Бағалау және калькуляциялау шаруашылық процесінің есебі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І тарау. Калькуляциялаудың және бағалаудың мәні, объектісі.
1.1. Калькуляциялаудың мәні және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.2. Калькуляциялаудың және бағалаудың бірліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Калькуляциялаудың және бағалаудың обьектісіне жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ тарау. Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың маңыздылығы мен қажеттілігін талдау.
2.1 Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың маңыздылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Шаруашылық процестегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процестік әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Процестік әдісінің өнімнің өзіндік құнының қолдану аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
І тарау. Калькуляциялаудың және бағалаудың мәні, объектісі.
1.1. Калькуляциялаудың мәні және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.2. Калькуляциялаудың және бағалаудың бірліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Калькуляциялаудың және бағалаудың обьектісіне жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ тарау. Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың маңыздылығы мен қажеттілігін талдау.
2.1 Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың маңыздылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Шаруашылық процестегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процестік әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Процестік әдісінің өнімнің өзіндік құнының қолдану аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Бұл тақырыпта қарастырылатын мәселелер немесе сұрақтар: калькуляциялаудың мәнін ашу ,бағалаудың және оның түрлеріне тоқталу.Өндірісте калькуляция қалайша қолданылады, ол қалай жүзеге асырылады, калькуляциялаудағы мақсат неде, оның түрлері не үшін қажет, бұл түрлерде нелер ескеріледі. Сонымен бірге калькуляциялаудың әдістері, осы әдістердің маңыздылығы, олардың қолдану аясы және басқа да көптеген мәселелер қарастырылады.
Бұл курстық жұмыста тақырыптың мәнін ашу, онда қарастырылған мәселелерді анықтау, калькуляциядағы әдістердің алатын орны, осы әдістердің кәсіпорында қалайша жүзеге асатындығын білу, осы әдістер арқылы есептеудің тиімділігін анықтау сияқты негізгі мәселелер қарастырылады.Осы қарастырылған негізгі мәселелерді алға қоя отырып, оған жету үшін негізгі міндеттер қарастырылады:
- жалпы калькуляция және бағалаудың мәнін анықтау;
- калькуляцияның маңыздылығын білу;
- ол не үшін қолданылады;
- калькуляция арқылы атқарылатын қызметтердің нақты болуы;
Бұл курстық жұмыста тақырыптың мәнін ашу, онда қарастырылған мәселелерді анықтау, калькуляциядағы әдістердің алатын орны, осы әдістердің кәсіпорында қалайша жүзеге асатындығын білу, осы әдістер арқылы есептеудің тиімділігін анықтау сияқты негізгі мәселелер қарастырылады.Осы қарастырылған негізгі мәселелерді алға қоя отырып, оған жету үшін негізгі міндеттер қарастырылады:
- жалпы калькуляция және бағалаудың мәнін анықтау;
- калькуляцияның маңыздылығын білу;
- ол не үшін қолданылады;
- калькуляция арқылы атқарылатын қызметтердің нақты болуы;
1. К.Ж. Оразалин «Кәсіпорын экономикасы». Алматы, 2008.
2. Андреев В.А., Пенкин Г.П. Автоматизированные системы управления предприятиями.- Москва. Финансы и статистика, 1981г.
3. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» - В.Л. Назарова. Алматы, 2005.
4. Вахрушина М.А. «Бухгалтерский управленческий учет». Учебник для вузов – Москва ЗАО. Финстатинформ, 2000г.
5. Закон Республики Казахстан от 26.12.1995г. №2732
«О Бухгалтерском учете и финансовой отчетности».
6. Приказ Министра финансов Республики Казахстан от 18.09.2002г. №438.
Об утверждении типового плана счетов бухгалтерского учета.
7. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы»: Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2003
8. Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. Оқулық. — Алматы.: Экономикс, 2003.
9. Антонии Р. Основы бухгалтерского учета. – Москва СП Тиада- НТТ, 1996г.
10. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента, как управлять капиталом?- М. Финансы и статистика, 1994г.
11. Назарова В.Л., М.С. Жапбарханова, Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. «Басқару есебі»: Оқулық – Алматы: Экономика, 2005.
12. Ветров А. «Операционный аудит – анализ» – М. Перспектива, 1996г.
13. Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций . Анализ отчетности.- М. Финансы и статистика, 1995г.
14. Кондратова И.Г. Основы управленческого учета. Москва. Финансы и статистика, 2002г.
15. Карпова Т.П. Управленческий учет. Москва. ЮНИТИ, 2001г.
16. Мишин Ю.А. Управленческий учет управление затратами и результатами производственный деятельности. Москва. Дело и Сервис, 2002г.
17. Николаева С.А. Учет какой и для каких целей / Экономика и жизнь, 1996г.
18. Управленяеский учет. Учебное пособие Под редакцией А.Д. Шеремета. Москва. ИД ФБК ПРЕСС, 2000г.
19. Рахман З., Шеремет А.Д. Бухгалтерский учет в рынояной экономике. – М. ИНФРА-М, 1996г.
20. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., РадостовецВ.В., Шмидт О.И. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». Алматы, 2003ж.
21. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект – Москва: Финансы и статистика, 1995г.
2. Андреев В.А., Пенкин Г.П. Автоматизированные системы управления предприятиями.- Москва. Финансы и статистика, 1981г.
3. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» - В.Л. Назарова. Алматы, 2005.
4. Вахрушина М.А. «Бухгалтерский управленческий учет». Учебник для вузов – Москва ЗАО. Финстатинформ, 2000г.
5. Закон Республики Казахстан от 26.12.1995г. №2732
«О Бухгалтерском учете и финансовой отчетности».
6. Приказ Министра финансов Республики Казахстан от 18.09.2002г. №438.
Об утверждении типового плана счетов бухгалтерского учета.
7. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорын экономикасы»: Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2003
8. Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. Оқулық. — Алматы.: Экономикс, 2003.
9. Антонии Р. Основы бухгалтерского учета. – Москва СП Тиада- НТТ, 1996г.
10. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента, как управлять капиталом?- М. Финансы и статистика, 1994г.
11. Назарова В.Л., М.С. Жапбарханова, Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. «Басқару есебі»: Оқулық – Алматы: Экономика, 2005.
12. Ветров А. «Операционный аудит – анализ» – М. Перспектива, 1996г.
13. Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций . Анализ отчетности.- М. Финансы и статистика, 1995г.
14. Кондратова И.Г. Основы управленческого учета. Москва. Финансы и статистика, 2002г.
15. Карпова Т.П. Управленческий учет. Москва. ЮНИТИ, 2001г.
16. Мишин Ю.А. Управленческий учет управление затратами и результатами производственный деятельности. Москва. Дело и Сервис, 2002г.
17. Николаева С.А. Учет какой и для каких целей / Экономика и жизнь, 1996г.
18. Управленяеский учет. Учебное пособие Под редакцией А.Д. Шеремета. Москва. ИД ФБК ПРЕСС, 2000г.
19. Рахман З., Шеремет А.Д. Бухгалтерский учет в рынояной экономике. – М. ИНФРА-М, 1996г.
20. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., РадостовецВ.В., Шмидт О.И. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». Алматы, 2003ж.
21. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект – Москва: Финансы и статистика, 1995г.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І тарау. Калькуляциялаудың және бағалаудың мәні, объектісі.
1.1. Калькуляциялаудың мәні және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.2. Калькуляциялаудың және бағалаудың
бірліктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..7
1.3. Калькуляциялаудың және бағалаудың обьектісіне жалпы
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ тарау. Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың маңыздылығы мен қажеттілігін талдау.
2.1 Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың маңыздылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Шаруашылық процестегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
процестік
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Процестік әдісінің өнімнің өзіндік құнының қолдану
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе .
Курстық жұмыстың тақырыбы Бағалау және калькуляциялау шаруашылық
процесінің есебі болып табылады.
Бұл тақырыпта қарастырылатын мәселелер немесе сұрақтар:
калькуляциялаудың мәнін ашу ,бағалаудың және оның түрлеріне
тоқталу.Өндірісте калькуляция қалайша қолданылады, ол қалай жүзеге
асырылады, калькуляциялаудағы мақсат неде, оның түрлері не үшін қажет, бұл
түрлерде нелер ескеріледі. Сонымен бірге калькуляциялаудың әдістері, осы
әдістердің маңыздылығы, олардың қолдану аясы және басқа да көптеген
мәселелер қарастырылады.
Бұл курстық жұмыста тақырыптың мәнін ашу, онда қарастырылған
мәселелерді анықтау, калькуляциядағы әдістердің алатын орны, осы әдістердің
кәсіпорында қалайша жүзеге асатындығын білу, осы әдістер арқылы есептеудің
тиімділігін анықтау сияқты негізгі мәселелер қарастырылады.Осы
қарастырылған негізгі мәселелерді алға қоя отырып, оған жету үшін негізгі
міндеттер қарастырылады:
- жалпы калькуляция және бағалаудың мәнін анықтау;
- калькуляцияның маңыздылығын білу;
- ол не үшін қолданылады;
- калькуляция арқылы атқарылатын қызметтердің нақты болуы;
Бұл курстық жұмыстың сұрақтарына жауап табуда, тақырыптың қыр-сырын
ашу үшін: П.С.Безруких, Ю.А.Мишин, Т.П.Карпова, А.Д.Шеремет және тағы басқа
авторлардың еңбектері қолданылды. Осы еңбектері арқылы көптеген
мәселелердің мәні ашылғандығын айтуға болады.
Бұл курстық жұмысты толығырақ қарастыру үшін негізгі бөлімге көшсек , жөн
болар.
І тарау. Калькуляциялаудың және бағалаудың мәні, объектісі.
1.1 Калькуляциялаудың мәні және оның түрлері.
Калькуляция дегеніміз - өндірілген өнімнің, атқарылған
жұмыстың, көрсетілген қызметтің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны
болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль
атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік
құнын жоспарлауға,өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек
бағаларды негіздеуге пайдаланылады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу, бағалау және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе
кезекті) болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы,
сметалық және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция - өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым
бірлігіне мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде
жалақының, энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің
технологиясы, сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция – бұл жоспарлы калькуляцияның бір
түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады.
Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі
болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін
және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік
есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты ( есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты
себептері бойынша да ( өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы,
кейбір шығындар түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған
байланыссыз себептері бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі,
амортизациялық аударымдардың нормасы, суға, газға, жылуға, электр
энергиясына тарифке өзгерістер енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялаудың өзіндік құнында өндірілген өнім бірлігінің өзіндік
құны тек фактілі түрде шығарылатындығы түсініледі. Негізінен, бұл процесс
кеңірек және төмендегідей өзіндік құн есептіліктерін қатыстырады:
- негізгі өндірісте қолданылатын өнім, жұмыс, көмекші өндірістегі
қызмет;
- негізгі өндірістегі аралық өнімдердің бөлінуі технологиялық процесте
пайдалану үшін және жан-жаққа сату үшін;
- қаржылық-өндіру әрекеттерінің қорытындысы үшін өнеркәсіп өнімдерінің
бөлінуі;
- өнеркәсіптегі барлық шығарылған өнім, атқарылған жұмыс, көрсетілген
қызмет. Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі
аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері,
жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі
калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Өнімнің өзіндк құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффициенттік жолмен жүзеге асады. Өндіріс шығындары кешендік сипаттағы
8010 Негізгі өндіріс, 8011 Қосалқы өндіріс, 8013 Устеме шығындар
шоттарда жүргізіледі.
Өндіріс шығындарын және алынған өнімге бақылау жүргізу мақсатында Цехтар
бойынша шығындар тізімдемесі жүргізіледі. Ай соңында өндіріс
шығындарының жинақ тізімдемесі жасалады. Оған негіз болып Материалдармен
еңбек ақы шығынының кестесі, Негізгі құралдарға тозу есептеу есептемесі,
Материалдық емес активтерге амортизация есептеу есептемесі табылады.
Өндіріске жұмсалған шығындардың аналитикалық есебі калькуляциялық
карточкілерде жүргізіледі .
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффициенттік жолмен жүзеге асады.
Енді біз коэффициенттік әдіске бір мысал келтіріп көрейік:
Қатар Көрсеткіштер негізгі қосымша барлығы
№ өнімі өнімі
1 2 3 4 5
1 Шығарылған өнімнің натуралдық5200 6400 11600
көрсеткіші (т)
2 Аудару коэффициенті 1,2 1,3 2,5
3 Шығарылған өнімнің шартты 6240 8320 14560
бірлігі (1х2)
4 Өндіріске кеткен шығындар, 29000 725000 9628825
барлығы (тенге)
5 Бір коэффициент – бірлігінің 1160 29000 66132,04
өзіндік құны
(96228825х10014560)
6 Өнімге жатқызылған, шығындар:
негізгі - 6240х66132,04100
қосымша-8320х66132,01100 4126639,3 165066 4126639,3
220087 5502185,7 5502185,7
7 Жиыны 4126639,3 5502185,7 9628825
8 Өнім бірлігінің өзіндік құны
негізгі - 4126639,35200 793,6 31,7 793,6
қосымша- 5502185,76400 34,3 859,7 859,7
1.2. Калькуляциялаудың және бағалаудың бірліктері.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындар обьектісін дұрыс белгілеу маңызды роль атқарады. Калькуляцияның
обьектісі болып өнімнің түрлері, жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте
есеп обьектісі өте жиі калькуляциялау обьектісімен сәйкес келеді.
Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол
фабрикада тігілген костюм бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында есеп
обьектісі, әдетте, өзінің калькуляциялау обьектісімен сәйкес келе
бермейді. Мысалға, өсімдік шаруашылығында есептеу обьектісі күздік бидай
болып табылса, ал калькуляциялау обьектісі – дән, сабан саналады. Мал
шаруашылығында есептеу обьектісі сүтті табын болып саналады, ал
калькуляциялау обьектісіне сол табынның сүті, төлі, қиы жатады.
Калькуляция обьектілері болып табылады:
- барлық шығарылған өнім, атқарылған жұмыс және көрсетілген қызмет;
- негізгі өндірістегі жеке өнім, жұмыс, қызмет түрлері;
- өндірістің келесі кезеңінде пайдаланылатын, негізгі өндірістегі
жартылай фабрикаттардың бөлінуі;
- меншікті өндірістегі жартылай фабрикаттар және олардың сатылуы.
Есеп обьектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым)
түрінің техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем
бірлігіне және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс.
Егер де жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (т және
м2), онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
топқа біріктіруге болады:
- натуралды бірліктер – дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
- ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі – тігін бұйымының
прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.;
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-
натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы
мүмкін (мысалға, спирт-100%, күйдіргіш содасы - 92% натрий);
- құндық бірлігі;
- еңбек бірлігі (норма-сағаты);
- орындалған жұмыс бірлігі (ткм, машина-күні, ай-күні);
- пайдалы нәтиженің бірлігі – қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процессте екі немесе
бірнеше түрлі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы шығынды
өнімдердің арасына таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім бірлігінің
өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін пайдаланады.
Егер де технологиялық процессте шикізатты өңдеу кешені бірнеше рет қайта
жасаудан тұратын болса, және өндірістің бұл кезеңдері бойынша шығын
деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе
шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы
шығыннан белгілі бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса,
онда оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:
- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі
негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде қарастырылады.
Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны бойынша
шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгі өнімнің өзіндік құны
деп санауға болады. Бұл әдісті негізгі өнімнің деңгейі айқын белгілі
болған кезде ғана ілеспе өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана
пайдаланады. Мысалға, молибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып
саналатын мыс концентратын шегеріп тастайды және т.б.
- аралас әдісі. Бұл әдісті кешендік өндірісте бірнеше негізгі және ілеспе
өнімдерді өндірген кезде пайдаланады. Бұл әдісте шегеріп тастау да,
шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда пайдаланылады. Бұл кезде
шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құны шегеріліп, қалған бөлігі
негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттер бойынша таратылады.
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе
өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі
өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттерге сәйкес таратылады; ең
соңында, тікелей өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын
соманың мөлшері анықталынады. Мысалы, ақ титан құмдарын өңдеген кезде одан
ілеспе өнімдерін шығарып тастайды (ставролит, кесек құмдарын және т.б.),
ал шығыстың қалған бөлігін ақ металлдар, рутолдық және ильмениттік
қоспалардың (концентраттарының) арасына белгіленген коэффициенттер бойынша
және негізгі металлдың қоспасын ескере отырып таратады.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің
бірнеше әдістері пайдаланылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске кеткен
шығындарын есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің
нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды
есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын айтады.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде
мыналарды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндіріс күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін
әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын
өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль атқарады. Әдетте, өнімдер жай
және күрделі болып бөлінеді. Жай өнім – бұл жеке бөлшектерден,
түйіндерден, детальдардан тұрмайды. Жай өнім болып: көмір, рудалар, мұнай,
газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады. Бұл аталған өнімдердің өзіндік
құнын есептеу аса күрделі әдістемелерді пайдалануды талап етпейді. Бұндай
жай өндірістерде бір ғана өнім түрі калькуляцияланады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан
тұратын өнімдерді айтады. Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар,
автобустар және т.б. Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім
ретінде оның бөлшектері, түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл
соңғылары калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты
роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат құраса
(көмір, қара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше
күн, мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында
т.б., ал үшіншілерінде ол – бірнеше айларға созылуы мүмкін (кеме
құрылысында, ауыр машина жасау кәсіпорындарында т.б.), ал төртіншісінде –
тұтас маусымға созылуы мүмкін (орман шаруашылығын пайдалану).
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькуляциялау
әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы мүмкін және олар
бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен салыстырғанда біршама
күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен, үлкен аяқталмаған
өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да арнайы жағдайларының
әсерінен болуы мүмкін.
.
1.3. Калькуляциялаудың және бағалаудың обьектісіне жалпы шолу.
Калькуляциялау объектісі – кәсіпорын калькуляцияланатын өнім (жұмыс,
қызмет) түрлері. Мысалы: ауылшаруашылығында есеп және калькуляциялау
объектілері бір-біріне дәл келмейді (малшаруашылығындағы, шығын есебінің
объектісі – ірі қара мал, ал калькуляциялау объектісі – сүт, төл, көң).
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір
түрінен әр түрлі өнім өндіреді және өндірістің жалпы шығыны өз араларына
бөліп таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік құны мына әдістердің
біреуімен анықталады.
Шығынды шығарып тастау әдісі. Мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі, ал
қалғаны ілеспе ретінде қарастырылып жалпы өзіндік құнынан жоспарлы өзіндік
құны бойынша ілеспе өнімнің өзіндік құнын шығарып тастайды. Ал шығынның
қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сәйкес негізгі өнімдерге
бөлінеді.
Кезеңдер:
- кешенді шығынның жалпы сомасының ілеспе өнімнің өзіндік құны
шығарылады.
- Шығындардың қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін,
оның бір бөлігі шығарылады.
- Шығындардың қалдығы белгіленген коэффициенттерге сәйкес өнімдерге
бөлінеді.
- Тиісті өнімдердің өзіндік құнының жалпы шамасы анықталады.
Шығын есебінің объектілері бойынша тапсырыстық калькуляциялаудың
процестік әдісі бөліп көрсетіледі.
Тапсырыстық әдіс технологиялық мақсаттарға арналған материалдар шығынын
өндіріс жұмысшылардың негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды нақты өнім
шығарумен немесе қандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап алатын
(немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бұл әдіс әдеттегіше бір
тұрпатты (тип) өндірістік ұйымдағы кәсіпорындарда құрылыста, қызмет ету
салаларында қолданылады.
Өндірістік шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру мына жағдайларда
жүзеге асуы мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы тапсырыспен орындалған
бұйымдарды немесе бірқатар бұйым партиясын дайындауды бөлектеп
дараландыруда ұйымдастырылуы мүмкін. Өнім бірлігінің ортасы емес дараланған
өзіндік құн туралы ақпарат алу қажет (құрылыс, кеме жасау, құбыр жасау,
полиграфия, жиһаз өндіру, ғылыми зерттеу жұмысы) орындау. Құрастырушылық
жөндеу жұмыстары аудиторлық және кеңес беру қызметтері және т.б. ұсақ
сериялы дара тұрпатты өндіріс.
Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыс бойынша шығын
номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар
пайда болған орны бойынша ескеріліп бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес
тапсырытардың өзінді құнына қосалады.
Жеке тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып
табылады. Тапсырыстар бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте
бірнеше бұйымдарға келіп түседі.
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:
- Тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау.
- Тапсырысты орындау барысында оны есептеп шығару.
- Тапсырыс есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама шығынды
жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.
8110 Негізгі өндіріс талдамалық шоттар саны, сондай-ақ жанама шығынды
тапсырыстардың санына сәйкес келуі керек.
Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірудің барлық кезеңінде нақты
тізбектен өтетін тасқынды (поточный) және сериялы өндіріс салаларында
қолданылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір қайта жасалып аяқталған өнім
жатады. Ал шығын есебінің объектісіне қайта жасау, яғни келесі қайта
жасауға жөнелтуі мүмкін. Сериялық өндірісте орташалау әдісін қолданумен
шартты дайын өнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта есептеумен
калькуляция жасалады. Бұл арада 8110 Негізгі өндіріс шотында жасалған
шығындар есептік кезеңде өндірілетін дайын өнімнің шартты бірліктеріне
бөлінеді. Шартты бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аяқталған өнімнің
бірлігін өндіруде негізгі материалдың бір шартты бірлігі керек болады.
ІІ тарау. Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялаудың маңыздылығы мен қажеттілігі.
2.1 Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың маңыздылығын талдау.
Шығындарды есептеу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың төрт
әдістерін қарастырайық:
1. Тапсырыстық әдіс.
2. Бөлістік әдіс.
3. Нормативтік әдіс.
4. Процестік әдіс.
Енді, осы әдістерге жеке жеке тоқталып кетсек жөн болар.
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке-дара өндірісі бар кәсіпорындарда,
жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей
шығындар әрбір тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының
кескінінде есепке алынады.
Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік бөлімшесінде арнайы бланкілерде
ашылады, содан соң ол орындаушы-цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір
тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық
құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын есебін
жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың өзіндік құны оларды
әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар. Атап айтсақ:
- барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және
оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
- уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
шоғырландыру;
- тек бір ғана шотты жүргізу, аяқталмаған өндіріс (батыс есебінде
барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы аяқталмаған өндіріс
шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша
шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді
ұсынады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі
пайдаланылады.
Тек дайындау цехында (құю, ұсталық-пресс және т.б.) шалафабрикатты әдіс
пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады.
Әдетте, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан цехқа
өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс
тапппайды.
Цехтар шығындары әрбір (жекелеген) табыстың кескінінде,
калькуляциялаудың бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі
материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар –
белгіленген топ кескінінде аналитикалық есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және ай
сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына
жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі тапсырыстарына
есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер
ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы тапсырыс
берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына
тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша
шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты
орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойы өткізу
процестің жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).
Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін
(әсіресе, бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған
материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 1310 - Материалдар
бөлімшесінің шоттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І тарау. Калькуляциялаудың және бағалаудың мәні, объектісі.
1.1. Калькуляциялаудың мәні және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.2. Калькуляциялаудың және бағалаудың
бірліктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..7
1.3. Калькуляциялаудың және бағалаудың обьектісіне жалпы
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ тарау. Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың маңыздылығы мен қажеттілігін талдау.
2.1 Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың маңыздылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Шаруашылық процестегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
процестік
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Процестік әдісінің өнімнің өзіндік құнының қолдану
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе .
Курстық жұмыстың тақырыбы Бағалау және калькуляциялау шаруашылық
процесінің есебі болып табылады.
Бұл тақырыпта қарастырылатын мәселелер немесе сұрақтар:
калькуляциялаудың мәнін ашу ,бағалаудың және оның түрлеріне
тоқталу.Өндірісте калькуляция қалайша қолданылады, ол қалай жүзеге
асырылады, калькуляциялаудағы мақсат неде, оның түрлері не үшін қажет, бұл
түрлерде нелер ескеріледі. Сонымен бірге калькуляциялаудың әдістері, осы
әдістердің маңыздылығы, олардың қолдану аясы және басқа да көптеген
мәселелер қарастырылады.
Бұл курстық жұмыста тақырыптың мәнін ашу, онда қарастырылған
мәселелерді анықтау, калькуляциядағы әдістердің алатын орны, осы әдістердің
кәсіпорында қалайша жүзеге асатындығын білу, осы әдістер арқылы есептеудің
тиімділігін анықтау сияқты негізгі мәселелер қарастырылады.Осы
қарастырылған негізгі мәселелерді алға қоя отырып, оған жету үшін негізгі
міндеттер қарастырылады:
- жалпы калькуляция және бағалаудың мәнін анықтау;
- калькуляцияның маңыздылығын білу;
- ол не үшін қолданылады;
- калькуляция арқылы атқарылатын қызметтердің нақты болуы;
Бұл курстық жұмыстың сұрақтарына жауап табуда, тақырыптың қыр-сырын
ашу үшін: П.С.Безруких, Ю.А.Мишин, Т.П.Карпова, А.Д.Шеремет және тағы басқа
авторлардың еңбектері қолданылды. Осы еңбектері арқылы көптеген
мәселелердің мәні ашылғандығын айтуға болады.
Бұл курстық жұмысты толығырақ қарастыру үшін негізгі бөлімге көшсек , жөн
болар.
І тарау. Калькуляциялаудың және бағалаудың мәні, объектісі.
1.1 Калькуляциялаудың мәні және оның түрлері.
Калькуляция дегеніміз - өндірілген өнімнің, атқарылған
жұмыстың, көрсетілген қызметтің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны
болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль
атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік
құнын жоспарлауға,өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек
бағаларды негіздеуге пайдаланылады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу, бағалау және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе
кезекті) болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы,
сметалық және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция - өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым
бірлігіне мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде
жалақының, энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің
технологиясы, сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция – бұл жоспарлы калькуляцияның бір
түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады.
Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі
болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін
және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік
есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты ( есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты
себептері бойынша да ( өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы,
кейбір шығындар түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған
байланыссыз себептері бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі,
амортизациялық аударымдардың нормасы, суға, газға, жылуға, электр
энергиясына тарифке өзгерістер енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялаудың өзіндік құнында өндірілген өнім бірлігінің өзіндік
құны тек фактілі түрде шығарылатындығы түсініледі. Негізінен, бұл процесс
кеңірек және төмендегідей өзіндік құн есептіліктерін қатыстырады:
- негізгі өндірісте қолданылатын өнім, жұмыс, көмекші өндірістегі
қызмет;
- негізгі өндірістегі аралық өнімдердің бөлінуі технологиялық процесте
пайдалану үшін және жан-жаққа сату үшін;
- қаржылық-өндіру әрекеттерінің қорытындысы үшін өнеркәсіп өнімдерінің
бөлінуі;
- өнеркәсіптегі барлық шығарылған өнім, атқарылған жұмыс, көрсетілген
қызмет. Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі
аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері,
жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі
калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Өнімнің өзіндк құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффициенттік жолмен жүзеге асады. Өндіріс шығындары кешендік сипаттағы
8010 Негізгі өндіріс, 8011 Қосалқы өндіріс, 8013 Устеме шығындар
шоттарда жүргізіледі.
Өндіріс шығындарын және алынған өнімге бақылау жүргізу мақсатында Цехтар
бойынша шығындар тізімдемесі жүргізіледі. Ай соңында өндіріс
шығындарының жинақ тізімдемесі жасалады. Оған негіз болып Материалдармен
еңбек ақы шығынының кестесі, Негізгі құралдарға тозу есептеу есептемесі,
Материалдық емес активтерге амортизация есептеу есептемесі табылады.
Өндіріске жұмсалған шығындардың аналитикалық есебі калькуляциялық
карточкілерде жүргізіледі .
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффициенттік жолмен жүзеге асады.
Енді біз коэффициенттік әдіске бір мысал келтіріп көрейік:
Қатар Көрсеткіштер негізгі қосымша барлығы
№ өнімі өнімі
1 2 3 4 5
1 Шығарылған өнімнің натуралдық5200 6400 11600
көрсеткіші (т)
2 Аудару коэффициенті 1,2 1,3 2,5
3 Шығарылған өнімнің шартты 6240 8320 14560
бірлігі (1х2)
4 Өндіріске кеткен шығындар, 29000 725000 9628825
барлығы (тенге)
5 Бір коэффициент – бірлігінің 1160 29000 66132,04
өзіндік құны
(96228825х10014560)
6 Өнімге жатқызылған, шығындар:
негізгі - 6240х66132,04100
қосымша-8320х66132,01100 4126639,3 165066 4126639,3
220087 5502185,7 5502185,7
7 Жиыны 4126639,3 5502185,7 9628825
8 Өнім бірлігінің өзіндік құны
негізгі - 4126639,35200 793,6 31,7 793,6
қосымша- 5502185,76400 34,3 859,7 859,7
1.2. Калькуляциялаудың және бағалаудың бірліктері.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындар обьектісін дұрыс белгілеу маңызды роль атқарады. Калькуляцияның
обьектісі болып өнімнің түрлері, жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте
есеп обьектісі өте жиі калькуляциялау обьектісімен сәйкес келеді.
Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол
фабрикада тігілген костюм бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында есеп
обьектісі, әдетте, өзінің калькуляциялау обьектісімен сәйкес келе
бермейді. Мысалға, өсімдік шаруашылығында есептеу обьектісі күздік бидай
болып табылса, ал калькуляциялау обьектісі – дән, сабан саналады. Мал
шаруашылығында есептеу обьектісі сүтті табын болып саналады, ал
калькуляциялау обьектісіне сол табынның сүті, төлі, қиы жатады.
Калькуляция обьектілері болып табылады:
- барлық шығарылған өнім, атқарылған жұмыс және көрсетілген қызмет;
- негізгі өндірістегі жеке өнім, жұмыс, қызмет түрлері;
- өндірістің келесі кезеңінде пайдаланылатын, негізгі өндірістегі
жартылай фабрикаттардың бөлінуі;
- меншікті өндірістегі жартылай фабрикаттар және олардың сатылуы.
Есеп обьектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым)
түрінің техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем
бірлігіне және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс.
Егер де жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (т және
м2), онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
топқа біріктіруге болады:
- натуралды бірліктер – дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
- ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі – тігін бұйымының
прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.;
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-
натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы
мүмкін (мысалға, спирт-100%, күйдіргіш содасы - 92% натрий);
- құндық бірлігі;
- еңбек бірлігі (норма-сағаты);
- орындалған жұмыс бірлігі (ткм, машина-күні, ай-күні);
- пайдалы нәтиженің бірлігі – қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процессте екі немесе
бірнеше түрлі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы шығынды
өнімдердің арасына таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім бірлігінің
өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін пайдаланады.
Егер де технологиялық процессте шикізатты өңдеу кешені бірнеше рет қайта
жасаудан тұратын болса, және өндірістің бұл кезеңдері бойынша шығын
деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе
шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы
шығыннан белгілі бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса,
онда оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:
- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі
негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде қарастырылады.
Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны бойынша
шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгі өнімнің өзіндік құны
деп санауға болады. Бұл әдісті негізгі өнімнің деңгейі айқын белгілі
болған кезде ғана ілеспе өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана
пайдаланады. Мысалға, молибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып
саналатын мыс концентратын шегеріп тастайды және т.б.
- аралас әдісі. Бұл әдісті кешендік өндірісте бірнеше негізгі және ілеспе
өнімдерді өндірген кезде пайдаланады. Бұл әдісте шегеріп тастау да,
шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда пайдаланылады. Бұл кезде
шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құны шегеріліп, қалған бөлігі
негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттер бойынша таратылады.
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе
өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі
өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттерге сәйкес таратылады; ең
соңында, тікелей өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын
соманың мөлшері анықталынады. Мысалы, ақ титан құмдарын өңдеген кезде одан
ілеспе өнімдерін шығарып тастайды (ставролит, кесек құмдарын және т.б.),
ал шығыстың қалған бөлігін ақ металлдар, рутолдық және ильмениттік
қоспалардың (концентраттарының) арасына белгіленген коэффициенттер бойынша
және негізгі металлдың қоспасын ескере отырып таратады.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің
бірнеше әдістері пайдаланылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске кеткен
шығындарын есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің
нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды
есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын айтады.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде
мыналарды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндіріс күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін
әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын
өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль атқарады. Әдетте, өнімдер жай
және күрделі болып бөлінеді. Жай өнім – бұл жеке бөлшектерден,
түйіндерден, детальдардан тұрмайды. Жай өнім болып: көмір, рудалар, мұнай,
газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады. Бұл аталған өнімдердің өзіндік
құнын есептеу аса күрделі әдістемелерді пайдалануды талап етпейді. Бұндай
жай өндірістерде бір ғана өнім түрі калькуляцияланады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан
тұратын өнімдерді айтады. Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар,
автобустар және т.б. Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім
ретінде оның бөлшектері, түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл
соңғылары калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты
роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат құраса
(көмір, қара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше
күн, мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында
т.б., ал үшіншілерінде ол – бірнеше айларға созылуы мүмкін (кеме
құрылысында, ауыр машина жасау кәсіпорындарында т.б.), ал төртіншісінде –
тұтас маусымға созылуы мүмкін (орман шаруашылығын пайдалану).
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькуляциялау
әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы мүмкін және олар
бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен салыстырғанда біршама
күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен, үлкен аяқталмаған
өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да арнайы жағдайларының
әсерінен болуы мүмкін.
.
1.3. Калькуляциялаудың және бағалаудың обьектісіне жалпы шолу.
Калькуляциялау объектісі – кәсіпорын калькуляцияланатын өнім (жұмыс,
қызмет) түрлері. Мысалы: ауылшаруашылығында есеп және калькуляциялау
объектілері бір-біріне дәл келмейді (малшаруашылығындағы, шығын есебінің
объектісі – ірі қара мал, ал калькуляциялау объектісі – сүт, төл, көң).
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір
түрінен әр түрлі өнім өндіреді және өндірістің жалпы шығыны өз араларына
бөліп таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік құны мына әдістердің
біреуімен анықталады.
Шығынды шығарып тастау әдісі. Мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі, ал
қалғаны ілеспе ретінде қарастырылып жалпы өзіндік құнынан жоспарлы өзіндік
құны бойынша ілеспе өнімнің өзіндік құнын шығарып тастайды. Ал шығынның
қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сәйкес негізгі өнімдерге
бөлінеді.
Кезеңдер:
- кешенді шығынның жалпы сомасының ілеспе өнімнің өзіндік құны
шығарылады.
- Шығындардың қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін,
оның бір бөлігі шығарылады.
- Шығындардың қалдығы белгіленген коэффициенттерге сәйкес өнімдерге
бөлінеді.
- Тиісті өнімдердің өзіндік құнының жалпы шамасы анықталады.
Шығын есебінің объектілері бойынша тапсырыстық калькуляциялаудың
процестік әдісі бөліп көрсетіледі.
Тапсырыстық әдіс технологиялық мақсаттарға арналған материалдар шығынын
өндіріс жұмысшылардың негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды нақты өнім
шығарумен немесе қандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап алатын
(немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бұл әдіс әдеттегіше бір
тұрпатты (тип) өндірістік ұйымдағы кәсіпорындарда құрылыста, қызмет ету
салаларында қолданылады.
Өндірістік шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру мына жағдайларда
жүзеге асуы мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы тапсырыспен орындалған
бұйымдарды немесе бірқатар бұйым партиясын дайындауды бөлектеп
дараландыруда ұйымдастырылуы мүмкін. Өнім бірлігінің ортасы емес дараланған
өзіндік құн туралы ақпарат алу қажет (құрылыс, кеме жасау, құбыр жасау,
полиграфия, жиһаз өндіру, ғылыми зерттеу жұмысы) орындау. Құрастырушылық
жөндеу жұмыстары аудиторлық және кеңес беру қызметтері және т.б. ұсақ
сериялы дара тұрпатты өндіріс.
Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыс бойынша шығын
номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар
пайда болған орны бойынша ескеріліп бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес
тапсырытардың өзінді құнына қосалады.
Жеке тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып
табылады. Тапсырыстар бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте
бірнеше бұйымдарға келіп түседі.
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:
- Тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау.
- Тапсырысты орындау барысында оны есептеп шығару.
- Тапсырыс есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама шығынды
жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.
8110 Негізгі өндіріс талдамалық шоттар саны, сондай-ақ жанама шығынды
тапсырыстардың санына сәйкес келуі керек.
Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірудің барлық кезеңінде нақты
тізбектен өтетін тасқынды (поточный) және сериялы өндіріс салаларында
қолданылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір қайта жасалып аяқталған өнім
жатады. Ал шығын есебінің объектісіне қайта жасау, яғни келесі қайта
жасауға жөнелтуі мүмкін. Сериялық өндірісте орташалау әдісін қолданумен
шартты дайын өнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта есептеумен
калькуляция жасалады. Бұл арада 8110 Негізгі өндіріс шотында жасалған
шығындар есептік кезеңде өндірілетін дайын өнімнің шартты бірліктеріне
бөлінеді. Шартты бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аяқталған өнімнің
бірлігін өндіруде негізгі материалдың бір шартты бірлігі керек болады.
ІІ тарау. Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялаудың маңыздылығы мен қажеттілігі.
2.1 Шаруашылық процестегі шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың маңыздылығын талдау.
Шығындарды есептеу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың төрт
әдістерін қарастырайық:
1. Тапсырыстық әдіс.
2. Бөлістік әдіс.
3. Нормативтік әдіс.
4. Процестік әдіс.
Енді, осы әдістерге жеке жеке тоқталып кетсек жөн болар.
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке-дара өндірісі бар кәсіпорындарда,
жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей
шығындар әрбір тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының
кескінінде есепке алынады.
Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік бөлімшесінде арнайы бланкілерде
ашылады, содан соң ол орындаушы-цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір
тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық
құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын есебін
жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың өзіндік құны оларды
әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар. Атап айтсақ:
- барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және
оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
- уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
шоғырландыру;
- тек бір ғана шотты жүргізу, аяқталмаған өндіріс (батыс есебінде
барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы аяқталмаған өндіріс
шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша
шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді
ұсынады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі
пайдаланылады.
Тек дайындау цехында (құю, ұсталық-пресс және т.б.) шалафабрикатты әдіс
пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады.
Әдетте, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан цехқа
өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс
тапппайды.
Цехтар шығындары әрбір (жекелеген) табыстың кескінінде,
калькуляциялаудың бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі
материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар –
белгіленген топ кескінінде аналитикалық есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және ай
сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына
жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі тапсырыстарына
есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер
ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы тапсырыс
берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына
тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша
шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты
орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойы өткізу
процестің жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).
Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін
(әсіресе, бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған
материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 1310 - Материалдар
бөлімшесінің шоттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz