жылдың
өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды, ал 2011 жылы 15 пайыз
болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін төмендетілді. Әлеуметтік салық
ставкасының регресті шкаласының орнына 11 пайыз көлеміндегі бірыңғай ставка
енгізілді. Инвестицияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін салық
преференциялары көзделген.
Осының бәрі экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және орта
кәсіпкерлікті дамытудың аса маңызды ынталандырғышының біріне айналды.
Мемлекеттік сатып алулар туралы Заң отандық өндірісшілерге артықшылық
береді, мұның өзі де шағын және орта бизнеске қолдау білдіруге бағытталған.
Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға 280 миллиард теңге, инфрақұрылымдық
жобаларды іске асыруға 120 миллиард теңге бөлінді.
Тұтастай алғанда ел экономикасына дағдарысқа қарсы мақсаттарда қосымша
2 триллион 700 миллиард теңгеден астам жұмсалды.
Бұл әлемдік дағдарыс салдарын еңсеру үшін қуатты ынталандыру екенімен
келісерсіз. Біз табанды да жедел әрекет етеміз, өйткені әлемдік дағдарыстың
біздің экономикамыз бен қоғамымызға соққы күшін әлсірету үшін қашан және не
істеу керектігін білеміз. Бұған ел Үкіметі мен Парламентінің бірлескен
жедел жұмысы жәрдемдесті.
Құрметті менің отандастарым, осы кезеңнің қыспағына бәріміз бірге
қарсы тұруға тиіс екенімізді сіздер түсінсе екен деймін. Үкімет әлеуметтік
төлемдерді және бюджетшілердің жалақысын ұлғайту жөніндегі мемлекеттің
барлық міндеттемелері толық көлемінде сақталуына кепілдік беруге міндетті.
Бұрынғы жоспарланғанындай, 2010 жылы бюджетшілердің жалақысы және шәкіртақы
25 пайызға, ал 2011 жылы тағы да 30 пайызға ұлғайтылатын болады.
Зейнетақының орта мөлшері 2010 жылы 25 пайызға және 2011 жылы 30 пайызға
ұлғайтылады. Бұл ретте 2011 жылы базалық зейнетақылық төлемдер мөлшері ең
төменгі өмір сүру мөлшерінің 50 пайызына дейін өседі. Өздеріңізге белгілі
болғанындай, мемлекет оқу ақысын төлеу үшін қаржысыз қалған студенттерге
қолдау білдірді. Мемлекет барлығы студенттер үшін 11 мың грант және 40 мың
несиені қосымша бөліп отыр.
Құрметті қазақстандықтар!
Біздің алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық
өсуге әзірлену жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде біз
қабылдағанның бәрі – бұл бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы проблемаларды
шешу.
Мен тоқтап қалмауды, одан әрі жүруді және дағдарыстан кейінгі елдің
дамуын қамтамасыз ету үшін экономиканы одан әрі жаңғырту және жұмыспен
қамту стратегиясын іске асырудың жаңа жоспарын жүзеге асыруды ұсынамын.
Ең қиын жылдары біз салуды бастап, елдің жаңа байтағын – Астананы, біз
осыны жүзеге асыра алатынымызға ешкім сенбеген кезде тұрғыздық. Біз осыны
жасадық, мұны бүкіл әлем көріп отыр. Келіңіздер, осы жақсы тәжірибені
жалғастыратын болайық.
Иә, жаңа қаражат қажет. Осы мақсатта дәстүрлі түрде Ұлттық қорға
есептеліп келген шикізаттық сектордың табыстарын 2009-2010 жылдары жаңа
жоспарды жүзеге асыруға жұмсау дұрыс болады деп санаймын. Тұтастай алғанда
бұл Ұлттық қордан бекітіліп қойылған трансферттерге қосымша шамамен 600
миллиард теңгені құрайды.
Бұл – уақытша, бірақ та қажетті шара. Бұл ретте біз қазіргі сәтте бар
елдің жалпы резервінің сол көлемін, яғни 47 миллиард американ долларын
сақтаймыз. Бұл бізге осы дағдарыс жалғасқан жағдайда тұрақтылыққа деген
сенімділік береді.
Қаражаттың басқа бір көзі – бұл бюджеттің барлық шығындық баптары
бойынша қатаң үнемдеу және аса қатал қаржы тәртібі. Осыны ескере отырып
Үкіметке республикалық бюджет шығындарын оңтайландыруды және апта сайынғы
мониторинг режімінде бюджеттік қаражаттың жұмсалуын жіті бақылауды
тапсырамын. Осыған сондай-ақ біздің депутаттарды да шақырамын.
Қауырт өсу кезеңінде үйреншікті болып кеткен ысырапқорлық ойлы
тұтынумен және үнемдеумен ауыстырылуы тиіс. Ашығын айтайық, бізге ақша
пайда болған осы жылдары сұраныс көбейіп, штаттар қампиып кетті және
іссапарлар саны, әрқилы ауқымды мәдениет күндерін өткізу ұлғая түсті. Осы
мәселеде баршаның ойланғаны керек.
Қаржы тәртібін бұзушыларға дағдарыс уақытының заңы бойынша қатал
сұраныс қойылуы тиіс. Барлық басым емес шығындар – әкімшілік, инвестициялық
және басқа шығындар – нөлге теңестірілуі тиіс. Бұл жергілікті бюджеттерге
де қатысты.
Босаған қаражат бізге, ең алдымен, қазақстандықтардың еңбекпен қамтылу
стратегиясын іске асыру мүмкіндігін береді. Ол бізге дағдарыс ауыртпалығын
еңсеруге ғана көмектесіп қоймайды, сонымен бірге дағдарыстан кейінгі
уақытта экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз етеді. Ол әрбір қазақстандық
отбасына жаңа мүмкіндіктер беруі тиіс.
Жұмыс орындарының жеткіліктілігі Үкімет мүшелері мен әрбір әкімнің
Қазақстан экономикасының тұрлаулы дамуын қамтамасыз етуге қабілеттілігі
айқындалатын негізгі көрсеткіш болуы тиіс.
Әрбір әкім, әр министр апта ішінде қанша жұмыс орнының қысқарғанын
және жергілікті орындарда қаншасын ашқанымызды білуі тиіс. Нақ осы тұрлаулы
дамудың негізі болып табылады.
Өңірлік жұмыспен қамтылуды және кадрлардың қайта даярлануын қамтамасыз
ету үшін мен Үкіметке кем дегенде 140 миллиард теңге бөлуді тапсырамын.
Жергілікті бюджеттерден де жұмыспен қамту стратегиясын бірлесе
қаржыландыруға ресурстар бөлінуі тиіс.
Жұмысынан айырылғандар үшін жаңа жұмыс орындарын құратын боламыз. Біз
кем дегенде 350 мың қазақстандықты жұмыспен қамтамасыз ете аламыз, бұл
қазіргі қоғамдық жұмыстарды есептемегенде.
Бізде еңбек рыногын дамыту үшін мүмкіндіктер бар, оларды ойлап табу
керек емес. Нақ осыған біз қосымша бөлінген қаражатты жұмсаймыз.
Біріншіден, бұл коммуналдық желілерді қайта жарақтандыру және
жаңғырту. Бұл – сумен қамтамасыз ету, жылумен қамтамасыз ету, энергетика
мен кәріз сулардың нысандары мен желілері.
Үкіметке әкімдермен бірлесіп осы мақсатқа кететін қажетті шығындарды
анықтауды, жұмыстарды қаржыландыруды ғана емес, сонымен бірге бюджеттен
бөлінген әрбір теңгенің пайдаланылуын қатаң бақылауды тапсырамын.
Бұл көзге көрінбейтін жұмыс, бірақ та бізге оны бәрібір істеуге тура
келеді. Ол – болашақ дамудың негізі. Бұл қалалар мен жергілікті орындарда
орасан көп жаңа жұмыс орындарын ашудың мүмкіндігі. Біз халқымыздың сатып
алу қабілетін арттырамыз. Егер парасатпен жұмыс істей білсек, босаған
адамдарды жаңа мамандықтарға үйрету керек.
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты әлдеқашан-ақ ретке келтіру керек
еді. Келіңіздер, қазір осымен айналысайық.
Екіншіден, бұл жергілікті мәндегі автомобиль жолдарын салу, қайта
жарақтандыру және жөндеу, сондай-ақ әлеуметтік инфрақұрылымды, ең алдымен
мектептер мен ауруханаларды жаңарту.
Бұл енді ӘКК-лердің міндеті, олар халықтың барынша жұмыспен қамтылуын
қамтамасыз етуге міндетті. Мәселенің қаржылық жағы – Үкімет пен әкімдердің
құзырында.
Біз қазір халықпен келісіп, тура айтуға тиіспіз: құрылысы басталған
мектептер мен ауруханаларды салып бітіреміз. Жағдай осылай болып
тұрғандықтан, біз жаңаларын кейінге қалдыра тұрамыз, алайда қаражатты
қолданыстағы мектептерді, ауруханаларды, медициналық пункттерді жөндеуге
жұмсаймыз. Осылай жұмыс орындарын да құрамыз.
Сондай-ақ, біз салуды белгілеген магистралдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ Жаһандану жағдайы
1.1
Жаһандану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Жаһанданудың негізгі қасиеттері, оң және теріс
әсерлері ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Глобализация жағдайында еліміздің экономикалық
қауіпсіздігі ... ... ... ...8
ІІ ТАРАУ Жаһандық дағдарыс жағдайындағы Қазақстан
2.1 Жаһандық
дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 12 2.2 Жаһандық дағдарыстан жаңару мен
дамуға ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 14
III ТАРАУ Жаңа кезең - жаңа экономика. Экономиканың жаһандану
жағдайындағы дамуы
3.1 Есептеу
нүтесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...25
3.2. жаһандану кезінде макроэкономикалық
тұрақтандыру ... ... ... ... ... ... ... 28
3.3. Ұлттық экономиканың жаһандану жағдайындағы
дамуы ... ... ... ... ... ... .31
Қорытынды 34
Пайдаланған әдебиеттер 35
Кіріспе
Жаһандану немесе глобализация бүгінгі таңда жиі қолданылатын ұғым. Ол
дүниежүзілік экономиканың дамуына, жетілген компьютерлік технологияға,
біріккен ақпараттық кеңістік құруға негізделген. Бүгінде жаңа әлемнің
қоғамдық - саяси өмірінің саяси, әскери, экономикалық, мәдени және
экологиялық салаларында өзіндік ерекше жағдай қалыптасты. Жаңа кезеңі
ретінде - жаһандану үрдісі болып есептелді. Жаһандану ағылшын тілінің
Globalizaton ұғымының аудармасы болып табылады. Қоғамдағы әлеуметтік
топтадың арасындағы айырмашылықты айқындап, адам, мәдениет, тіл, білім,
рухани - адамгершілік даму, халықаралық қатынастарға әсерін тигізіп отыр.
Сонымен қатар бұл мәселе БҰҰ, Бас Ассамблеясының сессияларында, Үлкен
сегіздік елдері мен ЕуроОдақтың саммиттерінде, Бұқаралық Ақпарат
Құралдарында, ғылыми конференцияларында жиі айтылады. Жаһандануды әкелуші
АҚШ және Еуропа елдері екендігі белгілі. Сол себепті олар өмір сүру
жағдайын қолайлы етуге көңіл бөлген мемлекеттер болып есептеледі және
жаһандану алғашында тек материалдық құндылықтарға ие болуды көздеген. Ал
қазір рухани - адамгершілік бағытынан айырылып, қатыгездік, өзге адам
құқығын аяққа басу сияқты келеңсіз заңдылықтарға бағытталып отыр.
Глобализация мәселесі күрделі де жан-жақты талдауды қажет ететін
құбылыс. Оның экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени, рухани астарлары
бар. Қазіргі кезде глобализация үрдісіне деген көзқарас әртүрлі. Оны
біреулер қолдаса, екінші біреулер оған қарсы шығуда. Қалай болғанда да
әлемдік экономикадағы ғаламдық үрдіске жүктелген адамзат сенімі, бүгінде
толық ақталмауда. Ұлттық экономика мен әлемдік экономика арасындағы
қайшылықтардың күшейгені соншалықты олар, шешімі күрделі мәселелерді
дүниеге әкелуде. Бұл қайшылықтардың салқыны экономикада ғана емес, сонымен
қатар, қоғамның рухани саласында да байқалуда. Ұлттардың ғасырлар бойы
жинаған рухани құндылықтары әлемдік мәдени глобализация алдында өзінің бет-
бейнесінен айырылудың сәл алдында қалуда. Әлемдік ақпараттық құралдар мен
технологияның, қоғам өмірінде белсенді күшке айналуы ұлттық мемлекеттер
тарапынан қарсылықтарға кез болуда.
Жаһанданудың елеулі қасиеттерінің бірі адамзат өмірінің барлық
салаларына әсер етуші ақпараттық революцияның орын алуы байқалады. Осылайша
гжаһандану ғылыми-теориялық пайымдауды қажет ететін кешенді процесс болып
табылады.
Жаһандану тамырымен ғасырлардың немесе тарихтың тереңіне кетеді,
дегенмен глобализация басым жағдайда – жиырмасыншы ғасыр феномені. Қоғамдық
және әлеуметтік ғылым мамандары әлі де ұзақ уақыт бойына өткен жиырмасыншы
ғасыр туралы пікірталаста болады. Алайда оның басты қорытындыларының
кардиналды түрде қайта қарастырылуы екі талай: адам құқықтары басты маңызға
ие, демократия тиранияға қарағанда күштірек, нарық командалық экономикаға
қарағанда өзінің тиімділігін дәлелдеді. Батыс тарихи түрде жасаушысы және
белсенді үгіттеушісі болып табылатын осы құндылықтар мен нұсқамалар жүйесі,
қазіргі заман әлемінде мойындалып, кең қолдау тапты және бүгінгі таңда
глобализацияның идеялық фундаментін құрайды.
I. Жаһандану жағдайы
1.1 Жаһандану
Жаһандану ағылшын тілінің Globalizaton ұғымының аудармасы болып
табылады. Қоғамдағы әлеуметтік топтадың арасындағы айырмашылықты айқындап,
адам, мәдениет, тіл, білім, рухани - адамгершілік даму, халықаралық
қатынастарға әсерін тигізіп отыр. Сонымен қатар бұл мәселе БҰҰ, Бас
Ассамблеясының сессияларында, Үлкен сегіздік елдері мен ЕуроОдақтың
саммиттерінде, Бұқаралық Ақпарат Құралдарында, ғылыми конференцияларында
жиі айтылады. Жаһандануды әкелуші АҚШ және Еуропа елдері екендігі белгілі.
Сол себепті олар өмір сүру жағдайын қолайлы етуге көңіл бөлген мемлекеттер
болып есептеледі және жаһандану алғашында тек материалдық құндылықтарға ие
болуды көздеген. Ал қазір рухани - адамгершілік бағытынан айырылып,
қатыгездік, өзге адам құқығын аяққа басу сияқты келеңсіз заңдылықтарға
бағытталып отыр.
Жаһандану мәселесі өз мемлекетіміздің тәуелсіздігіне, Қазақстан
халқының мәдениетіне, көпғасырлық дәстүрге, халық даналығына әсер етуде.
Еліміздің дамуының өзгеше ерекшеліктерінің бірі, оның болашаққа ұмтылысы
болып табылады. Мемлекет басшысы жаһандану үрдісінде жастар саясатына
ерекше көңіл бөлуде. XXI ғасыр жаңару кезеңі, жастар қоғамды, экономиканы
дамытушы, қозғаушы күш деп айтқан болатын. Тарихпен дәлелденген мәселе
ретінде - жастар кез-келген мемлекеттің болашағы. Әлемдік өркениетке ену
процесі жастардан іскерлік пен біліктілікті, ақылдылық пен парасаттылық
талап етеді. Жастар саясаты - жарқын болашақ кепілі. Бұқаралық Ақпарат
Құралдар мәліметтері бойынша мемлекеттер монолисттік мәдениеттен
плюралистікке көшу барысында, яғни плюралистік қоғамда жастардың,
қоғамның құндылықтары өзгеруі және жоғалуы да мүмкін. Бұл мәселе жайында
Н.А. Назарбаев Сындарлы 10 жыл еңбегінде айтып, шешу жолдарын жастар
саясаты Жастарды тәрбиелеу құжатын жасады. Онда :
• Жастардың қоғамдағы өзгерістерге төтеп бере алмауы, бейімделуі.
• Техникалық прогреске, ғылым мен білім жүйесіне конструкциялық бақылау
жасай алуы.
• Қоғамнан оқшауланудан күресу, өзінің жеке тұлға ретінде қажеттігін
сезіну, өзін қоғамға мойындату
• Командалық жұмысты бағалау және дамуына үлес қосу, деп атап көрсетеді.
Елбасы Жолдауында республика жастарына үлкен сенім білдіріп, үміт
артып отыр. Осыдан тағы бір мәселе туындайды - білім сапасы. Қазіргі
заманғы білім беруді және білікті кадрлар даярлау жүйесін дамыту керек.
Бұл саладағы реформа Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі ретінде
қарастырылады. Елбасының жаһандандырудың оң және теріс әсерін салыстыра
келе, оны салмақты, жүйелі басқару қажеттілігін атап өткен. Расында, әлем
елдерінің арасындағы экономикалық алмасу, ақпараттық, адамдардың еркін
қозғалысы арқылы жүзеге асырылатын жаһандану жағдайы еліміздің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру керек екендігін дәлелдеп беруде. Елдің экономикалық
деңгейі, әлемдегі бәсекелестік орны оның адам капиталына байланысты деген
еді Президент. Бәсекеге қабілеттіліктің шешуші факторы ретінде ғылым мен
білім, жаңа технологияларды атады. Ғылымды дамытуда ұсынылған Жоғары ғылыми
- техникалық комиссия құру, Ғылымды дамытудың 2007-2012 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын қабылдау болып табылады.
Алдыңғы онжылдықта жоғары технологиялар, жедел көлік жүйелері,
энергия сақтаушы технологиялар заманы болатыны түсінікті. Президенттің
білім мен ғылымға назар аударуы да даусыз. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
қабілетті елу елдің қатарына кіруіне, әлемдік қауымдастық елімізді
экономика мен саясаттың барлық салаларында терезесі тең әріптес ретінде
қабылдауына, халықтың әл - ауқатын көтеруге бағытталған бағдарламаларды
жүзеге асыру да үміт артқаны белгілі.
Қазір әлемде қоғамдық қатынастардың барлық салалары бәсеке жағдайында
деп айтуға болады. Өйткені, әлемдік инфрақұрлымдары мен институттары,
қызметтің жаңа бағыттарын қалыптастырды. Яғни халықаралық байланыстар
жүйесінде Үлкен сегіздік саммиттерінде, үкіметтік емес ұйымдар мен
Бүкіләлемдік сарапшыларының пікірталасынан бастап, халықаралық
ұйымдардың жыл сайынғы жиналыстарында әлемдік тартыс-таластар орын алуда.
Дүние жүзі ғалымдарының қазіргі әлем туралы пікірталастарының өзекті
мәселесі ретінде мемлекеттік биліктің орны мен рөлі, болашақ тағдыры, даму
жағдайы, жаһандану үрдісі сияқты аса маңызды мәселелер орын алуда.
Жаһандану жағдайы ғалымдармен, саясаткерлер, дипломаттардың алаңдаушылығын
тудыртуда. Себебі мемлекеттің ұлттық - ұлттық егемендік мәселесіне қауіп
төндіртіп отыр. Мұның бәрі Қазақстан мемлекетінің, қазақ халқының ұлттық
мүдделеріне қайшы келетін ұстанымдар жиынтығы.
1.2. Жаһанданудың негізгі қасиеттері, оң және теріс әсерлері
Жаһанданудың негізгі мәселелерінің бірі мұндай ашық әлем кезеңіне
әртүрлі халықтар мен мемлекеттер өздерінің әрқилы дамымағандығымен келіп
отыр. Және осы айырмашылықтар ғаламдана түскен кезеңде мүлде өсе түспек.
Бай Солтүстік пен кедейліктен көз ашпаған Оңтүстік алшақтықтары ұлғайып
барады. Әлем бұрынғысынша империалистік державалар мен оларға тәуелді
елдерден тұратыны да көзге менмұндалап тұр. Глобализация ғасырында әлем
айырмашылықтары өсіп және өзара шиеленісе түсуде. Әлемдік экономикалық
жүйеге қатыса алмайтын елдер өзара дамудан айырылып, ішкі біртұтастығын
жоғалтып перифериялық елдер санатына кіреді.
Әлемнің мұндай образы глобализация процесіне ушыға түскен
проблемалардың салдарын итере салуға мәжбүрлеуде.
2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі АҚШ-қа террористік шабуыл терроризм
туралы кәдімгі көзқарасты мүлде өзгертті. Осы жағдай ХХІ ғасырдың басында
нағыз бұқаралық сипат алып, осының нәтижесінде адамзат бірте–бірте локальді
терроризмге көндіге бастады. Тіпті Ирландиядағы, Испаниядағы, Израильдегі
және Палестинадағы ондаған жылдарға созылған терроризм осы елдер мен
аймақтардың локальді мәселелері ретінде қаралды. Қазіргі әлем үшін басты
факті болып, жоғарыда айтылған локальді жөргектен өсіп шыққан терроризмнің
халықаралық сипаты мойындалуы табылады. Басты қажеттілік осы феноменді тез
арада түсіну болса, негізгі проблема - күнделікті өмірден терроризмді
шеттету мүмкіндігі.
Глобализация Қазақстан Респуликасына біршама мүмкіндіктер беретіні де
белгілі. Мысалы, даму үшін экономикаға инвестициялар тартуға, өзіміздегі
көмірсутек шикізаттарын саудалау арқылы әлемдік экономикаға белгілі түрде
ықпал ете алуға, сыртқы саяси бағытта балансты қамтамасыз етуге,
қауіпсіздік саласында ынтымақтастықты нығайтуға, экономикамызды жаңа сатыға
көтеру барысында жаңа технологияларды белсенді түрде тартуға, өзімізден
жылдар бойы жинақталған күрделі әлеуметтік мәселелер түйінін шешуге әлемдік
қауымдастықтан көмек алуға және біздің ел азаматтары үшін қай елде тұруды
өзіміз шешуімізге, қандай БАҚ көріп оқуымыздың еркіндігіне осы глобализация
итермелейтінін айтқанымыз жөн.
Сонымен қатар дамып келе жатқан елдер қатарына кіретін біздің
Қазақстан үшін глобализацияның қойнауында қауіп-қатерлерді бар екендігі де
шындық.
Бірінші. Тар шикізаттық бағытта дамуымыз бірқатар шетел мемлекеттері
үшін өте пайдалы.
Екінші. Ұлттық мәдениеттің глобализация дәуірінде мәңгүрттене түсуі,
өйткені жеткілікті түрде қызмет атқара алмай шетке ысырылып шығарылуы.
Үшінші. Глобализацияда мемлекет ролі төмендеп, халықаралық
құрылымдардың ТҰК-дың маңызы арта түседі. Біздің тәуелсіздігіміз нығая
қойған жоқ, сондықтан мемлекеттілігімізге, яғни соның ішінде ұлттық
қауіпсізідігімізге нұқсан келтіндігі тағы бар.
Төртінші. Глобализация біздің елдің азаматтық потенциалының сапасына
да қауіп төндіреді.
Бесінші. ТҰК-мен бәсекелестікке ұлттық бизнесіміздің төтеп бере
алмауы мүмкін.
Алтыншы. Сыртқы күштердің ішкі саяси жағдайға әсерінің өсуі, тіпті
сыртқы күштердің үстемдік жүргізуі ұлғаяды.
Енді, міне төл байрағымызды желбіретіп, еңсемізді көтерген XXI-шы
ғасыр тұсында қазақ халқының алдына өте күрделі әлемдік тәртіп интеграция –
глобализация процессі шықты. Бұл процестің бір құйтырқылығы оны толығымен
қолдап еніп кетсең, ұлттық мүдде, салт-сана деген құндылықтар бірте–бірте
жойылып жоқ болып кетуі де ғажап емес. Ал, енді оны мойындамай өзің өз
алдыңа бағыт алып кетуіңе де болмайды. Өйткені, қазір бір мемлекет басқа
мемлекеттермен мейлі экономикалық жағынан болсын, мейлі ақпарат алмасу
саласында болсын қоян- қолтық араласып өмір сүруі қазіргі күннің басты
талабы әрі заңдылығы. Сонымен, тәуелсіз мемлекеттер арасындағы қарым-
қатынастар соның ішінде ақпарат алмасу байланыстар аталмыш үрдістің тез
жүзеге асуына үлес қосатын бірден-бір фактор деп айта аламыз. Себебі,
әлемнің түкпір–түкпірінде болып жатқан оқиғалар жер бетіндегі
мемлекеттердің барлығына дерлік әсерін тигізеді. Мәселен: сонау Африка
құрлығындағы Ирак пен АҚШ соғысы және Палестинадағы қақтығыстарға, тіпті
Мексика жерінде болып жатқан жағдайлар, бүкіл әлем жұртшылығының назарынан
тыс қалып отырған жоқ.
Глобализация процесіне қарсы бас көтеруші антиглобалистер пайда болды.
Бұл туралы біз қысқа жұмыста сөз етуді жөн көрмедік. Бірақ мұндай
құбылыстың белең алғандығын біздер күнделікті әлем жаңалықтарынан естіп-
біліп жүрміз, сондықтан атап өуді дұрыс деп таптық.
Сонымен глобализация барлық елдер мен халықтар үшін жалпы әрі қауіпті
процесс емес. Кейбір елдер глобализация процесіне қызығушылық таныта
қоймаса, онда оларға соншалықты әсер ете қоймасы да анық. Яғни,
глобализация процесіне табиғи түрде бейімделе алу немесе оны мейлінше
жақтырмау әлемнің көптеген елдері үшін өздерінің сыртқы және ішкі
саясаттарына тәуелді деп түйіндеуге болады.
1.3. Глобализация жағдайында еліміздің экономикалық қауіпсіздігі
"Қауіпсіздік" ұғымының шығу төркіні адам, қоғам өмірінде олармен бірге
жүретін қауіп- қатер. Бұл барлық адам мен барлық мақұлықтар тіршілігінің
мүмкін элементі, керек десеңіз оның дамуы – шарты. Жан бар жерде қауіп-
қатер де бар. Бірде- бір жан иесі қауіп- қатерсіз бола алмайды. Қауіп-
қатердің қайнар көздерінің бірі - бұл әлеуметтік әрекет және әлеуметтік
қайшылықтар.
Дегенмен бүл саладағы екінші қарсы ұғымды "қауіпсіздікті" тудырады.
Табиғат күштері, қоғамдық құбылыстар мен адам әрекеттері оны адам өмірінің
міндетті шарттарының біріне айналдырды. Адам тіршілігі басқа тіршілік
иелерімен салыстырғанда тым нәзік, қорғансыз. Сондықтан, оның басты шарты -
қауіпсіздігі, яғни оның тіршілік әрекетінің қалыпты, оның өзіне зиянсыз
біркелкі қолайлы жағдайда жүзеге асуы. "Қауіпсіздік", В. Дальдің түсіндірме
сөздігінде, бұл қауіп-қатердің болмауы, сақталуы, сенімділік. Адам
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде табиғи, биологиялық, т.б факторлардың зор
маңызы бар екендігін айтпауға болмайды. Адамның қауіп-қатерден сақтануы -
объективтік қажеттілік. Бұл негізінен оның сыртқы және ішкі орта жағдайына
бейімделуі, оның әрекеттерінің нөтижесі. Ол оның биологиялық- әлеуметтік
тіршілік иесі - homo sapiens өкілі ретінде жан-жақты дамуына, оның
әлеуметтік-гуманитарлық тұрғыдан жетілуіне мүмкіндік тудырды. Осы ретте
қауіпсіздік үшін күрес амалдарды адамзаттың ғасырлар бойы жиып-терген,
ұрпақтан ұрпаққа беріліп жалғасып келе жатқан әлеуметтік-мәдени тәжірибесі.
Қауіпсіздік күрделі әлеуметтік-саяси нақтылық, оны қол жеткен
жайбарақаттыққа алданбай жетілдіре беру абзал. Өйткені жиырмасыншы ғасырдың
аяғы, жиырма бірінші ғасырдың басы адамзат үшін қауіп-қатердің айырықша
күшеюімен сипатталады. Қауіпсіздік тіршілік әрекеті мөселесінің кейінгі
кезде асқынып кеткенін Қазақстан Республикасының президенті Н. Назарбаев та
атап көрсетті[1]. Бұл қоғамдық өмірдің, қазіргі заманғы ғылыми-техникалық
және ақпараттық процестері дамуының күрделіленуі, ғаламдық жылылықтың
артуы, сан алуан табиғи және техногендік катаклизмдер, әр түрлі апаттар
т.б. байланысты өріс алуда.
Бүгінгі таңда адамзат үшін өте зардапты алуан түрлі қауіп-қатерлер
мысалдарымен кездесіп отырмыз. Әрине, қандай да болмасын адам, нақтылы ел,
қоғам мен мемлекет өзінің қалыпты, лайықты тіршілігін қамтамасыз етуге күш
салады, керек болса ол үшін күреседі де. Осы орайда қауіпсіздіктің аса
аумақты және кешенді деңгейі - ұлттық қауіпсіздік туралы айту қажет. Ұлттық
қауіпсіздік табиғат – адам - қоғам және бүкіл адамзат жүйелік байланысының
аса маңызды құраушы элементтерінің бірі. Бұл байланыс бүкіл адамзат үшін
нақтылы қоғам, елдер мен мемлекет үшін универсалды кешенді сипаттама.
Ұлттық қауіпсіздік кейде оны ұлт қауіпсіздігі деп атайды - бұл елдің
орнықты дамуын қамтамасыз ететін тіршілік әрекетінің әр түрлі салаларында
жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерінің және
сыртқы қауіптерден қорғалуы. Мысалы, "Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
Қазақстан Республикасының тәуелсіз егеменді мемлекет ретінде дамуының басты
шарты болып табылады. "Сондықтан, ұлттық қауіпсіздік ел дамуының
стратегиялық векторын сақтауға, халықты іштей ыдыратып, өзара теке-тірес
жолына түсірмей, оның тағдырының лайықты қызмет етуі тиіс. Бұл көп деңгейлі
құрылымдық қызметтік жүйе. Аталған мүдделер мен оларға ішкі және сыртқы
қауіптердің үздіксіз және өзара әрекеттесуі мен қарсы күресі қоғамдық
дамудын қозғаушы күші болып табылады. Заманымыздағы қауіп-қатерлер сипаты
ұжымдық жауаптылық пен ұжымдық қауіпсіздікке аса үлкен мән беріп отыр. Әлем
тарихында кауіпсіздік мәселесі алғаш рет 1914 ж. Наполеон Корсикадан қашып
шығып, қол жинап Парижге аттануына байланысты Вена конгресінде қойылған.
Бүгін қауіпсіздік мәселесі бүкіл әлем халықтарының назарында. Бұл мәселемен
Біріккен Ұлттар Ұйымы Құрамында Қауіпсіздік Кеңесі, сол сияқты Кауіпсіздік
пен Қарусыздандыруға байланысты Халықаралық ұйымдар айналысып, оның оң
шешімдерін табуға үлес қосуда. Қауіпсіздік үшін күрес бұл заманның
адамзаты, көптеген елдер мен мемлекеттер алдында тұрған аса маңызды
міндеттердің бірі[2].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері біздің бұқаралық ақпарат құралдары
еліміздің ұлттық мүддесін қауіп-қатерден сақтандыру және өмірдің барлық
салаларындағы игі істерге жаршылық істеп, еліміздің дамуындағы маңызды
мәселелер төңірегінде жұртшылықты белгілі мемлекет қайраткерлерін, мамандар
т.б зиялы қауым өкілдерін жұмылдыруға өз үлесін қосты. БАҚ-да сыртқы,
ақпараттық, қоғамдық, экономикалық, экологиялық т.б. қауіпсіздіктерге және
оларға қауіп төндіретін жағдайларға байланысты біраз материалдар жарық
көрді.
Глобализация жағдайында еліміздің экономикалық қауіпсіздігі, ел
экономикасының ресурстық-энергетикалық негізін сақтау мен нығайту және
бәсекеге қабілетті экономиканы жасау аталмыш газеттің назарында жүрген
мәселе.
Бұл ел басшысының қазіргі құбылмалы әлемде өзінің қуатты мемлекет
екендігін таныту және ұлттық мүдделерді мейлінше қорғай білу тек бәсекеге
қабілетті экономикасы бар елдердің қолынан келетіні туралы тұжырымын
нақтылай түсу болып табылады.
Кез келген мемлекет үшін сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз ету аса
маңызды сала.
20 ғасырдың аяғында болған жаһандық геосаяси өзгерістер тек әлемдік
ғана емес, аймақтық қауіпсіздікті халықаралық саясаттың өзекті мәселесі
етіп отыр. Сыртқы қатынастар саласында ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
оны аса маңызды принциптерге оның ішінде ұлттық, аймақтық жөне жаһандық
қауіпсіздіктің етене бірлігін ескере отырып негіздеу және оларды жүзеге
асырумен байланысты. Бұл замандағы сыртқы қауіпсіздіктің ең әрекетті әрі
нәтижелі факторы — халықтар мен мемлекеттер арасындағы татуластық пен
ынтымақтастық. Бұл мәселелерге оның ішінде әлемдік және аймақтық
ынтымақтастыққа Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары аса үлкен мән
береді және олар басылымдардың тұрақты тақырыптарына жатады. Әлемдегі сан
алуан оқиғалары оның ішінде қауіп-қатерлер туралы басылымның көптеген
материалдары сол сияқты "Шарайна" топтамалық хабарлары беріліп тұрады.
"Егемен Қазақстанның" қыркүйек айындағы номерлерде "Дамудың басты шарты -
аймақтық қауіпсіздік пен бейбіт өмір" (17 қыркүйек 2004ж) , "Аймақтық
ынтымақтастыққа мүдделік" (15 қыркүйек 2004ж) т.б материалдарды берді.
Бұларда ТМД елдерінің өзара ынтымақтастығы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы
қызметі және оның дайындық жаңа сатысына аяқ басқаны және Орталық Азия
мемлекеттерінің өзара кең көлемде ықпалдасуы мен қауіпсіздік мәселелері
көтерілген.
Қазір Халықаралық Лаңкестік (Әдебиеттерде, террорлық - лаңкестік деп
атайды), діни экстремистік пен радикалистік, анаша мен қару-жарақтың заңсыз
айналымы басты қауіптер санатында. Олар ғаламдық сипат алып, бейбітшілік
пен саяси тұрақтылыққа тікелей қауіп төндіріп отыр. Мұндай қатерлердің
қорқынышты сипаты мен фактілерін АҚШ, Ауғанстан, Ирак, Ресей, Өзбекстан,
Кыргызстан, Индонезия т.б. әлем елдері мысалынан қанды оқиғалары негізінде
Егемен Қазақстан Қазақстан халқынан жеткілікті дәрежеде жеткізуде.
II. Жаһандық дағдарыс жағдайындағы Қазақстан
2.1. Жаһандық дағдарыс
Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалта бастағанын
бәріңіз көріп, біліп отырсмыз. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ.
Оқтын-оқтын айналып соғатын әр деңгейдегі дағдарыстарға біз бұған дейін де
төтеп беріп келгенбіз.
Өткен ғасырдың соңында Шығыс Азияда басталған кезекті дағдарыс
тұсында тәуелсіздігіміз тағы бір сынаққа түскен болатын. Дер кезінде
қабылданған дұрыс шешім, ұтымды іс-қимылдың арқасында Қазақстан экономикасы
одан да аман-есен өте шықты.
Қазақстан осылайша сындарлы жылдар мен күрделі кезеңдерде лайықты
тәжірибе жинақтап, ысылып, шыңдала түстік. Ел дамуының жаңа бағыттарын
айқындап, қарыштап алға басумен болдық. Сол сияқты қазіргі әлемдік дағдарыс
та өткінші құбылыс. Халқымыз мұндай күйзелістер кезінде "көппен көрген ұлы
той” деп, сабыр сақтап, ынтымақ-бірлігін бекіте түскен. Қиындықтарды
бірлесіп жеңіп отырған. Мемлекет дағдарыстың алдын алудың барлық шараларын
жасауда. Ұлттық қордан бөлінген ауқымды қаражат қазір отандық экономиканың
кідіріссіз жұмыс істеуіне қызмет ете бастады. Әлеуметтік кепілдіктер
толығымен сақталып отыр. Олай болса, бұл дағдарыстан да біздің аман-есен
өтетініміз айдай анық.
Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ал мемлекет тәуелсіздігі, ұлт мұраты, ұрпақ
болашағы сияқты құндылықтар мәңгі қалады. Алдымызда бізді үлкен белес күтіп
тұр. Ол – Қазақстан тәуелсіздігінің жиырма жылдығы. Дүние дамуымен
есептегенде жиырма жыл деген көп те емес шығар. Бірақ біз үшін үлкен кезең
тұтас бір дәуірмен барабар.
Дағдарыс бізге сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік
экономиканың сәйкессіздігінде жатыр. Дағдарысты болдырмау және бәрін алдын
ала көздеу мүмкін емес еді. Оны еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары
қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-
нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады. Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі
өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына дәйектілікпен Америка континентін,
Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға қарағанда, ол ұзаққа созылады.
Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика өз құлдырауында әлі шыңырау
түбіне жеткен жоқ.
Осынау жаһандық дағдарыстан кейін әлемдік қаржы жүйесі, бәлкім,
мемлекеттерді саяси басқаруда өзгеретініне сенімдімін. Көпшілік экономиканы
"қолмен басқару” қажеттігіне келіп отыр, ал реттеу осы дағдарыстан шығудың
аса маңызды ісіне айналуда. Сондықтан да тереңде түбегейлі көзқарас әлемдік
қоғамдастықта әлемдік нарықтық экономиканың келесі бұрылыстарында бізді
қауіпсіздендіру жолын табуға көмектеседі. Сондықтан мен ұсынған түбегейлі
шаралар әлемдік қоғамдастықта талқыланатын болады. Менің ұсынысым – бұл
жаһандық проблемаларды шешу ізденісіне қосқан үлесім. Бірақ та бүгінгі
нақтылық мынадай, әлемдегі іскерлік белсенділіктің қысылуы мұнай мен
металға деген сұраныстың төмендеуіне соқтырды. Ал бұлар – Қазақстан
экспортының негізі.
Көптеген мемлекеттердің пайда болған жаһандық дағдарысқа жауап берген
шарасы ынталандырушы экономикалық шаралар пакетін қабылдау болды.
Қазіргі қиындықтар – бұл біздің үлесімізге тиген алғашқы сынақ емес.
Өтпелі кезеңнің аса ауыр дағдарысын біз 90-шы жылдардың басында
еңсердік. Ол кезде экономиканың құлап түсуі 60 пайызға жетіп, инфляция
жылына мыңдаған пайыздармен есептелетін.
қаржы рыноктары туындатқан екінші әлемдік дағдарысты біз 90-шы
жылдардың аяғында еңсердік. Мұнай бағасы онда бір баррель үшін 9 долларға
дейін төмендеді. Біз зейнетақы мен жалақыны төлей алмадық. Ол қиындықтарды
да біз еңсердік. Уақыт өтеді, содан кейін біз осы дағдарысты да
еңсергеніміз туралы айтатын боламыз. Қалыптасқан жағдайдан объективті
шығындармен, бірақ та жаңа өсуге әзір болып шығатын барлық мүмкіндіктер
біздің қолымызда.
Дағдарыстар қайталанатын болады, ал біздің мақсат – оны басқаруды
үйрену. Әзірге бізде бұл орындалуда.
2.2 Жаһандық дағдарыстан жаңару мен дамуға
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде.
Тәуелсіздік шежіресін парақтасақ, күйреген кеңестер империясының
орнына жаңа мемлекет құру бізге оңайға түскен жоқ. Тұралап қалған
экономиканы қайта қалпына келтіру, оны жаңаша даму жолына түсіру – тақыр
жерден тау тұрғызғанмен бірдей еді. Ел болып ол қиындықтарды да еңсеріп
өттік.
Өткен ғасырдың соңында Шығыс Азияда басталған кезекті дағдарыс тұсында
тәуелсіздігіміз тағы бір сынаққа түскен болатын. Дер кезінде қабылданған
дұрыс шешім, ұтымды іс-қимылдың арқасында біз одан да аман-есен өте шықтық.
Біз осылайша сындарлы жылдар мен күрделі кезеңдерде лайықты тәжірибе
жинақтап, ысылып, шыңдала түстік. Ел дамуының жаңа бағыттарын айқындап,
қарыштап алға басумен болдық. Сол сияқты қазіргі әлемдік дағдарыс та
өткінші құбылыс. Халқымыз мұндай күйзелістер кезінде “көппен көрген ұлы
той” деп, сабыр сақтап, ынтымақ-бірлігін бекіте түскен. Қиындықтарды
бірлесіп жеңіп отырған. Мемлекет дағдарыстың алдын алудың барлық шараларын
жасауда. Ұлттық қордан бөлінген ауқымды қаражат қазір отандық экономиканың
кідіріссіз жұмыс істеуіне қызмет ете бастады. Әлеуметтік кепілдіктер
толығымен сақталып отыр. Олай болса, бұл дағдарыстан да біздің аман-есен
өтетініміз айдай анық.
Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ал мемлекет тәуелсіздігі, ұлт мұраты, ұрпақ
болашағы сияқты құндылықтар мәңгі қалады. Алдымызда бізді үлкен белес күтіп
тұр. Ол – Қазақстан тәуелсіздігінің жиырма жылдығы. Дүние дамуымен
есептегенде жиырма жыл деген көп те емес шығар. Бірақ біз үшін үлкен кезең
тұтас бір дәуірмен барабар.
Олай болатыны, тәуелсіздік – ата-бабаларымыздың жүздеген жылдармен
өлшенетін арман-аңсарының жүзеге асқан ақиқаты. Сол себепті тәуелсіздіктің
әрбір жылының біз үшін мәні бөлек, маңызы айрықша.
Халқымыздың басына түскен қандай да бір сынаққа қарамастан біз
тәуелсіздігімізді нығайту жолындағы жасампаз істерімізді жалғастыра
бермекпіз. Барша қазақстандықтардың жұмған жұдырықтай бірлігінің арқасында
біз алмайтын асу, біз жеңбейтін кедергі болмайды.
Іс жүзінде жиырма жыл бойы күннен-күнге біз сіздермен жаңа елді құру
үстінде. Ашық та өркенді елді. Жылдан-жылға қазақстандықтардың әл-ауқаты
жақсара түскен елді. Саяси тұрақты және өз азаматтарының қауіпсіздігін
қамтамасыз еткен елді. Ешқашан және ешкім үшін сыртқы қатер көзі болмайтын
елді.
Ондаған жылдар оза қабылдаған Қазақстанның даму стратегиясы, оны елдің
нақты табыстарына айналдыру тәжірибесі бізге өз күшімізге деген
сенімділікті берді, біз таңдап алған жолымыздың дұрыстығына көз жеткіздік.
Нақ сондықтан да бұдан екі жылдан астам бұрын басталған әлемдік қаржы
рыноктарындағы дағдарыстың әу басында біз дағдарысқа қарсы шаралардың
кешенді жүйесін әзірлеп, дәйектілікпен іске асырып келеміз.
Қазақстан ішкі және сыртқы конъюнктураны жіті қадағалап, еш кідіріссіз
табанды шараларды қолға алудамыз. Нақ сондықтан да жаһандық азық-түлік
дағдарысы біз үшін ұлттық апатқа айналған жоқ. Бірақ бүгінде бүкіләлемдік
экономиканы діңкелетіп үлгерген экономикалық дағдарыс біздің беріктігімізді
сынаққа салуда.
Дағдарыс бізге сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік
экономиканың сәйкессіздігінде жатыр. Дағдарысты болдырмау және бәрін алдын
ала көздеу мүмкін емес еді. Оны еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары
қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-
нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады. Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі
өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына дәйектілікпен Америка континентін,
Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға қарағанда, ол ұзаққа созылады.
Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика өз құлдырауында әлі шыңырау
түбіне жеткен жоқ.
Әлемде болып жатқан үдерістерге өз көзқарасымды мен өзімнің
“Дағдарыстан шығу кілті” атты мақаламда баяндадым. Оған түрліше қарауға
болар, бірақ та біз, қазақстандықтар, осынау дағдарыстан шығудың жалпы
ізденісіне өз ойымызды қостық. Дағдарыс қатардағы емес, одан шығудың
нұсқалары мүлдем әртүрлі болуы тиіс.
Мен осынау жаһандық дағдарыстан кейін әлемдік қаржы жүйесі, бәлкім,
мемлекеттерді саяси басқаруда өзгеретініне сенімдімін. Көпшілік экономиканы
“қолмен басқару” қажеттігіне келіп отыр, ал реттеу осы дағдарыстан шығудың
аса маңызды ісіне айналуда. Сондықтан да тереңде түбегейлі көзқарас әлемдік
қоғамдастықта әлемдік нарықтық экономиканың келесі бұрылыстарында бізді
қауіпсіздендіру жолын табуға көмектеседі. Сондықтан мен ұсынған түбегейлі
шаралар әлемдік қоғамдастықта талқыланатын болады. Менің ұсынысым – бұл
жаһандық проблемаларды шешу ізденісіне қосқан үлесім. Бірақ та бүгінгі
нақтылық мынадай, әлемдегі іскерлік белсенділіктің қысылуы мұнай мен
металға деген сұраныстың төмендеуіне соқтырды. Ал бұлар – Қазақстан
экспортының негізі.
Бір жылда мұнай бағасы 4 есе дерлік, металл бағасы 2 есе дерлік құлап
түсті. Біздің негізгі сауда-саттық әріптестеріміз әрі жақын көршілеріміз –
Ресей мен Украина өздерінің ұлттық валюталарын 40-45 пайызға
құнсыздандырды. Сондықтан да біз өзіміздің тауар өндірушілеріміздің мүддесі
тұрғысынан теңгенің құнсыздануына баруға мәжбүр болдық. Өйтпесек
қазақстандық өнім өзінің бәсекеге қабілеттілігін жоғалтар еді. Біз елдің
алтын-валюта резервін жұмсауды жалғастыра берер едік.
Қиын сынақтар мен дағдарыс қысымының салмағы әлсіремей тұр. Мұны
сіздер де білуге тиіссіздер. Бірақ та мынаған сенімді болуға тиіссіздер,
біз бұл сынақтарға дайын ғана емеспіз. Біз оларды еңсереміз және осы
дағдарыстан әлдеқайда күшті және өркенді мемлекет болып шығамыз. Біз
әлемдік қауымдастықтағы өз ұстанымымызды сақтаймыз. Ұлттық қорды құра
отырып, біз қорланудың мақсатты саясатын жүргіздік. Бұл қорды құру керек
пе, әлде қаржыны баршаға аз-аздап үлестіреміз бе дегенге орай қаншама талас
жүргенін сіздер жақсы білесіздер. Қазіргідей бюджетке алымдар 20 %-ға
төмендеген кезде зейнатақы және жалақы төлеумен не істер еді?
Жақсы уақытта осы қорды құра отырып, біз дұрыс істедік. Өзінің ертеңгі
күні туралы ойлайтын мемлекеттер осылай істеуге тиіс. Сол арқылы біз осы
тұрпатты сілкіністер мүмкіндігінің алдындағы экономикамыздың беріктік қорын
қамтамасыз еттік. Өмірге қабілетті және икемді экономика жасау үшін біз
дәйектілікпен күрделі құрылымдық реформаларды жүргізіп, экспорттық әлеуетті
ұлғайттық және әртараптандыруды бастап кеттік.
Нақ сондықтан да бүгінде біздің айтарлықтай мүмкіндігіміз бар және
ойластырылған әрі тиімді дағдарысқа қарсы саясат жүргізуге жағдайымыз
жетеді.
Көптеген мемлекеттердің пайда болған жаһандық дағдарысқа жауап берген
шарасы ынталандырушы экономикалық шаралар пакетін қабылдау болды.
Қазақстан әлемдік экономиканың өскелең турбуленттілігіне жедел үн
қатқан және алдын алу шараларын іске асыруға кіріскен әлемдегі алғашқы
мемлекеттердің бірі болды. Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін біз
банктерге қосымша өтімділік бердік. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі
кәсіпорындардың экономикалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды.
Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5
миллион теңгеге дейін ұлғайтылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік
капиталының жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін
төмендетуге көмектесті.
Тұрғын үй құрылысына және үлескерлер проблемаларын шешуге қолдау
білдіруге 545 миллиард теңге жұмсалды. Елде іскерлік белсенділігін сақтау
үшін біз шағын және орта бизнес субъектілеріне 275 миллиард теңге көлемінде
бұрын-соңды болмаған қаржылық қолдау жасадық. Әкімшілік кедергілерді
табанды қысқарту жөніндегі жұмыс жалғастырылды. Негізгі салықтар бойынша
ставкаларды әлдеқайда төмендеткен жаңа Салық кодексі іске қосылды.
Өткен жылмен салыстырғанда, корпоративтік табыс салығы биылғы жылдың
өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды, ал 2011 жылы 15 пайыз
болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін төмендетілді. Әлеуметтік салық
ставкасының регресті шкаласының орнына 11 пайыз көлеміндегі бірыңғай ставка
енгізілді. Инвестицияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін салық
преференциялары көзделген.
Осының бәрі экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және орта
кәсіпкерлікті дамытудың аса маңызды ынталандырғышының біріне айналды.
Мемлекеттік сатып алулар туралы Заң отандық өндірісшілерге артықшылық
береді, мұның өзі де шағын және орта бизнеске қолдау білдіруге бағытталған.
Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға 280 миллиард теңге, инфрақұрылымдық
жобаларды іске асыруға 120 миллиард теңге бөлінді.
Тұтастай алғанда ел экономикасына дағдарысқа қарсы мақсаттарда қосымша
2 триллион 700 миллиард теңгеден астам жұмсалды.
Бұл әлемдік дағдарыс салдарын еңсеру үшін қуатты ынталандыру екенімен
келісерсіз. Біз табанды да жедел әрекет етеміз, өйткені әлемдік дағдарыстың
біздің экономикамыз бен қоғамымызға соққы күшін әлсірету үшін қашан және не
істеу керектігін білеміз. Бұған ел Үкіметі мен Парламентінің бірлескен
жедел жұмысы жәрдемдесті.
Құрметті менің отандастарым, осы кезеңнің қыспағына бәріміз бірге
қарсы тұруға тиіс екенімізді сіздер түсінсе екен деймін. Үкімет әлеуметтік
төлемдерді және бюджетшілердің жалақысын ұлғайту жөніндегі мемлекеттің
барлық міндеттемелері толық көлемінде сақталуына кепілдік беруге міндетті.
Бұрынғы жоспарланғанындай, 2010 жылы бюджетшілердің жалақысы және шәкіртақы
25 пайызға, ал 2011 жылы тағы да 30 пайызға ұлғайтылатын болады.
Зейнетақының орта мөлшері 2010 жылы 25 пайызға және 2011 жылы 30 пайызға
ұлғайтылады. Бұл ретте 2011 жылы базалық зейнетақылық төлемдер мөлшері ең
төменгі өмір сүру мөлшерінің 50 пайызына дейін өседі. Өздеріңізге белгілі
болғанындай, мемлекет оқу ақысын төлеу үшін қаржысыз қалған студенттерге
қолдау білдірді. Мемлекет барлығы студенттер үшін 11 мың грант және 40 мың
несиені қосымша бөліп отыр.
Құрметті қазақстандықтар!
Біздің алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық
өсуге әзірлену жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде біз
қабылдағанның бәрі – бұл бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы проблемаларды
шешу.
Мен тоқтап қалмауды, одан әрі жүруді және дағдарыстан кейінгі елдің
дамуын қамтамасыз ету үшін экономиканы одан әрі жаңғырту және жұмыспен
қамту стратегиясын іске асырудың жаңа жоспарын жүзеге асыруды ұсынамын.
Ең қиын жылдары біз салуды бастап, елдің жаңа байтағын – Астананы, біз
осыны жүзеге асыра алатынымызға ешкім сенбеген кезде тұрғыздық. Біз осыны
жасадық, мұны бүкіл әлем көріп отыр. Келіңіздер, осы жақсы тәжірибені
жалғастыратын болайық.
Иә, жаңа қаражат қажет. Осы мақсатта дәстүрлі түрде Ұлттық қорға
есептеліп келген шикізаттық сектордың табыстарын 2009-2010 жылдары жаңа
жоспарды жүзеге асыруға жұмсау дұрыс болады деп санаймын. Тұтастай алғанда
бұл Ұлттық қордан бекітіліп қойылған трансферттерге қосымша шамамен 600
миллиард теңгені құрайды.
Бұл – уақытша, бірақ та қажетті шара. Бұл ретте біз қазіргі сәтте бар
елдің жалпы резервінің сол көлемін, яғни 47 миллиард американ долларын
сақтаймыз. Бұл бізге осы дағдарыс жалғасқан жағдайда тұрақтылыққа деген
сенімділік береді.
Қаражаттың басқа бір көзі – бұл бюджеттің барлық шығындық баптары
бойынша қатаң үнемдеу және аса қатал қаржы тәртібі. Осыны ескере отырып
Үкіметке республикалық бюджет шығындарын оңтайландыруды және апта сайынғы
мониторинг режімінде бюджеттік қаражаттың жұмсалуын жіті бақылауды
тапсырамын. Осыған сондай-ақ біздің депутаттарды да шақырамын.
Қауырт өсу кезеңінде үйреншікті болып кеткен ысырапқорлық ойлы
тұтынумен және үнемдеумен ауыстырылуы тиіс. Ашығын айтайық, бізге ақша
пайда болған осы жылдары сұраныс көбейіп, штаттар қампиып кетті және
іссапарлар саны, әрқилы ауқымды мәдениет күндерін өткізу ұлғая түсті. Осы
мәселеде баршаның ойланғаны керек.
Қаржы тәртібін бұзушыларға дағдарыс уақытының заңы бойынша қатал
сұраныс қойылуы тиіс. Барлық басым емес шығындар – әкімшілік, инвестициялық
және басқа шығындар – нөлге теңестірілуі тиіс. Бұл жергілікті бюджеттерге
де қатысты.
Босаған қаражат бізге, ең алдымен, қазақстандықтардың еңбекпен қамтылу
стратегиясын іске асыру мүмкіндігін береді. Ол бізге дағдарыс ауыртпалығын
еңсеруге ғана көмектесіп қоймайды, сонымен бірге дағдарыстан кейінгі
уақытта экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз етеді. Ол әрбір қазақстандық
отбасына жаңа мүмкіндіктер беруі тиіс.
Жұмыс орындарының жеткіліктілігі Үкімет мүшелері мен әрбір әкімнің
Қазақстан экономикасының тұрлаулы дамуын қамтамасыз етуге қабілеттілігі
айқындалатын негізгі көрсеткіш болуы тиіс.
Әрбір әкім, әр министр апта ішінде қанша жұмыс орнының қысқарғанын
және жергілікті орындарда қаншасын ашқанымызды білуі тиіс. Нақ осы тұрлаулы
дамудың негізі болып табылады.
Өңірлік жұмыспен қамтылуды және кадрлардың қайта даярлануын қамтамасыз
ету үшін мен Үкіметке кем дегенде 140 миллиард теңге бөлуді тапсырамын.
Жергілікті бюджеттерден де жұмыспен қамту стратегиясын бірлесе
қаржыландыруға ресурстар бөлінуі тиіс.
Жұмысынан айырылғандар үшін жаңа жұмыс орындарын құратын боламыз. Біз
кем дегенде 350 мың қазақстандықты жұмыспен қамтамасыз ете аламыз, бұл
қазіргі қоғамдық жұмыстарды есептемегенде.
Бізде еңбек рыногын дамыту үшін мүмкіндіктер бар, оларды ойлап табу
керек емес. Нақ осыған біз қосымша бөлінген қаражатты жұмсаймыз.
Біріншіден, бұл коммуналдық желілерді қайта жарақтандыру және
жаңғырту. Бұл – сумен қамтамасыз ету, жылумен қамтамасыз ету, энергетика
мен кәріз сулардың нысандары мен желілері.
Үкіметке әкімдермен бірлесіп осы мақсатқа кететін қажетті шығындарды
анықтауды, жұмыстарды қаржыландыруды ғана емес, сонымен бірге бюджеттен
бөлінген әрбір теңгенің пайдаланылуын қатаң бақылауды тапсырамын.
Бұл көзге көрінбейтін жұмыс, бірақ та бізге оны бәрібір істеуге тура
келеді. Ол – болашақ дамудың негізі. Бұл қалалар мен жергілікті орындарда
орасан көп жаңа жұмыс орындарын ашудың мүмкіндігі. Біз халқымыздың сатып
алу қабілетін арттырамыз. Егер парасатпен жұмыс істей білсек, босаған
адамдарды жаңа мамандықтарға үйрету керек.
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты әлдеқашан-ақ ретке келтіру керек
еді. Келіңіздер, қазір осымен айналысайық.
Екіншіден, бұл жергілікті мәндегі автомобиль жолдарын салу, қайта
жарақтандыру және жөндеу, сондай-ақ әлеуметтік инфрақұрылымды, ең алдымен
мектептер мен ауруханаларды жаңарту.
Бұл енді ӘКК-лердің міндеті, олар халықтың барынша жұмыспен қамтылуын
қамтамасыз етуге міндетті. Мәселенің қаржылық жағы – Үкімет пен әкімдердің
құзырында.
Біз қазір халықпен келісіп, тура айтуға тиіспіз: құрылысы басталған
мектептер мен ауруханаларды салып бітіреміз. Жағдай осылай болып
тұрғандықтан, біз жаңаларын кейінге қалдыра тұрамыз, алайда қаражатты
қолданыстағы мектептерді, ауруханаларды, медициналық пункттерді жөндеуге
жұмсаймыз. Осылай жұмыс орындарын да құрамыз.
Сондай-ақ, біз салуды белгілеген магистралдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz