Монополия ұғымы және оның жетілмеген бәсекелі рыноктағы орны
Кіріспе 3
І.БӨЛІМ. МОНОПОЛИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕЛІ РЫНОКТАҒЫ ОРНЫ. 4
1.1 Рынок құрылымдары және бәсеке түрлері 4
1.2 Пайданы барынша көбейту 7
ІІ.БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АНТИМОНОПОЛЬДЫҚ САЯСАТЫ 13
2.1 Монополияға қарсы жалпы заңдар және экономиканы реттеу 13
2.2 Қазақстан Республикасының антимонопольды заңдар
жиынтығы 15
2.3. Табиғи монополиялар салаларына жалпы сипаттама 29
2.4. Мемлекеттің экономикалық саясатында табиғи монополиялар салаларын тарифтік реттеудің орны мен ролі 31
Қорытынды 35
Пайдаланылған әдебиеттер 36
Қосымша 37
І.БӨЛІМ. МОНОПОЛИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕЛІ РЫНОКТАҒЫ ОРНЫ. 4
1.1 Рынок құрылымдары және бәсеке түрлері 4
1.2 Пайданы барынша көбейту 7
ІІ.БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АНТИМОНОПОЛЬДЫҚ САЯСАТЫ 13
2.1 Монополияға қарсы жалпы заңдар және экономиканы реттеу 13
2.2 Қазақстан Республикасының антимонопольды заңдар
жиынтығы 15
2.3. Табиғи монополиялар салаларына жалпы сипаттама 29
2.4. Мемлекеттің экономикалық саясатында табиғи монополиялар салаларын тарифтік реттеудің орны мен ролі 31
Қорытынды 35
Пайдаланылған әдебиеттер 36
Қосымша 37
Шаруашылық жүйесін монополиялау проблемасы бәсекелестік бүгінгі таңда мамандардың ғана емес, сонымен қатар елдің, қалың бұқараның назарын мықты аударып отыр.
90 жылдардың басынан бері Қазақстан Үкіметі алдында өткір проблемалардың бірі болып қойылып отыр. Монополияға қарсы қатаң да нақты шара болмайынша экономиканың реформалар жетістігіне жетіге және нарықтық экономикаға көшуге үкіметтенудің қажеттігі жоқ. экономикалық қайта құрылымдардың жетістігі өлшеулі сенімді мемлекеттік басқару қызметінсіз болмайды, монополиялық іс жүргізу мен бәсекелестік қарым-қатынас жасау осындай нақты істерге байланысы.
Біздің елімізде КСРО-дан қалған мұра – өндірісте талапшыл әміршілдік жүйе көптеген гигант монополистерді тәрбиелеген, бұл әсіресе, экономика мен нарықтық экономикада ерекше маңызды демонополизация проблемасы болып отыр. Қазақстанда бәсекелестікті туғызбау үшін мемлекеттік бақылауды жүргізу ісі жоқтан бар жасалды. Сондықтан экономикалық әміршіл әкімшілікті жүйені еркін бәсекелестікті шаруашылық іс-әрекетте жүргізуді басқару ісіне көп уақыт өткен жоқ. Дегенмен бұл этапта аумақты мағыналы, мазмұнды заң шығарушы ұйымның қызметін іске асыру арқылы монополистік іс жүргізуді басқару мен бәсекелестік, Қазақстан халқының түсіністігі осы сферадағы экономикалық реформаға керек.
90 жылдардың басынан бері Қазақстан Үкіметі алдында өткір проблемалардың бірі болып қойылып отыр. Монополияға қарсы қатаң да нақты шара болмайынша экономиканың реформалар жетістігіне жетіге және нарықтық экономикаға көшуге үкіметтенудің қажеттігі жоқ. экономикалық қайта құрылымдардың жетістігі өлшеулі сенімді мемлекеттік басқару қызметінсіз болмайды, монополиялық іс жүргізу мен бәсекелестік қарым-қатынас жасау осындай нақты істерге байланысы.
Біздің елімізде КСРО-дан қалған мұра – өндірісте талапшыл әміршілдік жүйе көптеген гигант монополистерді тәрбиелеген, бұл әсіресе, экономика мен нарықтық экономикада ерекше маңызды демонополизация проблемасы болып отыр. Қазақстанда бәсекелестікті туғызбау үшін мемлекеттік бақылауды жүргізу ісі жоқтан бар жасалды. Сондықтан экономикалық әміршіл әкімшілікті жүйені еркін бәсекелестікті шаруашылық іс-әрекетте жүргізуді басқару ісіне көп уақыт өткен жоқ. Дегенмен бұл этапта аумақты мағыналы, мазмұнды заң шығарушы ұйымның қызметін іске асыру арқылы монополистік іс жүргізуді басқару мен бәсекелестік, Қазақстан халқының түсіністігі осы сферадағы экономикалық реформаға керек.
1. Қазақстан Республикасының монополистік қызметті шектеу туралы заңы. Алматы, 2002.
2. Н. Назарбаев Қазақстан 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, Қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Алматы 1997.
3. Я.Әубәкіров. Экономикалық теория негіздері. Алматы.2000ж.
4. Т.Қожаниязов, О.Мамедов. Экономикалық теория және тәжірибе негіздері, екі бөлімді оқулық. Жамбыл, 1996ж.
5. Е.Ясин., В.Цапелик., «Пути преодоления монополизма в общественном производстве», «Плановое хозяйство»., 1999г. №1 с.35-41
6. Караваев А. «Борьба с недобросовестной конкуренцией», «Директор» 1995г. №7., с40-55.
7. А.Прохоров. «Что такое недобросовестная конкуренция и как с ним бороться »., «Бизнес» 1994г. №23.
8. Е. Чембирлин. «Теория монополистической конкуренции»., 1995г.
2. Н. Назарбаев Қазақстан 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, Қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Алматы 1997.
3. Я.Әубәкіров. Экономикалық теория негіздері. Алматы.2000ж.
4. Т.Қожаниязов, О.Мамедов. Экономикалық теория және тәжірибе негіздері, екі бөлімді оқулық. Жамбыл, 1996ж.
5. Е.Ясин., В.Цапелик., «Пути преодоления монополизма в общественном производстве», «Плановое хозяйство»., 1999г. №1 с.35-41
6. Караваев А. «Борьба с недобросовестной конкуренцией», «Директор» 1995г. №7., с40-55.
7. А.Прохоров. «Что такое недобросовестная конкуренция и как с ним бороться »., «Бизнес» 1994г. №23.
8. Е. Чембирлин. «Теория монополистической конкуренции»., 1995г.
ЖОСПАР
Кіріспе 3
І-БӨЛІМ. МОНОПОЛИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕЛІ РЫНОКТАҒЫ ОРНЫ. 4
1.1 Рынок құрылымдары және бәсеке түрлері 4
1.2 Пайданы барынша көбейту 7
ІІ-БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АНТИМОНОПОЛЬДЫҚ САЯСАТЫ 13
2.1 Монополияға қарсы жалпы заңдар және экономиканы реттеу 13
2.2 Қазақстан Республикасының антимонопольды заңдар
жиынтығы 15
2.3. Табиғи монополиялар салаларына жалпы сипаттама 29
2.4. Мемлекеттің экономикалық саясатында табиғи монополиялар салаларын
тарифтік реттеудің орны мен ролі 31
Қорытынды 35
Пайдаланылған әдебиеттер 36
Қосымша 37
Кіріспе
Шаруашылық жүйесін монополиялау проблемасы бәсекелестік бүгінгі таңда
мамандардың ғана емес, сонымен қатар елдің, қалың бұқараның назарын мықты
аударып отыр.
90 жылдардың басынан бері Қазақстан Үкіметі алдында өткір
проблемалардың бірі болып қойылып отыр. Монополияға қарсы қатаң да нақты
шара болмайынша экономиканың реформалар жетістігіне жетіге және нарықтық
экономикаға көшуге үкіметтенудің қажеттігі жоқ. экономикалық қайта
құрылымдардың жетістігі өлшеулі сенімді мемлекеттік басқару қызметінсіз
болмайды, монополиялық іс жүргізу мен бәсекелестік қарым-қатынас жасау
осындай нақты істерге байланысы.
Біздің елімізде КСРО-дан қалған мұра – өндірісте талапшыл әміршілдік
жүйе көптеген гигант монополистерді тәрбиелеген, бұл әсіресе, экономика мен
нарықтық экономикада ерекше маңызды демонополизация проблемасы болып отыр.
Қазақстанда бәсекелестікті туғызбау үшін мемлекеттік бақылауды жүргізу ісі
жоқтан бар жасалды. Сондықтан экономикалық әміршіл әкімшілікті жүйені еркін
бәсекелестікті шаруашылық іс-әрекетте жүргізуді басқару ісіне көп уақыт
өткен жоқ. Дегенмен бұл этапта аумақты мағыналы, мазмұнды заң шығарушы
ұйымның қызметін іске асыру арқылы монополистік іс жүргізуді басқару мен
бәсекелестік, Қазақстан халқының түсіністігі осы сферадағы экономикалық
реформаға керек.
Бұл курстық жұмыста мен монополияның шығуының негізгі себептерін
қарастырдым; қазіргі монополиялық экономиканың ерекшеліктерін;
Қазақстандағы іс әрекет етіп жатқан антимонопольдық заңдылықтар мен алға
дамушылықтар және елдің нарықтық экономикасының монополиялық іс-тәжірибе
аумағында іске асырылуы және қазақстан үшін аса зор көңіл бөлуге тұратын іс-
әрекеттер қажет деп ойлаймын. Жұмыс жан-жақты зерттелген батыстың нарықтық
экономикадағы монополиялық іс әрекеттерінен тәжірибе алына отырып
атқарылған, басшылыққа алынған, ғылыми-практикалық жүйелі жұмыстар,
жазбалар, еңбектер негізінде жазылып отыр.
Бұл кусртық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының монополияға
қарсы саясатын терең ашып зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер орындалады:
-рынок құрылымдары және бәсеке түрлерін анықтау;
-пайданы барынша көбейту жолдарын көрсету;
-монополияға қарсы жалпы заңдар және экономиканы реттеу жолдары;
-Қазақстан Республикасының антимонопольды заңдар жиынтығының ролін
көрсету;
-табиғи монополиялар салаларына жалпы сипаттама беру;
-Мемлекеттің экономикалық саясатында табиғи монополиялар салаларын
тарифтік реттеудің орны мен ролін айқындау.
І-БӨЛІМ. МОНОПОЛИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕЛІ РЫНОКТАҒЫ ОРНЫ
1.1. Рынок құрылымдары және бәсеке түрлері
Тарихи логика тұрғысынан жетілген бәсекелі рынокты талдаудан кейін
жетілмеген бәсекелі рынокты зерттеуге көшу қиын емес еді. Жетілмеген
бәсекелі рынокты талдауға көрнекті үлес қосқан экономистердің қатарына
О.Курко, Э.Чембирлин, Дж.Робинсон, Дж.Хинс және басқалары жатады.
Жетілмеген бәсекелі рынокты меха-низмін анығырақ түсіну үшін рыноктық
құрылымдарды жіктеуді қарау маңызды. Солай болғанда жетілген мен жетілмеген
бәсекелердің арасындағы айырмашылықтар анығырақ көрінеді (1-кесте).
Нақты жағдайда тек таза (жетілген) немесе жетілмеген бәсекелі "таза"
монополия болмайды. П. Самуэльсонның пікірінше, нақты өмірде монополиялар
жетілмеген бәсекенің элементтерімен ерекше қабысуы ретінде көрініс алады.
Монополияны талдауда "монополия" ұғымының бip мәнді еместігін есепке
алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясынан
("моно" — бipey, "полео — сатамын") шығару дұрыс емес. Нақты өмipдe рынокта
бip ғана фирма — тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай
болса, сұраныс қисық сызығы абсолюты түрде икемді емес фирманы табу мүмкін
емес.
1-суретте ДД сызығы сұраныстың абсолютті түрде икемді емес екенін
көрсетеді, қандай баға болса да (тіпті өте жоғары бағада), сатып алушы
бәpiбip Qі санындағы тауарды сатып алады. Бірақ бұл не тауар? Қатерлі iciк
ауруына дәрі ме? СПИД-ке қарсы ваксина ма? Ақыр соңында төлем қабілеті
сұраныс шектеулі (мысалы Рз деңгейімен), және фирма OP тiктiгi арқылы
шексіз жоғары (бағаны өcipiп) қозғала алмайды.
Сондықтан "таза" монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың белгілі
бip үлесі бар екенін ұмытпау керек. Keйбip экономистердің осы ұғымға балама
iздeyi кездейсоқ емес, мысалы, "жетілмеген бәсекелес" (П. Самуэльсон),
"баға іздеуші" (П. Хейне).
Жетілген бәсеке және "таза" абсолютті монополия екі логикалық шекті,
қарама-қарсы рыноктық жағдайды бейнелейтін теориялық абстракциялар. Бұл
үлгілер әpбip осы жағдайларда өз пайдасын барынша көбейтуге ұмтылатын жеке
фирманың рационалды тәртібінің шарттарын тұжырымдауға мүмкіндік береді.
"Таза" монополияның абстрактілі жағдайлары мынадай маңызды сипаттармен
ерекшеленеді.
1. Монополист деген жақын субституттарда (яғни, өзара алмастыратын
тауарлар) жоқ тауарды жағыз сатушы. Бұл жағдайлардың шарттылығы жоғарыда
айтылды.
2. Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып
алушымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай: егер монополист
бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алынады. Бір қарағанда
монополистің өз өнімінің бағасын төмендетуі туралы пайымдау оған көpiнyi
мүмкін. Өйткені үйреншікті түсінікте монополист ұғымы шамадан тыс жоғары
бағалармен байланысты. Монополист фирманың рыноктағы хал-ахуалын түciнy
үшін жетілген және жетілмеген бәсекелердің шарттарын тағы да салыстыру
керек.
Жетілген бәсекеде фирма (өндіруші) рыноктық бағаға әсер ете алмайды.
Сатылатын тауарға баға деңгейін рынок белгілейді. Осы жағдайда фирма өз
пайдасын бағамен айлалы әрекет жасау жолымен емес, жиынтық шығындары
барынша аз болатын өндipic көлемін іздеу арқылы көбейте алады.
Жетілмеген бәсекелес жағдайында монополистің бағаға белгілі бip билігі
бар. Баға деңгейіне бақылаудың көлемі жетілмеген бәсекенің формаларына
байланысты әр түрлі Бірақ бастысы — монополист саналы түрде пайда ең
жоғарғы болатын баға деңгейін іздейді және соны белгілейді. Мұндайда
сұраныс қызметі белгілі болады, яғни монополист оны өзгерте алмайды деп
болжанады. Ал, егер сұраныс икемділігі категориясын еске алсақ мынадай
зандылық бар: егер баға өссе, онда сұраныс (басқа шарттылықта) төмендейді
және керісінше, баға төмендесе, сұраныс өседі. Егер "таза" монополист
барлық рынокты басып алса, онда ол қосымша көлемде өнім сату үшін, бағаны
төмендету керек екенін біледі. Бұл факт монополистің бағаға билігі
абсолютті емес екенін тағы да қуаттайды, ол өзінің сыртынан
бәсекелестерінің оның тауарының субституттарын өндірушілердің тынысын
сезінеді.
Олигополия рыногы мынандай типке бөлінеді: бipiшi түрдегі олигополия
үлкен мөлшерден касіпорындары мен біртекті өнімді салалары жатады. Eкіншi
түрдегі олигополияга дараланған тауарлар сататын бірнеше сатушылар жатады.
Дараланған өніммен монополистік бәсеке рыногында сатып алушы тауардың бip
түрін таңдайды, оны нақ осы сорты, сапасы, сатуға дайындалуы, сауда
маркасы, қызмет көрсету деңгейі және т. б. назар аударады. Өнімнің
даралануы тұтынушыға көрсетілетін қызметтерде біртектіліктің жоқтығын
білдіреді. Бұл жәй ғана айырмашылық мысалы, автомобильдің түсінде немесе
олардың маркасында емес. Tіптi бip сорттағы банкідегі сыра тұтынушының
көзқарасы тарапынан даралануы мүмкін. Мысалы, егер сатып алушы бұл сыраны
сымбатты сатушысы бар дүкеннен сатып алуға әдеттенсе, онда басқа дүкендегі
осындай сыра оны қызықтырмайды.
Ғылыми айналысқа "өнім даралануы" ұғымын енгізген Э. Чемберлиннің
жұмыстарының маңызын атап еткен жөн. Рыноктағы монопольді билікті Э.
Чемберлин бәрінен бұрын сатылып жатқан тауарлардың epeкшeлiктepi мен
сипатын ескереді. Ол сатушы мен сатып алушының рыноктық қатынастарының
белгілі дәрежеде өнімнің сипатына байланысты екеніне көңіл аударады. Өнім
дараланған жағдайдағы монополия бағаға қайсыбір билік ретінде сипатталады.
Сондықтан сұраныстың баға бойынша илікпелілігі сияқты факторы ерекше
маңызды болады. Жетілген бәсеке жағдайында тауарлардың біртектігінде қандай
да бip форманың өніміне сұраныс абсолютті икемділігімен сипатталады, өз
өніміне бағаны өсіріп сатушы ештеңе сата алмайды, ол төмендетіп қалай болса
да көп сата алады. Неге? Өйткені рынок "белгілер" бағада өз тауарына бағаны
көтepyдің ешқашан мәнi жоқ. Егер айналада дәл сондай, бірақ бағасы төмен
тауарлар көп болса, қымбат тауарларды ешкім алмайды. Ал өз тауарына бағаны
төмендете отырып (қалыптасқан рыноктық бағадан төмен) сатушы, әрине, өз
тауарын жеңіл өткізеді. Бірақ бұл операция да мәнсіз. Баға неге
төмендетіледі егер өзінің барлық өнімін қалыптасқан рыноктық бағамен сатуға
болатын болса?
Тауарлардың әркелкілгінде басқаша жағдай қалыптасады. Өнімді даралау
арқылы сатушы өз тауарына сұраныстың бағалық икемділігін азайтуга мүмкіндік
алады. Бұл оның бағаға монопольді билігін күшейткенін куәландырады. Бұл
деген бағананың көтеріле алатындығын алайда өткізу көлемінің
азаймайтындығын сипаттайды. Неге? өйткені бәсекелестер төмен бағамен осы
өнімге көзі үйренген сатып алушыларды тарта алмайды. Бұдан қандай қорытынды
шығаруга болады? Ол мынадай: дараланған өнім жағдайында, баға бәсекенің
жағыз құралы емес. Аса маңызды құралына тауар сапасы да айналады. Сонымен
монополистік бәсеке жағдайында фирманың өткізу көлемі бағадан басқа, өнім
ерекшеліктері және өнім өткізу шығындары сияқты факторлармен анықталады.
Өткізу шығындары ерекше маңызды. Фирманың шығындарға баратын ceбeбi,
олар сұранысты қалыптастырады, өнімге "бейімдейді". Өткізуге барынша тән
шығын формасы жарнама. Жарнама сұраныстың икемділігін бағаны көтеру
шекарасын жылжыта отырып төмендетеді. Практикада бұл нeнi білдіреді?
Жарнамаға бола, тауардың жоғары бағасына қарамай сұраныстың көбейуі мүмкін.
Сұраныс қисық сызығы 2-суретте көрсеткендей ДД жағдайынан Д1Д1 жағдайына
жылжи алады.
1.2. Пайданы барынша көбейту
Пайданы көбейту жағдайларын талдаудан бұрын алдымен жетілген және
жетілмеген бәсекелі екі фирма өкілдерінің тауарларының қисық сызықтарын
салыстырамыз. Бұл графиктерден көрінгендей жетілген бәсекелі фирма (3, а-
сурет) рыноктық бағаға әсерін тигізбей қанша сатамын десе, сонша сата
алады. Сондықтан оның ДД сұраныс қисығы көлбеу жатыр. Рыноктық бағаға әсер
ете алмауы, салаға кіретін фирманың өндірipici көлемінің салыстырмалы түрде
үлкен еместгінде.
Сондықтан жетілген бәсекелес фирма рынокка қанша тауарлар шығарса да,
бapiбip ол сол рынокта қалыптасқан бағаға әсер ету үшін мүлде жеткіліксіз.
Жетілмеген бәсекелес фирма жағдайында (3, б-сурет) ДД сұраныс қисығы
төмен жылжиды, өйткені Q сұранысы көп болған сайын соган сәйкес төмен
баға белгіліейді Сондықтан монополист фирма рынокқа тауардың үлкен
көлемін шығарғанда, оның бағасы төмендейді Егер фирма толық монополияға ие
болмаса Р, яғни бағаны қысқарту 3, б-суретінде көрсетілгендей оның
бәсекелесін ДД сұраныс сызығын солға Д1Д1 жағдайына жылжытады, сондықтан
қарсыласушы фирмаға байланысты баға төмендеген күнде енді аз көлемде
тауарларды сатуға болады. Жоғарыдағы графиктерді салыстырудан шығатын
қорытынды мынадай: сұраныс сызығының көлбеу болуы фирманы жетілген бәсеке
ретінде сипаттайды. Егер сұраныс сызығы төмендесе, онда фирма жетілмеген
бәсекеде болады. Сұраныс қисық сызығының өзгерген сипаты жетілмеген бәсеке
кезіндегі шекті табыстың (MR) өсіңкілігіне әсер етеді. Шекті табыс п
бірлікті сатудан алынган жалпы табыс пен п – і бірлікті саудадан алынған
табыстың арасындағы айырмашылығымен анықталады. Мысалы, егер бірдей 100
тауар 100 доллар бағамен сатылса, онда жалпы табыс 10 000 доллар. Ал, 101
тауарды сату үшін бағаны 99,5 доллар төмендету керек онда жалпы табыс 99,54
х 101 = 10044,5 доллардан алдыңғы жалпы табысты (10000) ал сақ онда 44,5
доллар аламыз. Осыны шекті табыс деп атайды. Шекті табыс деген қосымша
тауарды сатудан алынған қосымша табыс. 3-кесте арқылы осыны көрсетелік.
Өндірілген тауарлар, бағалар және табыстар түрлері. 3-кесте
Өндірілген тауарлар саны Бағасы Жалпы табыс Шекті табыс
1 41 41 41
2 39 78 37
3 37 111 33
4 35 140 29
5 33 1б5 25
6 31 18б 21
7 29 203 17
8 27 21б
9 25 225
10 23
13
9
5
230
3-бағананың мәні соған сәйкес 1-бағананың мәнін 2-бағананың мәніне көбейту
арқылы алынады. 4-бағананы 3- бағанадан аламыз, жалпы табыстың әрбір
кейінгі мәнінен оның алдындағы мәнді алу арқылы: Мысалы, 78 - 41 = 37 ; 111
- 78 = 33 ; 140 - 111 = 29 т. б.
Тағы да еске алатын нәрсе, жетілген бәсеке жағдайында жеке кәсіпорын үшін
баға тұрақты әpi белгіліенген болады. Бірақ ондай шекті табыс қандай
болады? Санды мысалмен тyciндipeйiк: Егер жетілген бәсекелес болса, онда ол
101 тауарды сол өзгермеген бағамен 100 долларға сатады, сондықтан шекті
табыс 10100 долл.— 10000 долл = 100 долл. болады. Осымен мынадай қорытынды
жасауга болады: жетілген бәсеке жағдайында шекті табыс тауар бағасына тең.
Жетілмеген бәсеке кезінде MR қандай болады? Шекті табыс пен сұраныстың
жетілмеген бәсеке кезіндегі өсіңкілік графикалық түрде бейнелейік (ординат
шегінде — шекті табыс пен баға, абсцисс ішінде өнімнің саны).
Графиктен MR сызығы ДД сұраныс сызығымен қарағанда тезірек төмендейтін
көрінеді. Жетілмеген бәсеке жағдайында шекті табыс бағадан аз. Қосымша
өнімді сату үшін жетілмеген бәсекелес бағаны төмендетеді. Бұл төмендету
оғған қайсыбір ұтыс береді (2-кестеден жалпы табыстың ұлғайғаны көрінеді,
қосымшаны қараңыз), бірақ бip мезетте кейбір залал әкеледі. Ол қандай
залалдар. Мысалы, өндіруші 3 тауарды 37 долларға сатып, әрбір өнімнің
бағасын төмендетті (41-ден 39-даң 37 долл). Сондықтан барлық сатып алушылар
1 және 39 долларға тауарлар сатып алғандарды қосқанда төмен баға төлейді.
Алдындағы сатылған тауардан шеккен зиян 4 доллар. Бағадан алынып тасталады,
сонда 33 доллар тең шекті табыс қалады.
Қайтадан фирма шығындарына оралайық. Өнімнің орта шығындарында (АС)
алдымен өнімнің саны ұлғайған кезде азаю тенденциясы болады. Алайда,
белгілі бip өндіріс көлеміне жеткеннен кейін және одан асқан сайын
шығындар өсе бастайды. Орта шығындар өсіңкілікті график түрінде
бейнеленгенде жоғарыда көрсетілгендей, И — бейнелі қисық сызық болады.
Абстракты санды мысал арқылы жетілмеген бәсекелес фирманың орта, жалпы және
шекті шығындарын бейнелейміз. Алдымен бірақ мынадай белгіліеулерді
кіргіземіз:
ТС = Q х АС, яғни жалпы шығындар тауарлар саныңың орта шығындарға
көбейтіндісіне тең;
МС = ТСп — ТСп — 1, яғни шекті шығындар п саныңдағы тауарлардың жалпы
шығындарымен п — 1 саныңдағы тауарлардың жалпы шығындарының арасындағы
айырмашылықка тең;
ТР = Q + Р, яғни жалпы табыс тауар саныңың бағасының көбейтіндісіне
тең;
МР = ТР„ — ТР„~1, яғни шекті табыс п сандары тауардың жалпы табысы мен
п-і сандағы тауардың жалпы табысының айырмашылығына тең.
2, 3, 4-бағаналар (2-кесте) монополист фирманың өндіріс жағдайларын
сипаттаса 5, 6, 7 — сату жағдайларын сипаттайды.
Фирманың рационалды тәpтiбi оның ең жоғары пайда алуға ұмтылатының
көрсетеді. Сондықтан монополист фирма жалпы табыспен жалпы шығындардың
айырмашылығы барынша үлкен болатын баға мен өндіpic көлемін орнықтырады.
Жетілген бәсеке ұғымына және осы жағдайдағы форма тепе-теңдігіне тағы
да оралайық. Бұрын көзіміз жеткендей, тепе-теңдік МС = р болғанда болады.
Р, яғни баға жетілген бәсеке жағдайында нақты табыс пен сәйкес келеді,
сондықтан былай деп жазуға болады: МС = MR = Р фирмаға толық тепе-теңдікке
жету үшін, Дж. Робинсон атап кеткендей, eкi шарт орындалуы керек:
1) шeктi табыс шекті шығындарға тең болуы керек;
2) баға орта шығындарға тең болуы керек. Ал бұның мәнi:
Монополист фирманың рыноктағы тәpтiбi шeктi табыстың (MR) және шекті
шығындардың (МС) өскенімен де анықталады. Неге? Өйткені apбip қосымша өнім
жалпы табысқа және бip уақытта жалпы шығындарға да фирма қайсыбір көлемді
қосады. Бұл қайсыбір көлемдер шекті табыс пен шекті шығындар. Фирма барлық
уақытта осы eкi көлемді салыстырып отыру керек. MR мен МС арасындағы
айырмашылық жағымды болғанға дейін фирма өндірістi ұлғайта бepeдi. Мынадай
ұқсастықты байқауға болады: потенциалдардың айырмашылығы электр тоғының
қозғалысын камтамасыз етсе, MR мен МС арасындағы жағымды айырмашылық
фирманың өндірісінің ұлғаюын камтамасыз етеді Ал MR = МС болған жағдайда
фирма тепе-теңдігі орнайды. Бірақ жетілмеген бәсеке кезінде қандай баға
орнығады? Мұндайда орта шығындар (АС) қандай болады? МС = MR = Р = АС
формуласы сақтала ма?
2-кестеге көңіл аударайық (қосымшаны қараңыз). Монополист, әрине,
өнімдер үшін жоғары баға белгілеуге ұмтылады. Алайда, егер ол 41 доллар
баға қойса, онда ол 1 ғана тауар сатады және оның жалпы табысы 41 доллар,
ал пайдасы (41—24)= 17 доллар.
Пайда дегеніміз жалпы табыс пен жалпы шығындардың айырмашылығы.
Айталық монополист бағаны біртіндеп төмендейтін 35 доллар қояды. Онда ол 1
тауардан артық 4 тауар өткізe алады, бірақ бұл да аз ғана сату көлемь Бұл
жағдайда оның жалпы табысы 140 доллар (35 х 4), ал таза пайдасы (140 - 72)
- 68 доллар.
Сұраныс қисық сызығына ілесе отырып, монополист бағаны төмендетіп,
сату көлемін ұлғайтуы мүмкін. Мысалы, 33 доллар бағада ол 5 тауар сатуы
мүмкін. Бұл жағдайда бip тауарға тиісті таза пайда азайғанымен пайданың
жалпы көлемі өседі. Таза пайдасын ұлғайту үшін жетілмеген бәсекелес бағаны
қандай шекке дейін төмендете алады? Айқыны, шекті табыс (MR) шекті
шығындарға (МС) тең болғанда, бұл 9 тауарды сатқандағы жағдай. Нақ
осындайда таза пайданың көлемі ең жоғары болады, яғни (225 — 117) = 108
доллар. Егер сатушы бағаны 25 доллардан (яғни, ең жоғары пайда— 108 доллар
пайда алған бағадан) 23 долларға дейін төмендетсе, онда мынадай нәтиже
болады: 10 тауар сатып алушы 5 доллар табыс ала алатын еді, ал шекті
шығындар онда 10,5 доллар болар еді. Сондықтан 10 тауарды 23 доллар бағамен
сату сатушының таза пайдасын азайтады (230 - 125,5) = 104,5 доллар.
Осы кестеге қарағаннан қандай қорытынды шығаруга болады. Жетілмеген
бәсеке нәтижесінде фирма тепе-теңдігі, яғни шекті шығындар мен шекті
табыстың теңдігі немесе (МС - MR) орта шығындар өзінің ең төмен деңгейіне
жетпейтін өндірістің көлемі кезінде болады. Баға бұл кезде жеке өнімнің
орта шығындарынан жоғары бола-ды. Жетілмеген бәсеке кезвде МС = MR = Р = АС
теңдігі сақталады. Жетілмеген бәсеке кезінде (МС = MR) АС Р график
арқылы түсндірейік. 28-суретте көріп тұрғандай, фирма тепе-теңдік жағдайы Е
нүктесімен (МС және MR) қиылысу нүктесінде анықталады, одан ДД сұраныс
қисық сызығына дейін сызық жүргіземіз. Осылайша барынша кеп таза пайда
қамтамасыз ететін бағаны білеміз. Бұл баға Е1 деңгейінде орнығады.
Торланған тік бұрыш монопольді пайданы көрсетеді.
Жетілген бәсеке жағдайында фирма сату бағасын төмендегідей өз өндірісін
ұлғайтады. Өндіріс МС пен MR теңдігіне жеткен сәтке дейін ұлғаяды.
Жетілмеген бәсекелес те сол ережені басшылыққа алады.— Өндірісті ұлғайту,
тоқтату және қысқарту туралы шешім қабылдай отырып, ол қосымша табысты
салыстырады, яғни өзінің МС және MR салыстырады. Ол өндipicтi МС және MR
тендігіне дейін ұлғайтады.
Бірақ, өндірic көлемі бұл кезде, жетілген бәсекеге қарағанда аз
болады, яғни Q1 Q2 жетілген бәсеке кезінде нақ Ег нүктесінде шекті
шығындар (МС), орта шығындардын ең төменгі мәні (АС) және сату бағасының
деңгейі (Р) сәйкес келіп қалады. Егер (Рг) бағасы Ег нүктесі денгейінде
орнықса, онда монопольді баға болмаған болар еді. Басқаша айтқанда
жетілмеген бәсеке жағдайында монопольді пайда "қарапайым" пайданың
деңгейінен асып түседі. Фирманың бағаны Ег нүктесі деңгейінде белгілеуі
альтуризм деп қарауға болады. Бұл нүктеде МС = АС = P. Бірақ, МС = MR.
Рационалды түрде әрекет етуші фирма қоғамдық мүдделер "үшін" өндірістің
ұлғаюы қосымша табыстарға қарағанда ол үшін үлкен қосымша шығындар орын
алатының дұрыс жағдай деп есептемейді.
Қоғам өндірістің үлкен көлемі мен жеке өнімге аз шығындарға ынталы.
Q1 ден Q2 дейін шығарудың ecyi кезінде орта шығындар азаяр еді, бірақ,
онда қосымша өнімді етызу үшін не бағаны төмендету, не сатуды
ынталандыратын шығындарды көбейту керек. Бұл жол жетілмеген бәсекелес
үшін жарамайды. Ол өз рыногын бағаны төмендету арқылы "бұзғысы"
келмейді. Фирма бағаны барынша көбейту үшін шекті шығындардан асатын бағаға
себепші болатын белгілі бip тапшылық жасайды. Жетілмеген бәсеке рыногы
үлесінде монопольді пайда жетілмеген бәсеке белгіліенген әдетте
пайдадан артық пайда ретінде түсініледі. Монопольді пайда жетілген бәсекені
бұзу ретінде, рыноктағы монопольді фактордың көpiнci ретінде көрінеді.
Маңызды сұрақ: бұл артық пайда "қарапайым" пайдадан көп қаншалықты
тұрақты сақталады? Ол осы салаға жаңа фирмалардың ену мүмкіндіктеріне
байланысты. Жетілген бәсеке кезінде қосымша пайда салаға (әдеттегіден
жоғары) жана фирмалардың көптеп енуіне байланысты тез жоқ болып кетуі
мүмкін. Егер салаға ену тосқауылдары жеткілікті жоғары болса, онда
монопольді пайда тұрақты сипат алады. Жетілген бәсеке өндірістің барлық
факторларының бip саладан екінші салаға еркін сақталуына жол ашады.
Сондықтан жетілген бәсеке жағдайында, неоклассикалық мектеп атап
көрсеткеніндей, "нөлдік пайдаға" деген тенденция анық көрінеді. Нөлдік
пайданың жоқ болуы емес, тек пайданың әдеттегі деңгейде болуы.
ІІ-БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АНТИМОНОПОЛЬДЫҚ САЯСАТЫ
2.1. Монополияға қарсы жалпы заңдар және экономиканы реттеу
Жетілген бәсекенің барлық даусыз жақсы жақтарымен қатар оның елеулі
кемшіліктері бар. Рыноктық процестердің дайындықсыз жүруі шаруашылық
өмірдің кейбір салаларының монополиялануына әкеліп соғады. "өзімен өзi
болған" жетілген бәсеке, жетілмеген бәсекеге айнала-ды. Монополия, жоғарыда
атап өткендей, бағаға деген белгілі бip билікті білдіреді. Ал бұл билік әр
түрлі алғы шарттарға негізделуі мүмкін, салалық өндірістің басым белігін
басып алу (капитал мен өндірістің шоғырлануы мен орталықтануы) рынокты және
баға деңгейін болу, жасанды тапшылықтар жасау т. б. кұпия және ашық
келісімдер жасау. Трестерге қарсы заңдар зиянды ic тәжірибені шектеп
экономиканың тиімділігін арттыруға бағытталган.
АҚШ-тың монополияға қарсы заңдары барынша жетілдірілген деп
есептелінеді оның бұрыннан келе жатқан тарихы бар. Ол "үш кипке", үш
негізгі заңдар актілеріне бағындырылған:
1. Шерман заңы (1890 ж.). Бұл заң сауданы құпия монополияландыруға, бip
салада жалғыз үстемдік етуге, баға жөнінде келісімге келуге тыйым
салады.
2. Клейтон заны (1914 ж.)—өткізу саласындағы шектеу ic-әрекеттеріне,
баға алалаушылығына (барлық жағдайда емес, тек күнделікті бәсекенің
ерекшелігіне байланысты), бipiгуінің кейбір түрлеріне тыйым салды.
3. Робинсон-Пэтмен заңы (1936 ж.) – баға алалаушылығы "баға қайшысы"
т. б. сауда саласындағы icтердi шектеуге тыйым салды.
1950 жылы Клейтон заңына Селлер-Кефовер түзетуі қабылданды, заңсыз
бipiгy ұғымы пысықталды. Активтерді сатып алу арқылы бipiгyгe тыйым
салынды. Егер Клейтон заңымен ipi фирмалардың көлбеу бipiгyінe кедергі
қойылса, Селлер-Кефовер тузетуі тікелей бipiгyдi шектейді
Трестерге қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік ұйымдардың алдында
тұрған аса қиын міндет мынаған саяды: монополиялану фактін қандай
экономикалық белгіліердің негізінде анықтауға болады? Бұл мәселені мемлекет
тұрақты шешіп отыруға тиісті сұрақпен түсіндірейік. Қандай баға деңгейін
төмен (не жоғары) деп есептеуге болады? Салалық өндірістің қандай үлес
монополисттті басып алуды көрсетеді? Өнім шығаруды шектеудің қандай
деңгейін жасанды тапшылық деп есептеуге болады? Бұл онай сұрақтар емес,
оларға барлық жағдайларда бірдей мағыналы жауап беруге болмайды. Ал ipi
фирма сату бағасының деңгейін, жоғары деңгейден технология мен шаруашылық
тиімділігінің арқасында шығындарды азайту арқылы жетсе ше? "Демпинг"
бағаларын жоғары тиімділік жағдайында қалыптасқан төмен бағалардан қалай
айыруға болады? Жалпы, "төтенше бағалармен" сатуға тыйым сала отырып,
трестерге қарсы зандар кімдi қорғайды, бәсекені ме, әлде бәсекелестер тобын
ба?
Мұның бәpi жай академиялық сұрақтар емес, таза теориялық сұрақтар.
Мысалы Робинсон-Пэтмен заңы, баға алалаушылығына тыйым салады, сатып
алушылардың белгілі бip тобына, бағаны төмендететін ipi бөлшек сауда
дүкендepi мен супермаркеттерге қарсы бағытталған. Бірақ майда сауда
фирмаларына қарсы мұны icтей алмайды. Сонда бұл заң кімге қарсы бағытталған
және кімнің мүддесін қорғайды? П. Самуэльсонның пікірінше, бұл заң бәсекені
шешуге көмектесіп, тұтынушының пайдасына бағаны төмендетудің орнына, ол
тиімділігі төмен көптеген кәсіпорындарды сақтауға бағытталған. Трестерге
қарсы заңдар өз тауарларын ipi кәсіпорындарға қарағанда жоғары бағамен
сататын майда фирмаларды қорғағаннан қоғам не ұтты? өйткені тұтыынушылар,
супермаркеттерге баға алалаушылығына тыйым салғаннан кейің жоғары баға
төлеуге мәжбур болды ғой. Трестерге қарсы саясаттың өзгермейтін жоғары
тиімділігі туралы күдік ойларға көптеген батыстың оқулықтары мен
монографиялардың беттері толы. Мысалы, П. Хейне трестерге қарсы реттеу
еркін бәсекені емес, бәсекелестердің бip тобын қорғайды деген табанды түрде
жақтайды.
Монополияға қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік қызметтер eкi
принципті басшылыққа ала алады. Бірiншiден, заңды қатал сақтап отыру,
екіншіден "парасаттылық принципін" ұстау. Өйткені көп жағдайларда трестерге
қарсы заңдардың (мысалы Шерман заңы) ресми жалпы түрде жазылғаны сонша, АҚШ
федеральдық соты осы заңның қолдану сферасына ic істекмекші болған қандай
да болсын келісімге келуші eкi жақты жатқыза алады. Сондықтан "парасаттылық
принципі" бойынша тек жеңсіз, ақылға сыймайтын сауданы шектеулер ғана
Шерман заңының қолдану сферасына жатады. Бірақ ақылға сый-ымсыз шектеулер
деп нені есептеуге болады? Бұл мәселелердің бәpi трестерге қарсы заңдарды
жүзеге асырудың қандай қиын екенін көрсетеді. Мемлекет қиратушы монополизм
қаупі мен бәсекені шектеу қаупінің (мемлекеттің қандай да болсын араласуы,
тіптi бәсекені қолдау мақсатымен әpбip бәсекелестік мүмкіндіктерді шектеуге
әкеліп соғады) арасындағы жіңішке соқпақ жолда өзін тең ұстауға тиісті.
Монополияға қарсы icтep өндірушілердің (тұтынушылардың) бip тобына басқа
топтардың есебінен барынша жеңілдік жасаудың орнына бәсекені қолдау керек.
Монополиялану фактіні анықтау үшін монополияға қарсы реттеу
математикалық құралдарды және жалпы Э. Чемберлиннің, Дж. Робинсонның, В.
Пареттонның т. б. экономистердің жетілмеген бәсеке концепциясының барлық
теориялық аппаратын кеңінен пайдалануды көздейді. Өкіметтің атқарушы
ұйымдары монополистін шектеулерді болдырмау үшін тек қана "жазалау" емес,
оның алдын алатын жұмыстарды да жүргізеді. Мысалы Әділет министрлігі
трестерге қарсы заңдар, компаниялардың бipiн-бipi жұтып қоюы, қосылуы
туралы көлемдердің параметрлері бар анықтама материалдар басып шығарады.
Мысалы, бip немесе бірнеше кәсіпорындардың рыноктағы басымды-лығы факті
туралы қорытындыға негіз болатын белгіліер мынадай: бip кәсіпорын үшін —
33%, үшeyi үшін — 50%, бeceyi үшін — 66,6%. Айта кететін жай, трестерге
қарсы заңдар, "үлкен бизнестің" ipi корпорацияларына қарсы бағытталмаған
өйткені бip компанияның мөлшері оған монополия деп қарауға негіз бола
алмайды. Монополияға қарсы заңдар тиімді бәсекені бұзатын шектелген ic
тәжірибеге қарсы бағытталған. Егер рыноктық экономикада уағыздалатын
қосымша шығындар мен қосымша пайданы салыстыру принципі қолданылса, онда
мынаны айтуға болады: монополияға қарсы реттеуге байланысты болатын
шығындар, қанша дегенмен рыноктық экономикадағы монополистік тенденцияларды
шектеуге әкелетін айырмашылықтардан төмен болады.
2.2. Қазақстан Республикасының антимонопольды заңдар жиынтығы
Қазақстан Республикасындағы табиғи монополия туралы заңдары оның
аясындағы іс-әрекетті реттейді және тұтынушылары мен табиғи монополия
субъектілерінің мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Осы Заңның мақсаты:
1) табиғи монополия аясындағы қызметті мемлекеттік бақылау мен
реттеудің құқықтық негіздерін белгілеу;
2) тұтынушылар мен табиғи монополия субъектілері мүдделерінің
теңдестірілуіне қол жеткізу болып табылады.
2-бап. Осы Заңның қолданылуы
1. Осы Заң табиғи монополия субъектілерінің өмір сүруіне және іс-
әрекетіне байланысты қызметтер (тауарлар, жұмыстар) рыногында туындайтын
қатынастарды реттейді.
2. Осы Заңның ережелері табиғи монополиялар субъектілерінің, олардың
құрылтайшыларының (қатысушыларының) Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде
жасалатын әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) де, осы әрекеттер (әрекетсіздік)
осы Заңға қайшы келген және табиғи монополиялардың қызметтерін (тауарларын,
жұмыстарын) тұтынушыларға залал келтірген жағдайларда қолданылады.
3. Осы Заңның күші табиғи монополия аясына жатқызылған, бірақ тек жеке
өзінің ғана мұқтаждарына арналған объектілерді салу мен пайдалануға
байланысты іс-әрекетті жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер мен заңды
тұлғаларға қолданылмайды.
3-1. Осы Заңмен табиғи монополия аясына жатқызылған іс-әрекетті жүзеге
асыратын рынок субъектілері үшін мемлекеттік реттеу мен бақылау осындай іс-
әрекетке қатысты ғана қолданылады.
4. Осы Заңда қамтылмаған құқықтық қатынастар Қазақстан Республикасының
монополияға қарсы және басқа да заңдарымен реттеледі.
3-бап. Осы Заңда пайдаланылатын ұғымдар
Осы Заңда мынадай ұғымдар пайдаланылады:
1) жалпыға бірдей қызмет көрсету – табиғи монополия субъектілерінің
табиғи монополия субъектілері іс-әрекетін жүзеге асыратын және қызметтерін
(тауарларын, жұмыстарын) ұсына алатын Қазақстан Республикасының белгілі бір
аумағында барлық тұтынушыларға қызметтерін ұсынуы және тауарлар өндіріп,
жұмыстарды орындауы:
1-1) уақытша өтемдік тариф — табиғи монополиялар субъектісінің
тұтынушыларға келтірген шығындарға өтем жасауы мақсатында уәкілетті орган
белгілеген тариф (баға, алым ставкасы);
1 -2) уақытша төмендету коэффиценті — тұтынушылар мен табиғи монополия
субъектісі мүдделерін қорғау мақсатында уәкілетті орган белгілеген және
тарифке (бағаға, алым ставкасына) қолданылатын шама;
2) тұлғалар тобы — табиғи монополия субъектісінің дауыс беретін
акцияларының (үлестерінің) он және одан көп процентін иеленетін, келісім
нәтижесінде бірлесіп тікелей немесе жанама шешім айқындауға және (немесе)
табиғи монополия субъектісінің қабылдайтын шешімдеріне ықпал етуге құқығы
бар заңды тұлғалардың, заңды және жеке немесе жеке тұлғалардың жиынтығы;
3) табиғи монополия — қызметтердің осы түрін (тауарлардың, жұмыстардың)
өндіру мен ұсынудың технологиялық ерекшеліктеріне байланысты қызметтердің
(тауарлардың, жұмыстардың) белгілі бір түріне сұранысты қанағаттандыру үшін
бәсекелестік жағдай жасау мүмкін болмайтын немесе экономикалық жағынан
тиімсіз болатын қызметтер (тауарлар, жұмыстар) рыногының жай-күйі;
4) табиғи монополия субъектісінің қызметтерін (тауарларын, жұмыстарын)
тұтынушы — табиғи монополия субъектісінің тауарларын, жұмыстары мен
қызметтерін пайдаланатын жеке немесе заңды тұлға;
4-1) жария тыңдау — табиғи монополия субъектісінің қызметтеріне
тарифтердің (бағаның, алым ставкаларының) жобасын депутаттарды, мемлекеттік
органдардың, тұтынушылар мен олардың қоғамдық бірлестіктерінің өкілдерін,
тәуелсіз сарапшыларды, бұқаралық ақпарат құралдарын және табиғи
монополиялар субъектілерін шақыра отырып талқылау рәсімі;
5) табиғи монополия субъектісі — табиғи монополия жағдайында тауарлар
өндірумен, жұмыс орындаумен және (немесе) тұтынушыларға қызмет көрсетумен
айналысатын жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға;
5-1) табиғи монополия аясы — жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға табиғи
монополия субъектісі болып танылуы мүмкін қызметтер (тауарлар, жұмыстар)
рыногында туындайтын қоғамдық қатынастар саласы;
5-2) тариф (баға, алым ставкасы) — табиғи монополия субъектісі
қызметтерінің уәкілетті орган бекіткен құнының ақшалай көрінісі;
5-3) тарифтік смета — табиғи монополия субъектісінің, уәкілетті орган
жыл сайын бекітетін, кірістері мен шығыстарының баптары туралы жиынтық
деректер;
6) уәкілетті орган — табиғи монополия аясындағы іс-әрекетті бақылау мен
реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган;
7) табиғи монополия субъектісінің қызметтері – тұтынушыға белгілі бір
тауар беру түрінде қызметтер ұсыну реттерін қоса алғанда, табиғи монополия
жағдайларында ұсынылатын және тұтынылатын қызметтер, тауарлар, жұмыстар;
8) төтенше реттеуші шаралар – азаматтардың өмірін, денсаулығын, жеке
және заңды тұлғалардың мүлкін, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау мақ-сатында
уәкілетті орган қолданатын шаралар.
4-бап. Табиғи монополияның іс-әрекет аясы
1. Қазақстан Республикасында табиғи монополиялар аясында мынадай іс-
әрекет түрлері жатады:
1) магистралды труба құбырлары арқылы мұнайды және (немесе) мұнай
өнімдерін тасымалдау;
2) газды немесе газ конденсатын сақтау, магистральдық және (немесе)
тарату құбырлары арқылы тасымалдау, газ тарату қондырғыларын және олармен
байланысты газ таратушы газ құбырларын пайдалану;
3) электр және (немесе) жылу энергиясын беру мен (немесе) бөлу;
3-1) жылу энергиясын жылыту қазандықтарында, өндірістің
құрамдастырылған үлгісіндегі станцияларда өндіру;
3-2) электр энергиясын желіге беруді және тұтынуды техникалық
диспетчерлендіру жөніндегі қызметтер;
4) магистральдық темір жол желісінің қызметі;
4-1) бәсекелес кірме жолдар және оны салудың технологиялық
мүмкіндіктері не экономикалық тиімділігі болмаған кездегі кірме жолдардың
қызметтері;
5) әуенавигация, айлақтар, әуежайлар керсететін қызмет;
6) телекоммуникациялардың жергілікті желілер торабын пайдалана оты-рып
көрсететін қызметі;
7) су шаруашылығы және (немесе) канализация жүйелері көрсететін қызмет;
8) почта байланысының жалпыға бірдей қолжетімді қызметтері;
2. Табиғи монополия субъектілері республикалық және жергілікті
бөлімдерден тұратын Табиғи монополия субъектілерінің мемлекеттік
тіркеліміне енгізілуге жатады.
3. Табиғи монополия субъектілерін Мемлекеттік тіркелімге енгізу және
одан шығару тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
3-1. Табиғи монополия субъектісі өзінің тұрақты жұмыс істейтін
органының орналасқан жері бойынша тіркеледі.
5-бап. Табиғи монополия субъектілерінің қызметін шектеу
1. Табиғи монополия субъектісіне:
1) осы Заңның 18-1-бабы 1-тармағының 3) тармақшасында көзделген
жағдайларды қоспағанда, өзінің негізгі қызметіне қатысы жоқ қызметтер
керсетуге және өзге қызметті жүзеге асыруға;
2) табиғи монополия субъектісінің өндіріспен және қызмет көрсетулермен,
сондай-ақ осы Заңның 18-1-бабы 1-тармағының 3) тармақшасында аталған
қызметті жүзеге асырумен байланысы жоқ мүлікке меншік және (немесе)
шаруашылық жүргізу құқығына ие болуға;
3) мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларынан және осы Заңмен
табиғи монополия субъектісі үшін рұқсат етілген қызметті жүзеге асырушы
ұйымдардан басқа, коммерциялық ұйымдардың акцияларын (үлестерін) иеленуге
немесе олардың қызметіне өзге де түрде қатысуға;
4) ұсынылған қызметтер (тауарлар, жұмыстар) үшін уәкілетті орган
белгілеген мөлшерден асатын ақы алуға, сондай-ақ шығындары бекітілген
тарифтерде (бағаларда, алымдар ставкаларында) ескерілмеген қызметтер
(тауарлар, жұмыстар) үшін тұтынушылардан ақы алу есебінен кіріс алуға;
5) табиғи монополия субъектілері көрсететін қызметке қол жеткізу
шарттарын күштеп таңуға немесе табиғи монополия субъектілерінің қызметтері
тұтынушыларды кемсітуге әкеп соғатын өзге де іс-әрекеттер жасауға;
6) егер ұсынылатын қызметтерге (өндірілетін тауарларға, жұмыстарға)
байланысты талап ету құқығын үшінші тұлғаларға беру, табиғи монополия
субъектісінің қызметтері тарифтерінің (бағаларының, алымдар ставкаларының)
көтерілуіне әкеп соғатын болса, бұл әрекетті жасауға;
7) пайдаланған қызмет көрсетулер (тауарлар, жұмыстар) көлемін жосықсыз
тұтынушылардың төлемеуіне байланысты адал тұтынушыларға қызметтер
(тауарлар, жұмыстар) ұсынудан бас тартуға;
8) қызмет көрсетулерге (тауарларға, жұмыстарға) байланысты емес
шығындарды олардың тарифтеріне (бағаларға, алымдар ставкаларына) енгізуге
тыйым салынады.
2. Осы баптың 1-тармағының 1), 2) және 3) тармақшаларында көзделген
шектеулер табиғи монополия аясына жатқызылған қызметі ол үшін негізгі болып
табылмайтын рынок субъектісіне қолданылмайды.
6-бап. Табиғи монополия субъектісінің құқықтары
Табиғи монополия субъектісінің:
1) заңдарға сәйкес тұтынушылар сақтауға міндетті техникалық талаптар
белгілеуге;
1-1) барлық тұтынушыларға ұсынылатын қызметтер (тауарлар, жұмыстар)
үшін тарифтерді (бағаларды, алымдар ставкаларын) тарифтердің (бағалардың,
алымдар ставкаларының) қолданылуы кезеңінде уәкілетті орган бекіткен
тәртіппен төмендетуге;
1-2) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
техникалық қызмет көрсетуді жүргізуге және есептеу аспаптарын тексеруді
ұйымдастыруға;
2) уәкілетті орган шешімдер қабылдаған кезде өзінің іс-әрекеті мен
құқықтық мәртебесі мәселелерін қозғайтын ұсыныстар енгізуге;
3) уәкілетті органның Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келетін
әрекетіне (әрекетсіздігіне) сотқа шағымдануға;
4) басқа субъектілердің өз іс-әрекетіне, табысына, меншігіне немесе
құқықтық мәртебесіне әсер ететін әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) уәкілетті
органға немесе сотқа шағымдануға;
5) заң белгіленген тәртіппен өзін табиғи монополиялар субъектілерінің
мемлекеттік тіркелімінен шығару туралы уәкілетті органға өтініш жасауға;
6) Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген өзге де
құқықтарының болуына хақылы.
7-бап. Табиғи монополия субъектілерінің міндеттері
Табиғи монополия субъектісі:
1) уәкілетті органның Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы
келмейтін шешімдерін орындауға;
2) ұсынылатын қызметтер (тауарлар, жұмыстар) үшін уәкілетті орган
белгіленген тарифтерді (бағаларды, алымдар ставкаларын) ескере отырып,
қызметтерді (тауарларды, жұмыстарды) тұтынушыларға жан-жақты сапалы қызмет
көрсетуді қамтамасыз етуге;
3) Қазақстан Республикасының заңдарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І-БӨЛІМ. МОНОПОЛИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕЛІ РЫНОКТАҒЫ ОРНЫ. 4
1.1 Рынок құрылымдары және бәсеке түрлері 4
1.2 Пайданы барынша көбейту 7
ІІ-БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АНТИМОНОПОЛЬДЫҚ САЯСАТЫ 13
2.1 Монополияға қарсы жалпы заңдар және экономиканы реттеу 13
2.2 Қазақстан Республикасының антимонопольды заңдар
жиынтығы 15
2.3. Табиғи монополиялар салаларына жалпы сипаттама 29
2.4. Мемлекеттің экономикалық саясатында табиғи монополиялар салаларын
тарифтік реттеудің орны мен ролі 31
Қорытынды 35
Пайдаланылған әдебиеттер 36
Қосымша 37
Кіріспе
Шаруашылық жүйесін монополиялау проблемасы бәсекелестік бүгінгі таңда
мамандардың ғана емес, сонымен қатар елдің, қалың бұқараның назарын мықты
аударып отыр.
90 жылдардың басынан бері Қазақстан Үкіметі алдында өткір
проблемалардың бірі болып қойылып отыр. Монополияға қарсы қатаң да нақты
шара болмайынша экономиканың реформалар жетістігіне жетіге және нарықтық
экономикаға көшуге үкіметтенудің қажеттігі жоқ. экономикалық қайта
құрылымдардың жетістігі өлшеулі сенімді мемлекеттік басқару қызметінсіз
болмайды, монополиялық іс жүргізу мен бәсекелестік қарым-қатынас жасау
осындай нақты істерге байланысы.
Біздің елімізде КСРО-дан қалған мұра – өндірісте талапшыл әміршілдік
жүйе көптеген гигант монополистерді тәрбиелеген, бұл әсіресе, экономика мен
нарықтық экономикада ерекше маңызды демонополизация проблемасы болып отыр.
Қазақстанда бәсекелестікті туғызбау үшін мемлекеттік бақылауды жүргізу ісі
жоқтан бар жасалды. Сондықтан экономикалық әміршіл әкімшілікті жүйені еркін
бәсекелестікті шаруашылық іс-әрекетте жүргізуді басқару ісіне көп уақыт
өткен жоқ. Дегенмен бұл этапта аумақты мағыналы, мазмұнды заң шығарушы
ұйымның қызметін іске асыру арқылы монополистік іс жүргізуді басқару мен
бәсекелестік, Қазақстан халқының түсіністігі осы сферадағы экономикалық
реформаға керек.
Бұл курстық жұмыста мен монополияның шығуының негізгі себептерін
қарастырдым; қазіргі монополиялық экономиканың ерекшеліктерін;
Қазақстандағы іс әрекет етіп жатқан антимонопольдық заңдылықтар мен алға
дамушылықтар және елдің нарықтық экономикасының монополиялық іс-тәжірибе
аумағында іске асырылуы және қазақстан үшін аса зор көңіл бөлуге тұратын іс-
әрекеттер қажет деп ойлаймын. Жұмыс жан-жақты зерттелген батыстың нарықтық
экономикадағы монополиялық іс әрекеттерінен тәжірибе алына отырып
атқарылған, басшылыққа алынған, ғылыми-практикалық жүйелі жұмыстар,
жазбалар, еңбектер негізінде жазылып отыр.
Бұл кусртық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының монополияға
қарсы саясатын терең ашып зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер орындалады:
-рынок құрылымдары және бәсеке түрлерін анықтау;
-пайданы барынша көбейту жолдарын көрсету;
-монополияға қарсы жалпы заңдар және экономиканы реттеу жолдары;
-Қазақстан Республикасының антимонопольды заңдар жиынтығының ролін
көрсету;
-табиғи монополиялар салаларына жалпы сипаттама беру;
-Мемлекеттің экономикалық саясатында табиғи монополиялар салаларын
тарифтік реттеудің орны мен ролін айқындау.
І-БӨЛІМ. МОНОПОЛИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕЛІ РЫНОКТАҒЫ ОРНЫ
1.1. Рынок құрылымдары және бәсеке түрлері
Тарихи логика тұрғысынан жетілген бәсекелі рынокты талдаудан кейін
жетілмеген бәсекелі рынокты зерттеуге көшу қиын емес еді. Жетілмеген
бәсекелі рынокты талдауға көрнекті үлес қосқан экономистердің қатарына
О.Курко, Э.Чембирлин, Дж.Робинсон, Дж.Хинс және басқалары жатады.
Жетілмеген бәсекелі рынокты меха-низмін анығырақ түсіну үшін рыноктық
құрылымдарды жіктеуді қарау маңызды. Солай болғанда жетілген мен жетілмеген
бәсекелердің арасындағы айырмашылықтар анығырақ көрінеді (1-кесте).
Нақты жағдайда тек таза (жетілген) немесе жетілмеген бәсекелі "таза"
монополия болмайды. П. Самуэльсонның пікірінше, нақты өмірде монополиялар
жетілмеген бәсекенің элементтерімен ерекше қабысуы ретінде көрініс алады.
Монополияны талдауда "монополия" ұғымының бip мәнді еместігін есепке
алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясынан
("моно" — бipey, "полео — сатамын") шығару дұрыс емес. Нақты өмipдe рынокта
бip ғана фирма — тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай
болса, сұраныс қисық сызығы абсолюты түрде икемді емес фирманы табу мүмкін
емес.
1-суретте ДД сызығы сұраныстың абсолютті түрде икемді емес екенін
көрсетеді, қандай баға болса да (тіпті өте жоғары бағада), сатып алушы
бәpiбip Qі санындағы тауарды сатып алады. Бірақ бұл не тауар? Қатерлі iciк
ауруына дәрі ме? СПИД-ке қарсы ваксина ма? Ақыр соңында төлем қабілеті
сұраныс шектеулі (мысалы Рз деңгейімен), және фирма OP тiктiгi арқылы
шексіз жоғары (бағаны өcipiп) қозғала алмайды.
Сондықтан "таза" монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың белгілі
бip үлесі бар екенін ұмытпау керек. Keйбip экономистердің осы ұғымға балама
iздeyi кездейсоқ емес, мысалы, "жетілмеген бәсекелес" (П. Самуэльсон),
"баға іздеуші" (П. Хейне).
Жетілген бәсеке және "таза" абсолютті монополия екі логикалық шекті,
қарама-қарсы рыноктық жағдайды бейнелейтін теориялық абстракциялар. Бұл
үлгілер әpбip осы жағдайларда өз пайдасын барынша көбейтуге ұмтылатын жеке
фирманың рационалды тәртібінің шарттарын тұжырымдауға мүмкіндік береді.
"Таза" монополияның абстрактілі жағдайлары мынадай маңызды сипаттармен
ерекшеленеді.
1. Монополист деген жақын субституттарда (яғни, өзара алмастыратын
тауарлар) жоқ тауарды жағыз сатушы. Бұл жағдайлардың шарттылығы жоғарыда
айтылды.
2. Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып
алушымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай: егер монополист
бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алынады. Бір қарағанда
монополистің өз өнімінің бағасын төмендетуі туралы пайымдау оған көpiнyi
мүмкін. Өйткені үйреншікті түсінікте монополист ұғымы шамадан тыс жоғары
бағалармен байланысты. Монополист фирманың рыноктағы хал-ахуалын түciнy
үшін жетілген және жетілмеген бәсекелердің шарттарын тағы да салыстыру
керек.
Жетілген бәсекеде фирма (өндіруші) рыноктық бағаға әсер ете алмайды.
Сатылатын тауарға баға деңгейін рынок белгілейді. Осы жағдайда фирма өз
пайдасын бағамен айлалы әрекет жасау жолымен емес, жиынтық шығындары
барынша аз болатын өндipic көлемін іздеу арқылы көбейте алады.
Жетілмеген бәсекелес жағдайында монополистің бағаға белгілі бip билігі
бар. Баға деңгейіне бақылаудың көлемі жетілмеген бәсекенің формаларына
байланысты әр түрлі Бірақ бастысы — монополист саналы түрде пайда ең
жоғарғы болатын баға деңгейін іздейді және соны белгілейді. Мұндайда
сұраныс қызметі белгілі болады, яғни монополист оны өзгерте алмайды деп
болжанады. Ал, егер сұраныс икемділігі категориясын еске алсақ мынадай
зандылық бар: егер баға өссе, онда сұраныс (басқа шарттылықта) төмендейді
және керісінше, баға төмендесе, сұраныс өседі. Егер "таза" монополист
барлық рынокты басып алса, онда ол қосымша көлемде өнім сату үшін, бағаны
төмендету керек екенін біледі. Бұл факт монополистің бағаға билігі
абсолютті емес екенін тағы да қуаттайды, ол өзінің сыртынан
бәсекелестерінің оның тауарының субституттарын өндірушілердің тынысын
сезінеді.
Олигополия рыногы мынандай типке бөлінеді: бipiшi түрдегі олигополия
үлкен мөлшерден касіпорындары мен біртекті өнімді салалары жатады. Eкіншi
түрдегі олигополияга дараланған тауарлар сататын бірнеше сатушылар жатады.
Дараланған өніммен монополистік бәсеке рыногында сатып алушы тауардың бip
түрін таңдайды, оны нақ осы сорты, сапасы, сатуға дайындалуы, сауда
маркасы, қызмет көрсету деңгейі және т. б. назар аударады. Өнімнің
даралануы тұтынушыға көрсетілетін қызметтерде біртектіліктің жоқтығын
білдіреді. Бұл жәй ғана айырмашылық мысалы, автомобильдің түсінде немесе
олардың маркасында емес. Tіптi бip сорттағы банкідегі сыра тұтынушының
көзқарасы тарапынан даралануы мүмкін. Мысалы, егер сатып алушы бұл сыраны
сымбатты сатушысы бар дүкеннен сатып алуға әдеттенсе, онда басқа дүкендегі
осындай сыра оны қызықтырмайды.
Ғылыми айналысқа "өнім даралануы" ұғымын енгізген Э. Чемберлиннің
жұмыстарының маңызын атап еткен жөн. Рыноктағы монопольді билікті Э.
Чемберлин бәрінен бұрын сатылып жатқан тауарлардың epeкшeлiктepi мен
сипатын ескереді. Ол сатушы мен сатып алушының рыноктық қатынастарының
белгілі дәрежеде өнімнің сипатына байланысты екеніне көңіл аударады. Өнім
дараланған жағдайдағы монополия бағаға қайсыбір билік ретінде сипатталады.
Сондықтан сұраныстың баға бойынша илікпелілігі сияқты факторы ерекше
маңызды болады. Жетілген бәсеке жағдайында тауарлардың біртектігінде қандай
да бip форманың өніміне сұраныс абсолютті икемділігімен сипатталады, өз
өніміне бағаны өсіріп сатушы ештеңе сата алмайды, ол төмендетіп қалай болса
да көп сата алады. Неге? Өйткені рынок "белгілер" бағада өз тауарына бағаны
көтepyдің ешқашан мәнi жоқ. Егер айналада дәл сондай, бірақ бағасы төмен
тауарлар көп болса, қымбат тауарларды ешкім алмайды. Ал өз тауарына бағаны
төмендете отырып (қалыптасқан рыноктық бағадан төмен) сатушы, әрине, өз
тауарын жеңіл өткізеді. Бірақ бұл операция да мәнсіз. Баға неге
төмендетіледі егер өзінің барлық өнімін қалыптасқан рыноктық бағамен сатуға
болатын болса?
Тауарлардың әркелкілгінде басқаша жағдай қалыптасады. Өнімді даралау
арқылы сатушы өз тауарына сұраныстың бағалық икемділігін азайтуга мүмкіндік
алады. Бұл оның бағаға монопольді билігін күшейткенін куәландырады. Бұл
деген бағананың көтеріле алатындығын алайда өткізу көлемінің
азаймайтындығын сипаттайды. Неге? өйткені бәсекелестер төмен бағамен осы
өнімге көзі үйренген сатып алушыларды тарта алмайды. Бұдан қандай қорытынды
шығаруга болады? Ол мынадай: дараланған өнім жағдайында, баға бәсекенің
жағыз құралы емес. Аса маңызды құралына тауар сапасы да айналады. Сонымен
монополистік бәсеке жағдайында фирманың өткізу көлемі бағадан басқа, өнім
ерекшеліктері және өнім өткізу шығындары сияқты факторлармен анықталады.
Өткізу шығындары ерекше маңызды. Фирманың шығындарға баратын ceбeбi,
олар сұранысты қалыптастырады, өнімге "бейімдейді". Өткізуге барынша тән
шығын формасы жарнама. Жарнама сұраныстың икемділігін бағаны көтеру
шекарасын жылжыта отырып төмендетеді. Практикада бұл нeнi білдіреді?
Жарнамаға бола, тауардың жоғары бағасына қарамай сұраныстың көбейуі мүмкін.
Сұраныс қисық сызығы 2-суретте көрсеткендей ДД жағдайынан Д1Д1 жағдайына
жылжи алады.
1.2. Пайданы барынша көбейту
Пайданы көбейту жағдайларын талдаудан бұрын алдымен жетілген және
жетілмеген бәсекелі екі фирма өкілдерінің тауарларының қисық сызықтарын
салыстырамыз. Бұл графиктерден көрінгендей жетілген бәсекелі фирма (3, а-
сурет) рыноктық бағаға әсерін тигізбей қанша сатамын десе, сонша сата
алады. Сондықтан оның ДД сұраныс қисығы көлбеу жатыр. Рыноктық бағаға әсер
ете алмауы, салаға кіретін фирманың өндірipici көлемінің салыстырмалы түрде
үлкен еместгінде.
Сондықтан жетілген бәсекелес фирма рынокка қанша тауарлар шығарса да,
бapiбip ол сол рынокта қалыптасқан бағаға әсер ету үшін мүлде жеткіліксіз.
Жетілмеген бәсекелес фирма жағдайында (3, б-сурет) ДД сұраныс қисығы
төмен жылжиды, өйткені Q сұранысы көп болған сайын соган сәйкес төмен
баға белгіліейді Сондықтан монополист фирма рынокқа тауардың үлкен
көлемін шығарғанда, оның бағасы төмендейді Егер фирма толық монополияға ие
болмаса Р, яғни бағаны қысқарту 3, б-суретінде көрсетілгендей оның
бәсекелесін ДД сұраныс сызығын солға Д1Д1 жағдайына жылжытады, сондықтан
қарсыласушы фирмаға байланысты баға төмендеген күнде енді аз көлемде
тауарларды сатуға болады. Жоғарыдағы графиктерді салыстырудан шығатын
қорытынды мынадай: сұраныс сызығының көлбеу болуы фирманы жетілген бәсеке
ретінде сипаттайды. Егер сұраныс сызығы төмендесе, онда фирма жетілмеген
бәсекеде болады. Сұраныс қисық сызығының өзгерген сипаты жетілмеген бәсеке
кезіндегі шекті табыстың (MR) өсіңкілігіне әсер етеді. Шекті табыс п
бірлікті сатудан алынган жалпы табыс пен п – і бірлікті саудадан алынған
табыстың арасындағы айырмашылығымен анықталады. Мысалы, егер бірдей 100
тауар 100 доллар бағамен сатылса, онда жалпы табыс 10 000 доллар. Ал, 101
тауарды сату үшін бағаны 99,5 доллар төмендету керек онда жалпы табыс 99,54
х 101 = 10044,5 доллардан алдыңғы жалпы табысты (10000) ал сақ онда 44,5
доллар аламыз. Осыны шекті табыс деп атайды. Шекті табыс деген қосымша
тауарды сатудан алынған қосымша табыс. 3-кесте арқылы осыны көрсетелік.
Өндірілген тауарлар, бағалар және табыстар түрлері. 3-кесте
Өндірілген тауарлар саны Бағасы Жалпы табыс Шекті табыс
1 41 41 41
2 39 78 37
3 37 111 33
4 35 140 29
5 33 1б5 25
6 31 18б 21
7 29 203 17
8 27 21б
9 25 225
10 23
13
9
5
230
3-бағананың мәні соған сәйкес 1-бағананың мәнін 2-бағананың мәніне көбейту
арқылы алынады. 4-бағананы 3- бағанадан аламыз, жалпы табыстың әрбір
кейінгі мәнінен оның алдындағы мәнді алу арқылы: Мысалы, 78 - 41 = 37 ; 111
- 78 = 33 ; 140 - 111 = 29 т. б.
Тағы да еске алатын нәрсе, жетілген бәсеке жағдайында жеке кәсіпорын үшін
баға тұрақты әpi белгіліенген болады. Бірақ ондай шекті табыс қандай
болады? Санды мысалмен тyciндipeйiк: Егер жетілген бәсекелес болса, онда ол
101 тауарды сол өзгермеген бағамен 100 долларға сатады, сондықтан шекті
табыс 10100 долл.— 10000 долл = 100 долл. болады. Осымен мынадай қорытынды
жасауга болады: жетілген бәсеке жағдайында шекті табыс тауар бағасына тең.
Жетілмеген бәсеке кезінде MR қандай болады? Шекті табыс пен сұраныстың
жетілмеген бәсеке кезіндегі өсіңкілік графикалық түрде бейнелейік (ординат
шегінде — шекті табыс пен баға, абсцисс ішінде өнімнің саны).
Графиктен MR сызығы ДД сұраныс сызығымен қарағанда тезірек төмендейтін
көрінеді. Жетілмеген бәсеке жағдайында шекті табыс бағадан аз. Қосымша
өнімді сату үшін жетілмеген бәсекелес бағаны төмендетеді. Бұл төмендету
оғған қайсыбір ұтыс береді (2-кестеден жалпы табыстың ұлғайғаны көрінеді,
қосымшаны қараңыз), бірақ бip мезетте кейбір залал әкеледі. Ол қандай
залалдар. Мысалы, өндіруші 3 тауарды 37 долларға сатып, әрбір өнімнің
бағасын төмендетті (41-ден 39-даң 37 долл). Сондықтан барлық сатып алушылар
1 және 39 долларға тауарлар сатып алғандарды қосқанда төмен баға төлейді.
Алдындағы сатылған тауардан шеккен зиян 4 доллар. Бағадан алынып тасталады,
сонда 33 доллар тең шекті табыс қалады.
Қайтадан фирма шығындарына оралайық. Өнімнің орта шығындарында (АС)
алдымен өнімнің саны ұлғайған кезде азаю тенденциясы болады. Алайда,
белгілі бip өндіріс көлеміне жеткеннен кейін және одан асқан сайын
шығындар өсе бастайды. Орта шығындар өсіңкілікті график түрінде
бейнеленгенде жоғарыда көрсетілгендей, И — бейнелі қисық сызық болады.
Абстракты санды мысал арқылы жетілмеген бәсекелес фирманың орта, жалпы және
шекті шығындарын бейнелейміз. Алдымен бірақ мынадай белгіліеулерді
кіргіземіз:
ТС = Q х АС, яғни жалпы шығындар тауарлар саныңың орта шығындарға
көбейтіндісіне тең;
МС = ТСп — ТСп — 1, яғни шекті шығындар п саныңдағы тауарлардың жалпы
шығындарымен п — 1 саныңдағы тауарлардың жалпы шығындарының арасындағы
айырмашылықка тең;
ТР = Q + Р, яғни жалпы табыс тауар саныңың бағасының көбейтіндісіне
тең;
МР = ТР„ — ТР„~1, яғни шекті табыс п сандары тауардың жалпы табысы мен
п-і сандағы тауардың жалпы табысының айырмашылығына тең.
2, 3, 4-бағаналар (2-кесте) монополист фирманың өндіріс жағдайларын
сипаттаса 5, 6, 7 — сату жағдайларын сипаттайды.
Фирманың рационалды тәpтiбi оның ең жоғары пайда алуға ұмтылатының
көрсетеді. Сондықтан монополист фирма жалпы табыспен жалпы шығындардың
айырмашылығы барынша үлкен болатын баға мен өндіpic көлемін орнықтырады.
Жетілген бәсеке ұғымына және осы жағдайдағы форма тепе-теңдігіне тағы
да оралайық. Бұрын көзіміз жеткендей, тепе-теңдік МС = р болғанда болады.
Р, яғни баға жетілген бәсеке жағдайында нақты табыс пен сәйкес келеді,
сондықтан былай деп жазуға болады: МС = MR = Р фирмаға толық тепе-теңдікке
жету үшін, Дж. Робинсон атап кеткендей, eкi шарт орындалуы керек:
1) шeктi табыс шекті шығындарға тең болуы керек;
2) баға орта шығындарға тең болуы керек. Ал бұның мәнi:
Монополист фирманың рыноктағы тәpтiбi шeктi табыстың (MR) және шекті
шығындардың (МС) өскенімен де анықталады. Неге? Өйткені apбip қосымша өнім
жалпы табысқа және бip уақытта жалпы шығындарға да фирма қайсыбір көлемді
қосады. Бұл қайсыбір көлемдер шекті табыс пен шекті шығындар. Фирма барлық
уақытта осы eкi көлемді салыстырып отыру керек. MR мен МС арасындағы
айырмашылық жағымды болғанға дейін фирма өндірістi ұлғайта бepeдi. Мынадай
ұқсастықты байқауға болады: потенциалдардың айырмашылығы электр тоғының
қозғалысын камтамасыз етсе, MR мен МС арасындағы жағымды айырмашылық
фирманың өндірісінің ұлғаюын камтамасыз етеді Ал MR = МС болған жағдайда
фирма тепе-теңдігі орнайды. Бірақ жетілмеген бәсеке кезінде қандай баға
орнығады? Мұндайда орта шығындар (АС) қандай болады? МС = MR = Р = АС
формуласы сақтала ма?
2-кестеге көңіл аударайық (қосымшаны қараңыз). Монополист, әрине,
өнімдер үшін жоғары баға белгілеуге ұмтылады. Алайда, егер ол 41 доллар
баға қойса, онда ол 1 ғана тауар сатады және оның жалпы табысы 41 доллар,
ал пайдасы (41—24)= 17 доллар.
Пайда дегеніміз жалпы табыс пен жалпы шығындардың айырмашылығы.
Айталық монополист бағаны біртіндеп төмендейтін 35 доллар қояды. Онда ол 1
тауардан артық 4 тауар өткізe алады, бірақ бұл да аз ғана сату көлемь Бұл
жағдайда оның жалпы табысы 140 доллар (35 х 4), ал таза пайдасы (140 - 72)
- 68 доллар.
Сұраныс қисық сызығына ілесе отырып, монополист бағаны төмендетіп,
сату көлемін ұлғайтуы мүмкін. Мысалы, 33 доллар бағада ол 5 тауар сатуы
мүмкін. Бұл жағдайда бip тауарға тиісті таза пайда азайғанымен пайданың
жалпы көлемі өседі. Таза пайдасын ұлғайту үшін жетілмеген бәсекелес бағаны
қандай шекке дейін төмендете алады? Айқыны, шекті табыс (MR) шекті
шығындарға (МС) тең болғанда, бұл 9 тауарды сатқандағы жағдай. Нақ
осындайда таза пайданың көлемі ең жоғары болады, яғни (225 — 117) = 108
доллар. Егер сатушы бағаны 25 доллардан (яғни, ең жоғары пайда— 108 доллар
пайда алған бағадан) 23 долларға дейін төмендетсе, онда мынадай нәтиже
болады: 10 тауар сатып алушы 5 доллар табыс ала алатын еді, ал шекті
шығындар онда 10,5 доллар болар еді. Сондықтан 10 тауарды 23 доллар бағамен
сату сатушының таза пайдасын азайтады (230 - 125,5) = 104,5 доллар.
Осы кестеге қарағаннан қандай қорытынды шығаруга болады. Жетілмеген
бәсеке нәтижесінде фирма тепе-теңдігі, яғни шекті шығындар мен шекті
табыстың теңдігі немесе (МС - MR) орта шығындар өзінің ең төмен деңгейіне
жетпейтін өндірістің көлемі кезінде болады. Баға бұл кезде жеке өнімнің
орта шығындарынан жоғары бола-ды. Жетілмеген бәсеке кезвде МС = MR = Р = АС
теңдігі сақталады. Жетілмеген бәсеке кезінде (МС = MR) АС Р график
арқылы түсндірейік. 28-суретте көріп тұрғандай, фирма тепе-теңдік жағдайы Е
нүктесімен (МС және MR) қиылысу нүктесінде анықталады, одан ДД сұраныс
қисық сызығына дейін сызық жүргіземіз. Осылайша барынша кеп таза пайда
қамтамасыз ететін бағаны білеміз. Бұл баға Е1 деңгейінде орнығады.
Торланған тік бұрыш монопольді пайданы көрсетеді.
Жетілген бәсеке жағдайында фирма сату бағасын төмендегідей өз өндірісін
ұлғайтады. Өндіріс МС пен MR теңдігіне жеткен сәтке дейін ұлғаяды.
Жетілмеген бәсекелес те сол ережені басшылыққа алады.— Өндірісті ұлғайту,
тоқтату және қысқарту туралы шешім қабылдай отырып, ол қосымша табысты
салыстырады, яғни өзінің МС және MR салыстырады. Ол өндipicтi МС және MR
тендігіне дейін ұлғайтады.
Бірақ, өндірic көлемі бұл кезде, жетілген бәсекеге қарағанда аз
болады, яғни Q1 Q2 жетілген бәсеке кезінде нақ Ег нүктесінде шекті
шығындар (МС), орта шығындардын ең төменгі мәні (АС) және сату бағасының
деңгейі (Р) сәйкес келіп қалады. Егер (Рг) бағасы Ег нүктесі денгейінде
орнықса, онда монопольді баға болмаған болар еді. Басқаша айтқанда
жетілмеген бәсеке жағдайында монопольді пайда "қарапайым" пайданың
деңгейінен асып түседі. Фирманың бағаны Ег нүктесі деңгейінде белгілеуі
альтуризм деп қарауға болады. Бұл нүктеде МС = АС = P. Бірақ, МС = MR.
Рационалды түрде әрекет етуші фирма қоғамдық мүдделер "үшін" өндірістің
ұлғаюы қосымша табыстарға қарағанда ол үшін үлкен қосымша шығындар орын
алатының дұрыс жағдай деп есептемейді.
Қоғам өндірістің үлкен көлемі мен жеке өнімге аз шығындарға ынталы.
Q1 ден Q2 дейін шығарудың ecyi кезінде орта шығындар азаяр еді, бірақ,
онда қосымша өнімді етызу үшін не бағаны төмендету, не сатуды
ынталандыратын шығындарды көбейту керек. Бұл жол жетілмеген бәсекелес
үшін жарамайды. Ол өз рыногын бағаны төмендету арқылы "бұзғысы"
келмейді. Фирма бағаны барынша көбейту үшін шекті шығындардан асатын бағаға
себепші болатын белгілі бip тапшылық жасайды. Жетілмеген бәсеке рыногы
үлесінде монопольді пайда жетілмеген бәсеке белгіліенген әдетте
пайдадан артық пайда ретінде түсініледі. Монопольді пайда жетілген бәсекені
бұзу ретінде, рыноктағы монопольді фактордың көpiнci ретінде көрінеді.
Маңызды сұрақ: бұл артық пайда "қарапайым" пайдадан көп қаншалықты
тұрақты сақталады? Ол осы салаға жаңа фирмалардың ену мүмкіндіктеріне
байланысты. Жетілген бәсеке кезінде қосымша пайда салаға (әдеттегіден
жоғары) жана фирмалардың көптеп енуіне байланысты тез жоқ болып кетуі
мүмкін. Егер салаға ену тосқауылдары жеткілікті жоғары болса, онда
монопольді пайда тұрақты сипат алады. Жетілген бәсеке өндірістің барлық
факторларының бip саладан екінші салаға еркін сақталуына жол ашады.
Сондықтан жетілген бәсеке жағдайында, неоклассикалық мектеп атап
көрсеткеніндей, "нөлдік пайдаға" деген тенденция анық көрінеді. Нөлдік
пайданың жоқ болуы емес, тек пайданың әдеттегі деңгейде болуы.
ІІ-БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АНТИМОНОПОЛЬДЫҚ САЯСАТЫ
2.1. Монополияға қарсы жалпы заңдар және экономиканы реттеу
Жетілген бәсекенің барлық даусыз жақсы жақтарымен қатар оның елеулі
кемшіліктері бар. Рыноктық процестердің дайындықсыз жүруі шаруашылық
өмірдің кейбір салаларының монополиялануына әкеліп соғады. "өзімен өзi
болған" жетілген бәсеке, жетілмеген бәсекеге айнала-ды. Монополия, жоғарыда
атап өткендей, бағаға деген белгілі бip билікті білдіреді. Ал бұл билік әр
түрлі алғы шарттарға негізделуі мүмкін, салалық өндірістің басым белігін
басып алу (капитал мен өндірістің шоғырлануы мен орталықтануы) рынокты және
баға деңгейін болу, жасанды тапшылықтар жасау т. б. кұпия және ашық
келісімдер жасау. Трестерге қарсы заңдар зиянды ic тәжірибені шектеп
экономиканың тиімділігін арттыруға бағытталган.
АҚШ-тың монополияға қарсы заңдары барынша жетілдірілген деп
есептелінеді оның бұрыннан келе жатқан тарихы бар. Ол "үш кипке", үш
негізгі заңдар актілеріне бағындырылған:
1. Шерман заңы (1890 ж.). Бұл заң сауданы құпия монополияландыруға, бip
салада жалғыз үстемдік етуге, баға жөнінде келісімге келуге тыйым
салады.
2. Клейтон заны (1914 ж.)—өткізу саласындағы шектеу ic-әрекеттеріне,
баға алалаушылығына (барлық жағдайда емес, тек күнделікті бәсекенің
ерекшелігіне байланысты), бipiгуінің кейбір түрлеріне тыйым салды.
3. Робинсон-Пэтмен заңы (1936 ж.) – баға алалаушылығы "баға қайшысы"
т. б. сауда саласындағы icтердi шектеуге тыйым салды.
1950 жылы Клейтон заңына Селлер-Кефовер түзетуі қабылданды, заңсыз
бipiгy ұғымы пысықталды. Активтерді сатып алу арқылы бipiгyгe тыйым
салынды. Егер Клейтон заңымен ipi фирмалардың көлбеу бipiгyінe кедергі
қойылса, Селлер-Кефовер тузетуі тікелей бipiгyдi шектейді
Трестерге қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік ұйымдардың алдында
тұрған аса қиын міндет мынаған саяды: монополиялану фактін қандай
экономикалық белгіліердің негізінде анықтауға болады? Бұл мәселені мемлекет
тұрақты шешіп отыруға тиісті сұрақпен түсіндірейік. Қандай баға деңгейін
төмен (не жоғары) деп есептеуге болады? Салалық өндірістің қандай үлес
монополисттті басып алуды көрсетеді? Өнім шығаруды шектеудің қандай
деңгейін жасанды тапшылық деп есептеуге болады? Бұл онай сұрақтар емес,
оларға барлық жағдайларда бірдей мағыналы жауап беруге болмайды. Ал ipi
фирма сату бағасының деңгейін, жоғары деңгейден технология мен шаруашылық
тиімділігінің арқасында шығындарды азайту арқылы жетсе ше? "Демпинг"
бағаларын жоғары тиімділік жағдайында қалыптасқан төмен бағалардан қалай
айыруға болады? Жалпы, "төтенше бағалармен" сатуға тыйым сала отырып,
трестерге қарсы зандар кімдi қорғайды, бәсекені ме, әлде бәсекелестер тобын
ба?
Мұның бәpi жай академиялық сұрақтар емес, таза теориялық сұрақтар.
Мысалы Робинсон-Пэтмен заңы, баға алалаушылығына тыйым салады, сатып
алушылардың белгілі бip тобына, бағаны төмендететін ipi бөлшек сауда
дүкендepi мен супермаркеттерге қарсы бағытталған. Бірақ майда сауда
фирмаларына қарсы мұны icтей алмайды. Сонда бұл заң кімге қарсы бағытталған
және кімнің мүддесін қорғайды? П. Самуэльсонның пікірінше, бұл заң бәсекені
шешуге көмектесіп, тұтынушының пайдасына бағаны төмендетудің орнына, ол
тиімділігі төмен көптеген кәсіпорындарды сақтауға бағытталған. Трестерге
қарсы заңдар өз тауарларын ipi кәсіпорындарға қарағанда жоғары бағамен
сататын майда фирмаларды қорғағаннан қоғам не ұтты? өйткені тұтыынушылар,
супермаркеттерге баға алалаушылығына тыйым салғаннан кейің жоғары баға
төлеуге мәжбур болды ғой. Трестерге қарсы саясаттың өзгермейтін жоғары
тиімділігі туралы күдік ойларға көптеген батыстың оқулықтары мен
монографиялардың беттері толы. Мысалы, П. Хейне трестерге қарсы реттеу
еркін бәсекені емес, бәсекелестердің бip тобын қорғайды деген табанды түрде
жақтайды.
Монополияға қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік қызметтер eкi
принципті басшылыққа ала алады. Бірiншiден, заңды қатал сақтап отыру,
екіншіден "парасаттылық принципін" ұстау. Өйткені көп жағдайларда трестерге
қарсы заңдардың (мысалы Шерман заңы) ресми жалпы түрде жазылғаны сонша, АҚШ
федеральдық соты осы заңның қолдану сферасына ic істекмекші болған қандай
да болсын келісімге келуші eкi жақты жатқыза алады. Сондықтан "парасаттылық
принципі" бойынша тек жеңсіз, ақылға сыймайтын сауданы шектеулер ғана
Шерман заңының қолдану сферасына жатады. Бірақ ақылға сый-ымсыз шектеулер
деп нені есептеуге болады? Бұл мәселелердің бәpi трестерге қарсы заңдарды
жүзеге асырудың қандай қиын екенін көрсетеді. Мемлекет қиратушы монополизм
қаупі мен бәсекені шектеу қаупінің (мемлекеттің қандай да болсын араласуы,
тіптi бәсекені қолдау мақсатымен әpбip бәсекелестік мүмкіндіктерді шектеуге
әкеліп соғады) арасындағы жіңішке соқпақ жолда өзін тең ұстауға тиісті.
Монополияға қарсы icтep өндірушілердің (тұтынушылардың) бip тобына басқа
топтардың есебінен барынша жеңілдік жасаудың орнына бәсекені қолдау керек.
Монополиялану фактіні анықтау үшін монополияға қарсы реттеу
математикалық құралдарды және жалпы Э. Чемберлиннің, Дж. Робинсонның, В.
Пареттонның т. б. экономистердің жетілмеген бәсеке концепциясының барлық
теориялық аппаратын кеңінен пайдалануды көздейді. Өкіметтің атқарушы
ұйымдары монополистін шектеулерді болдырмау үшін тек қана "жазалау" емес,
оның алдын алатын жұмыстарды да жүргізеді. Мысалы Әділет министрлігі
трестерге қарсы заңдар, компаниялардың бipiн-бipi жұтып қоюы, қосылуы
туралы көлемдердің параметрлері бар анықтама материалдар басып шығарады.
Мысалы, бip немесе бірнеше кәсіпорындардың рыноктағы басымды-лығы факті
туралы қорытындыға негіз болатын белгіліер мынадай: бip кәсіпорын үшін —
33%, үшeyi үшін — 50%, бeceyi үшін — 66,6%. Айта кететін жай, трестерге
қарсы заңдар, "үлкен бизнестің" ipi корпорацияларына қарсы бағытталмаған
өйткені бip компанияның мөлшері оған монополия деп қарауға негіз бола
алмайды. Монополияға қарсы заңдар тиімді бәсекені бұзатын шектелген ic
тәжірибеге қарсы бағытталған. Егер рыноктық экономикада уағыздалатын
қосымша шығындар мен қосымша пайданы салыстыру принципі қолданылса, онда
мынаны айтуға болады: монополияға қарсы реттеуге байланысты болатын
шығындар, қанша дегенмен рыноктық экономикадағы монополистік тенденцияларды
шектеуге әкелетін айырмашылықтардан төмен болады.
2.2. Қазақстан Республикасының антимонопольды заңдар жиынтығы
Қазақстан Республикасындағы табиғи монополия туралы заңдары оның
аясындағы іс-әрекетті реттейді және тұтынушылары мен табиғи монополия
субъектілерінің мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Осы Заңның мақсаты:
1) табиғи монополия аясындағы қызметті мемлекеттік бақылау мен
реттеудің құқықтық негіздерін белгілеу;
2) тұтынушылар мен табиғи монополия субъектілері мүдделерінің
теңдестірілуіне қол жеткізу болып табылады.
2-бап. Осы Заңның қолданылуы
1. Осы Заң табиғи монополия субъектілерінің өмір сүруіне және іс-
әрекетіне байланысты қызметтер (тауарлар, жұмыстар) рыногында туындайтын
қатынастарды реттейді.
2. Осы Заңның ережелері табиғи монополиялар субъектілерінің, олардың
құрылтайшыларының (қатысушыларының) Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде
жасалатын әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) де, осы әрекеттер (әрекетсіздік)
осы Заңға қайшы келген және табиғи монополиялардың қызметтерін (тауарларын,
жұмыстарын) тұтынушыларға залал келтірген жағдайларда қолданылады.
3. Осы Заңның күші табиғи монополия аясына жатқызылған, бірақ тек жеке
өзінің ғана мұқтаждарына арналған объектілерді салу мен пайдалануға
байланысты іс-әрекетті жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер мен заңды
тұлғаларға қолданылмайды.
3-1. Осы Заңмен табиғи монополия аясына жатқызылған іс-әрекетті жүзеге
асыратын рынок субъектілері үшін мемлекеттік реттеу мен бақылау осындай іс-
әрекетке қатысты ғана қолданылады.
4. Осы Заңда қамтылмаған құқықтық қатынастар Қазақстан Республикасының
монополияға қарсы және басқа да заңдарымен реттеледі.
3-бап. Осы Заңда пайдаланылатын ұғымдар
Осы Заңда мынадай ұғымдар пайдаланылады:
1) жалпыға бірдей қызмет көрсету – табиғи монополия субъектілерінің
табиғи монополия субъектілері іс-әрекетін жүзеге асыратын және қызметтерін
(тауарларын, жұмыстарын) ұсына алатын Қазақстан Республикасының белгілі бір
аумағында барлық тұтынушыларға қызметтерін ұсынуы және тауарлар өндіріп,
жұмыстарды орындауы:
1-1) уақытша өтемдік тариф — табиғи монополиялар субъектісінің
тұтынушыларға келтірген шығындарға өтем жасауы мақсатында уәкілетті орган
белгілеген тариф (баға, алым ставкасы);
1 -2) уақытша төмендету коэффиценті — тұтынушылар мен табиғи монополия
субъектісі мүдделерін қорғау мақсатында уәкілетті орган белгілеген және
тарифке (бағаға, алым ставкасына) қолданылатын шама;
2) тұлғалар тобы — табиғи монополия субъектісінің дауыс беретін
акцияларының (үлестерінің) он және одан көп процентін иеленетін, келісім
нәтижесінде бірлесіп тікелей немесе жанама шешім айқындауға және (немесе)
табиғи монополия субъектісінің қабылдайтын шешімдеріне ықпал етуге құқығы
бар заңды тұлғалардың, заңды және жеке немесе жеке тұлғалардың жиынтығы;
3) табиғи монополия — қызметтердің осы түрін (тауарлардың, жұмыстардың)
өндіру мен ұсынудың технологиялық ерекшеліктеріне байланысты қызметтердің
(тауарлардың, жұмыстардың) белгілі бір түріне сұранысты қанағаттандыру үшін
бәсекелестік жағдай жасау мүмкін болмайтын немесе экономикалық жағынан
тиімсіз болатын қызметтер (тауарлар, жұмыстар) рыногының жай-күйі;
4) табиғи монополия субъектісінің қызметтерін (тауарларын, жұмыстарын)
тұтынушы — табиғи монополия субъектісінің тауарларын, жұмыстары мен
қызметтерін пайдаланатын жеке немесе заңды тұлға;
4-1) жария тыңдау — табиғи монополия субъектісінің қызметтеріне
тарифтердің (бағаның, алым ставкаларының) жобасын депутаттарды, мемлекеттік
органдардың, тұтынушылар мен олардың қоғамдық бірлестіктерінің өкілдерін,
тәуелсіз сарапшыларды, бұқаралық ақпарат құралдарын және табиғи
монополиялар субъектілерін шақыра отырып талқылау рәсімі;
5) табиғи монополия субъектісі — табиғи монополия жағдайында тауарлар
өндірумен, жұмыс орындаумен және (немесе) тұтынушыларға қызмет көрсетумен
айналысатын жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға;
5-1) табиғи монополия аясы — жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға табиғи
монополия субъектісі болып танылуы мүмкін қызметтер (тауарлар, жұмыстар)
рыногында туындайтын қоғамдық қатынастар саласы;
5-2) тариф (баға, алым ставкасы) — табиғи монополия субъектісі
қызметтерінің уәкілетті орган бекіткен құнының ақшалай көрінісі;
5-3) тарифтік смета — табиғи монополия субъектісінің, уәкілетті орган
жыл сайын бекітетін, кірістері мен шығыстарының баптары туралы жиынтық
деректер;
6) уәкілетті орган — табиғи монополия аясындағы іс-әрекетті бақылау мен
реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган;
7) табиғи монополия субъектісінің қызметтері – тұтынушыға белгілі бір
тауар беру түрінде қызметтер ұсыну реттерін қоса алғанда, табиғи монополия
жағдайларында ұсынылатын және тұтынылатын қызметтер, тауарлар, жұмыстар;
8) төтенше реттеуші шаралар – азаматтардың өмірін, денсаулығын, жеке
және заңды тұлғалардың мүлкін, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау мақ-сатында
уәкілетті орган қолданатын шаралар.
4-бап. Табиғи монополияның іс-әрекет аясы
1. Қазақстан Республикасында табиғи монополиялар аясында мынадай іс-
әрекет түрлері жатады:
1) магистралды труба құбырлары арқылы мұнайды және (немесе) мұнай
өнімдерін тасымалдау;
2) газды немесе газ конденсатын сақтау, магистральдық және (немесе)
тарату құбырлары арқылы тасымалдау, газ тарату қондырғыларын және олармен
байланысты газ таратушы газ құбырларын пайдалану;
3) электр және (немесе) жылу энергиясын беру мен (немесе) бөлу;
3-1) жылу энергиясын жылыту қазандықтарында, өндірістің
құрамдастырылған үлгісіндегі станцияларда өндіру;
3-2) электр энергиясын желіге беруді және тұтынуды техникалық
диспетчерлендіру жөніндегі қызметтер;
4) магистральдық темір жол желісінің қызметі;
4-1) бәсекелес кірме жолдар және оны салудың технологиялық
мүмкіндіктері не экономикалық тиімділігі болмаған кездегі кірме жолдардың
қызметтері;
5) әуенавигация, айлақтар, әуежайлар керсететін қызмет;
6) телекоммуникациялардың жергілікті желілер торабын пайдалана оты-рып
көрсететін қызметі;
7) су шаруашылығы және (немесе) канализация жүйелері көрсететін қызмет;
8) почта байланысының жалпыға бірдей қолжетімді қызметтері;
2. Табиғи монополия субъектілері республикалық және жергілікті
бөлімдерден тұратын Табиғи монополия субъектілерінің мемлекеттік
тіркеліміне енгізілуге жатады.
3. Табиғи монополия субъектілерін Мемлекеттік тіркелімге енгізу және
одан шығару тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
3-1. Табиғи монополия субъектісі өзінің тұрақты жұмыс істейтін
органының орналасқан жері бойынша тіркеледі.
5-бап. Табиғи монополия субъектілерінің қызметін шектеу
1. Табиғи монополия субъектісіне:
1) осы Заңның 18-1-бабы 1-тармағының 3) тармақшасында көзделген
жағдайларды қоспағанда, өзінің негізгі қызметіне қатысы жоқ қызметтер
керсетуге және өзге қызметті жүзеге асыруға;
2) табиғи монополия субъектісінің өндіріспен және қызмет көрсетулермен,
сондай-ақ осы Заңның 18-1-бабы 1-тармағының 3) тармақшасында аталған
қызметті жүзеге асырумен байланысы жоқ мүлікке меншік және (немесе)
шаруашылық жүргізу құқығына ие болуға;
3) мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларынан және осы Заңмен
табиғи монополия субъектісі үшін рұқсат етілген қызметті жүзеге асырушы
ұйымдардан басқа, коммерциялық ұйымдардың акцияларын (үлестерін) иеленуге
немесе олардың қызметіне өзге де түрде қатысуға;
4) ұсынылған қызметтер (тауарлар, жұмыстар) үшін уәкілетті орган
белгілеген мөлшерден асатын ақы алуға, сондай-ақ шығындары бекітілген
тарифтерде (бағаларда, алымдар ставкаларында) ескерілмеген қызметтер
(тауарлар, жұмыстар) үшін тұтынушылардан ақы алу есебінен кіріс алуға;
5) табиғи монополия субъектілері көрсететін қызметке қол жеткізу
шарттарын күштеп таңуға немесе табиғи монополия субъектілерінің қызметтері
тұтынушыларды кемсітуге әкеп соғатын өзге де іс-әрекеттер жасауға;
6) егер ұсынылатын қызметтерге (өндірілетін тауарларға, жұмыстарға)
байланысты талап ету құқығын үшінші тұлғаларға беру, табиғи монополия
субъектісінің қызметтері тарифтерінің (бағаларының, алымдар ставкаларының)
көтерілуіне әкеп соғатын болса, бұл әрекетті жасауға;
7) пайдаланған қызмет көрсетулер (тауарлар, жұмыстар) көлемін жосықсыз
тұтынушылардың төлемеуіне байланысты адал тұтынушыларға қызметтер
(тауарлар, жұмыстар) ұсынудан бас тартуға;
8) қызмет көрсетулерге (тауарларға, жұмыстарға) байланысты емес
шығындарды олардың тарифтеріне (бағаларға, алымдар ставкаларына) енгізуге
тыйым салынады.
2. Осы баптың 1-тармағының 1), 2) және 3) тармақшаларында көзделген
шектеулер табиғи монополия аясына жатқызылған қызметі ол үшін негізгі болып
табылмайтын рынок субъектісіне қолданылмайды.
6-бап. Табиғи монополия субъектісінің құқықтары
Табиғи монополия субъектісінің:
1) заңдарға сәйкес тұтынушылар сақтауға міндетті техникалық талаптар
белгілеуге;
1-1) барлық тұтынушыларға ұсынылатын қызметтер (тауарлар, жұмыстар)
үшін тарифтерді (бағаларды, алымдар ставкаларын) тарифтердің (бағалардың,
алымдар ставкаларының) қолданылуы кезеңінде уәкілетті орган бекіткен
тәртіппен төмендетуге;
1-2) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
техникалық қызмет көрсетуді жүргізуге және есептеу аспаптарын тексеруді
ұйымдастыруға;
2) уәкілетті орган шешімдер қабылдаған кезде өзінің іс-әрекеті мен
құқықтық мәртебесі мәселелерін қозғайтын ұсыныстар енгізуге;
3) уәкілетті органның Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келетін
әрекетіне (әрекетсіздігіне) сотқа шағымдануға;
4) басқа субъектілердің өз іс-әрекетіне, табысына, меншігіне немесе
құқықтық мәртебесіне әсер ететін әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) уәкілетті
органға немесе сотқа шағымдануға;
5) заң белгіленген тәртіппен өзін табиғи монополиялар субъектілерінің
мемлекеттік тіркелімінен шығару туралы уәкілетті органға өтініш жасауға;
6) Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген өзге де
құқықтарының болуына хақылы.
7-бап. Табиғи монополия субъектілерінің міндеттері
Табиғи монополия субъектісі:
1) уәкілетті органның Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы
келмейтін шешімдерін орындауға;
2) ұсынылатын қызметтер (тауарлар, жұмыстар) үшін уәкілетті орган
белгіленген тарифтерді (бағаларды, алымдар ставкаларын) ескере отырып,
қызметтерді (тауарларды, жұмыстарды) тұтынушыларға жан-жақты сапалы қызмет
көрсетуді қамтамасыз етуге;
3) Қазақстан Республикасының заңдарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz