Жаза тағайындаудың жалпы негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ 5
2. ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ ЖЕҢІЛДЕТЕТІН ЖӘНЕ АУЫРЛАТАТЫН МӘН.ЖАЙЛАР 10
3. ҚАТЫСЫП ЖАСАЛҒАН ҚЫЛМЫС ҮШІН ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 30
4. ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 32
5. ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ ЖАҒДАЙЫНДА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 38
6. ҮКІМДЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 40
7. МЕРЗІМДЕРДІ ҚОСА КЕЗІНДЕ ОЛАРДЫ БЕЛГІЛЕУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ЖАЗА МЕРЗІМДЕРІН ЕСЕПТЕУ ЖӘНЕ ЖАЗАНЫ ЕСЕПКЕ АЛУ 44
8. БЕЛГІЛІ БІР ҚЫЛМЫС ҮШІН КӨЗДЕЛГЕН ЖАЗАДАН ГӨРІ ЖЕҢІЛІРЕК ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 46
9. ШАРТТЫ ТҮРДЕ СОТТАУ 50
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
КІРІСПЕ 3
1. ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ 5
2. ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ ЖЕҢІЛДЕТЕТІН ЖӘНЕ АУЫРЛАТАТЫН МӘН.ЖАЙЛАР 10
3. ҚАТЫСЫП ЖАСАЛҒАН ҚЫЛМЫС ҮШІН ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 30
4. ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 32
5. ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚАЙТАЛАНУЫ ЖАҒДАЙЫНДА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 38
6. ҮКІМДЕРДІҢ ЖИЫНТЫҒЫ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 40
7. МЕРЗІМДЕРДІ ҚОСА КЕЗІНДЕ ОЛАРДЫ БЕЛГІЛЕУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ЖАЗА МЕРЗІМДЕРІН ЕСЕПТЕУ ЖӘНЕ ЖАЗАНЫ ЕСЕПКЕ АЛУ 44
8. БЕЛГІЛІ БІР ҚЫЛМЫС ҮШІН КӨЗДЕЛГЕН ЖАЗАДАН ГӨРІ ЖЕҢІЛІРЕК ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 46
9. ШАРТТЫ ТҮРДЕ СОТТАУ 50
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық түрін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды, бұл құбылысқ қарсы күресте шешуші мәселелер жоғарыда аталып өткен экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың құқылық сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық-құқылық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады.
Қылмыстық жаза кнәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында індетті болып табылады.
Курстық жұмыстың тақырыбы – қазіргі өзекті мәселелердің бірі – жаза тағайындаудың мәселелері.
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық түрін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды, бұл құбылысқ қарсы күресте шешуші мәселелер жоғарыда аталып өткен экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың құқылық сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық-құқылық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады.
Қылмыстық жаза кнәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында індетті болып табылады.
Курстық жұмыстың тақырыбы – қазіргі өзекті мәселелердің бірі – жаза тағайындаудың мәселелері.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жылы 30 тамыз (кейінгі өзгертулер мен толықтырулар)
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, 1997 жылы 16 шілде (кейінгі өзгертулер мен толықтырулар)
3. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. - Өнд. толықт., 4-бас. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 360 бет.
4. Әбілезов Е.Т. Қазақстанның қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. – Алматы: ЖШС «Издательство Норма – К», 2004. – 216 бет.
5. Поленов Г.Ф. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть: учебное пособие, Алматы: «Әделет пресс», 1997.
6. Қайыржанов Е.П. Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть). Алматы, 1998.
7. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М.1957.
8. «Заң және жаман» қоғамдық-саяси, ғылыми-құқықтық журнал
9. «Заңгер» ҚР-ның құқық жаршысы
10. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі.
11. Сапаргалиев Г.С. Заң терминдерінің сөздігі. Алматы: «Жеті жарғы»,
1996 ж.
12. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве, М., 1963.
13. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан //Под. ред. И.И.Рогова, С.М.Рахметова. – Алматы: Баспа, 1999. – 808 с.
14. Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының бюллетені. № 12, 2007.
15. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. – Алматы: «Жеті Жарғы», 1998. – 228 с.
16. Қазақстан Республикасы Жоғары сотының бюллетені. № 6, 1999.
17. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы: Жеті жарғы, 1999.
18. Парасат журналы 2004-2005 ж.ж.
19. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть: Курс лекций. М., 1996.
20. Булгаков Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы; Алматы; Заң әдебиеті, 2004 ж.
21. Жамбылов Д. Саясаттану. Оқулық; Алматы; Жеті жарғы, 2003 ж.
22. Нысанбаев Ә., Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. – Казахстан. Демократия. Духовное обновление., Алматы, 1999 ж.
23. Журнал «Саясат», «Чиновничество в постсоциалистическом обществе: опыт предварительного анализа» Хайруллаева М., Тулегулова А., N6, 1997.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жылы 30 тамыз (кейінгі өзгертулер мен толықтырулар)
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, 1997 жылы 16 шілде (кейінгі өзгертулер мен толықтырулар)
3. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. - Өнд. толықт., 4-бас. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 360 бет.
4. Әбілезов Е.Т. Қазақстанның қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. – Алматы: ЖШС «Издательство Норма – К», 2004. – 216 бет.
5. Поленов Г.Ф. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть: учебное пособие, Алматы: «Әделет пресс», 1997.
6. Қайыржанов Е.П. Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть). Алматы, 1998.
7. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М.1957.
8. «Заң және жаман» қоғамдық-саяси, ғылыми-құқықтық журнал
9. «Заңгер» ҚР-ның құқық жаршысы
10. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі.
11. Сапаргалиев Г.С. Заң терминдерінің сөздігі. Алматы: «Жеті жарғы»,
1996 ж.
12. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве, М., 1963.
13. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан //Под. ред. И.И.Рогова, С.М.Рахметова. – Алматы: Баспа, 1999. – 808 с.
14. Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының бюллетені. № 12, 2007.
15. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. – Алматы: «Жеті Жарғы», 1998. – 228 с.
16. Қазақстан Республикасы Жоғары сотының бюллетені. № 6, 1999.
17. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы: Жеті жарғы, 1999.
18. Парасат журналы 2004-2005 ж.ж.
19. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть: Курс лекций. М., 1996.
20. Булгаков Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы; Алматы; Заң әдебиеті, 2004 ж.
21. Жамбылов Д. Саясаттану. Оқулық; Алматы; Жеті жарғы, 2003 ж.
22. Нысанбаев Ә., Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. – Казахстан. Демократия. Духовное обновление., Алматы, 1999 ж.
23. Журнал «Саясат», «Чиновничество в постсоциалистическом обществе: опыт предварительного анализа» Хайруллаева М., Тулегулова А., N6, 1997.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері 5
2. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар 10
3. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау 30
4. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау
32
5. Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза тағайындау
38
6. Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау 40
7. Мерзімдерді қоса кезінде оларды белгілеу тәртібі және жаза мерзімдерін
есептеу және жазаны есепке алу 44
8. Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі жеңілірек жаза
тағайындау 46
9. Шартты түрде соттау 50
Қорытынды 53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 55
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу
шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес
жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы
күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани
шаралардың барлық түрін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру
мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз
мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі
басты күрес деп саналмайды, бұл құбылысқ қарсы күресте шешуші мәселелер
жоғарыда аталып өткен экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің
белсенділігін, олардың құқылық сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс
істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын
функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс
істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық-құқылық күштеу шараларын қолдану
мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан.
Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік,
тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының
жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады.
Қылмыстық жаза кнәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе
лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды
күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды
және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында індетті болып
табылады.
Курстық жұмыстың тақырыбы – қазіргі өзекті мәселелердің бірі – жаза
тағайындаудың мәселелері.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Курстық жұмыс барысында жаза
тағайындаудың негізгі ұғымын, оның негізгі түрлері мен нысандарын және жаза
тағайындаудың негізгі аспектілерінің бірі – жауаптылықты жеңілдететін,
ауырлататын мән-жайларға, қылмыс жиынтығына, қылмыстың қайталануына
анықтама беріп, оның элементтеріне талдау жасадық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Курсттық жұмыстың негізгі
мақсаты мен міндеті – жаза тағайындаудың қыр-сырын ашып, толық сипаттама
беру мүмкіндігі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Жаза тағайындаудың адамның нақты жүрыс-
тұрысымен, оның өмірімен байланыстылығын көрсету, бағалау.
Зерттеу жұмысының пәні. Курсттық жұмыстың негізгі көтерген мәселесі –
жаза тағайындаудың мәселелерін жан-жақты ашу, талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Курсттық жұмыс
жазу барысында негізінде Ағыбаев А.Н., Әбілезов Е.Т., Жүнісов Қ.Т. сияқты
авторлардың Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім кітаптарын, сонымен қатар Тура
би, Заң және заман, Заңгер сияқты мерзімді баспа басылымдарында
жарияланған бірқатар мақалаларды қарастырдық.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Курсттық жұмыс жазу барысында
негізгі жалпылау, сараптау, талдау, зерттеу, жинау әдіс-тәсілдері
қолданылған.
1 ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке-дара жауапкершілік
принципін негізгі басшылыққа алады. Осы мәселеге байланысты Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық жаза
тағайындаған кезде соттардың зандылық тыс ақтауы туралы № 1 нормативтік
қаулысында былай делінген:
Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың жалпы негіздері
көрсетілген. Онда былай делінген:
52-бап. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері.
1. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
2. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу
үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмыс
үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді
қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін көзделгеңдері арасынан неғұрлым
қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше
бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза осы Кодекстің
58 және 60-баптарына сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің
жиынтығы бойынша тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен қатаңдығы төмеңірек жаза
тағайындау үшін негіз осы Кодекстің 55-бабында белгіленеді.
3. Жаза тағайындау кезіңде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесі, айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі
және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамның
түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайының ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық заңның осы бабында көрсетілген талаптарды бірнеше топқа
бөлуге болады. Оның біріншісі, әділ жаза тағайындалуы болып табылады.
Әділеттілік принципі Қылмыстық кодекстің 3-бабында арнайы көрсетілген. Осы
бапқа сәйкес адамның қылмыс құрамының белгілері бар іс-әрекеті ғана
қылмыстық жауаптылықтың негізі болады. Бір қылмыс үшін ешкімді де қайтадан
қылмыстық жауапқа тартуға болмайды делінген. Жазаның әділеттілігі істелген
қылмыстың ауырлығына, оны істеу жағдайларына және кінәлінің жеке басының
кім екендігіне сай келуі қажет. Тағайындалған жаза қылмыскердін іс-
әрекетінің зандылық зардабы, нәтижесі болуы керек. Жазаның шегі оның іс-
әрекетінің шегіне сайма-сай дәл келуі керек. Осыған байланысты тым жеңіл
немесе тым ауыр жаза тағайындалуға жол берілмеуі керек. Тағайындалған жаза
істелген қылмысына пара-пар келетін әділ болғанда ғана ол өз мақсатына
жетері анық.
Жаза Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген
шекте тағайындалады. Яғни, сот жаза тағайындағанда кінәлінің істеген
қылмысы үшін жазаның мөлшерін, түрін сол баптың санкциясы көрсеткен шектен
шықпай тағайындауға міндетті. Сондықтан да әділ жаза тағайындаудың
алғышарты іс-әрекетті дұрыс саралау, яғни істелген іс-әрекеттің
белгілерінің нақты қылмыс құрамы белгілеріне дәлме-дәл сай болуын анықтау
өте қажет, Қылмысты дұрыс сараламау әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп
соғады. Қылмыстық заңның нақты құрамының санкциясында көрсетілген жаза
мөлшерінің ең жоғарғы шегінен шығып, жаза тағайыңдауға заң ешқандай жол
бермейді. Керісінше, сот жаза тағайындағанда қылмыстық заңның 55-бабында
көрсетілген шарттарды еске ала отырып, кінәліге белгілі бір қылмыс үшін
көзделген жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға құқылы.
Сондай-ақ сот жаза тағайындағанда Ерекше бөлімнің нақты бабының
санкциясының шегін ескермеумен бірге Кодекстегі Жалпы бөлімнің ережелерін
де басшылыққа алуға міндетті. Яғни, сот адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту
үшін алдымен оның іс-әрекетінде қылмыс құрамы бар ма, жоқ па осы мәселені
анықтайды. Егер қылмыс құрамы бар болса, ол біткен немесе бітпеген қылмыс
па, қылмыскер оны жеке өзі немесе басқалармен бірге істеді ме деген
мәселелерді анықтайды. Бұл сұрақтарға жауап алу үшін ең алдымен Қылмыстық
кодекстің Жалпы бөліміндегі қылмыстың ұғымы, оның сатылары, қылмысқа қатысу
ұғымы, іс-әрекеттің қылмыстылығын жоятын жағдайлар, қылмыстық заңның
уакыттағы, кеңістіктегі, қылмыс жасаған адамдарға қатысты қолданылуы сияқты
мәселелерді анықтау керек. Қылмыстың құрамы бар іс-әрекеттерге жаза
тағайындағанда сот ең алдымен адамды қылмысты жауаптылықтан және жазадан
босатуға негіздер бар ма, жоқ па деген мәселелерді анықтауға міндетті[1].
Егер сот жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау қажет деп тапса, онда ол
Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінен жаза туралы бөліміндегі негізгі
қағидаларды — жазаның ұғымы мен мақсаты, жазалау түрлері, жаза
тағайындаудың жалпы негіздерін басшылыққа ала отырып біткен немесе бітпеген
қылмыстарға, қайталанған, қатысып жасалған қылмыс үшін, қылмыстардың,
үкімдердің жиынтығы үшін жаза тағайындаудың ерекшеліктерін ескереді. Сондай-
ақ мерзімдерді қосу кезінде оларды белгілеу, жаза мерзімдерін есептеу және
жазаны есепке алу туралы Жалпы бөлімінің ережелері негізгі басшылыққа
алынады.
Егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі
жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана сол үшін
көзделгендердің арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Бұл жерде
балама санкцияларды қолдану туралы сөз болып отыр. Қылмыстық кодекстің 39-
бабында жазаның түрлерінің тізбегі онша қатаң еместен, қатаң түріне қарай
тізбектеліп берілген. Осыған орай сот жазаның мақсатына жету үшін қажет деп
тапса, санкцияда көрсетілген балама жазалардың қатаң түрін тағайындауға
құқылы. Қылмыстық кодекстің 48-бабының 3-бөлігіңде қылмыстардың және
үкімдердің жиынтығы бойынша жазаның қатаң түрін тағайындаудың тәртібі және
оның шегі арнайы көрсетілген.
Сот жаза тағайындағанда істелген қылмыстың сипатын және қоғамға
қауіптілік дәрежесін, айыптының жеке басының кім екендігін, істің
жауаптылықты женілдететін және ауырлататын мән-жайларын еске алады. Осы
айтылған факторлардың ішінде есепке алынатын екі негізгі белгі бар. Ол
біріншіден, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі, екіншіден,
кінәлінің жеке басының кім екендігі, басқа айтылған жағдайлар мен мән-
жайлар бұл жоғарыда айтылған екі факторлардың мазмұнын нақтылап
толықтыратын, оларға бағынышты түсінік болып табылады.
Осы жоғарыда айтылған екі негізгі факторға сипаттама берелік. Бірінші,
істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау арқылы жаза
тағайындау. Заң бойынша әрбір істелген нақты қылмыстың қоғамға қауіптілігі
екі жағынан: сапалық (қоғамға қауіптілік сипаты) және сандық (оның
дәрежесі) белгілері арқылы белгіленеді. Қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі қылмыстың объективтік және субъективтік белгілері арқылы
анықталады. Мұның ішінде объективтік белгілері (қылмыстың объективті
зардабы, іс-әрекеттің мәні, қылмыстың істелген уақыты, тәсілі, оның
жағдайы), субъективтік белгілері, кінәнің формасы, қылмыстық ниет немесе
мақсат жан-жақты еске алынады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі
Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы
нормативтік қаулысының 2-тармағында: Соттардың назары ауыр және аса ауыр
қылмыс, әсіресе қылмысты ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық болып
жасаған, коррупциялық қылмыстар жасағаны үшін кінәлі болып танылған, сондай-
ақ бұрын сотталған, бірақ түзелгісі келмейтін адамдарға занда көрсетілген
жазалаудың қатаң шараларын міндетгі түрде талқылап, қолдану керектігіне
аударылады.
Жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің дәрежесін анықтағанда,
соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін ҚК-нің 10-бабының
талаптарын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі, тәсілі,
жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық,
сотталушылардың әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты,
т.б.) жағдайының барлығы ескерілуі тиіс, — деп жоғарыда айтылған заң
талаптарының мазмұны ашып көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің 52-бабының келесі бір маңызды талабы айыптының
жеке басының кім екеңдігін анықтау болып табылады. Өйткені оны сипаттайтын
мән-жайларды дұрыс анықтаудың жазаны даралаудағы маңызы зор.
Осы мәселеге байланысты жоғарыда аталған Жоғарғы Соттың нормативтік
қаулысының 3-тармағында:
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде тексеруі керек. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігі мен қатыстығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметтерді
анықтау керек. Сотталушының отбасы жағдайы анықталғаннан кейін, соттар ҚК-
нің 52-бабының 3-бөлігіне сәйкес жазаны тағайындаған кезде тағайындалған
жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер
ететінін ескеруі керек, — деп ескертілген.
Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын
сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет. Оның
ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-құлқы,
оның енбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған ортаға
қатынасы, оны сипаттайтын оң немесе теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге
жатады[2]. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге,
қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатыгездікпен немесе сыбайласып қылмыс
жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше,
мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген,
өндірісте, тұрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші
рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.
2 ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ ЖЕҢІЛДЕТЕТІН ЖӘНЕ АУЫРЛАТАТЫН МӘН-ЖАЙЛАР
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайыңдағанда соттар қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты жеңілдететін
немесе ауырлататын мән-жайларды анықтауға міндетті. Істелген қылмыстың түрі
мен қоғамға қауіптілігінің дәрежесін, істің мән-жайын, кінәлінің жеке басын
және оның жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды ескере
отырып, жаза тағайындау кезінде соттар оған жеке тұрғыдан қарау жөнінде заң
талаптарын бұлжытпай орындауға тиісті. Жаза занды, негізді және әділ болуы
үшін Қылмыстық кодекстің 53, 54-баптарында көрсетілген жауаптылықты
жеңілдететін де, ауырлататын да мән-жайлар толық есепке алынуы керек.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар қылмыстық заң
арқылы белгіленеді. Қылмыстық занда (53-бап) жауаптылықты жеңілдететін мән-
жайлардың үлгі тізбегі ғана берілген, өйткені жаза тағайындағанда
жауаптылықты жеңілдететін, занда көрсетілген басқа мән-жайларды да соттың
еске алуына болады. Ал жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың (54-бап)
заңда көрсетілген тізбегі тұжырымды, сот осы занда көрсетілген мән-
жайлардан басқаларды жауаптылықты ауырлататын мән-жай деп тануға құқылы
емес[3].
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды қылмыс
құрамының қажетті, жетілген немесе жеңілдетілген белгілерімен шатастыруға
болмайды. Мазмұны немесе атауы жөнінен олар бір-біріне сәйкес болады.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін қорқытып алушылықта ұйымдасқан топ жасаған
қылмыс осы қылмыстың жетілдірілген құрамының белгісін көрсетеді. Сонымен
бірге ұйымдасқан топ болып қылмыс жасау жауаптылықты ауырлататын мән-
жайларға жатады. Сондыктан да мұндай мән-жай қылмыстың құрамының белгісі
ретінде көрсетілсе, ол тағы да жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде
жаза тағайындағанда есепке алынбайды. Ол туралы Қылмыстық кодекстің 3-
бабында бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға
болмайды, — деп көрсетілген. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999
жылғы 30 сәуірдегі № 1 нормативтік қаулысының 4-тармағында:
ҚК-нің 54-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген жауапкершілік пен
жазаны ауырлататын мән-жайлардың тізімі түпкілікті болып табылады. Осыған
орай, қылмыс жасалған кездегі немесе сотталушыны сипаттайтын басқа да сот
анықтаған жағдайлар (маскүнемдікке салыну, қоғамдық тәртіпті бұзу, от-
басына, жұмысына, оқуына немқұрайлы қарау т.б.) жаза тағайындалған кезде
ескеріледі, жауапкершілік пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде
танылмайды, — деп көрсетілген.
Егер ҚК-нің 53 немесе 54-баптарында көрсетілген мән-жайлар қылмыстың
бір белгісі ретінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөліміндегі баптың диспозициясында көрсетілген болса, онда ол сол қылмыс
үшін жаза тағайындаған кезде жауаптылықгы жеңілдететін немесе ауырлататын
мән-жай ретінде ескерілмейді. Мысалы, жан күйзелісі үстінде ашумен кісі
өлтіруде жан күйзелу осы қылмыс үшін жаза тағайындағанда жауаптылықты
жеңілдететін мән-жай ретінде есепке алынбайды[4].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабында қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар болып мына төмендегілер
есептелінеді:
а) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім
ауырлықтағы қылмыс жасау;
б) айыпкердің кәмелетке толмауы;
в) жүктілік;
г) айыпкердің жас балалары болуы;
д) қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және
өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер;
е) жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау;
ж) күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық,
қызметтік немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау;
з) қажетті қорғанудың құқыктық дұрыстығының шартын бұзу, аса
қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе
өкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау;
и) қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы
немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы;
к) шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған
мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделмеген мән-жайлар да жаза қолдану
кезінде жеңілдетуші ретінде ескерілуі мүмкін.
3. Егер жеңіддететін мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті
бабында қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, ол өзінен-өзі жаза
тағайындау кезінде қайталап ескеріле алмайды.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің д) және к) тармақтарында көзделген
жазаны жеңілдететін мән-жайлар болған және ауырлататын мән-жайлар болмаған
жағдайда, жаза мерзімі немесе мөлшері осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті
бабында көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің
немесе мөлшерінің ауыр немесе орташа ауыр қылмыс жасаған кезде –
жартысынан, ауыр қылмыс жасаған кезде – үштен екісінен, аса ауыр қылмыс
жасаған кезде – төрттен үшінен аспауға тиіс.
Енді осы жеңілдетілетін мән-жайлардың ішкі мазмұнына тоқталайық:
1. Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет онша ауыр емес
қылмыс істеу. Бұл жерде іс-әрекетті жеңілдететін мән-жайға жатқызу үшін
біріншіден, қылмыс тұңғыш рет істелуі, екіншіден, ол қылмыс онша ауыр емес
қылмыс санатына жатқызылуы, үшіншіден, қылмыс кездейсоқ жағдайға байланысты
істелуі керек. Кездейсоқ жағдайда, мысалы, өте өнегелі адамның қылмыстық
топқа кездейсоқ қатысып, қылмысқа қатысуы. Іс-әрекетті кездейсоқ жағдайға
жатқызу немесе жатқызбау нақты жағдайға байланысты шешіледі.
2. Айыпкердің кәмелетке толмауы, жасы он сегізге толмай қылмыс
істегенде көп жағдайда өмірлік тәжірибенің жеткіліксіздігінен, ересектердің
теріс ықпал етуінен немесе үлкендерге еліктеп я болмаса басқалардан қалмау
мақсатымен, өзінің тентектігін көрсету арқылы істеледі. Бұл жерде бұлардың
ақыл-ойының әлі жетіліп, қалыптаспағаны жастықтың салдарынан ұстамдылық
жасамай қылмыс жасайтыны еске алынып, олардың кәмелетке толмай қылмыс
жасауы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатады. Республика Жоғарғы
Сотының нормативтік қаулысында барлық соттарға жасы толмағандарға жаза
тағайындағанда олардың қылмысын өте мұқият зерттеп, оларды мүмкіндігінше
қоғамнан оқшауламайтын жаза түрін немесе жазаға жатпайтын тәрбиелік мәні
бар шараларды кеңінен қолдану туралы бірнеше ұсыныстар берген. Жаңа
Қылмыстық кодексте (VI бөлім) кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы жеке берілген.
3. Жүкті әйелдің қылмыс істеуі. Қылмыстық заң адамгершілік принципін
басшылыққа ала отырып, ана мен баланың мүддесін қорғайды. Жүкті әйелдің
істеген қылмысын жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатқызу – осының
айғағы. Жүкті күйдегі әйелде психологиялық, физиологиялық өзгерістер
болады. Осыған байланысты мұндай жағдайда олардың өзін-өзі ұстауы кеміп,
ашуланшақ, міншіл, кінәмшіл күйде болады. Көрсетілген жағдайларда жүкті
әйелдер өзін-өзі ұстауы кеміп, қылмыс жасайды. Олардың бұл әрекеті жазаны
женілдететін мән-жайға жатады[5].
4. Айыпкердің жас балалары болуы.
Жас балалар деп жасы он төртке толмағандар саналады. Егер айыпкердің
жасы 14-ке толмаған бір баласының болуының өзі оған жеңілдік көрсетуге
негіз болады. 14-ке толмаған басқа біреудің баласымен бірге тұру қылмыс
істегенге айыпты адамға осы тұрғыдағы жеңілдікті қолдануға негіз бола
алмайды.
5. Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және
өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыс пен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер.
Мұнда кінәлі істеген қылмысының зардабын қылмысты істегеннен кейін өз
еркімен болғызбайды, мысалы, абайсызда адамды қағып кеткен жүргізуші
жәбірленушіні дер кезінде ауруханаға жеткізіп, өлімнен алып қалады, осы
көмектің арқасында қылмыстың зардабының кісінің қазаға ұшырауының
болғызылмай қалуын айтамыз. Келтірілген зиянның есесін өз еркімен толтыру
деп кінәлінің жәбірленушіге немесе занды ұйымға өз қатесін түсініп, ерікті
түрде келтірілген мүліктік немесе моральдық зиянның орнын толтыруы. Мысалы,
ұрланған заттың өзін немесе оның құнын төлеуі, жәбірленушіні қорлаған
жағдайда одан кешірім сұрауы. Келтірілген зиянды жою дегеніміз кінәлі
адамның өзі істеген қылмыстың зардабын өз күшімен бұрынғы қалпына келтіруі,
мысалы, біреудің мүлкін қиратса, оны дәл бұрынғы қалпына келтіріп жөндеп
беру, жәбірленушіге дене жарақатын түсіргенде оны емдетіп, соған қажетті
шығынды өтеу сияқты әрекеттер жасау. Егер осы жоғарыда айтылған қылмыстың
зиянды әрекеттері кінәлінің еркінен тыс, тергеу, сот арқылы одан күшпен
өндірілген жағдайда, онда бұлар жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар болып
есептелмейді.
6. Қылмысты адамның жеке басына, отбасына өзге де ауыр мән-жайлар
тоғысуының салдарынан істеу.
Кейбір кездерде ұстамсыз адамдар үшін осындай жағдайлар қылмыс жасау
үшін жеткілікті болады. Жеке басына, отбасына және басқа да себептермен
қылмыс істеу әр түрлі жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар кінәлінің
өзінің, туысының ауыр науқаспен ауыруы, материалдық жетіспеушілікке,
жұмысындағы, отбасындағы ауыр жағдайға, отбасы мүшелерінің биморальдық
тәртібіне, тұрғын үйдегі қолайсыз жағдайларға байланысты болуы мүмкін[6].
Жазаны жеңілдететін мән-жайларға қызметіне, оқуына байланысты жәйттар,
жалақысының азаюы, жұмыстан шығарылуы, төмен ақы төлейтін жұмысқа
ауыстырылуы сияқты мәселелері де жатады. Жеке басына, отбасына және басқа
ауыр жағдайлардың кездесуіне байланысты қылмыс жасау – кінәлінің қылмысты
мінез-құлқының пайда болуын тікелей қоздырса немесе себепші болса ғана
жеңілдететін мән-жайларға жатады. Сондықтан да мас болып, ауыр материалдық
жағдайды сылтау етіп, ұрлық жасау жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға
жатпайды. Жеке басына, отбасына немесе басқа да ауыр жағдайлардың
кездесуінен қылмыс істеу кінәлі адамдар үшін кездейсоқ, олардың тарапынан
зұлымдық ниеттердің жоқтығын көрсеткен жағдайда, әлгіндей жағдайлар олардың
басына тумаса, олардың қылмыс істейтін адамдар емес екендігін танытады.
7. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан материалдық,
қызметтік, өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау.
Осы жағдайлардың жауаптылықты жеңілдетудің қатарына жатқызылуы себебі,
мұндай жағдайда қылмыс істеген адам еріксіз, басқа біреудің қорқытуынан,
еріксіз көндірудің салдарынан немесе оған материалдық, басқа да тәуелді
болу себепті өз ойын емес, соның ойын іске асырады. Ондай жағдайларда
болған күнде қылмыс істеген адам, бұл қылмысты өз бетінше істемеген болар
еді. Бұл жерде қорқыту немесе еріксіз көндіру кінәлі адам тәуедді болып
табылатын басқа адамның тарапынан пайда болады. Яғни, бұл жерде қылмыс
жасаудың бастаушысы болып қорқыту, еріксіз көндіру, басқа да тәуелділікті
пайдаланып кінәлі адамды қылмыс істеуге азғырған адам саналады. Сот
қылмыстың мұндай жағдайларында ондай адамның әрекетіне баға беріп, онын
қылмыстық жауаптылығын шешуі қажет. Бұл адамдар нақты қылмыстарды істеудің
азғырушысы ретінде жауапқа тартылуы да мүмкін. Қорқыту, еріксіз көндіру
салдарынан немесе материалдық я басқа жағынан тәуелді болуы себепті,
қылмысты мәжбүрлік қажеттілік жағдайында істеген адам қылмыстық
жауаптылықтан босатылады. Басқа жағдайларда, яғни мәжбүрлі қажеттілік
белгілері жоқ болса, онда мұндай әрекеттер жазаны жеңілдететін мән-жайларға
жатқызылады. Бұл жерде қорқыту дегеніміз кінәлінің өзін немесе оның жақынын
накты бір зансыз әрекетті қолданамын деп қорқытып, оның еркі мен санасына
тікелей әсер ету арқылы оған белгілі бір іс-әрекетті істету болып табылады.
Материалдық тәуелділік деп, өзін қылмысқа азғырған адамға кінәлінің қарыз
болуы, соның асырауында болуы немесе өмір сүруі материалдық жағынан соған
тікелей тәуелді болуы, басқа да материалдық, заттай жағынан оған кіріптар
болуы айтылады.
Басқа жағынан тәуелді болу деп қызмет жөнінен, некелік, отбасылық,
туыстық жағынан болатын тәуелділіктер айтылады.
8. Қажетті қорғанудың дұрыстығының шартын бұзу, (аса мәжбүрлі)
қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды тәуекел, бұйрықты немесе
өкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау.
Қылмысты қажетті қорғану шебінен асса да, қоғамға қауіпті қиянаттан
қорғану үстінде істеу. Мұндай жағдайда қылмыс істеу жауаптылықты жоймайды,
бірақ жеңілдететін жағдайға жатады. Себебі кінәлі қоғамға, жеке адамға,
тағы да басқа заң қорғайтын мүддеге қылмыстық қол сұғушылық болмаса, мұндай
қылмысты істемеген болар еді. Қорғану шегінен асса да, ол аса қауіпті емес
қылмысты қоғамға қауіпті қиянаттан қорғану үстінде істейді. Қорғану шегінен
асқанға дейін оның мұндай әрекеті қоғамға пайдалы әрекет болып танылады.
Қылмыстық кодекстің 99, 109-баптарында көрсетілген қажетті қорғану шегінен
шығып, кісі өлтіру және денеге ауыр жарақат салу, осы қылмыстардың аса
қауіпті емес түрін сипаттайды.
Қазақстан Республикасы жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты мәжбүрлік
қажеттіліктен, қылмысты істеген адамды ұстаудан, орынды тәуекелдің зандылық
шарттарын бұзу жағдайында істеу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жатады
деп тұңғыш рет көрсетілген. Қылмыс мәжбүрлі қажеттіліктің шарттарын
сақтамау арқылы істелсе, онда оны істеген адамның әрекеті жауаптылықты
жеңілдететін мән-жайға жатуы мүмкін. Мысалы, аса қажеттілік жағдайында
істелген іс-әрекеттің нәтижесінде келтірілген зиян тойтарылған зияннан көп
болса, сондай-ақ кінәлі адамның төнген қауіпті шығын жұмсау арқылы тойтару
мүмкіндігі бола тұрып, оны пайдаланбауы, т.б. әрекеттер.
Қылмыс істеген адамды ұстау — қоғамға пайдалы қылмысқа қарсы күрес
жүргізудегі қажетті әрекет. Бірақ та қылмыс істеген адамды ұстау да
қылмыстың мәні мен ұстау жағдайына сай келмейтін жағдайда оған зиян келтіру
қылмыс болып табылады. Мысалы, ол қарсылық көрсетпесе де, оған ұрып жарақат
салу, істеген қылмысы үшін оны өзінше жазалау тағы басқа әрекеттер. Мұндай
жағдайда кінәлінің істеген іс-әрекеті жауаптылықты жеңілдететін мән-
жайларға жатады[7]. Орынды тәуекелдін, зандылық шарттарын бұзу жағдайында
қылмыс істеу де жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жатқызылған. Орынды
тәуекелге әр түрлі кәсіптік немесе шаруашылық бағытта жүргізілетін іс-
әрекеттер жатады. Мысалы, медицина саласында адамға әр түрлі операциялар
жасау, дене мүшелерін тігу, кейбір органдарды алып тастау, немесе оны қайта
қондыру адамдардың жанын ауыртумен немесе оларға зиян келтірумен тікелей
байланысты. Мұндай шараларды жүзеге асыру заңға, нормативті актілерге,
нұсқаулар мен ережелерге қатаң негізделген. Осы талаптарды қатаң сақтау
дәрігердің қылмыстық жауаптылығын жояды. Медицина ғылымы саласында жаңа
жетістіктерге жету үшін әр түрлі ғылыми эксперименттің жүргізілуі шарт. Осы
кәсіптің ережесіне, талабына сай жүргізілген ғылыми эксперименттің
салдарынан кісі өлімі, мүліктің жойылуы орын алған жағдайда да ол үшін
қылмыстық жауаптылыққа ешкім тартылмайды. Мысалы, адамның өмірін сақтап
қалу үшін оған бауыр, ми, жүрек сияқты организм органдарын қондыру тәуекелі
заңға немесе нормативті актілермен қалыптасқан тәжірибеге негізделіп сонда
көрсетілген бірнеше шарттарды қатаң сақтай отырып жүзеге асырылуы. Мұндай
шарттарға мыналар жатады:
— проблеманы алдын ала теориялық жағынан терең зерттеу және талқылау;
— жануарларға тәжірибе жасау арқылы нәтижені анықтау;
— эксперимент жасауға адамның келісімін алу.
Осы керсетілген шарттардың біреуін болса да, орындамаса, нәтижесінде
ауыр зардап орын алса, онда қылмыстық жауапкершіліктің болуы сөзсіз. Бірақ
заң мұндай жағдайды жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың қатарына
жатқызады. Өндірістік шаруашылық тәуекелі құқылы болу үшін ол ғылым,
тәжірибе жинақтаған негіздерді, нормативті актілерді басшылыққа ала отырып,
сонда көрсетілген барлық шарттарды қатаң сақтап жүзеге асырылуы қажет. Бұл
талаптарды орындамау, шаруашылық-өндірістік тәуекелге бел байлаған адамның
ұқыпсыздығынан немесе жанылысуынан басқа да әрекеттерінен немесе
әрекетсіздігінен зиян келтірілсе, ол үшін қылмыстық жауаптылық белгіленеді.
Бірақ бұл жауаптылық та жеңілдететін мән-жайлар деп саналады. Қылмыс жасау
үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке
жатпайтын қылығы. Кейде жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке
жатпайтын қылығы қылмысты арандатуға әкеліп соғады. Мысалы, жұбайлардың
біреуінің бөгде біреумен көңіл қосуы, жыныстық қатынаста болуы. Осы
әрекеттің үстінен түскен ол өз жұбайын сабап, оның денесіне ауыр зиян
келтіруі. Жәбірленушінің заңсыз әрекеті көп жағдайларда кінәлінің жан
күйзелісін тудырады, осы себепті ол ашумен қылмыс істейді.
Жан күйзелу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жату үшін ол
біріншіден, жәбірленушінің өзінің заңсыз әрекеті салдарынан (күш көрсету,
қатты қорлау немесе басқа заңсыз әрекеттерінен), екіншіден, жан күйзелу,
физиологиялық аффект жағдайында істеуі керек.
Физиологиялық аффект дегеніміз осы жоғарыда айтылған жағдайларға
байланысты кінәлінің ашу үстінде жағдайды дұрыс бағалау және өзінің мінез-
құлқына саналы түрде бақылау жасау қабілетінің елеулі кемуі болып табылады.
Бірақ та мұндай жағдайда кінәлі қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды,
себебі адам өзінің әрекетін сезуден, өзінің іс-әрекетіне есеп беруден және
оны басқару қабілеті мүмкіндігінен айырылмайды, тек мұндай қасиеттері
елеулі түрде ғана кемиді. Сол себепті мұндай жағдайлар қылмыстық
жауаптылықты жоймайтын, бірақ жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар қатарына
жатқызылады.
Физиологиялық аффектіні анықтау үшін психологиялық сарапшылық
тағайындалады. Шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келуі, қылмысты ашуға,
қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде
алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
Шын жүректен өкінуге қылмыс істеген адамның ағынан жарылып өзінің
қылмысын мойындауы, өзінің іс-әрекетіне шын жүректен өкініш білдіріп, іс
бойынша өзіне мәлім барлық жағдайларды бүкпесіз айту, қылмысқа бірге
қатысушыларды әшкерелеп, келтірілген зиянды жою әрекеттері жатады.
Егер адам өзінің кінәсін бұлтартпас дәлелдер арқылы мойындауға мәжбүр
болса, онда оның әрекеті шын жүректен өкінуге жатпайды. Кінәсін мойындап
келу дегеніміз кінәлі адамның құқық қорғау немесе кұқық қолдану органына
немесе ресми адамға өзінің жасаған қылмысы туралы шындыққа жататын
мәлімдеме жасай келіп, істеген іс-әрекеті үшін тиісті жазаны өтеуге әзір
екенін білдіруін айтамыз.
Шын жүректен өкіну немесе кінәсін мойындап келуі әділ соттылықты
жүзеге асыратын органдарға қылмысты ашуға және жүзеге асырылатын басқа жаңа
қылмыстардың жасалуына тыйым салуға көмектеседі. Қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған
мүлікті іздестіруге белсенді жәрдемдесу әр түрлі нысанда көрініс табуы
мүмкін. Мысалы, қылмыс құралын алған жерді көрсету, қылмысқа кімдер
қатысты, қайда тұрады, олардың әрқайсысының атқарған рөлі мен қызметі,
жасырынып жатқан жерлері, ұрланған мүліктің сақталып тұрған орны және т.б.
Кінәлінің мұндай әрекеттері оның жауаптылығын жеңілдетуге негіз болады[8].
Жауаптылықты жеңілдететін осы жоғарыда айтылған жағдайларды көрсете отырып,
заң сотқа бұдан басқа да мән-жайларды жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды
(ол туралы сот үкімінде негіздей отырып) жатқызуға құқық береді. Қылмыстық
кодекстің 54-бабына сәйкес мыналар қылмыстық жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жайлар деп танылады:
а) қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы;
б) қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру;
в) адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс
жасау;
г) қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқару;
д) айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрінен зардап шегетіні
алдын ала белгілі адамдарды не қылмыстық жауаптылық жасына толмаған
адамдарды қылмыс жасауға тарту;
е) ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі
бойынша, басқа адамдардың заңды іс-әрекеті үшін кектенушіліктен, сондай-ақ
басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау;
ж) жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты,
сондай-ақ жас балаға, басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не
айыпкерге тәуедді адамға қатысты қылмыс жасау;
з) белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық
борышын өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс
жасау;
и) аса қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні
қинап қылмыс жасау;
к) қару, оқ-дәрі, жарылғыш заттар, жарылғыш немесе оларды бейнелеуші
құрылғылар, арнайы дайындаған техникалық құралдар, тез тұтанатын және
жанғыш сұйықтар, улы және радиоактивті заттар, дәрілік және өзге де
химиялық-фармокологиялық дәрі-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш көрсетіп
немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы қауіпті әдіс қолданып қылмыс жасау;
д) төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубет жағдайларын
пайдаланып, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау;
м) алкогольдік, есірткілік немесе уытқылық еліту жағдайында қылмыс
жасау. Сот қылмыстың сипатына қарай бұл мән-жайды ауырлатушы деп танымауға
құқылы;
н) адамның өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып,
қылмыс жасауы;
о) қылмыскердің қызмет жағдайын немесе шартқа байланысты өзіне
көрсетілген сенімді пайдаланып, қылмыс жасауы;
п) өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатын пайдаланып қылмыс
жасау.
2. Егер осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген мән-жай осы Кодекстің
Ерекше бөлімінің тиісті бабында қылмыс белгісі ретінде көрсетілген болса,
ол жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қайталап ескерілмеуі
керек.
3. Жаза тағайындау кезінде сот осы баптың бірінші бөлігінде
көрсетілмеген мән-жайларды ауырлатушы мән-жайлар деп тани алмайды.
Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың мазмұны төмендегідей:
1. Қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы. Бұл
қылмыстардың түсінігі Қылмыстық кодекстің 11-ба-бында көрсетілген.
Соттардың мынаны есте тұтқаны жөн: адамның бірнеше қылмыс
жасауы—әсіресе қасақана жасауы, әдетте, айыпкердің қоғам үшін аса қауіпті
екендігін көрсетеді. Осыған байланысты ҚК-нің 58 және 60-баптарының
талаптарын бұлжытпай орындау ондай адамдарға занды, дәлелді және әділ жаза
тағайындаудың маңызды шарттарының бірі болып табылады.
Бірінші қылмысы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімі өтіп
кеткен жағдайда, заңмен бекітілген тәртіпте сотталғандығынан арылған немесе
оны алып тастаған немесе заң бойынша бұрын жасаған қылмыстық әрекеті үшін
қылмыстық жауапкершілік жойылған болса, сондай-ақ ҚК-нің Жалпы бөлімінде
көзделген негіздер бойынша қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан
босатылған жағдайда, қылмыс жасаған адамның бұрын сотталғандығы
жауапкершілік пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қаралмайды.
2. Қылмыс аркылы ауыр зардаптар келтіру. Зардап материалдық емес,
моральдық және басқа түрде болуы мүмкін.
Қылмыстың ауыр зардабын сот істелген қылмыстың мәніне, істін нақты
жағдайларына, сондай-ақ қылмыстан тікелей туындаған зардапты еске ала
отырып анықтайды[9]. Бұл мәселені шешуде қылмыстың объектісінің
маңыздылығы, келтірілген зиянның мөлшері, орын алған ақау, дене жарақаты,
кісі өлімі, басқа да мән-жайлар толық есепке алынады. Ауыр зардап қасақана
немесе абайсыздықпен істелетін қылмыстарда бірдей болатындықтан, ол осы
қылмыстардың барлығы үшін де жауаптылыкты ауырлататын мән-жайлар ретінде
есепке алынады.
Қылмыстық заңның диспозициясында қылмыстың белгісі ретінде көрсетілген
жауаптылықты ауырлататын жағдайлар жаза тағайындағанда қайтадан еске
алынбайды.
3. Адамдар тобының алдын ала сөз байласып, адамдар тобының ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс
жасау. Бұл қылмыстар түсінігі Кодекстің 27-30-баптарында берілген.
Осы мәселеге байлынысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы 1999 жылғы 30
сәуірдегі № 1 нормативтік қаулысының 15-тармағында мынадай түсініктер
берілген:
Адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасаған қылмыс үшін
неғұрлым қатаң жаза қолданылады, сондықтан соттар қылмысқа қатысу түрін
және қатысушыларды дұрыс анықтағаны жөн. ҚК-нің 31-бабының бірінші және
екінші бөліктеріне сәйкес қылмысты саралау белгісі ретіңде қылмысты адамдар
тобы немесе алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасағанды көздейтін ҚК-нің
Ерекше бөлімінің баптары (баптар бөліктері) бойынша қылмыстарды саралау
және жаза тағайындау қылмыс жасауға ҚК-нің 28-бабының 2-бөлігіне сәйкес
қоса орындаушы болып танылған екі немесе одан да көп адам бірлесіп қатысса
ғана мүмкін болады.
Қылмысты ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық жасаған реттерден
басқа, бір орындаушы жасаған қылмысқа ұйымдастырушының, айдап салушының
немесе көмектесушінің қатысуы бұл әрекетті адамдар тобы жасады деп
саралауға және ҚК-нің қылмысты саралау белгісі ретінде оны адамдар тобы
немесе алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасаған қылмыстарды көздейтін
баптары (баптар бөліктері) бойынша жаза тағайындауға негіз бола алмайды.
4. Қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқару. Адам қылмысты жеке
өзі істегенде немесе топқа қатысып істегенде айрықша белсенді рөл атқаруы
мүмкін. Қылмысты табан астында ешбір негізсіз істеуі немесе қылмыс істеуге
ұзақ уақыт дайындалуы, т.б. Егер қылмыс топ арқылы істелсе, онда топқа
қатысушылардың әрқайсысының айрықша рөлі жеке-жеке ескеруге жатады.
5. Айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрімен зардап шегетіні
алдын ала белгілі адамды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған
адамдарды қылмыс жасауға тарту.
Қылмыс істеген адамның жүйке ауруымен ауыратын адамды немесе жас
баланы пайдаланып қылмыс істеуі оның қоғам үшін ерекше зиянды екенін
көрсетеді. Мұндай әрекетті істеген адам жас балаларды азғырады, олардың
дұрыс қалыптасып адам болуына кесірін тигізеді, ауру адамды қылмысты
әрекетке пайдаланып, өзін жауапкершіліктен тысқары қалдыруды көздейді.
Мұндай жағдайдың қылмысты ауырлататын мән-жайға жататындығы сол, қылмыстың
субъектісі, оның зұлымдық қылмысты ниетін басқа адамдардың қолымен – жас
баланы немесе психикалық аурумен ауыратын адамды пайдалану арқылы жүзеге
асырады. Қылмыстық құқық теориясында мұндай әрекетті біреу арқылы
орындаушылық деп атайды. Біреу арқылы орындаушылыққа қылмыстың субъектісі
қылмыс істеуге қылмыстың субъектісі болып танылмайтын жас баланы немесе
ауру адамды пайдаланғанын сезеді және соны тікелей істейді. Мұндай
жағдайларда жас бала немесе ауру адам қылмыс істеудің құралы ретінде
пайдаланылады. Ал олардың істеген қылмысының шын мәніндегі орындаушысы жас
баланы немесе ауру адамды қылмысқа пайдаланған адамның өзі болады.
6. Ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі
бойынша, басқа адамдардың заңды іс-әрекеті үшін кектенушілік, сондай-ақ
басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатанда қылмыс жасау.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында: тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды, - делінген.
Ал, 19-бабында: әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге
жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы, - делінген.
Ұлттық немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты қоздыруға, ұлттық
ар-намыс пен қадір-қасиетті кемсітуге, сондай-ақ азаматтардың нәсілдік
немесе ұлттық тегіне қарай олардың құқықтарын тікелей немесе жанамалай
шектеуге немесе оларға тікелей немесе жанамалай артықшылықтар белгілеуге
қасақана бағытталған іс-әрекеттерді қылмыстық заң қылмыс құрамына
жатқызады[10]. Бұл жерде басқа қылмыстарды ұлттық немесе дұшпандықтың
немесе араздықтың салдарынан істеу туралы сөз болып отыр. Бұған жататындар:
басқа ұлттар мен нәсілдердің өкілдерін осындай ниетпен қорлауға, оларға
жала жабуға, оларды ұрып-соғуға, дене жарақатын салуға, мүліктерін жоюға,
бұзақылық және басқа қылмыстарды істеуге бағытталған әрекеттері жатады. Кез
келген қылмысты ұлттық немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты қоздыру
мақсатымен істеу жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатады. Басқа
адамдардың занды әрекеттері үшін кектенушіліктен қылмыс істегені үшін
жазаны күшейтудің себебі сол, бұл жерде қылмыскер басқа адамға занды
әрекеттер істеуге кедергі келтіру, олардың заң қозғайтын құқысы мен
мүддесіне қол сұғып отыр. Басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату
мақсатымен қылмыс жасауда да жазаны күшейтудің себебі сол. Бұл жерде қылмыс
жасаған адам екі бірдей қылмысты қатар істеп отыр. Мысалы, өзінің ұрлығын
көрген адамды, қылмысының ізін жасыру мақсатымен сол жерде өлтіріп кету.
Немесе қылмысқа кедергі жасаған күзетшіні өлтіріп, банкті тонау, т.б.
әрекеттер.
7. Жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты,
сондай-ақ жас балаға, қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не айыпкерге
тәуелді адамға қатысты қылмыс жасау.
Жас балаға, кәрі немесе дәрменсіз халдегі адамдарға я кінәлінің біле
тұра жүкті әйелге қарсы қылмыс істеуі. Қылмыстық құқық бойынша жас бала деп
жасы он төртке толмағандар айтылады. Кәрі адамдар деп кәрілік жасқа
байланысты зейнеткерлікке шыққан, соған сәйкес қылмыскерге қарсылық
көрсетуге қауқары жоқ адамдарды айтады. Дәрменсіз халдегі адамдар деп
науқасқа, дертке ұшыраған, өзінің ақыл-есінен айрылған, дене бітімінің
кемдігіне байланысты қылмыскерге қарсылық көрсетуге қабілеті жоқ жандарды
айтамыз. Жүкті әйелдер — кінәлінің оның әйтеуір жүкті екендігін дәлме-дәл
біле тұра, соны сезіп, біліп, жәбірленушіге қарсы қылмыс істеуі. Жас
балаға, кәрі немесе дәрменсіз халдегі адамдарға, соңдай-ақ біле тұра жүкті
әйелге қарсы қылмыс істеу кінәлінің тұлғасын теріс сипаттайтын ерекше
белгілер болып табылады. Айыпкерге тәуелділік материалдық, лауазымдық және
басқадай болуы мүмкін.
Материалдық тәуелділік деп басқа адамның кінәліге негізгі немесе
қосымша өмір сүру жағдайына байланысты кіріптарлығын айтамыз, Мысалы, жас
балалардың, ата-аналардың, зейнетақы алмайтын ата-аналардың балаларына
материалдық тәуелділігі.
Лауазымдық жөніндегі тәуелділік деп тікелей немесе жоғары тұрған
басшыға бағынышты болуын айтамыз[11]. Басқадай тәуелділікке туыстық, ерлі-
зайыптылық қатынастар жатады.
8. Белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық
борышын өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс
жасау.
Өзінің қызметін немесе қоғамдық борышын атқарып жүрген адамды өлтіру —
қасақана кісі өлтірудің ауыр түрі болып табылады, ол туралы арнаулы қылмыс
құрамы бар. Мұндай жағдайлардағы кінәлінің әрекеті арнаулы заңның
диспозициясымен қамтылатындықтан жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде
жаза тағайындағанда тағы да есепке алынбайды. Басқа қылмыстық занда нақты
қылмыс құрамы ретінде көрсетілмеген жағдайларда өзінің қызметін немесе
қоғамдық борышын атқарып жүрген адамға қарсы қылмыс істеу жауаптылықты
ауырлататын мән-жайға жатады.
Бұл жерде өзінің қызметін атқарып жүрген адам деп, меншік түріне
қарамастан, мемлекеттік немесе коммерциялық басқа да аппаратта заң бойынша
белгіленген тәртіппен лауазым адамының функциясын атқарып жүрген адамды
айтамыз.
Қоғамдық борышын атқарған адам деп қоғам, мемлекет, жеке адам мүддесі
үшін пайдалы іс-әрекет жасап жүрген адамды айтамыз. Мысалы, халық
жасақшысына қарсы қылмыс істеу, қылмысты тойтаруға қарсы әрекет жасаған
адамға немесе жәбірленушіге көмек көрсетуге әрекеттенген адамға қарсы
істелген т. б. қылмыстар. Аталған адамдардың туыстарына оның жақын туыстары
және басқадай соларға қатысы бар адамдар жатады. Бұл ретте қылмыскер
жоғарыда аталған қызметкерлердің туыстарына қарсы қылмыс жасап, оларға әсер
ету арқылы, кек алу мақсатын місе тұтады.
9. Аса қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні
қинай қылмыс істеу. Мұндай қылмыстар көбінесе жеке адамдарға қарсы, басқа
да жеке адамдардың өміріне, денсаулығына, бостандығына қарсы жасалады.
Мысалы, адам өлтіру, тонау, қарақшылық, бұзақылық, өкімет билігінің шегінен
шығу, кейбір жағдайларда аса қатыгездікпен басқа да қылмыстар істелінуі
мүмкін. Мысалы, 276-бап жануарларға қатыгездік жасау. Жоғарыда көрсетілген
тәсілдермен қылмыс істеу қылмыскердің осы тәсілдер арқылы жәбірленушіні
қинап, оны азаптап, жанын, тәнін ауыртып, оған аса ауыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері 5
2. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар 10
3. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау 30
4. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау
32
5. Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза тағайындау
38
6. Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау 40
7. Мерзімдерді қоса кезінде оларды белгілеу тәртібі және жаза мерзімдерін
есептеу және жазаны есепке алу 44
8. Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі жеңілірек жаза
тағайындау 46
9. Шартты түрде соттау 50
Қорытынды 53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 55
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу
шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес
жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы
күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани
шаралардың барлық түрін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру
мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз
мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі
басты күрес деп саналмайды, бұл құбылысқ қарсы күресте шешуші мәселелер
жоғарыда аталып өткен экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің
белсенділігін, олардың құқылық сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс
істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын
функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс
істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық-құқылық күштеу шараларын қолдану
мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан.
Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік,
тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының
жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады.
Қылмыстық жаза кнәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе
лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды
күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды
және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында індетті болып
табылады.
Курстық жұмыстың тақырыбы – қазіргі өзекті мәселелердің бірі – жаза
тағайындаудың мәселелері.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Курстық жұмыс барысында жаза
тағайындаудың негізгі ұғымын, оның негізгі түрлері мен нысандарын және жаза
тағайындаудың негізгі аспектілерінің бірі – жауаптылықты жеңілдететін,
ауырлататын мән-жайларға, қылмыс жиынтығына, қылмыстың қайталануына
анықтама беріп, оның элементтеріне талдау жасадық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Курсттық жұмыстың негізгі
мақсаты мен міндеті – жаза тағайындаудың қыр-сырын ашып, толық сипаттама
беру мүмкіндігі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Жаза тағайындаудың адамның нақты жүрыс-
тұрысымен, оның өмірімен байланыстылығын көрсету, бағалау.
Зерттеу жұмысының пәні. Курсттық жұмыстың негізгі көтерген мәселесі –
жаза тағайындаудың мәселелерін жан-жақты ашу, талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Курсттық жұмыс
жазу барысында негізінде Ағыбаев А.Н., Әбілезов Е.Т., Жүнісов Қ.Т. сияқты
авторлардың Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім кітаптарын, сонымен қатар Тура
би, Заң және заман, Заңгер сияқты мерзімді баспа басылымдарында
жарияланған бірқатар мақалаларды қарастырдық.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Курсттық жұмыс жазу барысында
негізгі жалпылау, сараптау, талдау, зерттеу, жинау әдіс-тәсілдері
қолданылған.
1 ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке-дара жауапкершілік
принципін негізгі басшылыққа алады. Осы мәселеге байланысты Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық жаза
тағайындаған кезде соттардың зандылық тыс ақтауы туралы № 1 нормативтік
қаулысында былай делінген:
Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың жалпы негіздері
көрсетілген. Онда былай делінген:
52-бап. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері.
1. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
2. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу
үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмыс
үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді
қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін көзделгеңдері арасынан неғұрлым
қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше
бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза осы Кодекстің
58 және 60-баптарына сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің
жиынтығы бойынша тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен қатаңдығы төмеңірек жаза
тағайындау үшін негіз осы Кодекстің 55-бабында белгіленеді.
3. Жаза тағайындау кезіңде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесі, айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі
және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамның
түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайының ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық заңның осы бабында көрсетілген талаптарды бірнеше топқа
бөлуге болады. Оның біріншісі, әділ жаза тағайындалуы болып табылады.
Әділеттілік принципі Қылмыстық кодекстің 3-бабында арнайы көрсетілген. Осы
бапқа сәйкес адамның қылмыс құрамының белгілері бар іс-әрекеті ғана
қылмыстық жауаптылықтың негізі болады. Бір қылмыс үшін ешкімді де қайтадан
қылмыстық жауапқа тартуға болмайды делінген. Жазаның әділеттілігі істелген
қылмыстың ауырлығына, оны істеу жағдайларына және кінәлінің жеке басының
кім екендігіне сай келуі қажет. Тағайындалған жаза қылмыскердін іс-
әрекетінің зандылық зардабы, нәтижесі болуы керек. Жазаның шегі оның іс-
әрекетінің шегіне сайма-сай дәл келуі керек. Осыған байланысты тым жеңіл
немесе тым ауыр жаза тағайындалуға жол берілмеуі керек. Тағайындалған жаза
істелген қылмысына пара-пар келетін әділ болғанда ғана ол өз мақсатына
жетері анық.
Жаза Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген
шекте тағайындалады. Яғни, сот жаза тағайындағанда кінәлінің істеген
қылмысы үшін жазаның мөлшерін, түрін сол баптың санкциясы көрсеткен шектен
шықпай тағайындауға міндетті. Сондықтан да әділ жаза тағайындаудың
алғышарты іс-әрекетті дұрыс саралау, яғни істелген іс-әрекеттің
белгілерінің нақты қылмыс құрамы белгілеріне дәлме-дәл сай болуын анықтау
өте қажет, Қылмысты дұрыс сараламау әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп
соғады. Қылмыстық заңның нақты құрамының санкциясында көрсетілген жаза
мөлшерінің ең жоғарғы шегінен шығып, жаза тағайыңдауға заң ешқандай жол
бермейді. Керісінше, сот жаза тағайындағанда қылмыстық заңның 55-бабында
көрсетілген шарттарды еске ала отырып, кінәліге белгілі бір қылмыс үшін
көзделген жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға құқылы.
Сондай-ақ сот жаза тағайындағанда Ерекше бөлімнің нақты бабының
санкциясының шегін ескермеумен бірге Кодекстегі Жалпы бөлімнің ережелерін
де басшылыққа алуға міндетті. Яғни, сот адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту
үшін алдымен оның іс-әрекетінде қылмыс құрамы бар ма, жоқ па осы мәселені
анықтайды. Егер қылмыс құрамы бар болса, ол біткен немесе бітпеген қылмыс
па, қылмыскер оны жеке өзі немесе басқалармен бірге істеді ме деген
мәселелерді анықтайды. Бұл сұрақтарға жауап алу үшін ең алдымен Қылмыстық
кодекстің Жалпы бөліміндегі қылмыстың ұғымы, оның сатылары, қылмысқа қатысу
ұғымы, іс-әрекеттің қылмыстылығын жоятын жағдайлар, қылмыстық заңның
уакыттағы, кеңістіктегі, қылмыс жасаған адамдарға қатысты қолданылуы сияқты
мәселелерді анықтау керек. Қылмыстың құрамы бар іс-әрекеттерге жаза
тағайындағанда сот ең алдымен адамды қылмысты жауаптылықтан және жазадан
босатуға негіздер бар ма, жоқ па деген мәселелерді анықтауға міндетті[1].
Егер сот жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау қажет деп тапса, онда ол
Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінен жаза туралы бөліміндегі негізгі
қағидаларды — жазаның ұғымы мен мақсаты, жазалау түрлері, жаза
тағайындаудың жалпы негіздерін басшылыққа ала отырып біткен немесе бітпеген
қылмыстарға, қайталанған, қатысып жасалған қылмыс үшін, қылмыстардың,
үкімдердің жиынтығы үшін жаза тағайындаудың ерекшеліктерін ескереді. Сондай-
ақ мерзімдерді қосу кезінде оларды белгілеу, жаза мерзімдерін есептеу және
жазаны есепке алу туралы Жалпы бөлімінің ережелері негізгі басшылыққа
алынады.
Егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі
жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана сол үшін
көзделгендердің арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Бұл жерде
балама санкцияларды қолдану туралы сөз болып отыр. Қылмыстық кодекстің 39-
бабында жазаның түрлерінің тізбегі онша қатаң еместен, қатаң түріне қарай
тізбектеліп берілген. Осыған орай сот жазаның мақсатына жету үшін қажет деп
тапса, санкцияда көрсетілген балама жазалардың қатаң түрін тағайындауға
құқылы. Қылмыстық кодекстің 48-бабының 3-бөлігіңде қылмыстардың және
үкімдердің жиынтығы бойынша жазаның қатаң түрін тағайындаудың тәртібі және
оның шегі арнайы көрсетілген.
Сот жаза тағайындағанда істелген қылмыстың сипатын және қоғамға
қауіптілік дәрежесін, айыптының жеке басының кім екендігін, істің
жауаптылықты женілдететін және ауырлататын мән-жайларын еске алады. Осы
айтылған факторлардың ішінде есепке алынатын екі негізгі белгі бар. Ол
біріншіден, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі, екіншіден,
кінәлінің жеке басының кім екендігі, басқа айтылған жағдайлар мен мән-
жайлар бұл жоғарыда айтылған екі факторлардың мазмұнын нақтылап
толықтыратын, оларға бағынышты түсінік болып табылады.
Осы жоғарыда айтылған екі негізгі факторға сипаттама берелік. Бірінші,
істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау арқылы жаза
тағайындау. Заң бойынша әрбір істелген нақты қылмыстың қоғамға қауіптілігі
екі жағынан: сапалық (қоғамға қауіптілік сипаты) және сандық (оның
дәрежесі) белгілері арқылы белгіленеді. Қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі қылмыстың объективтік және субъективтік белгілері арқылы
анықталады. Мұның ішінде объективтік белгілері (қылмыстың объективті
зардабы, іс-әрекеттің мәні, қылмыстың істелген уақыты, тәсілі, оның
жағдайы), субъективтік белгілері, кінәнің формасы, қылмыстық ниет немесе
мақсат жан-жақты еске алынады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 30 сәуірдегі
Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы
нормативтік қаулысының 2-тармағында: Соттардың назары ауыр және аса ауыр
қылмыс, әсіресе қылмысты ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық болып
жасаған, коррупциялық қылмыстар жасағаны үшін кінәлі болып танылған, сондай-
ақ бұрын сотталған, бірақ түзелгісі келмейтін адамдарға занда көрсетілген
жазалаудың қатаң шараларын міндетгі түрде талқылап, қолдану керектігіне
аударылады.
Жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің дәрежесін анықтағанда,
соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін ҚК-нің 10-бабының
талаптарын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі, тәсілі,
жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық,
сотталушылардың әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты,
т.б.) жағдайының барлығы ескерілуі тиіс, — деп жоғарыда айтылған заң
талаптарының мазмұны ашып көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің 52-бабының келесі бір маңызды талабы айыптының
жеке басының кім екеңдігін анықтау болып табылады. Өйткені оны сипаттайтын
мән-жайларды дұрыс анықтаудың жазаны даралаудағы маңызы зор.
Осы мәселеге байланысты жоғарыда аталған Жоғарғы Соттың нормативтік
қаулысының 3-тармағында:
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде тексеруі керек. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігі мен қатыстығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметтерді
анықтау керек. Сотталушының отбасы жағдайы анықталғаннан кейін, соттар ҚК-
нің 52-бабының 3-бөлігіне сәйкес жазаны тағайындаған кезде тағайындалған
жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер
ететінін ескеруі керек, — деп ескертілген.
Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын
сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет. Оның
ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-құлқы,
оның енбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған ортаға
қатынасы, оны сипаттайтын оң немесе теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге
жатады[2]. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге,
қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатыгездікпен немесе сыбайласып қылмыс
жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше,
мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген,
өндірісте, тұрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші
рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.
2 ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ ЖЕҢІЛДЕТЕТІН ЖӘНЕ АУЫРЛАТАТЫН МӘН-ЖАЙЛАР
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайыңдағанда соттар қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты жеңілдететін
немесе ауырлататын мән-жайларды анықтауға міндетті. Істелген қылмыстың түрі
мен қоғамға қауіптілігінің дәрежесін, істің мән-жайын, кінәлінің жеке басын
және оның жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды ескере
отырып, жаза тағайындау кезінде соттар оған жеке тұрғыдан қарау жөнінде заң
талаптарын бұлжытпай орындауға тиісті. Жаза занды, негізді және әділ болуы
үшін Қылмыстық кодекстің 53, 54-баптарында көрсетілген жауаптылықты
жеңілдететін де, ауырлататын да мән-жайлар толық есепке алынуы керек.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар қылмыстық заң
арқылы белгіленеді. Қылмыстық занда (53-бап) жауаптылықты жеңілдететін мән-
жайлардың үлгі тізбегі ғана берілген, өйткені жаза тағайындағанда
жауаптылықты жеңілдететін, занда көрсетілген басқа мән-жайларды да соттың
еске алуына болады. Ал жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың (54-бап)
заңда көрсетілген тізбегі тұжырымды, сот осы занда көрсетілген мән-
жайлардан басқаларды жауаптылықты ауырлататын мән-жай деп тануға құқылы
емес[3].
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды қылмыс
құрамының қажетті, жетілген немесе жеңілдетілген белгілерімен шатастыруға
болмайды. Мазмұны немесе атауы жөнінен олар бір-біріне сәйкес болады.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін қорқытып алушылықта ұйымдасқан топ жасаған
қылмыс осы қылмыстың жетілдірілген құрамының белгісін көрсетеді. Сонымен
бірге ұйымдасқан топ болып қылмыс жасау жауаптылықты ауырлататын мән-
жайларға жатады. Сондыктан да мұндай мән-жай қылмыстың құрамының белгісі
ретінде көрсетілсе, ол тағы да жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде
жаза тағайындағанда есепке алынбайды. Ол туралы Қылмыстық кодекстің 3-
бабында бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға
болмайды, — деп көрсетілген. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999
жылғы 30 сәуірдегі № 1 нормативтік қаулысының 4-тармағында:
ҚК-нің 54-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген жауапкершілік пен
жазаны ауырлататын мән-жайлардың тізімі түпкілікті болып табылады. Осыған
орай, қылмыс жасалған кездегі немесе сотталушыны сипаттайтын басқа да сот
анықтаған жағдайлар (маскүнемдікке салыну, қоғамдық тәртіпті бұзу, от-
басына, жұмысына, оқуына немқұрайлы қарау т.б.) жаза тағайындалған кезде
ескеріледі, жауапкершілік пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде
танылмайды, — деп көрсетілген.
Егер ҚК-нің 53 немесе 54-баптарында көрсетілген мән-жайлар қылмыстың
бір белгісі ретінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөліміндегі баптың диспозициясында көрсетілген болса, онда ол сол қылмыс
үшін жаза тағайындаған кезде жауаптылықгы жеңілдететін немесе ауырлататын
мән-жай ретінде ескерілмейді. Мысалы, жан күйзелісі үстінде ашумен кісі
өлтіруде жан күйзелу осы қылмыс үшін жаза тағайындағанда жауаптылықты
жеңілдететін мән-жай ретінде есепке алынбайды[4].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабында қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар болып мына төмендегілер
есептелінеді:
а) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім
ауырлықтағы қылмыс жасау;
б) айыпкердің кәмелетке толмауы;
в) жүктілік;
г) айыпкердің жас балалары болуы;
д) қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және
өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер;
е) жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау;
ж) күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық,
қызметтік немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау;
з) қажетті қорғанудың құқыктық дұрыстығының шартын бұзу, аса
қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе
өкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау;
и) қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы
немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы;
к) шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған
мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделмеген мән-жайлар да жаза қолдану
кезінде жеңілдетуші ретінде ескерілуі мүмкін.
3. Егер жеңіддететін мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті
бабында қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, ол өзінен-өзі жаза
тағайындау кезінде қайталап ескеріле алмайды.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің д) және к) тармақтарында көзделген
жазаны жеңілдететін мән-жайлар болған және ауырлататын мән-жайлар болмаған
жағдайда, жаза мерзімі немесе мөлшері осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті
бабында көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің
немесе мөлшерінің ауыр немесе орташа ауыр қылмыс жасаған кезде –
жартысынан, ауыр қылмыс жасаған кезде – үштен екісінен, аса ауыр қылмыс
жасаған кезде – төрттен үшінен аспауға тиіс.
Енді осы жеңілдетілетін мән-жайлардың ішкі мазмұнына тоқталайық:
1. Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет онша ауыр емес
қылмыс істеу. Бұл жерде іс-әрекетті жеңілдететін мән-жайға жатқызу үшін
біріншіден, қылмыс тұңғыш рет істелуі, екіншіден, ол қылмыс онша ауыр емес
қылмыс санатына жатқызылуы, үшіншіден, қылмыс кездейсоқ жағдайға байланысты
істелуі керек. Кездейсоқ жағдайда, мысалы, өте өнегелі адамның қылмыстық
топқа кездейсоқ қатысып, қылмысқа қатысуы. Іс-әрекетті кездейсоқ жағдайға
жатқызу немесе жатқызбау нақты жағдайға байланысты шешіледі.
2. Айыпкердің кәмелетке толмауы, жасы он сегізге толмай қылмыс
істегенде көп жағдайда өмірлік тәжірибенің жеткіліксіздігінен, ересектердің
теріс ықпал етуінен немесе үлкендерге еліктеп я болмаса басқалардан қалмау
мақсатымен, өзінің тентектігін көрсету арқылы істеледі. Бұл жерде бұлардың
ақыл-ойының әлі жетіліп, қалыптаспағаны жастықтың салдарынан ұстамдылық
жасамай қылмыс жасайтыны еске алынып, олардың кәмелетке толмай қылмыс
жасауы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатады. Республика Жоғарғы
Сотының нормативтік қаулысында барлық соттарға жасы толмағандарға жаза
тағайындағанда олардың қылмысын өте мұқият зерттеп, оларды мүмкіндігінше
қоғамнан оқшауламайтын жаза түрін немесе жазаға жатпайтын тәрбиелік мәні
бар шараларды кеңінен қолдану туралы бірнеше ұсыныстар берген. Жаңа
Қылмыстық кодексте (VI бөлім) кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы жеке берілген.
3. Жүкті әйелдің қылмыс істеуі. Қылмыстық заң адамгершілік принципін
басшылыққа ала отырып, ана мен баланың мүддесін қорғайды. Жүкті әйелдің
істеген қылмысын жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатқызу – осының
айғағы. Жүкті күйдегі әйелде психологиялық, физиологиялық өзгерістер
болады. Осыған байланысты мұндай жағдайда олардың өзін-өзі ұстауы кеміп,
ашуланшақ, міншіл, кінәмшіл күйде болады. Көрсетілген жағдайларда жүкті
әйелдер өзін-өзі ұстауы кеміп, қылмыс жасайды. Олардың бұл әрекеті жазаны
женілдететін мән-жайға жатады[5].
4. Айыпкердің жас балалары болуы.
Жас балалар деп жасы он төртке толмағандар саналады. Егер айыпкердің
жасы 14-ке толмаған бір баласының болуының өзі оған жеңілдік көрсетуге
негіз болады. 14-ке толмаған басқа біреудің баласымен бірге тұру қылмыс
істегенге айыпты адамға осы тұрғыдағы жеңілдікті қолдануға негіз бола
алмайды.
5. Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және
өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыс пен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер.
Мұнда кінәлі істеген қылмысының зардабын қылмысты істегеннен кейін өз
еркімен болғызбайды, мысалы, абайсызда адамды қағып кеткен жүргізуші
жәбірленушіні дер кезінде ауруханаға жеткізіп, өлімнен алып қалады, осы
көмектің арқасында қылмыстың зардабының кісінің қазаға ұшырауының
болғызылмай қалуын айтамыз. Келтірілген зиянның есесін өз еркімен толтыру
деп кінәлінің жәбірленушіге немесе занды ұйымға өз қатесін түсініп, ерікті
түрде келтірілген мүліктік немесе моральдық зиянның орнын толтыруы. Мысалы,
ұрланған заттың өзін немесе оның құнын төлеуі, жәбірленушіні қорлаған
жағдайда одан кешірім сұрауы. Келтірілген зиянды жою дегеніміз кінәлі
адамның өзі істеген қылмыстың зардабын өз күшімен бұрынғы қалпына келтіруі,
мысалы, біреудің мүлкін қиратса, оны дәл бұрынғы қалпына келтіріп жөндеп
беру, жәбірленушіге дене жарақатын түсіргенде оны емдетіп, соған қажетті
шығынды өтеу сияқты әрекеттер жасау. Егер осы жоғарыда айтылған қылмыстың
зиянды әрекеттері кінәлінің еркінен тыс, тергеу, сот арқылы одан күшпен
өндірілген жағдайда, онда бұлар жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар болып
есептелмейді.
6. Қылмысты адамның жеке басына, отбасына өзге де ауыр мән-жайлар
тоғысуының салдарынан істеу.
Кейбір кездерде ұстамсыз адамдар үшін осындай жағдайлар қылмыс жасау
үшін жеткілікті болады. Жеке басына, отбасына және басқа да себептермен
қылмыс істеу әр түрлі жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар кінәлінің
өзінің, туысының ауыр науқаспен ауыруы, материалдық жетіспеушілікке,
жұмысындағы, отбасындағы ауыр жағдайға, отбасы мүшелерінің биморальдық
тәртібіне, тұрғын үйдегі қолайсыз жағдайларға байланысты болуы мүмкін[6].
Жазаны жеңілдететін мән-жайларға қызметіне, оқуына байланысты жәйттар,
жалақысының азаюы, жұмыстан шығарылуы, төмен ақы төлейтін жұмысқа
ауыстырылуы сияқты мәселелері де жатады. Жеке басына, отбасына және басқа
ауыр жағдайлардың кездесуіне байланысты қылмыс жасау – кінәлінің қылмысты
мінез-құлқының пайда болуын тікелей қоздырса немесе себепші болса ғана
жеңілдететін мән-жайларға жатады. Сондықтан да мас болып, ауыр материалдық
жағдайды сылтау етіп, ұрлық жасау жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға
жатпайды. Жеке басына, отбасына немесе басқа да ауыр жағдайлардың
кездесуінен қылмыс істеу кінәлі адамдар үшін кездейсоқ, олардың тарапынан
зұлымдық ниеттердің жоқтығын көрсеткен жағдайда, әлгіндей жағдайлар олардың
басына тумаса, олардың қылмыс істейтін адамдар емес екендігін танытады.
7. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан материалдық,
қызметтік, өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау.
Осы жағдайлардың жауаптылықты жеңілдетудің қатарына жатқызылуы себебі,
мұндай жағдайда қылмыс істеген адам еріксіз, басқа біреудің қорқытуынан,
еріксіз көндірудің салдарынан немесе оған материалдық, басқа да тәуелді
болу себепті өз ойын емес, соның ойын іске асырады. Ондай жағдайларда
болған күнде қылмыс істеген адам, бұл қылмысты өз бетінше істемеген болар
еді. Бұл жерде қорқыту немесе еріксіз көндіру кінәлі адам тәуедді болып
табылатын басқа адамның тарапынан пайда болады. Яғни, бұл жерде қылмыс
жасаудың бастаушысы болып қорқыту, еріксіз көндіру, басқа да тәуелділікті
пайдаланып кінәлі адамды қылмыс істеуге азғырған адам саналады. Сот
қылмыстың мұндай жағдайларында ондай адамның әрекетіне баға беріп, онын
қылмыстық жауаптылығын шешуі қажет. Бұл адамдар нақты қылмыстарды істеудің
азғырушысы ретінде жауапқа тартылуы да мүмкін. Қорқыту, еріксіз көндіру
салдарынан немесе материалдық я басқа жағынан тәуелді болуы себепті,
қылмысты мәжбүрлік қажеттілік жағдайында істеген адам қылмыстық
жауаптылықтан босатылады. Басқа жағдайларда, яғни мәжбүрлі қажеттілік
белгілері жоқ болса, онда мұндай әрекеттер жазаны жеңілдететін мән-жайларға
жатқызылады. Бұл жерде қорқыту дегеніміз кінәлінің өзін немесе оның жақынын
накты бір зансыз әрекетті қолданамын деп қорқытып, оның еркі мен санасына
тікелей әсер ету арқылы оған белгілі бір іс-әрекетті істету болып табылады.
Материалдық тәуелділік деп, өзін қылмысқа азғырған адамға кінәлінің қарыз
болуы, соның асырауында болуы немесе өмір сүруі материалдық жағынан соған
тікелей тәуелді болуы, басқа да материалдық, заттай жағынан оған кіріптар
болуы айтылады.
Басқа жағынан тәуелді болу деп қызмет жөнінен, некелік, отбасылық,
туыстық жағынан болатын тәуелділіктер айтылады.
8. Қажетті қорғанудың дұрыстығының шартын бұзу, (аса мәжбүрлі)
қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды тәуекел, бұйрықты немесе
өкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау.
Қылмысты қажетті қорғану шебінен асса да, қоғамға қауіпті қиянаттан
қорғану үстінде істеу. Мұндай жағдайда қылмыс істеу жауаптылықты жоймайды,
бірақ жеңілдететін жағдайға жатады. Себебі кінәлі қоғамға, жеке адамға,
тағы да басқа заң қорғайтын мүддеге қылмыстық қол сұғушылық болмаса, мұндай
қылмысты істемеген болар еді. Қорғану шегінен асса да, ол аса қауіпті емес
қылмысты қоғамға қауіпті қиянаттан қорғану үстінде істейді. Қорғану шегінен
асқанға дейін оның мұндай әрекеті қоғамға пайдалы әрекет болып танылады.
Қылмыстық кодекстің 99, 109-баптарында көрсетілген қажетті қорғану шегінен
шығып, кісі өлтіру және денеге ауыр жарақат салу, осы қылмыстардың аса
қауіпті емес түрін сипаттайды.
Қазақстан Республикасы жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты мәжбүрлік
қажеттіліктен, қылмысты істеген адамды ұстаудан, орынды тәуекелдің зандылық
шарттарын бұзу жағдайында істеу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жатады
деп тұңғыш рет көрсетілген. Қылмыс мәжбүрлі қажеттіліктің шарттарын
сақтамау арқылы істелсе, онда оны істеген адамның әрекеті жауаптылықты
жеңілдететін мән-жайға жатуы мүмкін. Мысалы, аса қажеттілік жағдайында
істелген іс-әрекеттің нәтижесінде келтірілген зиян тойтарылған зияннан көп
болса, сондай-ақ кінәлі адамның төнген қауіпті шығын жұмсау арқылы тойтару
мүмкіндігі бола тұрып, оны пайдаланбауы, т.б. әрекеттер.
Қылмыс істеген адамды ұстау — қоғамға пайдалы қылмысқа қарсы күрес
жүргізудегі қажетті әрекет. Бірақ та қылмыс істеген адамды ұстау да
қылмыстың мәні мен ұстау жағдайына сай келмейтін жағдайда оған зиян келтіру
қылмыс болып табылады. Мысалы, ол қарсылық көрсетпесе де, оған ұрып жарақат
салу, істеген қылмысы үшін оны өзінше жазалау тағы басқа әрекеттер. Мұндай
жағдайда кінәлінің істеген іс-әрекеті жауаптылықты жеңілдететін мән-
жайларға жатады[7]. Орынды тәуекелдін, зандылық шарттарын бұзу жағдайында
қылмыс істеу де жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жатқызылған. Орынды
тәуекелге әр түрлі кәсіптік немесе шаруашылық бағытта жүргізілетін іс-
әрекеттер жатады. Мысалы, медицина саласында адамға әр түрлі операциялар
жасау, дене мүшелерін тігу, кейбір органдарды алып тастау, немесе оны қайта
қондыру адамдардың жанын ауыртумен немесе оларға зиян келтірумен тікелей
байланысты. Мұндай шараларды жүзеге асыру заңға, нормативті актілерге,
нұсқаулар мен ережелерге қатаң негізделген. Осы талаптарды қатаң сақтау
дәрігердің қылмыстық жауаптылығын жояды. Медицина ғылымы саласында жаңа
жетістіктерге жету үшін әр түрлі ғылыми эксперименттің жүргізілуі шарт. Осы
кәсіптің ережесіне, талабына сай жүргізілген ғылыми эксперименттің
салдарынан кісі өлімі, мүліктің жойылуы орын алған жағдайда да ол үшін
қылмыстық жауаптылыққа ешкім тартылмайды. Мысалы, адамның өмірін сақтап
қалу үшін оған бауыр, ми, жүрек сияқты организм органдарын қондыру тәуекелі
заңға немесе нормативті актілермен қалыптасқан тәжірибеге негізделіп сонда
көрсетілген бірнеше шарттарды қатаң сақтай отырып жүзеге асырылуы. Мұндай
шарттарға мыналар жатады:
— проблеманы алдын ала теориялық жағынан терең зерттеу және талқылау;
— жануарларға тәжірибе жасау арқылы нәтижені анықтау;
— эксперимент жасауға адамның келісімін алу.
Осы керсетілген шарттардың біреуін болса да, орындамаса, нәтижесінде
ауыр зардап орын алса, онда қылмыстық жауапкершіліктің болуы сөзсіз. Бірақ
заң мұндай жағдайды жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың қатарына
жатқызады. Өндірістік шаруашылық тәуекелі құқылы болу үшін ол ғылым,
тәжірибе жинақтаған негіздерді, нормативті актілерді басшылыққа ала отырып,
сонда көрсетілген барлық шарттарды қатаң сақтап жүзеге асырылуы қажет. Бұл
талаптарды орындамау, шаруашылық-өндірістік тәуекелге бел байлаған адамның
ұқыпсыздығынан немесе жанылысуынан басқа да әрекеттерінен немесе
әрекетсіздігінен зиян келтірілсе, ол үшін қылмыстық жауаптылық белгіленеді.
Бірақ бұл жауаптылық та жеңілдететін мән-жайлар деп саналады. Қылмыс жасау
үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке
жатпайтын қылығы. Кейде жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке
жатпайтын қылығы қылмысты арандатуға әкеліп соғады. Мысалы, жұбайлардың
біреуінің бөгде біреумен көңіл қосуы, жыныстық қатынаста болуы. Осы
әрекеттің үстінен түскен ол өз жұбайын сабап, оның денесіне ауыр зиян
келтіруі. Жәбірленушінің заңсыз әрекеті көп жағдайларда кінәлінің жан
күйзелісін тудырады, осы себепті ол ашумен қылмыс істейді.
Жан күйзелу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жату үшін ол
біріншіден, жәбірленушінің өзінің заңсыз әрекеті салдарынан (күш көрсету,
қатты қорлау немесе басқа заңсыз әрекеттерінен), екіншіден, жан күйзелу,
физиологиялық аффект жағдайында істеуі керек.
Физиологиялық аффект дегеніміз осы жоғарыда айтылған жағдайларға
байланысты кінәлінің ашу үстінде жағдайды дұрыс бағалау және өзінің мінез-
құлқына саналы түрде бақылау жасау қабілетінің елеулі кемуі болып табылады.
Бірақ та мұндай жағдайда кінәлі қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды,
себебі адам өзінің әрекетін сезуден, өзінің іс-әрекетіне есеп беруден және
оны басқару қабілеті мүмкіндігінен айырылмайды, тек мұндай қасиеттері
елеулі түрде ғана кемиді. Сол себепті мұндай жағдайлар қылмыстық
жауаптылықты жоймайтын, бірақ жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар қатарына
жатқызылады.
Физиологиялық аффектіні анықтау үшін психологиялық сарапшылық
тағайындалады. Шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келуі, қылмысты ашуға,
қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде
алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
Шын жүректен өкінуге қылмыс істеген адамның ағынан жарылып өзінің
қылмысын мойындауы, өзінің іс-әрекетіне шын жүректен өкініш білдіріп, іс
бойынша өзіне мәлім барлық жағдайларды бүкпесіз айту, қылмысқа бірге
қатысушыларды әшкерелеп, келтірілген зиянды жою әрекеттері жатады.
Егер адам өзінің кінәсін бұлтартпас дәлелдер арқылы мойындауға мәжбүр
болса, онда оның әрекеті шын жүректен өкінуге жатпайды. Кінәсін мойындап
келу дегеніміз кінәлі адамның құқық қорғау немесе кұқық қолдану органына
немесе ресми адамға өзінің жасаған қылмысы туралы шындыққа жататын
мәлімдеме жасай келіп, істеген іс-әрекеті үшін тиісті жазаны өтеуге әзір
екенін білдіруін айтамыз.
Шын жүректен өкіну немесе кінәсін мойындап келуі әділ соттылықты
жүзеге асыратын органдарға қылмысты ашуға және жүзеге асырылатын басқа жаңа
қылмыстардың жасалуына тыйым салуға көмектеседі. Қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған
мүлікті іздестіруге белсенді жәрдемдесу әр түрлі нысанда көрініс табуы
мүмкін. Мысалы, қылмыс құралын алған жерді көрсету, қылмысқа кімдер
қатысты, қайда тұрады, олардың әрқайсысының атқарған рөлі мен қызметі,
жасырынып жатқан жерлері, ұрланған мүліктің сақталып тұрған орны және т.б.
Кінәлінің мұндай әрекеттері оның жауаптылығын жеңілдетуге негіз болады[8].
Жауаптылықты жеңілдететін осы жоғарыда айтылған жағдайларды көрсете отырып,
заң сотқа бұдан басқа да мән-жайларды жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды
(ол туралы сот үкімінде негіздей отырып) жатқызуға құқық береді. Қылмыстық
кодекстің 54-бабына сәйкес мыналар қылмыстық жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жайлар деп танылады:
а) қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы;
б) қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру;
в) адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс
жасау;
г) қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқару;
д) айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрінен зардап шегетіні
алдын ала белгілі адамдарды не қылмыстық жауаптылық жасына толмаған
адамдарды қылмыс жасауға тарту;
е) ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі
бойынша, басқа адамдардың заңды іс-әрекеті үшін кектенушіліктен, сондай-ақ
басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау;
ж) жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты,
сондай-ақ жас балаға, басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не
айыпкерге тәуедді адамға қатысты қылмыс жасау;
з) белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық
борышын өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс
жасау;
и) аса қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні
қинап қылмыс жасау;
к) қару, оқ-дәрі, жарылғыш заттар, жарылғыш немесе оларды бейнелеуші
құрылғылар, арнайы дайындаған техникалық құралдар, тез тұтанатын және
жанғыш сұйықтар, улы және радиоактивті заттар, дәрілік және өзге де
химиялық-фармокологиялық дәрі-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш көрсетіп
немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы қауіпті әдіс қолданып қылмыс жасау;
д) төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубет жағдайларын
пайдаланып, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау;
м) алкогольдік, есірткілік немесе уытқылық еліту жағдайында қылмыс
жасау. Сот қылмыстың сипатына қарай бұл мән-жайды ауырлатушы деп танымауға
құқылы;
н) адамның өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып,
қылмыс жасауы;
о) қылмыскердің қызмет жағдайын немесе шартқа байланысты өзіне
көрсетілген сенімді пайдаланып, қылмыс жасауы;
п) өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатын пайдаланып қылмыс
жасау.
2. Егер осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген мән-жай осы Кодекстің
Ерекше бөлімінің тиісті бабында қылмыс белгісі ретінде көрсетілген болса,
ол жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қайталап ескерілмеуі
керек.
3. Жаза тағайындау кезінде сот осы баптың бірінші бөлігінде
көрсетілмеген мән-жайларды ауырлатушы мән-жайлар деп тани алмайды.
Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың мазмұны төмендегідей:
1. Қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы. Бұл
қылмыстардың түсінігі Қылмыстық кодекстің 11-ба-бында көрсетілген.
Соттардың мынаны есте тұтқаны жөн: адамның бірнеше қылмыс
жасауы—әсіресе қасақана жасауы, әдетте, айыпкердің қоғам үшін аса қауіпті
екендігін көрсетеді. Осыған байланысты ҚК-нің 58 және 60-баптарының
талаптарын бұлжытпай орындау ондай адамдарға занды, дәлелді және әділ жаза
тағайындаудың маңызды шарттарының бірі болып табылады.
Бірінші қылмысы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімі өтіп
кеткен жағдайда, заңмен бекітілген тәртіпте сотталғандығынан арылған немесе
оны алып тастаған немесе заң бойынша бұрын жасаған қылмыстық әрекеті үшін
қылмыстық жауапкершілік жойылған болса, сондай-ақ ҚК-нің Жалпы бөлімінде
көзделген негіздер бойынша қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан
босатылған жағдайда, қылмыс жасаған адамның бұрын сотталғандығы
жауапкершілік пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қаралмайды.
2. Қылмыс аркылы ауыр зардаптар келтіру. Зардап материалдық емес,
моральдық және басқа түрде болуы мүмкін.
Қылмыстың ауыр зардабын сот істелген қылмыстың мәніне, істін нақты
жағдайларына, сондай-ақ қылмыстан тікелей туындаған зардапты еске ала
отырып анықтайды[9]. Бұл мәселені шешуде қылмыстың объектісінің
маңыздылығы, келтірілген зиянның мөлшері, орын алған ақау, дене жарақаты,
кісі өлімі, басқа да мән-жайлар толық есепке алынады. Ауыр зардап қасақана
немесе абайсыздықпен істелетін қылмыстарда бірдей болатындықтан, ол осы
қылмыстардың барлығы үшін де жауаптылыкты ауырлататын мән-жайлар ретінде
есепке алынады.
Қылмыстық заңның диспозициясында қылмыстың белгісі ретінде көрсетілген
жауаптылықты ауырлататын жағдайлар жаза тағайындағанда қайтадан еске
алынбайды.
3. Адамдар тобының алдын ала сөз байласып, адамдар тобының ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс
жасау. Бұл қылмыстар түсінігі Кодекстің 27-30-баптарында берілген.
Осы мәселеге байлынысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы 1999 жылғы 30
сәуірдегі № 1 нормативтік қаулысының 15-тармағында мынадай түсініктер
берілген:
Адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасаған қылмыс үшін
неғұрлым қатаң жаза қолданылады, сондықтан соттар қылмысқа қатысу түрін
және қатысушыларды дұрыс анықтағаны жөн. ҚК-нің 31-бабының бірінші және
екінші бөліктеріне сәйкес қылмысты саралау белгісі ретіңде қылмысты адамдар
тобы немесе алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасағанды көздейтін ҚК-нің
Ерекше бөлімінің баптары (баптар бөліктері) бойынша қылмыстарды саралау
және жаза тағайындау қылмыс жасауға ҚК-нің 28-бабының 2-бөлігіне сәйкес
қоса орындаушы болып танылған екі немесе одан да көп адам бірлесіп қатысса
ғана мүмкін болады.
Қылмысты ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық жасаған реттерден
басқа, бір орындаушы жасаған қылмысқа ұйымдастырушының, айдап салушының
немесе көмектесушінің қатысуы бұл әрекетті адамдар тобы жасады деп
саралауға және ҚК-нің қылмысты саралау белгісі ретінде оны адамдар тобы
немесе алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасаған қылмыстарды көздейтін
баптары (баптар бөліктері) бойынша жаза тағайындауға негіз бола алмайды.
4. Қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқару. Адам қылмысты жеке
өзі істегенде немесе топқа қатысып істегенде айрықша белсенді рөл атқаруы
мүмкін. Қылмысты табан астында ешбір негізсіз істеуі немесе қылмыс істеуге
ұзақ уақыт дайындалуы, т.б. Егер қылмыс топ арқылы істелсе, онда топқа
қатысушылардың әрқайсысының айрықша рөлі жеке-жеке ескеруге жатады.
5. Айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрімен зардап шегетіні
алдын ала белгілі адамды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған
адамдарды қылмыс жасауға тарту.
Қылмыс істеген адамның жүйке ауруымен ауыратын адамды немесе жас
баланы пайдаланып қылмыс істеуі оның қоғам үшін ерекше зиянды екенін
көрсетеді. Мұндай әрекетті істеген адам жас балаларды азғырады, олардың
дұрыс қалыптасып адам болуына кесірін тигізеді, ауру адамды қылмысты
әрекетке пайдаланып, өзін жауапкершіліктен тысқары қалдыруды көздейді.
Мұндай жағдайдың қылмысты ауырлататын мән-жайға жататындығы сол, қылмыстың
субъектісі, оның зұлымдық қылмысты ниетін басқа адамдардың қолымен – жас
баланы немесе психикалық аурумен ауыратын адамды пайдалану арқылы жүзеге
асырады. Қылмыстық құқық теориясында мұндай әрекетті біреу арқылы
орындаушылық деп атайды. Біреу арқылы орындаушылыққа қылмыстың субъектісі
қылмыс істеуге қылмыстың субъектісі болып танылмайтын жас баланы немесе
ауру адамды пайдаланғанын сезеді және соны тікелей істейді. Мұндай
жағдайларда жас бала немесе ауру адам қылмыс істеудің құралы ретінде
пайдаланылады. Ал олардың істеген қылмысының шын мәніндегі орындаушысы жас
баланы немесе ауру адамды қылмысқа пайдаланған адамның өзі болады.
6. Ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі
бойынша, басқа адамдардың заңды іс-әрекеті үшін кектенушілік, сондай-ақ
басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатанда қылмыс жасау.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында: тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды, - делінген.
Ал, 19-бабында: әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге
жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы, - делінген.
Ұлттық немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты қоздыруға, ұлттық
ар-намыс пен қадір-қасиетті кемсітуге, сондай-ақ азаматтардың нәсілдік
немесе ұлттық тегіне қарай олардың құқықтарын тікелей немесе жанамалай
шектеуге немесе оларға тікелей немесе жанамалай артықшылықтар белгілеуге
қасақана бағытталған іс-әрекеттерді қылмыстық заң қылмыс құрамына
жатқызады[10]. Бұл жерде басқа қылмыстарды ұлттық немесе дұшпандықтың
немесе араздықтың салдарынан істеу туралы сөз болып отыр. Бұған жататындар:
басқа ұлттар мен нәсілдердің өкілдерін осындай ниетпен қорлауға, оларға
жала жабуға, оларды ұрып-соғуға, дене жарақатын салуға, мүліктерін жоюға,
бұзақылық және басқа қылмыстарды істеуге бағытталған әрекеттері жатады. Кез
келген қылмысты ұлттық немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты қоздыру
мақсатымен істеу жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатады. Басқа
адамдардың занды әрекеттері үшін кектенушіліктен қылмыс істегені үшін
жазаны күшейтудің себебі сол, бұл жерде қылмыскер басқа адамға занды
әрекеттер істеуге кедергі келтіру, олардың заң қозғайтын құқысы мен
мүддесіне қол сұғып отыр. Басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату
мақсатымен қылмыс жасауда да жазаны күшейтудің себебі сол. Бұл жерде қылмыс
жасаған адам екі бірдей қылмысты қатар істеп отыр. Мысалы, өзінің ұрлығын
көрген адамды, қылмысының ізін жасыру мақсатымен сол жерде өлтіріп кету.
Немесе қылмысқа кедергі жасаған күзетшіні өлтіріп, банкті тонау, т.б.
әрекеттер.
7. Жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты,
сондай-ақ жас балаға, қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не айыпкерге
тәуелді адамға қатысты қылмыс жасау.
Жас балаға, кәрі немесе дәрменсіз халдегі адамдарға я кінәлінің біле
тұра жүкті әйелге қарсы қылмыс істеуі. Қылмыстық құқық бойынша жас бала деп
жасы он төртке толмағандар айтылады. Кәрі адамдар деп кәрілік жасқа
байланысты зейнеткерлікке шыққан, соған сәйкес қылмыскерге қарсылық
көрсетуге қауқары жоқ адамдарды айтады. Дәрменсіз халдегі адамдар деп
науқасқа, дертке ұшыраған, өзінің ақыл-есінен айрылған, дене бітімінің
кемдігіне байланысты қылмыскерге қарсылық көрсетуге қабілеті жоқ жандарды
айтамыз. Жүкті әйелдер — кінәлінің оның әйтеуір жүкті екендігін дәлме-дәл
біле тұра, соны сезіп, біліп, жәбірленушіге қарсы қылмыс істеуі. Жас
балаға, кәрі немесе дәрменсіз халдегі адамдарға, соңдай-ақ біле тұра жүкті
әйелге қарсы қылмыс істеу кінәлінің тұлғасын теріс сипаттайтын ерекше
белгілер болып табылады. Айыпкерге тәуелділік материалдық, лауазымдық және
басқадай болуы мүмкін.
Материалдық тәуелділік деп басқа адамның кінәліге негізгі немесе
қосымша өмір сүру жағдайына байланысты кіріптарлығын айтамыз, Мысалы, жас
балалардың, ата-аналардың, зейнетақы алмайтын ата-аналардың балаларына
материалдық тәуелділігі.
Лауазымдық жөніндегі тәуелділік деп тікелей немесе жоғары тұрған
басшыға бағынышты болуын айтамыз[11]. Басқадай тәуелділікке туыстық, ерлі-
зайыптылық қатынастар жатады.
8. Белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық
борышын өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс
жасау.
Өзінің қызметін немесе қоғамдық борышын атқарып жүрген адамды өлтіру —
қасақана кісі өлтірудің ауыр түрі болып табылады, ол туралы арнаулы қылмыс
құрамы бар. Мұндай жағдайлардағы кінәлінің әрекеті арнаулы заңның
диспозициясымен қамтылатындықтан жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде
жаза тағайындағанда тағы да есепке алынбайды. Басқа қылмыстық занда нақты
қылмыс құрамы ретінде көрсетілмеген жағдайларда өзінің қызметін немесе
қоғамдық борышын атқарып жүрген адамға қарсы қылмыс істеу жауаптылықты
ауырлататын мән-жайға жатады.
Бұл жерде өзінің қызметін атқарып жүрген адам деп, меншік түріне
қарамастан, мемлекеттік немесе коммерциялық басқа да аппаратта заң бойынша
белгіленген тәртіппен лауазым адамының функциясын атқарып жүрген адамды
айтамыз.
Қоғамдық борышын атқарған адам деп қоғам, мемлекет, жеке адам мүддесі
үшін пайдалы іс-әрекет жасап жүрген адамды айтамыз. Мысалы, халық
жасақшысына қарсы қылмыс істеу, қылмысты тойтаруға қарсы әрекет жасаған
адамға немесе жәбірленушіге көмек көрсетуге әрекеттенген адамға қарсы
істелген т. б. қылмыстар. Аталған адамдардың туыстарына оның жақын туыстары
және басқадай соларға қатысы бар адамдар жатады. Бұл ретте қылмыскер
жоғарыда аталған қызметкерлердің туыстарына қарсы қылмыс жасап, оларға әсер
ету арқылы, кек алу мақсатын місе тұтады.
9. Аса қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні
қинай қылмыс істеу. Мұндай қылмыстар көбінесе жеке адамдарға қарсы, басқа
да жеке адамдардың өміріне, денсаулығына, бостандығына қарсы жасалады.
Мысалы, адам өлтіру, тонау, қарақшылық, бұзақылық, өкімет билігінің шегінен
шығу, кейбір жағдайларда аса қатыгездікпен басқа да қылмыстар істелінуі
мүмкін. Мысалы, 276-бап жануарларға қатыгездік жасау. Жоғарыда көрсетілген
тәсілдермен қылмыс істеу қылмыскердің осы тәсілдер арқылы жәбірленушіні
қинап, оны азаптап, жанын, тәнін ауыртып, оған аса ауыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz