Қазақстан Републикасындағы қазіргі салық жүйесі және оның құрылуы мен қалыптасу кезеңдері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Салықтардың пайда болуы және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Салықтардың экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3.Қазақстан Республикасындағы салық түрлеріне жалпы сипаттама ... 13
2. ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1. Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен құрылуы ... ... ... ... ... 39
2.2. Қазақстандағы қазіргі кезендегі салық салу үлгісі ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3. Салық саясаты мен механизімінің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... 43 2.4 Бюджеттің кірістерін қалыптастырудағы салық механизмінің экономикалық көрсеткіштеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастырудағы салықтардың рөлі..61
3.2 Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2009 . 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Салықтардың пайда болуы және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Салықтардың экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3.Қазақстан Республикасындағы салық түрлеріне жалпы сипаттама ... 13
2. ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1. Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен құрылуы ... ... ... ... ... 39
2.2. Қазақстандағы қазіргі кезендегі салық салу үлгісі ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3. Салық саясаты мен механизімінің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... 43 2.4 Бюджеттің кірістерін қалыптастырудағы салық механизмінің экономикалық көрсеткіштеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастырудағы салықтардың рөлі..61
3.2 Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2009 . 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Зерттелген тақырыптың өзектілігі- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері, сонымен қатар кезеңдерде еңгізілген өзгерістерді талдау, бюджеттің салықтық түсімдері және фискалдық саясатты ұйымдастыру тәсілдері болып келеді. Салықтар – белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер. Ал оның экономикалық мәнісіне келетін болсақ, олар – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болған және оның өмір сүруінің негізі шикізаты болып табылады. Мемлекетті қамтамасыздандыру үшін оның азаматтарының ақшалай формада тұрақты түрде төлейтін төлемдерге заң негізінде міндеттейді. Адамзаттың даму тарихында салықтың формалары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды. Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік – экономикалық процестердегі ролі де өзгерді. Тауар – ақша қатынастар неғұрлым дамыған сайын салықтар да жақсы дамып, оларға мүмкіндігінше әсер етті.
1. Назарбаев Н.А.«Қазақстан халқының әл-аухатын көтеру – мемлекеттік саясаттын басты мақсаты» ҚР-сы халқына Президенттің Жолдауы 7 ақпан 2008ж. Вечерний Алматы.
2. 2003 жылғы 5 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Кеден кодексі;
3. 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі;
4. 2008 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Салық кодексі;
5. «Этил спирті мен алкоголь өнімінің өндірілуін және айналымын мемлекеттік реттеу туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 16 шілдедегі Заңы;
6. «Трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 5 қаңтардағы Заңы;
7. «Мұнай өнiмдерiнiң жекелеген түрлерiн өндiрудi және олардың айналымын мемлекеттiк реттеу туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 7 сәуірдегі Заңы;
8. «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13 мамырдағы Заңы;
9. «Темекi өнiмдерiнiң өндiрiлуi мен айналымын мемлекеттiк реттеу туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 12 маусымдағы Заңы;
10. «Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 4 қарашадағы Заңы;
11. «Концессиялар туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шілдедегі Заңы;
12. «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Заңы;
13. «Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі Заңы;
14. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Заңы;
15. «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы № 735 Жарлығы;
16. «Республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы есептi жасау және ұсыну ережесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 17 қыркүйектегі № 1443 Жарлығы;
17. «Мемлекеттiк және жалпы сыртқы борышты басқару жөнiндегi тұжырымдама туралы» Қазақстан Республикасының Президенті 2006 жылғы 29 желтоқсандағы № 234 Жарлығы;
18. «Мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ақ меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді мониторинг жүйесін енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 24 шілде № 998 қаулысы;
2. 2003 жылғы 5 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Кеден кодексі;
3. 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі;
4. 2008 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Салық кодексі;
5. «Этил спирті мен алкоголь өнімінің өндірілуін және айналымын мемлекеттік реттеу туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 16 шілдедегі Заңы;
6. «Трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 5 қаңтардағы Заңы;
7. «Мұнай өнiмдерiнiң жекелеген түрлерiн өндiрудi және олардың айналымын мемлекеттiк реттеу туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 7 сәуірдегі Заңы;
8. «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13 мамырдағы Заңы;
9. «Темекi өнiмдерiнiң өндiрiлуi мен айналымын мемлекеттiк реттеу туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 12 маусымдағы Заңы;
10. «Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 4 қарашадағы Заңы;
11. «Концессиялар туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шілдедегі Заңы;
12. «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Заңы;
13. «Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі Заңы;
14. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Заңы;
15. «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы № 735 Жарлығы;
16. «Республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы есептi жасау және ұсыну ережесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 17 қыркүйектегі № 1443 Жарлығы;
17. «Мемлекеттiк және жалпы сыртқы борышты басқару жөнiндегi тұжырымдама туралы» Қазақстан Республикасының Президенті 2006 жылғы 29 желтоқсандағы № 234 Жарлығы;
18. «Мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ақ меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді мониторинг жүйесін енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 24 шілде № 998 қаулысы;
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Салықтардың пайда болуы және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Салықтардың экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3.Қазақстан Республикасындағы салық түрлеріне жалпы сипаттама ... 13
2. ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1. Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен құрылуы ... ... ... ... ... 39
2.2. Қазақстандағы қазіргі кезендегі салық салу үлгісі ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3. Салық саясаты мен механизімінің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... 43
2.4 Бюджеттің кірістерін қалыптастырудағы салық механизмінің экономикалық
көрсеткіштеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастырудағы салықтардың рөлі..61
3.2 Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2009 – 2011 жылдарға
арналған стратегиялық жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
КІРІСПЕ
Зерттелген тақырыптың өзектілігі- Қазақстан
Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері,
сонымен қатар кезеңдерде еңгізілген өзгерістерді талдау, бюджеттің салықтық
түсімдері және фискалдық саясатты ұйымдастыру тәсілдері болып келеді.
Салықтар – белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын, заң бойынша
қарастырылған міндетті төлемдер. Ал оның экономикалық мәнісіне келетін
болсақ, олар – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір
бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет
өзінің функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болған және оның өмір сүруінің негізі шикізаты
болып табылады. Мемлекетті қамтамасыздандыру үшін оның азаматтарының
ақшалай формада тұрақты түрде төлейтін төлемдерге заң негізінде
міндеттейді. Адамзаттың даму тарихында салықтың формалары мен әдістері
мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге
ұшырап отырды. Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік – экономикалық
процестердегі ролі де өзгерді. Тауар – ақша қатынастар неғұрлым дамыған
сайын салықтар да жақсы дамып, оларға мүмкіндігінше әсер етті.
Жалпы айтқанда диплом жұмысының бағыты, салықтың пайда болуы
мемлекеттің пайда болуымен тығыз байланысты. Салықтың пайда болу тарихы
бұл, мысалы, алғашқы қауымдық қоғамдық құрылыс кезінде мемлекет те,
сыныптар да, салық та болған жоқ. Ақшалай салықтар тек құл иеленуші
формациясында пайда болды. Ал феодализм кезеңінде салықтың тармақталған
түрі дамыды. Капиталистік қоғам кезінде салық шағын кәсіпкерлердің
бастамасы болды. Енді социалистік кезеңге тоқталатын болсақ, онда салық –
мемлекеттік қордың қаржымен қамтамасыз ететін басты сала болған жоқ.
Жалпы адамзатқа салық деген сөз ежелгі заманнан бастап мәлім болды.
Сол кезде бұл термин алым-салық деген сөздердің түрінде қолданылады. Ол
негізінен, яғни салық мемлекетті асырау қажеттілігінің негізінен пайда
болған.
Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың
дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салық салу – бұл табысты және қайнар көздерді,
мемлекеттік құралдарды толықтыру үшін реттеуші құрал. Салық неше ғасыр бойы
өмір сүрсе, сонша экономикалық теорияда оптималды салық салу қағидасын
іздеуде. Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаларға сүйенген
кезінде Адам Смит өзінің салықтық қағидасын ұсынған еді. Олар мыналар:
а) салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуға тиіс;
ә) салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын – ала әрі нақты
белгіленуге тиіс;
б) әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиіс;
в) өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс;
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып,
бұл процесті реттеді. Сондықтан А. Смит: ... төлеушілер үшін салықтар –
құлдықтың емес, бостандықтың белгісі, - деп жазды.
Салықтардың мәні олардың функцияларынан көрінеді.
Салықтың мемлекеттік бюджетке түсуін қамтамассыз ететін фискальдық
функциясы ежелден оның бірінші қызметі болып табылады. Тауар – ақша
қатынастары, өндіріс дамыған сайын бұл функция мемлекетке қаражаттың көп
түсуін қамтамассыз етеді.
Салықтардың қайта бөлу функциясы шаруашылық жүргізуші түрлі
субъектілер табысының бір бөлігін мемлекеттің пайдасына қайта бөлуден
көрінеді. Бұл қызметтің ауқымы жалпы ұлттық табыстағы салықтар үлесімен
анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттену дәрежесін көрсетеді.
Салықтардың үшінші – реттеушілік функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметі кеңейгенде басталады. Ол қабылданған бағдарламаларға сәйкес халық
шаруашылығының дамуына мақсатты түрде ықпал етеді. Сонымен салық формалары
таңдалып, оның ставкаларының алыну әдістері, жеңілділіктері пайдаланылады.
Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен пропорцияларына,
қорлану мен тұтынудың көлеміне әсер етеді; оларды ғылыми – техникалық
прогресті көтермелеу де қодану тиімді. Салық реттеуіштерін басқа
экономикалық тұтқалармен ұштастырып қолданғанда, мейлінше пәрменді және
қажетті нәтиже шығуын қамтамассыз етеді.
Мемлекет салық саясатын – салықтар саласындағы іс – шаралар жүйесін
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңіндегі
әлеуметтік – экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай
жүргізеді.
Салық – бұл негізгі мемлекетті қаржымен қамтамасыз ететіндіктен
болар, оны оқып білу, түсіну өте күрделі де және қызықты да болады.
Салықтың негізгі ұсынысы ол міндетті төлемдер. Бұл төлемдер мемлекет
билігінің орталық және жергілікті ұйымдар арқылы жеке және заңды
тұлғалардан алынады және сонымен бірге бюджетке келіп түсетін әр түрлі
төлемдерді жатқызады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдеріне тән ерекшелік – олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланылады. Салықтардың мемлекет, басқа
өкімет органдары белгілейтін сан алуан мақсатқа арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға
аударылатын жарналар мен аударымдар жатады.
Бүгінгі күнде салық қаржы қорлардың және табыстың қайта бөлінуінің
негізгі құралы болып табылады. Осы арқылы мемлекеттік ұйымдар
кәсіпорындарды, бағдарламаларды, экономиканың түрлі салаларын және
секторларын ақшалай қамтамасыз етеді. Басқа сөзбен айтқанда салық арқылы
мемлекет қолында ақша болып тұрады. Ол арқылы мемлекет елдің әлеуметтік,
экономикалық және ғылыми-техникалық прогресс пен оның салаларының
проблемаларын шешеді.
Қазіргі нарықтық экономикада салық біздің мемлекеттік бюджетіміздің
70-90 пайызын құрап отыр. Біздің республикамыздың салық жүйесінің
қалыптасуың, оның болашақтағы перспективасы мен оны жетілдіру жолдарын осы
дипломдық жұмысты жазу барысында талқылаймын.
Нарық қатынастары түзілуі жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты – халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін орталықтандырылған
қоғамдық тұтыну қорлары арқылы қалыптастыру принциптерінен бас тарту. Бұл
халықтың еңбекке қабілетті бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін
арттыруға экономикалық мүдделігін арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік
береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін
әлеуметтік қорғау қамтамассыз етіледі.
Сонымен осы дипломдық жұмыстағы негізгі мақсат салықтардың
мәнін, даму тарихын ашумен қатар Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
қалыптасуы, оны жетілдіру жолдары және салық жүйесіндегі заңдылықтар мен
тәртіптер т.б туралы мәліметтер мен теорияларды толықтай және жүйелі түрде
беру. Жалпы диплом жұмысы үш тараудан және бірнеше бөлімдерден тұрады:
Бірінші тарауда жалпы салықтардың пайда болуы, салық жүйесінің
даму тарихы, салықтардың экономикалық мәні, сонымен бірге, Қазақстан
Республикасындағы салық түрлері туралы толықтай мағлұмат берілген, сонымен
қатар Республикамыздағы әрбір берілген салық түрлеріне салықтардың елдегі
қолданылуы және мәні туралы қысқаша түсініктемелер берілген.
Екінші тарауда негізгі бөлім болғандықтан Республикамыздың салық
жүйесінің құрылуы мен қалыптасуы, елдегі салық салудың үлгісі, салық
саясаты мен салық механизмі және олардың арасындағы өзара байланыс, салық
жүйесін жетілдіру жолдары, Отанымыздың салық жүйесіндегі заңдылықтары мен
тәртіптер толық әрі нақты мағлұмат береді.
Үшінші тарауда қорытынды бөлім болып табылады, сондықтан мұнда
Қазақстан Республикасының салық жүйесін қазіргі заманға сай жаңа
заңдылықтар, тәртіптер қолдана отырып одан әрі қалай жетілдіру керектігі
және осы бағытта қолданылатын жолдар ережесі келтірілген.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ.
1.1 Салықтардың пайда болуы және даму тарихы.
Салықтар дегеніміз – мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы
экономикалық қатынастардың қажетті үзбесі. Мемлекеттік құрылымның дамуы мен
өзгеруі әрқашан салық жүйесінің өзгеруімен байланысты. Қазіргі өркениетті
қоғамда салықтар мемлекеттің негізгі кіріс көзі болып табылады. Бұл
функциядан басқа мемлекет салық механизмін қоғамдық өндіріске, оның
динамикасы мен құрылымына, ғылыми-техникалық прогресске экономикалық ықпал
етуші құрал ретінде пайдаланады.
Салықтардың сонау ерте кезден бастап пайда болуы алғашқы қоғамдық
қажеттіліктермен тікелей байланысты.
Салықтарды жинау әдістері мен нысандарының дамуында негізгі үш ірі
кезеңді атап айтуға болады. Алғашқы кезеңде, ежелгі әлемнен бастап орта
ғасырлардың басына дейін мемлекетте салық жинайтын және оны анықтайтын
қаржылық аппараты болмаған. Ол тек алғысы келетін қаражаттардың жалпы
соммасын анықтаған. Ал салықтарды жинауды қалаға немесе қауымға тапсырылды.
Екінші кезеңде (XVI-XIX ғғ. басы ) елде бірнеше мемлекеттік мекемелер
пайда бола бастады. Соның ішінде қаржылық.. Сол кезде мемлекет функцияның
бір бөлігін өзіне алады: салық салудың квотасын орнатады, салықтарды жинау
процесін бақылайды. Осы кезде салықтарды өтеп алушылардың атқаратын қызметі
зор болды.
Үшінші кезең, осы заманғы кезең – салықтарды жинау және оларды
орнатудың барлық функцияларын мемлекет өз қолына алған. Аймақтық билік
органдары, жергілікті қауымдар мемлекеттің көмекші ролін атқарады.
Мемлекеттік мекеменің бастапқы даму сатысында салық салу ретінде
құрбандыққа шалу саналған. Әрине бұл процесс ерікті бастауда болған жоқ.
Құрбандық шалу әрине заңсыз болды және төлемдерді немесе алымдарды күштеу
арқылы жиналды. Жиналымдардың пайыздық ставкасы анық болған. Моисейдің
Пятикнижінде былай жазылған: жердегі ағаш жемістерінен барлық десятина
құдайға ғана тән.
Осыдан, салықтың алғашқы ставкасы барлық алынған табыстардың 10
пайызын құрайды. Мемлекеттің дамуымен байланысты светская десятина пайда
болды. Бұл десятина шіркеу десятинасымен бірге алынды. Бұл тәжірибе
көптеген ғасырлар бойы әр түрлі елдерде өмір сүрді, атап айтқанда Ежелгі
Мысырдан бастап орта ғасыр Еуропасына дейін. Ежелгі уақытта Мысырда жер
салығы алынған. Ол салық өте дәл болған. Мысырда Страбонның билік еткен су
деңгейін бақылайтын болашақ салықты есептеудің негізінде жатқан 2 нилометр
болған.
Ежелгі Грецияда б.э.д. VII – IV ғғ. ақсүйектердің уәкілеттері
мемлекеттің негізін құра отырып, табыстың 110 немесе 120 бөлігін құрайтын
салықты енгізді. Сонымен бірге қақпа алдында алым түріндегі акциздер болды.
Осының арқасында жалдамалы армияны ұстауға, мемлекеттің, қаланың
айналасындағы бекіністерді құруға, шіркеулерді, қоғамдық ғимараттарды,
жолдарды, су құбырларын салуға және кедейлерге ақша мен азық-түлікті беру
және басқа да қоғамдық мақсаттар үшін қаражаттарды жұмсауға және
шоғырландыруға мүмкіндік туғызды.
Осымен бірге ежелгі заманда салық салуға қарсы әрекеттер болды.
Мысалы, Афиныда ерікті адам салық төлеумеуі тиіс деп саналған. Кейбір
адамдар үшін жеке салықтар құлшылықтың белгісі түрінде болған. Кейбір
адамдар мүліктік салықтарды жақтыртпаған.
Қазіргі кездегі мемлкеттер өзінің бастауын Ежелгі Римнен алады. Сол
жердегі салық жүйесінің дамуын қарастырайық. Алғашқыда бүкіл мемлекет Рим
қаласынан және оған жақын жерлерден тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар
болмаған. Қала мен мемлекетті басқару шығындары минималды болған. Өйткені,
сайланған магистраттар өздерінің қызметтерін төлеусіз (ақысыз) істеген.
Тіпті кейде олар өздерінің қаражаттарын салған. Шығындардың басты бөлігін
қоғамдық ғимараттарды салу құраған. Көбінесе бұл шығындарды қоғамдық
жерлерді жалға беруден түскен ақшалар арқылы жапқан. Бірақ соғыс уақытында
Рим азаматтарынан молшылықтарына байланысты салық алынып отырған.
Салық сомасын әрбір 5 жыл сайын сайланатын цензар-шенеуліктер анықтап
отырған. Римнің азаматтары цензорларға өздерінің мүліктік жағдайы туралы
және отбасы жағдайы туралы акт берген. Осыдан табыс туралы декларацияның
негізі сол кезден бастап жасала бастағанын көруге болады.
Б.э.д. IV-III ғғ. Рим мемлекеті дамып, жаңа отар қалалар жаулап алына
берді. Салық жүйесінде де өзгерістер болды. [ 38, б. 45]
Отарларда жергілікті салықтар енгізілді. Римдегідей, олардың мөлшері
азаматтардың жағдайына байланысты болды. Салықтардың белгілі бір сомасы
әрбір 5 жыл сайын өзгеріп отырған. Римнен тыс тұратын римдік азаматтар
мемлекеттің салықпен қатар, жергілікті салықтарды да төледі.
Егер римдіктер соғысты жеңіп алса, онда салық мөлшері төмендеген, ал
кейде мемлекеттік салықтар мүлдем алынбаған. Ал Римнен тыс жерде өмір
сүретіндерден коммуналды салықтар алынып отырған.
Осылайша құрамына провинциялар енген Рим империяға айнала бастады.
Провинцияның тұрғындары империяның бағыныштылары болған, бірақ азаматтық
құқықтармен пайдаланбаған. Олар салық төлеуге міндетті болған, осының
арқасында олардың қандай тәуелді жағдайда болғанын көруге болады.
Провинцияларда тікелей және жанама мемлекеттік салықтар жиналды. Көбінесе
ол саудамен байланысты алымдар түрінде болды. Бұл кезде бірыңғай салық
жүйесі болмаған. Жекелеген мемлекеттер мен қауымдардан салықтар әр түрлі
алынған. Римдіктерге қарсы болған жерлер мен қалаларды жаулап алғаннан
кейін оларға өте жоғары салық салынған. Сонымен бірге, римдік әкімшілік сол
жерде қалыптасқан салық жүйесін қолданған. Тек түсетін қаражаттардың бағыты
мен пайдалануы өзгерген. Мысалы, Сицилия 227 ж. Римнің провинциясына
айналды. Жалпы алғанда провинцияның қазынасына бұрыңғы билеушілеріне
қарағанда салықты аз төледі. Бірақ олар жергілікті әкімшілікті ұстау үшін,
қоғамдық ғимараттарды, жолдарды, т.б. салу үшін шығындар шекті. Мұндай
римдік провинцияларда, Испания мен Македония сияқты, негізгі табыс көздері
кен жерлерден ондық салықтар болды.
Ұзақ уақыт бойы римдік провинцияларда салықтарды орнататын және
жинайтын мемлекеттік қаржылық органдар болмады. Римдік әкімшілік өтеп
алушылардың көмегіне көбіне жүгінген. Римдік әкімшіліктер олардың қызметін
қажетті деңгейде бақылайды. Осының салдарынан коррупциямен өз орнын өзінің
қамы үшін пайдаланатын адамдар пайда бола бастады.
Қаржы шаруашылығын және соның ішінде салық саясатын түрлендіруді
бастаған Гай Юлий Цезарь. Ол тікелей салықтар бойынша өтеп алуды жойып,
өтеп алуды тек қана жанама салықтарға ғана қалдырған. Әрбір қауымға белгілі
бір сомма белгіленген болатын. Ол соманы жинау мен бөлу қауымның өзіне
жүктелген. Мемлекет салықтарды тікелей ешқандай делдалсыз алғандықтан оны,
яғни салықтарды төмендетті. Көптеген қалалар салық жеңілдіктерін алды, ал
кейбіреулері Цезарьға қарсы шыққандары үшін олардан алынатын салықтар дереу
жоғарылаған.
Осы қызметті ары қарай император Августин Октавиан жалғастырды. Барлық
провинцияларда салық салуды бақылайтын қаржылық мекемелер пайда бола
бастады. Өтеп алушылықтардың саны қысқарды, тіпті олардың қызметі бар жерде
олар қатаң мемлекеттің бақылауында болды. Салықты әділ бөлу үшін
провинциялардың салықтық бағасы тексерілді. Бұл үшін әрбір қауымның оның
жерімен қоса өлшенді, жер иелері туралы мәліметтер беретін әрбір қала
бойынша кадастрлар жасалды.Азаматтардың мүліктік жағдайы туралы санақтар
жүргізіліп отырған. Ол санақтарды қаржылық мекемелердің басқарушы
прокурорлармен бірге провинциялардың басшылары басқарып отырған. Әрбір
тұрғын белгіленген күні қауымның басшыларына өзінің дикларациясын ұсынуы
керек болған.
Салықтық құжаттар қаржылық органдарда сақталған және кезекті мүліктік
жағдай туралы санақ үшін негіз болған.
Жер иесі бәрін өзі бағалауы тиіс. Цензді жүргізуді бақылайтын шенеулік
шаруашылықтың өнімділігі төмендеген жағдайда салықты төмендетуге құқылы
болды.
Римдік провинциялардағы негізгі табыс көзі жер салығы болды. Оның
орташа ставкасы жер учаскесінен түсетін табыстың 110 бөлігін құрады.
Сонымен бірге ерекше түрдегі салық салуда қолданылды. Мысалы, жеміс
ағаштарының санына байланысты салық, т.с.с.
Басқа да мүліктерге салық салынды: жылжымайтын дүние-мүлікке, тірі
инвентарға, құндылықтарға.
Б.э. 6 ж. император Август мұраға 5 % мөлшерінде салық енгізді. Бұл
салық тек қана Римнің азаматтары төледі, ал провинцияларда бұл салықтың
түрі алынбаған. Алынған қаражаттар маманданған әскерлерді зейнеткерлік
қамсыздандыруға бағытталған. Әскердің жақын туысқандары бұл салықтан
босатылған.
Рим империясында тікелей салықтардан басқа жанама салықтарда болды.
Соның ішінде: айналымнан салық немесе ішкі тұтыну үшін акциздер 1 %
ставкасы бойынша, құлдарды сату айналымынан салықтар 4 % ставкасы бойынша,
құлдарды олардың нарықтық бағасынан 5 % ставкасы бойынша босату, тұзға
акциз, т.б. Август барлық провинцияларға әкелетін және сатуға шығарылатын
товарлар үшін жаңа кедендік баж енгізді. Баждардың мөлшері
дифференциалданды. Оның орташа ставкасы 5 пайызды құрады.
Диоклетиан императоры тұсында кәсіпкерлік салық тағайындалды.
Мемлекеттік қаржылық органдар азаматтардан салық жинамады. Онымен
қауым айналысты. Ал салықтардың уақытында түсуін және қауымдардың салықтың
түсімдерін анықтауды және баға беруді мемлекет өз қолында ұстаған.
Рим империясында салықтар тек фискалдық қызметті ғана емес, сонымен
бірге шаруашылықтың дамуының қосымша ынталандырушы рөлін атқарды. Салықтар
ақша түрінде төленді. Осыдан, тұрғындар сатуға артық өнім шығаруға мәжбүр
болды. Осының бәрі, товар-ақша қатынасының әрі қарай дамуына ықпал етті.
Ежелгі Римнің шаруашылық дәстүрлері Византия мәдениетіне қарай
ақырындап көше бастады. Византиялық дәуірдің басында VII ғ. дейін 21
тікелей салықтардың түрлері болған. Соның ішінде: жер салығы, армияны
жарақтау үшін салық, аттарды сатып алу үшін салық, товарларды сату үшін
баждар (оның ставкасы әдетте 10-12,5 %) мемлекеттік акт беру үшін баж және
т.б. Егер ғимаратты салғанда арнайы көрсетілген өлшемнен асып кеткен
жағдайда, онда бұл кезде айып пұл салынатын. Арнайы салықтарды сенаторлар
және жұмыс бабымен көтерілген шенеуліктер, әскерлер төлеген. Византияда ең
кең етек жайған салықтардың бірі төтенше салықтар, яғни әскери контингентті
ұстау үшін, флотты салу үшін салықтарды жинаған.
Бірақ салықтардың көптігі Византия империясының қаржылық дамуына
әкелмеді. Керісінше, салық ауыртпалығының нәтижесінде салық базасының
қысқаруына, ал кейін мемлекеттің әлсіздеуіне әкеліп соққан қаржылық
дағдарысқа әкелді.
Ресейлік салықтар: Ежелгі орыс мемлекетінен бастап орта ғасырға дейін,
I-ші Петрдің реформасы. Ежелгі орыс мемлекетінің бірігуі IX ғасырдың
аяғынан басталды. Князь Олег билік астындағы тайпаларға алым-салық
орнатқан. Осылайша екі жақты салық салуды орнатып, ақырында тұрғындар
бұл салықты төлей алмауының нәтижесінде князь Олегті өлтірді.
Жанама салық салу сауда және соттық баға түрінде болған. Мысалы, мыт
бажы тау арқылы товарларды өткізгені үшін; тасымал юажы өзен арқылы
өткізгені үшін; гостиная бажы – сарайларды иелену құқығы үшін; сауда
бажы – рыноктарды жасау құқығын иелену үшін алынған.
Соттық вира бажы біреуді өлтіргені үшін алынған; сату - басқа да
қылмыс жасағаны үшін айып пұл.
Василий Дмитриевич князы тұсында шығу салығын бастапқыда 5000 сом,
содан кейін 7000 сом төледі. Сол кезде ішкі кірістердің негізгі көзі баждар
болды. Соның ішіндегі ең негізгі қайнар көзі, бұл сауда алымдары болды. Осы
шығу салығын төлеуді 1480 ж. Иван III тоқтатты. Осыдан кейін Русьтің
қаржылық жүйесі құрыла бастады.
Жанама салықтар бажбен төлеп алу жүйесі бойынша жиналды, соның
ішіндегі ең бастылары кедендік болды. Иван Грозный (1530-1584 жж.)
салықтарды жинау арқылы мемлекеттің кірісін біршама жақсартты.
Осы кездегі негізгі жанама салық бұл саудалық баждар, яғни товарларды
сатқанда немесе товарлардың жылжуы, сақтауына салынатын салық. Патшалық
қазынаға моншалардан, ішімдік сатудан түскен ақшалар түсіп отырған.
Ресейдегі ірі мемлекеттік ауқымдағы өзгерістер, экономика сферасын
қамтыған, соның ішінде қаржыдағы өзгерістер. Ұлы Петрдің (1672-1725 жж.)
есімімен байланысты. Петр өндірістік күшті көтеруге бар күшін салған.
Ұлттық шаруашылыққа жаңа кәсіпкерлік түрлері ене бастады. Барлық шаруашылық
салаларында өндірістің жаңа құралдарын енгізеді, тау-кен өндірісі дами
бастады.
Шет ел тәжірибелерін қолдана отырып, кедендік баждарға және тағы
басқаға өзгерістер енгізді. Заводтар мен фабрикалардың қызметін мемлекеттік
қызмет органдарымен теңдей қойылған. Петр Балтика мен Каспий теңіздерін
біріктіруді ойлады.
Сонымен бірге Петр I салық салудың әділетті жақтарын енгізді. Кейбір
салықтардың ауыртпалығы қысқарды, Петр қаржыны басқаруды қайта
ұйымдастырды. Көптеген бұйрықтардың орнына Камерколлегия мен Штате-контр-
коллегия құрылды. [34, б.67]
Осылайша Петр I арқасында мемлекеттің кірісі жылдан жылға өсті. 1710
ж. 3 134 000 сом; 1722 ж. – 7 859 833 сом; 1725 ж.- 10 186 707 сомды
құраған. Петр I билік етуінің екінші кезеңінде Ресей мемлекеті үлкен
шығындарға қарамастан, өзіндік қаражаттарды ғана қолданып, ешбір елге қарыз
болған жоқ.
1.2. Салықтардың экономикалық мәні және мазмұны
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы ақшалай төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей байланысты.
Салықтардың мынандай негізгі қызметтері бар:
1. фискалдық
2. реттеуші
3. қайта бөлу
Салықтың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылысында салықтың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың
іске асуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын
негізгі қаржылық көздер – салықтар. Ел экономикасы дамып, мемлекеттік
бюджеттің кіріс көзі ұлғайған сайын, салықтық түсімдердің де өсіп отырғаны
байқалады. Себебі, салықтың экономикалық табиғаты өндіріске байланысты.
Өндіріс бар жерде табыс бар, одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық
өндірістің дамуына барынша өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын
арттыруға жағдай жасалуы қажет.
Салықтардың екінші маңызды қызметі, ол реттеушілік. Бұл функция
мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Ол
ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал
етеді.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Бұл орайда
салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің
өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер
қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну
көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы шаруашылық жүргізуші субъектілер табысының бір
бөлігін мемлкеттің пайдасына қайта бөлуден көрінеді. Бұл қызметтің ауқымы
жалпы ұлттық табыстағы салықтар үлесімен анықталады; ол үлттық табыстың
мемлекеттену дәрежесін көрсетеді.
Жоғарыда айтылған функциялардан басқа қосымша функция бұл
бақылаушылық қызметі. Бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстардың қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықты бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
Осы салық қызметтерін қолдана отырып мемлекет өзіне лайықты салық
жүйесін анықтайды. Сонымен бірге оның қызметтерінің механизмін құрып, салық
жөнінде әр түрлі қалыптасқан экономикалық саясатқа байланысты қоғамның
әлеуметтік жағдайларына сүйене отырып шаралар өткізеді. Қызметтерін қолдана
отырып мемлекет өзіне лайықты салық жүйесін анықтайды. Сонымен бірге оның
қызметтерінің механизмін құрып, салық жөнінде әр түрлі қалыптасқан
экономикалық саясатқа байланысты қоғамның әлеуметтік жағдайларына сүйене
отырып шаралар өткізеді.
Нарықтық экономикадағы салық саясатының басты бағыты, бұл мемлекет пен
салық төлеушілердің арасындағы жаңа тиімді қарым-қатынас орнату үшін салық
түрлерінің анықталуы қажет. Осының нәтижесінде салық жүйесі арқылы
өнеркәсіптер дамиды және қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерін сенімді
қамтамасыз ете алады. [ 33, б. 78]
Нарықтық экономикадағы салық жүйесі және оның қызметі қазіргі кездегі
дүниежүзі тәжірибесінде жалпы қолданылатын көптеген салық белгілеріне
тәуелді болуы қажет.
1.3. Қазақстан Республикасындағы салық түрлеріне жалпы сипаттама.
Қосылған құн салығы бұл – жанама салықтардың бірі болып табылады,
ол міндетті түрде кіріс алушымен және баға тауарымен бірге (жұмысты, қызмет
көрсетулерді) оны жоғарылатады.
Қосылған құн салығы - ол бюджетке төленетін міндетті төлем болып
табылады. Ол соммамен салық өзгерісі анықталады, есептелген өнімді
өткізуден, жұмысты немесе қызмет көрсетулерді және салық соммасын сатып
алынған тауарларын төлеу, істелінген жұмыстар мен істелінген қызмет
көрсетулерді көрсету де қосылған құн салығының бір қызметі болып табылады.
Қосылған құн салығын пайдаланудың тиімділігі - шетел тәжірибесімен
дәлелденген, себебі осы салық (мемлекеттік қызықтыруларды есептелмегенде)
либералдық бағамен сәйкес келгенде – бағадан жоғары, ал салық соммасы
үлкенірек (өзгеріс ставкасынан) болады.
Қосылған құн салығы – ең бірінші Францияда пайда болған, содан соң
Европаға таратылды. Ол заң бойынша Европалық салық деп аталған, ең
маңызды кезеңі Европалық қатынасқа кіруі, оның енгізілуі болып
есептелінеді. Қазіргі кезде қосылған құн салығы қырықтан астам елдерде
қолданылады. Осы салықтың төлеу мазмұны басқа көптеген елдерде бірдей болып
келеді. Айырмашылығы тек қана, сомма қосылған құн салығы әдісінің
анықтауында ғана қорытындылады, ал өзгерістер – ставка мен жеңілдіктерде
болады. Берілген салықтың негізгі кіріспесінің бағытына келсек, онда ең
бірінші өндірістегі кризисті тоқтату керек, ол үшін нарықта әлсіз
өндірушілерді ығыстыру қажет.
Экономиканың тұрақты болмауы жағдайында, қосылған құн салығын
заңсыз қолдану тек қана тұтынушыларға ғана емес сонымен қатар экономикаға
да кері әсерін тигізіп тұрады, сонымен бірге өндірушілерге де кері әсерін
тигізеді. Қосылған құн салығының кемшілігі ғана емес, сонымен бірге
артықшылықтары да бар, оны 1 кестеде көруімізге болады:
Кесте 1- Қосылған құн салығының артықшылығы мен кемшіліктерін
салыстыру.*
№ Артықшылықтары Кемшіліктері
1 2 3
1 Салықтың түсуі бағаның өсуімен қосылған құн салығының жоғары
тікелей байланысты, ставканың ставкасы, халықтың сатып алу
өзгермеуіне қарамағанда, қабілетін төмендетеді, және сату
инфляция процесінің эффектілік нарығында өндірушілер тауарды тез
кедергінің бюджет әдісінің сатады, ал сатып алушыларға шек
тоқтатылуы қойылады.
2 қосылған құн салығын мемлекетте Анықталған әдісте регрессиялық
тұтыну сұранысты дифференциялық жанама салық болады, себебі ол
ставка арқылы береді. тұтынушыға жақын болады.
3 Фискалдық функциясын атқарады, қосылған құн салығын төлеген
мемлекет пен бағаның кезде, тауарды өткізу шикізат пен
либерализациясы және инфляцияны материал алу жағдайында қосылған
қоспағанда. құн салығы сәйкес келмесе, сатып
алушымен тауарды сату өнімі.
4 Мемлекеттік экономиканы реттеу Есептелген салық әдісінің
құралының бірі. қолданылуын, алаңдатуын мәжбүр
етеді, өзінің айналым құралдарын
төлейді.
5 қосылған құн салығын бейбітшілікқосылған құн салығының үлкейтілген
практикада тек қана бір деңгейдеставкалары өзін-өзі қаржыландыру
ғана емес, өзгерісте де болады,процесін қамтамасыз етпейді.
сонымен бірге сандар да, Бағаның өсуін жылдамдатады.
төмендеген ставкалар сатуға,
үлкейтілген құралдар сән –
салтанатқа арналады.
6 Бейбітшілік практикада саясаттыңДұрыс емес реттеу қолданғанның
элементі, өндірісті мүмкіншілігі, және ішіндегі
тұрақтандыру, күйзеліс өндірістімазмұндылығының негативі,
жаңа өндіру, мақсатпен кәсіпорын қызметінде елестетеді,
жылдамдататын және тығыздығын әсіресе өндіріс жағдайында.
әлсіз нарық өндірушілерден.
*Мезгідік баспа журнал Қаржы- қаражат №1 2007 ж.
Қосылған құн салығының толық мінездемесі - оның әмбебаптылығы. Себебі ол
тауар мен қызмет көрсетуді толық қамтиды. 2005 жылдың басынан бастап,
қосылған құн салығының екі түрлі ставкасы қолданысқа енгізілді 0%-15%, ал
2009 жылдан бастап пайыздық ставкалар төмендеп өзгерді 0%-12%. Алғашқы
жылдарға қарағанда ставканың төмендегенін байқауға болады. Қазақстан
Республикасында қосылған құн салығын төлеудің екі объектісі бар, олар:
- тауарды реализациялау (жұмыс, қызмет көрсету)
- тауарды импорттау
Қосылған құн салығы бірінші жағдайда салық органында алынады,
қосылған құн салығы импортталатын тауарларды жинайтын кеден органы болып
табылады, қосылған құн салығы алымының механизмде, екі жағдайлы өзгерістер
болады.
Қосылған құн туралы айтсақ, ол құнның жоғарылуын көрсетеді,
қосылған өндіріс процесінде және тауардың айналымында сонымен қатар қызмет
көрсетуде болады.
Барлық кезде қосылған құн салығын төлеуші, өндірістің және
айналымның әрбір қатысушы болып табылады. Ол мынаны білдіреді, өндіруші
немесе сатушы, өзінің өнімін шығару немесе сатуындағы қызықтыруында,
сонымен бірге айналымды жылдамдату және салықты төлеген үшін ақшаны
қайтару. Қосылған құн салығын міндетті түрде тұтынушы төлейді.
Қосылған құн салығы заң шығарушы біздің республикамызда халықаралық
ережелеріне жақындасқан, және унифицияланған. Шетел және Қазақстандық
тәжірибелер бойынша қосылған құн салығының анықталынған әдістері: қосылған
құн салығын анықтау үшін, бюджетке төлем төлеудің әлемдік тәжірибесінде
таралған екі әдісі бойынша алынады;
1) біріншісі, тікелей (бухгалтерлік) әдіс, ол қосылған құн салығын
қортындылайды, бұл келесі формула бойынша:
Қ Қ С = С + Қ Қ, (1)
Мұндағы: С – салық ставкасы
Қ Қ – қосылған құн
2) екінші әдіс ол, жанама (сынақ), ол шот – фактура арқылы
анықталады, келесі формула бойынша:
Қ Қ С = С Б – С Қ, (2)
Мұнда:С – салық ставкасы
Б – баға (өнімді өткізуден)
Қ – тауардың тұтыну құны
1995 жылы шілдеде Қазақстанда қосылған құн салығын төлеудің мына
нысаны қолданылды, ол міндетті түрде кәсіпорынның кірісімен байланысты
болды. Осы жағдайда салықтың соммасы, алынған ресурстарды төлегені үшін,
өзіндік құны есептелінген, содан соң салық жинауы болды. Осыдан қосылған
құн салығын алудың кумулятивтік мінезі алынады. Салық салудың мамандары
былай деп есептейді: қосылған құн салығында берілген есептесу әдісі бойынша
салыққа кіріс форма түрінде көрсетілді. Қазақстандағы қосылған құн салығы
қазақстандық тауарларына деген бәйсекелестікті төмендетті, инвестициялардың
елге жіберілуін ұстап тұр.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын
есептеуде басқа әдіс қолданылады, сынақ әдіске негізделген (халықаралық
тәжірибеде – несие салықтық әдісі). Салықтың мақсаты оның бюджетке төлеу
принципінде, барлық есептелінген салық соммасын емес өнімді өткізуден,
өзгеріс тек қана салықтың кіріс пен шығыстардың көлемінде. Басқа
сөзбен айтқанда, салықты алып тастау әдісте құрылады, тауарды алғаннан
кейін төленетіндігі, қосылған құн салығының кірісін айтқанда есептелінген
соммадан, өнімді сатудан, ал шығысы салықтан.
Маңызды мағынаны Салық кодексінің кіріспесіндегі тіркеу
табылдырығында қосылған құн салығының келісімді есеп төлеушілері
кәсіпкерлерді шығарғанда кімде жылдық айналым өнімді өткізуден минимумы –
15 000 жетіспесе осы өлшем салықтардың әкімшілік жеңілдіктерге бағытталған
және шот - фактуралардың таза жолында болуы 208 - 210 баптарында Салық
Кодексінің қосылған құн салығын орнату және есептен алу туралы ережесінде
берілген тәртіппен толық бейнелінген. Осы жағдайда салық органында
тіркелген салық төлеушілер 2005ж.1қаңтарынан осы жылдың 1 ақпанына дейін
қосылған құн салығының есепке енгізілуі туралы мәлімдемені беруге тиіс.
Әлемдік тәжірибедегі нәтижеге келгенде, Салық Кодексінде өнімді
өткізу орны, тауарлар ( жұмыс, қызмет көрсетулер) туралы анықтамасы
берілген, салық салу тәртібін өзгертуінің кіріспесі жұмыс пен қызмет
көрсеуге бағытталған. Бұл жағдай 2002 жылдың 1 қаңтарында жұмыс пен қызмет
көрсетуді көрсетеді, өнімді өткізу орны Қазақстан Республикасы емес болса,
қосылған құн салығын салу Қазақстан Республикасы болмайды. Бірақ, қосылған
құн салығын төлеу туралы ереже резиденттелмеген жағдайда, одан жұмыс пен
қызмет көрсетулердің алынуы сақталынады. Ең нақтылы тәртіп қосылған құн
салығының резиденттелмеген төленуі. [36, б.123]
Сонымен басқа Қазақстан Республикасы заң шығару салықтарында, есепке
енгізу нұсқауының қалпында есептік тәртіп және қосылған құн салығын
төлеу туралы салық салу айналымы құралының тәртіптік өлшемін анықтау,
сонда бейнеленілген ерекшеліктер әр түрлі салаларында көрсетілген
(тасымалдау, құрылыс, туризм ).
Қосылған құн салығы бойынша есепке қою. Қосылған құн салығы бойынша есепке
қойылатын талаптар кез келген (он екі айдан аспайтын) кезеңнің қорытындысы
бойынша тауарларды өткізу бойынша айналымның мөлшері өткізу бойынша ең
төменгі айналымнан асатын болса, тұлға осы кезең аяқталған күннен бастап он
бес күнтізбелік күннен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша есепке қою
туралы салық органына өтініш беруге міндетті.
Өткізу бойынша айналымды анықтау кезінде, салықтан босатылатын
өткізу бойынша айналым, сондай-ақ жеке тұлғаның жеке мүлкін өткізу бойынша
айналым, егер ондай мүлік кәсіпкерлік қызмет мақсатында пайдаланылмаса,
есепке алынбайды.
Шаруа (фермер) қожалығына арналған арнаулы салық режимінде
бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын салық төлеуші, өткізу бойынша
айналым мөлшерін анықтау кезінде осы арнаулы салық режиміне кіретін
қызметті жүзеге асырудан түскен өткізу бойынша айналымды есепке алмауына
болады. Заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері болған жағдайда, өткізу
бойынша айналым көлемі осы тұлғаның барлық құрылымдық бөлімшелерінің
өткізу бойынша айналымдары ескеріле отырып айқындалады.
Өткізу бойынша айналымның ең төмен деңгейі, көрсетілген кезеңнің
соңғы айына белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 10000 еселенген шамасын
құрайды.
Қосылған құн салығы бойынша есепке қойылуға жатпайтын, бірақ
қосылған құн салығын салуға жататын тауарларды өткізуді жүзеге асыратын
немесе жүзеге асыруды жоспарлаған тұлға қосылған құн салығы бойынша есепке
қою туралы өтінішті салық органына ерікті түрде бере алады.
Тұлға қосылған құн салығы бойынша ол есепке қою туралы өтініш
беруге міндетті болатын немесе ерікті түрде өтініш берген айдан кейінгі
айдың алғашқы күнінен бастап қосылған құн салығын төлеушіге айналады.
Тұлға мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін он жұмыс күнінен
кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы салық органына
өтініш берген жағдайда, мұндай тұлға салық органы оған қосылған құн салығы
бойынша есепке қою туралы куәлік берген күннен бастап қосылған құн салығын
төлеушіге айналады.
Уәкілетті мемлекеттік орган қосылған құн салығын төлеушінің өтініші
бойынша оның құрылымдық бөлімшелерін қосылған құн салығын дербес төлеушілер
ретінде қарастыра алады.
Қосылған құн салығын дербес төлеушілер деп танылған қосылған құн
салығын төлеуші құрылымдық бөлімшелердің орналасқан жері бойынша салық
органдарына қосылған құн салығы бойынша оларды есепке қою туралы өтініш
беруге міндетті.
Тұлғаны қосылған құн салығы бойынша есепке қойған кезде, оның
есепке қойылған күніндегі тауарлар қалдығы бойынша қосылған құн салығы
сомасын есепке жатқызуға құқығы бар.
Салық органы көзделген жағдайлар анықталған кезде, тұлғаның
өтінішінсіз, оны қосылған құн салығы бойынша есепке қоюға құқылы. Қосылған
құн салығы бойынша есепке қою туралы куәлік қосылған құн салығы бойынша
есепке қойған кезде салық органы тұлғаға оның қосылған құн салығын төлеуші
ретінде есепке қойылғаны туралы куәлік беруге міндетті, онда:
1) тұлғаның атауы және оның деректемелері;
2) салық төлеушіге берілетін салық төлеушінің тіркеу нөмірі;
3) қосылған құн салығын төлеуші болған күн көрсетіледі.
Қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы куәліктің бланкісі
қатаң есеп беру бланкісі болып табылады және салық төлеушіге ақша төлетпей
беріледі.
Қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы куәліктің нысаны мен
оны беру тәртібін уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
Қосылған құн салығы бойынша есепке қойылғаны жөніндегі куәлік
қосылған құн салығын төлеушіде сақталады. Қосылған құн салығы бойынша
есептен шығарылған жағдайда куәлік салық органына қайтарылуға тиіс.
Қосылған құн салығы бойынша есептен шығару:
Егер қосылған құн салығын төлеушінің соңғы он екі
айлық кезеңдегі салық салынатын айналым мөлшері салық салынатын ең төмен
айналым мөлшерінен аспаса, ол тіркелген жеріндегі салық органына өзін
қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш беруге құқылы.
Қосылған құн салығын төлеуші мұндай құқықты өзін қосылған құн салығы
бойынша есепке қойған кезден бастап, кем дегенде екі жыл өткеннен кейін
пайдалана алады.
Егер қосылған құн салығын төлеуші болып табылатын тұлға салық
салынатын айналымдарға байланысты қызметін тоқтатқан жағдайда, мұндай тұлға
қызметі тоқтатылған салық кезенінен кейінгі алты айдың аяқталуынан
кешіктірмей, өзін қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш
беруге міндетті. Салық органы қосылған құн салығын төлеуші болып табылатын
әрекетсіз заңды тұлғаны тапқан жағдайда, қосылған құн салығы бойынша
есептен шығаруды уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен салық
органы жүргізеді. Қосылған құн салығын төлеуші болып табылатын заңды тұлға
таратылған жағдайда, мұндай тұлға Салық төлеушілердің мемлекеттік
тізілімінен алып тасталған күннен бастап қосылған құн салығы бойынша
есептен шығарылуға тиіс. Қосылған құн салығы бойынша өзін есептен шығару
туралы өтініш берген кезеңнен кейінгі салық кезеңінің алғашқы күнінен
бастап қосылған құн салығын төлеуші болуын тоқтатады. Тұлғаны қосылған құн
салығы бойынша есептен шығару кезінде олар қосылған құн салығы есепке алуға
жатқызылған оның тауарларының қалдығы салық салынатын айналым ретінде
қарастырылады.
Қосылған құн салығы бойынша бюджетпен өзара қатынас. Есепке
жатқызылған салық сомасы салық кезеңі ішінде есептелген салық сомасынан
асып кеткен жағдайларда бюджетпен өзара қатынас үзіледі. Егер осы мәселеде
өзгеше көзделмесе, есепке жатқызылған салық сомасының салық кезеңі ішінде
есептелген салық сомасынан асып кетуі қосылған құн салығы бойынша алдағы
төлемдердің есебіне жатқызылады. Нөлдік ставка бойынша салық салынатын
айналымдар бойынша жоғарыда аталған асып кету сомасы, егер де мына шарттар
орындалатын болса:
1) қосылған құн салығын төлеуші нөлдік ставка бойынша салық салынатын
тауарларды тұрақты өткізуді жүзеге асырып отырса;
2) қайтарып алуға өтініш берген айдың алдындағы тоқсан ішінде нөлдік
ставка бойынша салық салынатын өткізу жөніндегі айналам өткізу бойынша
жалпы салық салынатын айналымның кемінде 70 проценті болса, қосылған
құн салығын төлеушіге белгіленген тәртіппен қайтарылады.
Жоғарыда белгіленген шарттар орындалмаған жағдайда, асып кеткен
сома қосылған құн салығын төлеушіге оның өткен салық кезеңдері үшін
қосылған құн салығы бойынша міндеттемелерін есепке ала отырып, нөлдік
ставка бойынша салық салынатын айналымының мақсаттары үшін пайдаланылған
тауарлар бойынша есепке жатқызылған салық сомасы бөлігінде қайтарылады.
Қайтарылуға тиіс қосылған құн салығының сомасын анықтау кезінде
салық төлеушінің Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
ашылған банк шоттарына валюталық түсім түсірген тауарлардың экспорты есепке
алынады.
Егер нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымдары бар
қосылған құн салығын төлеуші қосылған құн салығының сомасын қайтару туралы
салық органына өтініш жасамаса, онда аталған асып кету сомасы есепті салық
кезеңінен кейінгі салық кезеңінде қосылған құн салығы бойынша алдағы
төлемдер есебіне есепке жатқызылады. Нөлдік ставка бойынша салық салынатын
айналымдар бойынша қосылған құн салығын қайтару салық органы қосылған құн
салығын төлеушінің уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген нысан бойынша
салықты қайтару туралы өтінішін алған кезден бастап алпыс жұмыс күні ішінде
және:
1) салық кезеңі ішіндегі қосылған құн салығы жөніндегі декларация;
2) тауарларды экспорттың растау үшін қажет құжаттар, ал халықаралық
тасымалдауларға байланысты жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізген
жағдайда.
3) салық органы жүргізген салық тексеру актісіне сәйкес қайтаруға
ұсынылған салық сомасының дұрыстығын растау негізінде жүргізіледі.
Қосылған құн салығын қайтару:
1) қосылған құн салығын осы салықты төлеушінің басқа салықтар бойынша
салық берешегін өтеу есебіне есепке жатқызу;
2) тауарлардың импорты кезінде төленуге тиіс қосылған құн салығының
есебіне есепке жатқызу;
3) төленуге тиіс қосылған құн салығының есебіне есепке жатқызу;
4) қосылған құн салығын төлеушінің банк шотына ақша аудару арқылы
жүргізіледі.
Қосылған құн салығын төлеушінің банк шотына қосылған құн салығын
қайтару оның басқа салықтар бойынша мемлекеттік бюджетке салық берешегі
болмаған кезде жүргізіледі. [28, б.123]
Басқа салықтар бойынша салық берешегі болған жағдайда, бюджеттен
қайтарылуға тиісті салық сомасы осы берешекті өтеуге жатқызылады.
Мерзім ішінде қосылған құн салығын төлеушінің берушілері қарсы салық
тексеруін өткізу барысында анықталған бұзушылықтарды жоймаса, мұндай
қосылған құн салығын төлеушілерге салықты қайтару бұзушылықтар анықталмаған
не бұзушылықтар жойылған сомалар шегінде жасалады.
Қайтаруға ұсынылған қосылған құн салығы сомаларының дұрыстығын
растау үшін берушіге тексеру тағайындау туралы шешім уәкілетті мемлекеттік
орган белгілеген тәртіппен, мынадай жағдайлар: бұл салық төлеушінің
қосылған құн салығын қайтаруға өтініш беру кезінің алдындағы он екі ай
кезеңі ішінде аталған салық төлеушіге айына кемінде бір рет талаптар
өткізуді жүзеге асырған өнім берушілерге қарсы тексеру жасалмайтыны;
қосылған құн салығы 1 миллион теңгеден астам сомаға көрсетіліп шот-фактура
жазған берушілер міндетті тексеруге жататыны ескеріле отырып қабылданады.
Осы мәселеде көзделген қосылған құн салығы:
1) шағын бизнес субъектілері;
2) шаруа (фермер) қожалықтары;
3) ауыл шаруашылық өнімін өндіруші заңды тұлғалар үшін белгіленген
арнаулы салық режимінде бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын қосылған
құн салығын төлеушілерге қайтарылмайды.
Грант қаражаттары есебінен алынатын тауарларды берушілерге төленген
қосылған құн салығын, егер бір мезгілде мынадай шарттар сақталса: тауарлар
алынатын грант қаражаттары мемлекеттер, мемлекеттер үкіметтері, халықаралық
ұйымдар желісі бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Салықтардың пайда болуы және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Салықтардың экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3.Қазақстан Республикасындағы салық түрлеріне жалпы сипаттама ... 13
2. ҚАЗАҚСТАН РЕПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1. Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен құрылуы ... ... ... ... ... 39
2.2. Қазақстандағы қазіргі кезендегі салық салу үлгісі ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3. Салық саясаты мен механизімінің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... 43
2.4 Бюджеттің кірістерін қалыптастырудағы салық механизмінің экономикалық
көрсеткіштеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастырудағы салықтардың рөлі..61
3.2 Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2009 – 2011 жылдарға
арналған стратегиялық жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
КІРІСПЕ
Зерттелген тақырыптың өзектілігі- Қазақстан
Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері,
сонымен қатар кезеңдерде еңгізілген өзгерістерді талдау, бюджеттің салықтық
түсімдері және фискалдық саясатты ұйымдастыру тәсілдері болып келеді.
Салықтар – белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын, заң бойынша
қарастырылған міндетті төлемдер. Ал оның экономикалық мәнісіне келетін
болсақ, олар – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір
бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет
өзінің функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болған және оның өмір сүруінің негізі шикізаты
болып табылады. Мемлекетті қамтамасыздандыру үшін оның азаматтарының
ақшалай формада тұрақты түрде төлейтін төлемдерге заң негізінде
міндеттейді. Адамзаттың даму тарихында салықтың формалары мен әдістері
мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге
ұшырап отырды. Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік – экономикалық
процестердегі ролі де өзгерді. Тауар – ақша қатынастар неғұрлым дамыған
сайын салықтар да жақсы дамып, оларға мүмкіндігінше әсер етті.
Жалпы айтқанда диплом жұмысының бағыты, салықтың пайда болуы
мемлекеттің пайда болуымен тығыз байланысты. Салықтың пайда болу тарихы
бұл, мысалы, алғашқы қауымдық қоғамдық құрылыс кезінде мемлекет те,
сыныптар да, салық та болған жоқ. Ақшалай салықтар тек құл иеленуші
формациясында пайда болды. Ал феодализм кезеңінде салықтың тармақталған
түрі дамыды. Капиталистік қоғам кезінде салық шағын кәсіпкерлердің
бастамасы болды. Енді социалистік кезеңге тоқталатын болсақ, онда салық –
мемлекеттік қордың қаржымен қамтамасыз ететін басты сала болған жоқ.
Жалпы адамзатқа салық деген сөз ежелгі заманнан бастап мәлім болды.
Сол кезде бұл термин алым-салық деген сөздердің түрінде қолданылады. Ол
негізінен, яғни салық мемлекетті асырау қажеттілігінің негізінен пайда
болған.
Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың
дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салық салу – бұл табысты және қайнар көздерді,
мемлекеттік құралдарды толықтыру үшін реттеуші құрал. Салық неше ғасыр бойы
өмір сүрсе, сонша экономикалық теорияда оптималды салық салу қағидасын
іздеуде. Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаларға сүйенген
кезінде Адам Смит өзінің салықтық қағидасын ұсынған еді. Олар мыналар:
а) салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуға тиіс;
ә) салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын – ала әрі нақты
белгіленуге тиіс;
б) әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиіс;
в) өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс;
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып,
бұл процесті реттеді. Сондықтан А. Смит: ... төлеушілер үшін салықтар –
құлдықтың емес, бостандықтың белгісі, - деп жазды.
Салықтардың мәні олардың функцияларынан көрінеді.
Салықтың мемлекеттік бюджетке түсуін қамтамассыз ететін фискальдық
функциясы ежелден оның бірінші қызметі болып табылады. Тауар – ақша
қатынастары, өндіріс дамыған сайын бұл функция мемлекетке қаражаттың көп
түсуін қамтамассыз етеді.
Салықтардың қайта бөлу функциясы шаруашылық жүргізуші түрлі
субъектілер табысының бір бөлігін мемлекеттің пайдасына қайта бөлуден
көрінеді. Бұл қызметтің ауқымы жалпы ұлттық табыстағы салықтар үлесімен
анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттену дәрежесін көрсетеді.
Салықтардың үшінші – реттеушілік функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметі кеңейгенде басталады. Ол қабылданған бағдарламаларға сәйкес халық
шаруашылығының дамуына мақсатты түрде ықпал етеді. Сонымен салық формалары
таңдалып, оның ставкаларының алыну әдістері, жеңілділіктері пайдаланылады.
Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен пропорцияларына,
қорлану мен тұтынудың көлеміне әсер етеді; оларды ғылыми – техникалық
прогресті көтермелеу де қодану тиімді. Салық реттеуіштерін басқа
экономикалық тұтқалармен ұштастырып қолданғанда, мейлінше пәрменді және
қажетті нәтиже шығуын қамтамассыз етеді.
Мемлекет салық саясатын – салықтар саласындағы іс – шаралар жүйесін
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңіндегі
әлеуметтік – экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай
жүргізеді.
Салық – бұл негізгі мемлекетті қаржымен қамтамасыз ететіндіктен
болар, оны оқып білу, түсіну өте күрделі де және қызықты да болады.
Салықтың негізгі ұсынысы ол міндетті төлемдер. Бұл төлемдер мемлекет
билігінің орталық және жергілікті ұйымдар арқылы жеке және заңды
тұлғалардан алынады және сонымен бірге бюджетке келіп түсетін әр түрлі
төлемдерді жатқызады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдеріне тән ерекшелік – олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланылады. Салықтардың мемлекет, басқа
өкімет органдары белгілейтін сан алуан мақсатқа арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға
аударылатын жарналар мен аударымдар жатады.
Бүгінгі күнде салық қаржы қорлардың және табыстың қайта бөлінуінің
негізгі құралы болып табылады. Осы арқылы мемлекеттік ұйымдар
кәсіпорындарды, бағдарламаларды, экономиканың түрлі салаларын және
секторларын ақшалай қамтамасыз етеді. Басқа сөзбен айтқанда салық арқылы
мемлекет қолында ақша болып тұрады. Ол арқылы мемлекет елдің әлеуметтік,
экономикалық және ғылыми-техникалық прогресс пен оның салаларының
проблемаларын шешеді.
Қазіргі нарықтық экономикада салық біздің мемлекеттік бюджетіміздің
70-90 пайызын құрап отыр. Біздің республикамыздың салық жүйесінің
қалыптасуың, оның болашақтағы перспективасы мен оны жетілдіру жолдарын осы
дипломдық жұмысты жазу барысында талқылаймын.
Нарық қатынастары түзілуі жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты – халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін орталықтандырылған
қоғамдық тұтыну қорлары арқылы қалыптастыру принциптерінен бас тарту. Бұл
халықтың еңбекке қабілетті бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін
арттыруға экономикалық мүдделігін арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік
береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін
әлеуметтік қорғау қамтамассыз етіледі.
Сонымен осы дипломдық жұмыстағы негізгі мақсат салықтардың
мәнін, даму тарихын ашумен қатар Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
қалыптасуы, оны жетілдіру жолдары және салық жүйесіндегі заңдылықтар мен
тәртіптер т.б туралы мәліметтер мен теорияларды толықтай және жүйелі түрде
беру. Жалпы диплом жұмысы үш тараудан және бірнеше бөлімдерден тұрады:
Бірінші тарауда жалпы салықтардың пайда болуы, салық жүйесінің
даму тарихы, салықтардың экономикалық мәні, сонымен бірге, Қазақстан
Республикасындағы салық түрлері туралы толықтай мағлұмат берілген, сонымен
қатар Республикамыздағы әрбір берілген салық түрлеріне салықтардың елдегі
қолданылуы және мәні туралы қысқаша түсініктемелер берілген.
Екінші тарауда негізгі бөлім болғандықтан Республикамыздың салық
жүйесінің құрылуы мен қалыптасуы, елдегі салық салудың үлгісі, салық
саясаты мен салық механизмі және олардың арасындағы өзара байланыс, салық
жүйесін жетілдіру жолдары, Отанымыздың салық жүйесіндегі заңдылықтары мен
тәртіптер толық әрі нақты мағлұмат береді.
Үшінші тарауда қорытынды бөлім болып табылады, сондықтан мұнда
Қазақстан Республикасының салық жүйесін қазіргі заманға сай жаңа
заңдылықтар, тәртіптер қолдана отырып одан әрі қалай жетілдіру керектігі
және осы бағытта қолданылатын жолдар ережесі келтірілген.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ.
1.1 Салықтардың пайда болуы және даму тарихы.
Салықтар дегеніміз – мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы
экономикалық қатынастардың қажетті үзбесі. Мемлекеттік құрылымның дамуы мен
өзгеруі әрқашан салық жүйесінің өзгеруімен байланысты. Қазіргі өркениетті
қоғамда салықтар мемлекеттің негізгі кіріс көзі болып табылады. Бұл
функциядан басқа мемлекет салық механизмін қоғамдық өндіріске, оның
динамикасы мен құрылымына, ғылыми-техникалық прогресске экономикалық ықпал
етуші құрал ретінде пайдаланады.
Салықтардың сонау ерте кезден бастап пайда болуы алғашқы қоғамдық
қажеттіліктермен тікелей байланысты.
Салықтарды жинау әдістері мен нысандарының дамуында негізгі үш ірі
кезеңді атап айтуға болады. Алғашқы кезеңде, ежелгі әлемнен бастап орта
ғасырлардың басына дейін мемлекетте салық жинайтын және оны анықтайтын
қаржылық аппараты болмаған. Ол тек алғысы келетін қаражаттардың жалпы
соммасын анықтаған. Ал салықтарды жинауды қалаға немесе қауымға тапсырылды.
Екінші кезеңде (XVI-XIX ғғ. басы ) елде бірнеше мемлекеттік мекемелер
пайда бола бастады. Соның ішінде қаржылық.. Сол кезде мемлекет функцияның
бір бөлігін өзіне алады: салық салудың квотасын орнатады, салықтарды жинау
процесін бақылайды. Осы кезде салықтарды өтеп алушылардың атқаратын қызметі
зор болды.
Үшінші кезең, осы заманғы кезең – салықтарды жинау және оларды
орнатудың барлық функцияларын мемлекет өз қолына алған. Аймақтық билік
органдары, жергілікті қауымдар мемлекеттің көмекші ролін атқарады.
Мемлекеттік мекеменің бастапқы даму сатысында салық салу ретінде
құрбандыққа шалу саналған. Әрине бұл процесс ерікті бастауда болған жоқ.
Құрбандық шалу әрине заңсыз болды және төлемдерді немесе алымдарды күштеу
арқылы жиналды. Жиналымдардың пайыздық ставкасы анық болған. Моисейдің
Пятикнижінде былай жазылған: жердегі ағаш жемістерінен барлық десятина
құдайға ғана тән.
Осыдан, салықтың алғашқы ставкасы барлық алынған табыстардың 10
пайызын құрайды. Мемлекеттің дамуымен байланысты светская десятина пайда
болды. Бұл десятина шіркеу десятинасымен бірге алынды. Бұл тәжірибе
көптеген ғасырлар бойы әр түрлі елдерде өмір сүрді, атап айтқанда Ежелгі
Мысырдан бастап орта ғасыр Еуропасына дейін. Ежелгі уақытта Мысырда жер
салығы алынған. Ол салық өте дәл болған. Мысырда Страбонның билік еткен су
деңгейін бақылайтын болашақ салықты есептеудің негізінде жатқан 2 нилометр
болған.
Ежелгі Грецияда б.э.д. VII – IV ғғ. ақсүйектердің уәкілеттері
мемлекеттің негізін құра отырып, табыстың 110 немесе 120 бөлігін құрайтын
салықты енгізді. Сонымен бірге қақпа алдында алым түріндегі акциздер болды.
Осының арқасында жалдамалы армияны ұстауға, мемлекеттің, қаланың
айналасындағы бекіністерді құруға, шіркеулерді, қоғамдық ғимараттарды,
жолдарды, су құбырларын салуға және кедейлерге ақша мен азық-түлікті беру
және басқа да қоғамдық мақсаттар үшін қаражаттарды жұмсауға және
шоғырландыруға мүмкіндік туғызды.
Осымен бірге ежелгі заманда салық салуға қарсы әрекеттер болды.
Мысалы, Афиныда ерікті адам салық төлеумеуі тиіс деп саналған. Кейбір
адамдар үшін жеке салықтар құлшылықтың белгісі түрінде болған. Кейбір
адамдар мүліктік салықтарды жақтыртпаған.
Қазіргі кездегі мемлкеттер өзінің бастауын Ежелгі Римнен алады. Сол
жердегі салық жүйесінің дамуын қарастырайық. Алғашқыда бүкіл мемлекет Рим
қаласынан және оған жақын жерлерден тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар
болмаған. Қала мен мемлекетті басқару шығындары минималды болған. Өйткені,
сайланған магистраттар өздерінің қызметтерін төлеусіз (ақысыз) істеген.
Тіпті кейде олар өздерінің қаражаттарын салған. Шығындардың басты бөлігін
қоғамдық ғимараттарды салу құраған. Көбінесе бұл шығындарды қоғамдық
жерлерді жалға беруден түскен ақшалар арқылы жапқан. Бірақ соғыс уақытында
Рим азаматтарынан молшылықтарына байланысты салық алынып отырған.
Салық сомасын әрбір 5 жыл сайын сайланатын цензар-шенеуліктер анықтап
отырған. Римнің азаматтары цензорларға өздерінің мүліктік жағдайы туралы
және отбасы жағдайы туралы акт берген. Осыдан табыс туралы декларацияның
негізі сол кезден бастап жасала бастағанын көруге болады.
Б.э.д. IV-III ғғ. Рим мемлекеті дамып, жаңа отар қалалар жаулап алына
берді. Салық жүйесінде де өзгерістер болды. [ 38, б. 45]
Отарларда жергілікті салықтар енгізілді. Римдегідей, олардың мөлшері
азаматтардың жағдайына байланысты болды. Салықтардың белгілі бір сомасы
әрбір 5 жыл сайын өзгеріп отырған. Римнен тыс тұратын римдік азаматтар
мемлекеттің салықпен қатар, жергілікті салықтарды да төледі.
Егер римдіктер соғысты жеңіп алса, онда салық мөлшері төмендеген, ал
кейде мемлекеттік салықтар мүлдем алынбаған. Ал Римнен тыс жерде өмір
сүретіндерден коммуналды салықтар алынып отырған.
Осылайша құрамына провинциялар енген Рим империяға айнала бастады.
Провинцияның тұрғындары империяның бағыныштылары болған, бірақ азаматтық
құқықтармен пайдаланбаған. Олар салық төлеуге міндетті болған, осының
арқасында олардың қандай тәуелді жағдайда болғанын көруге болады.
Провинцияларда тікелей және жанама мемлекеттік салықтар жиналды. Көбінесе
ол саудамен байланысты алымдар түрінде болды. Бұл кезде бірыңғай салық
жүйесі болмаған. Жекелеген мемлекеттер мен қауымдардан салықтар әр түрлі
алынған. Римдіктерге қарсы болған жерлер мен қалаларды жаулап алғаннан
кейін оларға өте жоғары салық салынған. Сонымен бірге, римдік әкімшілік сол
жерде қалыптасқан салық жүйесін қолданған. Тек түсетін қаражаттардың бағыты
мен пайдалануы өзгерген. Мысалы, Сицилия 227 ж. Римнің провинциясына
айналды. Жалпы алғанда провинцияның қазынасына бұрыңғы билеушілеріне
қарағанда салықты аз төледі. Бірақ олар жергілікті әкімшілікті ұстау үшін,
қоғамдық ғимараттарды, жолдарды, т.б. салу үшін шығындар шекті. Мұндай
римдік провинцияларда, Испания мен Македония сияқты, негізгі табыс көздері
кен жерлерден ондық салықтар болды.
Ұзақ уақыт бойы римдік провинцияларда салықтарды орнататын және
жинайтын мемлекеттік қаржылық органдар болмады. Римдік әкімшілік өтеп
алушылардың көмегіне көбіне жүгінген. Римдік әкімшіліктер олардың қызметін
қажетті деңгейде бақылайды. Осының салдарынан коррупциямен өз орнын өзінің
қамы үшін пайдаланатын адамдар пайда бола бастады.
Қаржы шаруашылығын және соның ішінде салық саясатын түрлендіруді
бастаған Гай Юлий Цезарь. Ол тікелей салықтар бойынша өтеп алуды жойып,
өтеп алуды тек қана жанама салықтарға ғана қалдырған. Әрбір қауымға белгілі
бір сомма белгіленген болатын. Ол соманы жинау мен бөлу қауымның өзіне
жүктелген. Мемлекет салықтарды тікелей ешқандай делдалсыз алғандықтан оны,
яғни салықтарды төмендетті. Көптеген қалалар салық жеңілдіктерін алды, ал
кейбіреулері Цезарьға қарсы шыққандары үшін олардан алынатын салықтар дереу
жоғарылаған.
Осы қызметті ары қарай император Августин Октавиан жалғастырды. Барлық
провинцияларда салық салуды бақылайтын қаржылық мекемелер пайда бола
бастады. Өтеп алушылықтардың саны қысқарды, тіпті олардың қызметі бар жерде
олар қатаң мемлекеттің бақылауында болды. Салықты әділ бөлу үшін
провинциялардың салықтық бағасы тексерілді. Бұл үшін әрбір қауымның оның
жерімен қоса өлшенді, жер иелері туралы мәліметтер беретін әрбір қала
бойынша кадастрлар жасалды.Азаматтардың мүліктік жағдайы туралы санақтар
жүргізіліп отырған. Ол санақтарды қаржылық мекемелердің басқарушы
прокурорлармен бірге провинциялардың басшылары басқарып отырған. Әрбір
тұрғын белгіленген күні қауымның басшыларына өзінің дикларациясын ұсынуы
керек болған.
Салықтық құжаттар қаржылық органдарда сақталған және кезекті мүліктік
жағдай туралы санақ үшін негіз болған.
Жер иесі бәрін өзі бағалауы тиіс. Цензді жүргізуді бақылайтын шенеулік
шаруашылықтың өнімділігі төмендеген жағдайда салықты төмендетуге құқылы
болды.
Римдік провинциялардағы негізгі табыс көзі жер салығы болды. Оның
орташа ставкасы жер учаскесінен түсетін табыстың 110 бөлігін құрады.
Сонымен бірге ерекше түрдегі салық салуда қолданылды. Мысалы, жеміс
ағаштарының санына байланысты салық, т.с.с.
Басқа да мүліктерге салық салынды: жылжымайтын дүние-мүлікке, тірі
инвентарға, құндылықтарға.
Б.э. 6 ж. император Август мұраға 5 % мөлшерінде салық енгізді. Бұл
салық тек қана Римнің азаматтары төледі, ал провинцияларда бұл салықтың
түрі алынбаған. Алынған қаражаттар маманданған әскерлерді зейнеткерлік
қамсыздандыруға бағытталған. Әскердің жақын туысқандары бұл салықтан
босатылған.
Рим империясында тікелей салықтардан басқа жанама салықтарда болды.
Соның ішінде: айналымнан салық немесе ішкі тұтыну үшін акциздер 1 %
ставкасы бойынша, құлдарды сату айналымынан салықтар 4 % ставкасы бойынша,
құлдарды олардың нарықтық бағасынан 5 % ставкасы бойынша босату, тұзға
акциз, т.б. Август барлық провинцияларға әкелетін және сатуға шығарылатын
товарлар үшін жаңа кедендік баж енгізді. Баждардың мөлшері
дифференциалданды. Оның орташа ставкасы 5 пайызды құрады.
Диоклетиан императоры тұсында кәсіпкерлік салық тағайындалды.
Мемлекеттік қаржылық органдар азаматтардан салық жинамады. Онымен
қауым айналысты. Ал салықтардың уақытында түсуін және қауымдардың салықтың
түсімдерін анықтауды және баға беруді мемлекет өз қолында ұстаған.
Рим империясында салықтар тек фискалдық қызметті ғана емес, сонымен
бірге шаруашылықтың дамуының қосымша ынталандырушы рөлін атқарды. Салықтар
ақша түрінде төленді. Осыдан, тұрғындар сатуға артық өнім шығаруға мәжбүр
болды. Осының бәрі, товар-ақша қатынасының әрі қарай дамуына ықпал етті.
Ежелгі Римнің шаруашылық дәстүрлері Византия мәдениетіне қарай
ақырындап көше бастады. Византиялық дәуірдің басында VII ғ. дейін 21
тікелей салықтардың түрлері болған. Соның ішінде: жер салығы, армияны
жарақтау үшін салық, аттарды сатып алу үшін салық, товарларды сату үшін
баждар (оның ставкасы әдетте 10-12,5 %) мемлекеттік акт беру үшін баж және
т.б. Егер ғимаратты салғанда арнайы көрсетілген өлшемнен асып кеткен
жағдайда, онда бұл кезде айып пұл салынатын. Арнайы салықтарды сенаторлар
және жұмыс бабымен көтерілген шенеуліктер, әскерлер төлеген. Византияда ең
кең етек жайған салықтардың бірі төтенше салықтар, яғни әскери контингентті
ұстау үшін, флотты салу үшін салықтарды жинаған.
Бірақ салықтардың көптігі Византия империясының қаржылық дамуына
әкелмеді. Керісінше, салық ауыртпалығының нәтижесінде салық базасының
қысқаруына, ал кейін мемлекеттің әлсіздеуіне әкеліп соққан қаржылық
дағдарысқа әкелді.
Ресейлік салықтар: Ежелгі орыс мемлекетінен бастап орта ғасырға дейін,
I-ші Петрдің реформасы. Ежелгі орыс мемлекетінің бірігуі IX ғасырдың
аяғынан басталды. Князь Олег билік астындағы тайпаларға алым-салық
орнатқан. Осылайша екі жақты салық салуды орнатып, ақырында тұрғындар
бұл салықты төлей алмауының нәтижесінде князь Олегті өлтірді.
Жанама салық салу сауда және соттық баға түрінде болған. Мысалы, мыт
бажы тау арқылы товарларды өткізгені үшін; тасымал юажы өзен арқылы
өткізгені үшін; гостиная бажы – сарайларды иелену құқығы үшін; сауда
бажы – рыноктарды жасау құқығын иелену үшін алынған.
Соттық вира бажы біреуді өлтіргені үшін алынған; сату - басқа да
қылмыс жасағаны үшін айып пұл.
Василий Дмитриевич князы тұсында шығу салығын бастапқыда 5000 сом,
содан кейін 7000 сом төледі. Сол кезде ішкі кірістердің негізгі көзі баждар
болды. Соның ішіндегі ең негізгі қайнар көзі, бұл сауда алымдары болды. Осы
шығу салығын төлеуді 1480 ж. Иван III тоқтатты. Осыдан кейін Русьтің
қаржылық жүйесі құрыла бастады.
Жанама салықтар бажбен төлеп алу жүйесі бойынша жиналды, соның
ішіндегі ең бастылары кедендік болды. Иван Грозный (1530-1584 жж.)
салықтарды жинау арқылы мемлекеттің кірісін біршама жақсартты.
Осы кездегі негізгі жанама салық бұл саудалық баждар, яғни товарларды
сатқанда немесе товарлардың жылжуы, сақтауына салынатын салық. Патшалық
қазынаға моншалардан, ішімдік сатудан түскен ақшалар түсіп отырған.
Ресейдегі ірі мемлекеттік ауқымдағы өзгерістер, экономика сферасын
қамтыған, соның ішінде қаржыдағы өзгерістер. Ұлы Петрдің (1672-1725 жж.)
есімімен байланысты. Петр өндірістік күшті көтеруге бар күшін салған.
Ұлттық шаруашылыққа жаңа кәсіпкерлік түрлері ене бастады. Барлық шаруашылық
салаларында өндірістің жаңа құралдарын енгізеді, тау-кен өндірісі дами
бастады.
Шет ел тәжірибелерін қолдана отырып, кедендік баждарға және тағы
басқаға өзгерістер енгізді. Заводтар мен фабрикалардың қызметін мемлекеттік
қызмет органдарымен теңдей қойылған. Петр Балтика мен Каспий теңіздерін
біріктіруді ойлады.
Сонымен бірге Петр I салық салудың әділетті жақтарын енгізді. Кейбір
салықтардың ауыртпалығы қысқарды, Петр қаржыны басқаруды қайта
ұйымдастырды. Көптеген бұйрықтардың орнына Камерколлегия мен Штате-контр-
коллегия құрылды. [34, б.67]
Осылайша Петр I арқасында мемлекеттің кірісі жылдан жылға өсті. 1710
ж. 3 134 000 сом; 1722 ж. – 7 859 833 сом; 1725 ж.- 10 186 707 сомды
құраған. Петр I билік етуінің екінші кезеңінде Ресей мемлекеті үлкен
шығындарға қарамастан, өзіндік қаражаттарды ғана қолданып, ешбір елге қарыз
болған жоқ.
1.2. Салықтардың экономикалық мәні және мазмұны
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы ақшалай төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей байланысты.
Салықтардың мынандай негізгі қызметтері бар:
1. фискалдық
2. реттеуші
3. қайта бөлу
Салықтың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылысында салықтың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың
іске асуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын
негізгі қаржылық көздер – салықтар. Ел экономикасы дамып, мемлекеттік
бюджеттің кіріс көзі ұлғайған сайын, салықтық түсімдердің де өсіп отырғаны
байқалады. Себебі, салықтың экономикалық табиғаты өндіріске байланысты.
Өндіріс бар жерде табыс бар, одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық
өндірістің дамуына барынша өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын
арттыруға жағдай жасалуы қажет.
Салықтардың екінші маңызды қызметі, ол реттеушілік. Бұл функция
мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Ол
ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал
етеді.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Бұл орайда
салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің
өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер
қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну
көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы шаруашылық жүргізуші субъектілер табысының бір
бөлігін мемлкеттің пайдасына қайта бөлуден көрінеді. Бұл қызметтің ауқымы
жалпы ұлттық табыстағы салықтар үлесімен анықталады; ол үлттық табыстың
мемлекеттену дәрежесін көрсетеді.
Жоғарыда айтылған функциялардан басқа қосымша функция бұл
бақылаушылық қызметі. Бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстардың қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықты бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
Осы салық қызметтерін қолдана отырып мемлекет өзіне лайықты салық
жүйесін анықтайды. Сонымен бірге оның қызметтерінің механизмін құрып, салық
жөнінде әр түрлі қалыптасқан экономикалық саясатқа байланысты қоғамның
әлеуметтік жағдайларына сүйене отырып шаралар өткізеді. Қызметтерін қолдана
отырып мемлекет өзіне лайықты салық жүйесін анықтайды. Сонымен бірге оның
қызметтерінің механизмін құрып, салық жөнінде әр түрлі қалыптасқан
экономикалық саясатқа байланысты қоғамның әлеуметтік жағдайларына сүйене
отырып шаралар өткізеді.
Нарықтық экономикадағы салық саясатының басты бағыты, бұл мемлекет пен
салық төлеушілердің арасындағы жаңа тиімді қарым-қатынас орнату үшін салық
түрлерінің анықталуы қажет. Осының нәтижесінде салық жүйесі арқылы
өнеркәсіптер дамиды және қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерін сенімді
қамтамасыз ете алады. [ 33, б. 78]
Нарықтық экономикадағы салық жүйесі және оның қызметі қазіргі кездегі
дүниежүзі тәжірибесінде жалпы қолданылатын көптеген салық белгілеріне
тәуелді болуы қажет.
1.3. Қазақстан Республикасындағы салық түрлеріне жалпы сипаттама.
Қосылған құн салығы бұл – жанама салықтардың бірі болып табылады,
ол міндетті түрде кіріс алушымен және баға тауарымен бірге (жұмысты, қызмет
көрсетулерді) оны жоғарылатады.
Қосылған құн салығы - ол бюджетке төленетін міндетті төлем болып
табылады. Ол соммамен салық өзгерісі анықталады, есептелген өнімді
өткізуден, жұмысты немесе қызмет көрсетулерді және салық соммасын сатып
алынған тауарларын төлеу, істелінген жұмыстар мен істелінген қызмет
көрсетулерді көрсету де қосылған құн салығының бір қызметі болып табылады.
Қосылған құн салығын пайдаланудың тиімділігі - шетел тәжірибесімен
дәлелденген, себебі осы салық (мемлекеттік қызықтыруларды есептелмегенде)
либералдық бағамен сәйкес келгенде – бағадан жоғары, ал салық соммасы
үлкенірек (өзгеріс ставкасынан) болады.
Қосылған құн салығы – ең бірінші Францияда пайда болған, содан соң
Европаға таратылды. Ол заң бойынша Европалық салық деп аталған, ең
маңызды кезеңі Европалық қатынасқа кіруі, оның енгізілуі болып
есептелінеді. Қазіргі кезде қосылған құн салығы қырықтан астам елдерде
қолданылады. Осы салықтың төлеу мазмұны басқа көптеген елдерде бірдей болып
келеді. Айырмашылығы тек қана, сомма қосылған құн салығы әдісінің
анықтауында ғана қорытындылады, ал өзгерістер – ставка мен жеңілдіктерде
болады. Берілген салықтың негізгі кіріспесінің бағытына келсек, онда ең
бірінші өндірістегі кризисті тоқтату керек, ол үшін нарықта әлсіз
өндірушілерді ығыстыру қажет.
Экономиканың тұрақты болмауы жағдайында, қосылған құн салығын
заңсыз қолдану тек қана тұтынушыларға ғана емес сонымен қатар экономикаға
да кері әсерін тигізіп тұрады, сонымен бірге өндірушілерге де кері әсерін
тигізеді. Қосылған құн салығының кемшілігі ғана емес, сонымен бірге
артықшылықтары да бар, оны 1 кестеде көруімізге болады:
Кесте 1- Қосылған құн салығының артықшылығы мен кемшіліктерін
салыстыру.*
№ Артықшылықтары Кемшіліктері
1 2 3
1 Салықтың түсуі бағаның өсуімен қосылған құн салығының жоғары
тікелей байланысты, ставканың ставкасы, халықтың сатып алу
өзгермеуіне қарамағанда, қабілетін төмендетеді, және сату
инфляция процесінің эффектілік нарығында өндірушілер тауарды тез
кедергінің бюджет әдісінің сатады, ал сатып алушыларға шек
тоқтатылуы қойылады.
2 қосылған құн салығын мемлекетте Анықталған әдісте регрессиялық
тұтыну сұранысты дифференциялық жанама салық болады, себебі ол
ставка арқылы береді. тұтынушыға жақын болады.
3 Фискалдық функциясын атқарады, қосылған құн салығын төлеген
мемлекет пен бағаның кезде, тауарды өткізу шикізат пен
либерализациясы және инфляцияны материал алу жағдайында қосылған
қоспағанда. құн салығы сәйкес келмесе, сатып
алушымен тауарды сату өнімі.
4 Мемлекеттік экономиканы реттеу Есептелген салық әдісінің
құралының бірі. қолданылуын, алаңдатуын мәжбүр
етеді, өзінің айналым құралдарын
төлейді.
5 қосылған құн салығын бейбітшілікқосылған құн салығының үлкейтілген
практикада тек қана бір деңгейдеставкалары өзін-өзі қаржыландыру
ғана емес, өзгерісте де болады,процесін қамтамасыз етпейді.
сонымен бірге сандар да, Бағаның өсуін жылдамдатады.
төмендеген ставкалар сатуға,
үлкейтілген құралдар сән –
салтанатқа арналады.
6 Бейбітшілік практикада саясаттыңДұрыс емес реттеу қолданғанның
элементі, өндірісті мүмкіншілігі, және ішіндегі
тұрақтандыру, күйзеліс өндірістімазмұндылығының негативі,
жаңа өндіру, мақсатпен кәсіпорын қызметінде елестетеді,
жылдамдататын және тығыздығын әсіресе өндіріс жағдайында.
әлсіз нарық өндірушілерден.
*Мезгідік баспа журнал Қаржы- қаражат №1 2007 ж.
Қосылған құн салығының толық мінездемесі - оның әмбебаптылығы. Себебі ол
тауар мен қызмет көрсетуді толық қамтиды. 2005 жылдың басынан бастап,
қосылған құн салығының екі түрлі ставкасы қолданысқа енгізілді 0%-15%, ал
2009 жылдан бастап пайыздық ставкалар төмендеп өзгерді 0%-12%. Алғашқы
жылдарға қарағанда ставканың төмендегенін байқауға болады. Қазақстан
Республикасында қосылған құн салығын төлеудің екі объектісі бар, олар:
- тауарды реализациялау (жұмыс, қызмет көрсету)
- тауарды импорттау
Қосылған құн салығы бірінші жағдайда салық органында алынады,
қосылған құн салығы импортталатын тауарларды жинайтын кеден органы болып
табылады, қосылған құн салығы алымының механизмде, екі жағдайлы өзгерістер
болады.
Қосылған құн туралы айтсақ, ол құнның жоғарылуын көрсетеді,
қосылған өндіріс процесінде және тауардың айналымында сонымен қатар қызмет
көрсетуде болады.
Барлық кезде қосылған құн салығын төлеуші, өндірістің және
айналымның әрбір қатысушы болып табылады. Ол мынаны білдіреді, өндіруші
немесе сатушы, өзінің өнімін шығару немесе сатуындағы қызықтыруында,
сонымен бірге айналымды жылдамдату және салықты төлеген үшін ақшаны
қайтару. Қосылған құн салығын міндетті түрде тұтынушы төлейді.
Қосылған құн салығы заң шығарушы біздің республикамызда халықаралық
ережелеріне жақындасқан, және унифицияланған. Шетел және Қазақстандық
тәжірибелер бойынша қосылған құн салығының анықталынған әдістері: қосылған
құн салығын анықтау үшін, бюджетке төлем төлеудің әлемдік тәжірибесінде
таралған екі әдісі бойынша алынады;
1) біріншісі, тікелей (бухгалтерлік) әдіс, ол қосылған құн салығын
қортындылайды, бұл келесі формула бойынша:
Қ Қ С = С + Қ Қ, (1)
Мұндағы: С – салық ставкасы
Қ Қ – қосылған құн
2) екінші әдіс ол, жанама (сынақ), ол шот – фактура арқылы
анықталады, келесі формула бойынша:
Қ Қ С = С Б – С Қ, (2)
Мұнда:С – салық ставкасы
Б – баға (өнімді өткізуден)
Қ – тауардың тұтыну құны
1995 жылы шілдеде Қазақстанда қосылған құн салығын төлеудің мына
нысаны қолданылды, ол міндетті түрде кәсіпорынның кірісімен байланысты
болды. Осы жағдайда салықтың соммасы, алынған ресурстарды төлегені үшін,
өзіндік құны есептелінген, содан соң салық жинауы болды. Осыдан қосылған
құн салығын алудың кумулятивтік мінезі алынады. Салық салудың мамандары
былай деп есептейді: қосылған құн салығында берілген есептесу әдісі бойынша
салыққа кіріс форма түрінде көрсетілді. Қазақстандағы қосылған құн салығы
қазақстандық тауарларына деген бәйсекелестікті төмендетті, инвестициялардың
елге жіберілуін ұстап тұр.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын
есептеуде басқа әдіс қолданылады, сынақ әдіске негізделген (халықаралық
тәжірибеде – несие салықтық әдісі). Салықтың мақсаты оның бюджетке төлеу
принципінде, барлық есептелінген салық соммасын емес өнімді өткізуден,
өзгеріс тек қана салықтың кіріс пен шығыстардың көлемінде. Басқа
сөзбен айтқанда, салықты алып тастау әдісте құрылады, тауарды алғаннан
кейін төленетіндігі, қосылған құн салығының кірісін айтқанда есептелінген
соммадан, өнімді сатудан, ал шығысы салықтан.
Маңызды мағынаны Салық кодексінің кіріспесіндегі тіркеу
табылдырығында қосылған құн салығының келісімді есеп төлеушілері
кәсіпкерлерді шығарғанда кімде жылдық айналым өнімді өткізуден минимумы –
15 000 жетіспесе осы өлшем салықтардың әкімшілік жеңілдіктерге бағытталған
және шот - фактуралардың таза жолында болуы 208 - 210 баптарында Салық
Кодексінің қосылған құн салығын орнату және есептен алу туралы ережесінде
берілген тәртіппен толық бейнелінген. Осы жағдайда салық органында
тіркелген салық төлеушілер 2005ж.1қаңтарынан осы жылдың 1 ақпанына дейін
қосылған құн салығының есепке енгізілуі туралы мәлімдемені беруге тиіс.
Әлемдік тәжірибедегі нәтижеге келгенде, Салық Кодексінде өнімді
өткізу орны, тауарлар ( жұмыс, қызмет көрсетулер) туралы анықтамасы
берілген, салық салу тәртібін өзгертуінің кіріспесі жұмыс пен қызмет
көрсеуге бағытталған. Бұл жағдай 2002 жылдың 1 қаңтарында жұмыс пен қызмет
көрсетуді көрсетеді, өнімді өткізу орны Қазақстан Республикасы емес болса,
қосылған құн салығын салу Қазақстан Республикасы болмайды. Бірақ, қосылған
құн салығын төлеу туралы ереже резиденттелмеген жағдайда, одан жұмыс пен
қызмет көрсетулердің алынуы сақталынады. Ең нақтылы тәртіп қосылған құн
салығының резиденттелмеген төленуі. [36, б.123]
Сонымен басқа Қазақстан Республикасы заң шығару салықтарында, есепке
енгізу нұсқауының қалпында есептік тәртіп және қосылған құн салығын
төлеу туралы салық салу айналымы құралының тәртіптік өлшемін анықтау,
сонда бейнеленілген ерекшеліктер әр түрлі салаларында көрсетілген
(тасымалдау, құрылыс, туризм ).
Қосылған құн салығы бойынша есепке қою. Қосылған құн салығы бойынша есепке
қойылатын талаптар кез келген (он екі айдан аспайтын) кезеңнің қорытындысы
бойынша тауарларды өткізу бойынша айналымның мөлшері өткізу бойынша ең
төменгі айналымнан асатын болса, тұлға осы кезең аяқталған күннен бастап он
бес күнтізбелік күннен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша есепке қою
туралы салық органына өтініш беруге міндетті.
Өткізу бойынша айналымды анықтау кезінде, салықтан босатылатын
өткізу бойынша айналым, сондай-ақ жеке тұлғаның жеке мүлкін өткізу бойынша
айналым, егер ондай мүлік кәсіпкерлік қызмет мақсатында пайдаланылмаса,
есепке алынбайды.
Шаруа (фермер) қожалығына арналған арнаулы салық режимінде
бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын салық төлеуші, өткізу бойынша
айналым мөлшерін анықтау кезінде осы арнаулы салық режиміне кіретін
қызметті жүзеге асырудан түскен өткізу бойынша айналымды есепке алмауына
болады. Заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері болған жағдайда, өткізу
бойынша айналым көлемі осы тұлғаның барлық құрылымдық бөлімшелерінің
өткізу бойынша айналымдары ескеріле отырып айқындалады.
Өткізу бойынша айналымның ең төмен деңгейі, көрсетілген кезеңнің
соңғы айына белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 10000 еселенген шамасын
құрайды.
Қосылған құн салығы бойынша есепке қойылуға жатпайтын, бірақ
қосылған құн салығын салуға жататын тауарларды өткізуді жүзеге асыратын
немесе жүзеге асыруды жоспарлаған тұлға қосылған құн салығы бойынша есепке
қою туралы өтінішті салық органына ерікті түрде бере алады.
Тұлға қосылған құн салығы бойынша ол есепке қою туралы өтініш
беруге міндетті болатын немесе ерікті түрде өтініш берген айдан кейінгі
айдың алғашқы күнінен бастап қосылған құн салығын төлеушіге айналады.
Тұлға мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін он жұмыс күнінен
кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы салық органына
өтініш берген жағдайда, мұндай тұлға салық органы оған қосылған құн салығы
бойынша есепке қою туралы куәлік берген күннен бастап қосылған құн салығын
төлеушіге айналады.
Уәкілетті мемлекеттік орган қосылған құн салығын төлеушінің өтініші
бойынша оның құрылымдық бөлімшелерін қосылған құн салығын дербес төлеушілер
ретінде қарастыра алады.
Қосылған құн салығын дербес төлеушілер деп танылған қосылған құн
салығын төлеуші құрылымдық бөлімшелердің орналасқан жері бойынша салық
органдарына қосылған құн салығы бойынша оларды есепке қою туралы өтініш
беруге міндетті.
Тұлғаны қосылған құн салығы бойынша есепке қойған кезде, оның
есепке қойылған күніндегі тауарлар қалдығы бойынша қосылған құн салығы
сомасын есепке жатқызуға құқығы бар.
Салық органы көзделген жағдайлар анықталған кезде, тұлғаның
өтінішінсіз, оны қосылған құн салығы бойынша есепке қоюға құқылы. Қосылған
құн салығы бойынша есепке қою туралы куәлік қосылған құн салығы бойынша
есепке қойған кезде салық органы тұлғаға оның қосылған құн салығын төлеуші
ретінде есепке қойылғаны туралы куәлік беруге міндетті, онда:
1) тұлғаның атауы және оның деректемелері;
2) салық төлеушіге берілетін салық төлеушінің тіркеу нөмірі;
3) қосылған құн салығын төлеуші болған күн көрсетіледі.
Қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы куәліктің бланкісі
қатаң есеп беру бланкісі болып табылады және салық төлеушіге ақша төлетпей
беріледі.
Қосылған құн салығы бойынша есепке қою туралы куәліктің нысаны мен
оны беру тәртібін уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
Қосылған құн салығы бойынша есепке қойылғаны жөніндегі куәлік
қосылған құн салығын төлеушіде сақталады. Қосылған құн салығы бойынша
есептен шығарылған жағдайда куәлік салық органына қайтарылуға тиіс.
Қосылған құн салығы бойынша есептен шығару:
Егер қосылған құн салығын төлеушінің соңғы он екі
айлық кезеңдегі салық салынатын айналым мөлшері салық салынатын ең төмен
айналым мөлшерінен аспаса, ол тіркелген жеріндегі салық органына өзін
қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш беруге құқылы.
Қосылған құн салығын төлеуші мұндай құқықты өзін қосылған құн салығы
бойынша есепке қойған кезден бастап, кем дегенде екі жыл өткеннен кейін
пайдалана алады.
Егер қосылған құн салығын төлеуші болып табылатын тұлға салық
салынатын айналымдарға байланысты қызметін тоқтатқан жағдайда, мұндай тұлға
қызметі тоқтатылған салық кезенінен кейінгі алты айдың аяқталуынан
кешіктірмей, өзін қосылған құн салығы бойынша есептен шығару туралы өтініш
беруге міндетті. Салық органы қосылған құн салығын төлеуші болып табылатын
әрекетсіз заңды тұлғаны тапқан жағдайда, қосылған құн салығы бойынша
есептен шығаруды уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен салық
органы жүргізеді. Қосылған құн салығын төлеуші болып табылатын заңды тұлға
таратылған жағдайда, мұндай тұлға Салық төлеушілердің мемлекеттік
тізілімінен алып тасталған күннен бастап қосылған құн салығы бойынша
есептен шығарылуға тиіс. Қосылған құн салығы бойынша өзін есептен шығару
туралы өтініш берген кезеңнен кейінгі салық кезеңінің алғашқы күнінен
бастап қосылған құн салығын төлеуші болуын тоқтатады. Тұлғаны қосылған құн
салығы бойынша есептен шығару кезінде олар қосылған құн салығы есепке алуға
жатқызылған оның тауарларының қалдығы салық салынатын айналым ретінде
қарастырылады.
Қосылған құн салығы бойынша бюджетпен өзара қатынас. Есепке
жатқызылған салық сомасы салық кезеңі ішінде есептелген салық сомасынан
асып кеткен жағдайларда бюджетпен өзара қатынас үзіледі. Егер осы мәселеде
өзгеше көзделмесе, есепке жатқызылған салық сомасының салық кезеңі ішінде
есептелген салық сомасынан асып кетуі қосылған құн салығы бойынша алдағы
төлемдердің есебіне жатқызылады. Нөлдік ставка бойынша салық салынатын
айналымдар бойынша жоғарыда аталған асып кету сомасы, егер де мына шарттар
орындалатын болса:
1) қосылған құн салығын төлеуші нөлдік ставка бойынша салық салынатын
тауарларды тұрақты өткізуді жүзеге асырып отырса;
2) қайтарып алуға өтініш берген айдың алдындағы тоқсан ішінде нөлдік
ставка бойынша салық салынатын өткізу жөніндегі айналам өткізу бойынша
жалпы салық салынатын айналымның кемінде 70 проценті болса, қосылған
құн салығын төлеушіге белгіленген тәртіппен қайтарылады.
Жоғарыда белгіленген шарттар орындалмаған жағдайда, асып кеткен
сома қосылған құн салығын төлеушіге оның өткен салық кезеңдері үшін
қосылған құн салығы бойынша міндеттемелерін есепке ала отырып, нөлдік
ставка бойынша салық салынатын айналымының мақсаттары үшін пайдаланылған
тауарлар бойынша есепке жатқызылған салық сомасы бөлігінде қайтарылады.
Қайтарылуға тиіс қосылған құн салығының сомасын анықтау кезінде
салық төлеушінің Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
ашылған банк шоттарына валюталық түсім түсірген тауарлардың экспорты есепке
алынады.
Егер нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымдары бар
қосылған құн салығын төлеуші қосылған құн салығының сомасын қайтару туралы
салық органына өтініш жасамаса, онда аталған асып кету сомасы есепті салық
кезеңінен кейінгі салық кезеңінде қосылған құн салығы бойынша алдағы
төлемдер есебіне есепке жатқызылады. Нөлдік ставка бойынша салық салынатын
айналымдар бойынша қосылған құн салығын қайтару салық органы қосылған құн
салығын төлеушінің уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген нысан бойынша
салықты қайтару туралы өтінішін алған кезден бастап алпыс жұмыс күні ішінде
және:
1) салық кезеңі ішіндегі қосылған құн салығы жөніндегі декларация;
2) тауарларды экспорттың растау үшін қажет құжаттар, ал халықаралық
тасымалдауларға байланысты жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізген
жағдайда.
3) салық органы жүргізген салық тексеру актісіне сәйкес қайтаруға
ұсынылған салық сомасының дұрыстығын растау негізінде жүргізіледі.
Қосылған құн салығын қайтару:
1) қосылған құн салығын осы салықты төлеушінің басқа салықтар бойынша
салық берешегін өтеу есебіне есепке жатқызу;
2) тауарлардың импорты кезінде төленуге тиіс қосылған құн салығының
есебіне есепке жатқызу;
3) төленуге тиіс қосылған құн салығының есебіне есепке жатқызу;
4) қосылған құн салығын төлеушінің банк шотына ақша аудару арқылы
жүргізіледі.
Қосылған құн салығын төлеушінің банк шотына қосылған құн салығын
қайтару оның басқа салықтар бойынша мемлекеттік бюджетке салық берешегі
болмаған кезде жүргізіледі. [28, б.123]
Басқа салықтар бойынша салық берешегі болған жағдайда, бюджеттен
қайтарылуға тиісті салық сомасы осы берешекті өтеуге жатқызылады.
Мерзім ішінде қосылған құн салығын төлеушінің берушілері қарсы салық
тексеруін өткізу барысында анықталған бұзушылықтарды жоймаса, мұндай
қосылған құн салығын төлеушілерге салықты қайтару бұзушылықтар анықталмаған
не бұзушылықтар жойылған сомалар шегінде жасалады.
Қайтаруға ұсынылған қосылған құн салығы сомаларының дұрыстығын
растау үшін берушіге тексеру тағайындау туралы шешім уәкілетті мемлекеттік
орган белгілеген тәртіппен, мынадай жағдайлар: бұл салық төлеушінің
қосылған құн салығын қайтаруға өтініш беру кезінің алдындағы он екі ай
кезеңі ішінде аталған салық төлеушіге айына кемінде бір рет талаптар
өткізуді жүзеге асырған өнім берушілерге қарсы тексеру жасалмайтыны;
қосылған құн салығы 1 миллион теңгеден астам сомаға көрсетіліп шот-фактура
жазған берушілер міндетті тексеруге жататыны ескеріле отырып қабылданады.
Осы мәселеде көзделген қосылған құн салығы:
1) шағын бизнес субъектілері;
2) шаруа (фермер) қожалықтары;
3) ауыл шаруашылық өнімін өндіруші заңды тұлғалар үшін белгіленген
арнаулы салық режимінде бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын қосылған
құн салығын төлеушілерге қайтарылмайды.
Грант қаражаттары есебінен алынатын тауарларды берушілерге төленген
қосылған құн салығын, егер бір мезгілде мынадай шарттар сақталса: тауарлар
алынатын грант қаражаттары мемлекеттер, мемлекеттер үкіметтері, халықаралық
ұйымдар желісі бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz