Банктік қызметтегі стратегиялық жоспарлаудың теориялық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Қазақстан Республикасында банктік жүйені қалыптастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Коммерциялық банктерде стратегиялық жоспарлау теорияларының сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Банктік жүйедегі стратегиялық жоспарлаудың халықаралық тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ БАҚЫЛАУҒА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің қызметіне баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Коммерциялық банктің стратегиялық жоспарын қалыптастыруға талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Коммерциялық банкте бизнес.жоспарды құру аспектілері ... ... ... ... ... ... ... .
III ТАРАУ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Коммерциялық банктердің стратегиялық жоспарлауының жалпы жүйесіндегі іс.әрекеттер жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазақстан Республикасы банктік қызметін басқару әдістерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I ТАРАУ. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Қазақстан Республикасында банктік жүйені қалыптастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Коммерциялық банктерде стратегиялық жоспарлау теорияларының сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Банктік жүйедегі стратегиялық жоспарлаудың халықаралық тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ БАҚЫЛАУҒА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің қызметіне баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Коммерциялық банктің стратегиялық жоспарын қалыптастыруға талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Коммерциялық банкте бизнес.жоспарды құру аспектілері ... ... ... ... ... ... ... .
III ТАРАУ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Коммерциялық банктердің стратегиялық жоспарлауының жалпы жүйесіндегі іс.әрекеттер жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазақстан Республикасы банктік қызметін басқару әдістерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қаржылық нарықтағы әрдайым өзгермелі конъюктура жағдайында банктік басқарудың неғұрлым жауапты бөлігі стратегиялық жоспарлау болып табылады. Маңыздылығы – банктің ішкі ортасы мен сыртқы міндеттемелерінің ерекшеліктерін оқып-үйрене отырып, оны біртіндеп қолдану. Осы кезде, есте сақтау керек,басқа сфераларда - өндіріс жүйесінде, қызмет көрсету мен инфрақұрылым алаларында қолданылатын стратегиялық жоспарлаудан банктік жүйе үшін қолданылатын стратегиялық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі бар.
Банкинг тәжірибесіне стратегиялық жоспарлауды енгізу ұзақмерзімді және тиімді дамуға бағытталған басқару идеяларын іске асыру қажеттілігімен шартталған. Сондықтан да соңғы жылдары стратегиялық басқаруды оқып-үйренудегі қажеттілік бірден өсті. Бұған әрекет еткен қоршаған ортадағы өзгерістердің тездетілуі, клиенттердің жаңа сұраныстарының пайда болуы мен олардың позицияларының өзгеруі, бизнестің интерұлттандырылуы, адамдық ресурстар рөлінің түбегейлі өзгеруі, ақпараттық технологиялардың дамуы, соныменен қатар бірқатар басқа да факторлар.
Банкинг тәжірибесіне стратегиялық жоспарлауды енгізу ұзақмерзімді және тиімді дамуға бағытталған басқару идеяларын іске асыру қажеттілігімен шартталған. Сондықтан да соңғы жылдары стратегиялық басқаруды оқып-үйренудегі қажеттілік бірден өсті. Бұған әрекет еткен қоршаған ортадағы өзгерістердің тездетілуі, клиенттердің жаңа сұраныстарының пайда болуы мен олардың позицияларының өзгеруі, бизнестің интерұлттандырылуы, адамдық ресурстар рөлінің түбегейлі өзгеруі, ақпараттық технологиялардың дамуы, соныменен қатар бірқатар басқа да факторлар.
1. Под ред. Рук. Абдулиной Н.К. Банковская система за 10 лет независимости Казахстана, Алматы, 2001 г.,
2. Программа перехода банков второго уровня к международным стандартам. Постановление правления Национального Банка Республики Казахстан от 12.12.96г. № 292, Алматы, 1996.
3. Лидеры и аутсайдеры. Экспресс-оценка финансового состояния казахстанских банков за 2006 год, Алматы, 2006 г.
4. Меры по созданию эффективных систем управления рисками. Постановление правления Национального Банка Республики Казахстан от 20.12.01г. № 567, Алматы, 2001.
5. Требования к минимальным размерам уставного и собственного капиталов банков. Постановление правления Национального Банка Республики Казахстан от 02.06.01г. № 190, Алматы, 2001.
6. Пресс-Релиз № 002 Предварительные итоги 2006 года // Вестник
Национального Банка Казахстана, № 3 (251), Алматы, 2006.
7. Колесникова В.И., Кроливецкая Л.П. Банковское дело: Учебник, Москва,1995г.
8. Долан Э.Дж. и др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная
политика // Перевод с англ. Лукашевича В. и др. Под общей редакцией
Лукашевича В., М., 1996 г.
9. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент, М., 2003 г.
10. Куницына Н.Н., Ушвицкий Л.И., Малеева А.В. Бизнес-планирование в коммерческом банке, Москва, 2004 г.
11. Берелл Т., Хичинс М. Стратегическое планирование // Банковское дело: стратегическое руководство, Москва, 2003 г.
12. Правила о пруденциальных нормативах для банков второго уровня. Постановление правления Национального Банка Республики Казахстан от 03.06.02г. № 213 // Вестник Национального Банка Казахстана, № 1 (249), Алматы, 2003.
13. Роуз П.С. Банковский менеджмент. Предоставление финансовых услуг // Пер. с англ., Москва, 1999 г.
14. Новейшая стадия эволюции финансовых систем (вопросы теории) // Банковское дело: зарубежный опыт, Москва, 2004, № 3-4
15. Рамазанов Н. Развитие банковской системы Казахстана //Деловая неделя, Алматы, 2004, № 44 (522).
16. По данным годового отчета АО «Казкоммерцбанк» за 2004-2006 годы // Сайт ККБ, Алматы, 2003.
17. Развитие биржевого рынка в Казахстане отвечает общим тенденциям в экономике. //Специализированный обзор рынка, Алматы, 2006г.
18. Балансовый отчет и отчет о результатах финансово-хозяйственной деятельности АТФ Банк на 01.01.05г., 01.01.06г. // Обзоры ЦАФСИ, Алматы, 2006.
19. Абдильманова Ш.Р. Банковский маркетинг на рынке услуг населения, Алматы, 2005 г.
20. Закон о банках и банковской деятельности в Республике Казахстан от 31 августа 1995 года № 2444, Алматы, 2002г.
21. Хамитов Н.Н., Байбулатов Р.А. Банковский надзор в Казахстане, Алматы, 2005 г.
2. Программа перехода банков второго уровня к международным стандартам. Постановление правления Национального Банка Республики Казахстан от 12.12.96г. № 292, Алматы, 1996.
3. Лидеры и аутсайдеры. Экспресс-оценка финансового состояния казахстанских банков за 2006 год, Алматы, 2006 г.
4. Меры по созданию эффективных систем управления рисками. Постановление правления Национального Банка Республики Казахстан от 20.12.01г. № 567, Алматы, 2001.
5. Требования к минимальным размерам уставного и собственного капиталов банков. Постановление правления Национального Банка Республики Казахстан от 02.06.01г. № 190, Алматы, 2001.
6. Пресс-Релиз № 002 Предварительные итоги 2006 года // Вестник
Национального Банка Казахстана, № 3 (251), Алматы, 2006.
7. Колесникова В.И., Кроливецкая Л.П. Банковское дело: Учебник, Москва,1995г.
8. Долан Э.Дж. и др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная
политика // Перевод с англ. Лукашевича В. и др. Под общей редакцией
Лукашевича В., М., 1996 г.
9. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент, М., 2003 г.
10. Куницына Н.Н., Ушвицкий Л.И., Малеева А.В. Бизнес-планирование в коммерческом банке, Москва, 2004 г.
11. Берелл Т., Хичинс М. Стратегическое планирование // Банковское дело: стратегическое руководство, Москва, 2003 г.
12. Правила о пруденциальных нормативах для банков второго уровня. Постановление правления Национального Банка Республики Казахстан от 03.06.02г. № 213 // Вестник Национального Банка Казахстана, № 1 (249), Алматы, 2003.
13. Роуз П.С. Банковский менеджмент. Предоставление финансовых услуг // Пер. с англ., Москва, 1999 г.
14. Новейшая стадия эволюции финансовых систем (вопросы теории) // Банковское дело: зарубежный опыт, Москва, 2004, № 3-4
15. Рамазанов Н. Развитие банковской системы Казахстана //Деловая неделя, Алматы, 2004, № 44 (522).
16. По данным годового отчета АО «Казкоммерцбанк» за 2004-2006 годы // Сайт ККБ, Алматы, 2003.
17. Развитие биржевого рынка в Казахстане отвечает общим тенденциям в экономике. //Специализированный обзор рынка, Алматы, 2006г.
18. Балансовый отчет и отчет о результатах финансово-хозяйственной деятельности АТФ Банк на 01.01.05г., 01.01.06г. // Обзоры ЦАФСИ, Алматы, 2006.
19. Абдильманова Ш.Р. Банковский маркетинг на рынке услуг населения, Алматы, 2005 г.
20. Закон о банках и банковской деятельности в Республике Казахстан от 31 августа 1995 года № 2444, Алматы, 2002г.
21. Хамитов Н.Н., Байбулатов Р.А. Банковский надзор в Казахстане, Алматы, 2005 г.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Мамандығы 050506 Экономика
Алматы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
1. Қазақстан Республикасында банктік жүйені қалыптастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Коммерциялық банктерде стратегиялық жоспарлау теорияларының
сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Банктік жүйедегі стратегиялық жоспарлаудың халықаралық
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ БАҚЫЛАУҒА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1. Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің қызметіне баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Коммерциялық банктің стратегиялық жоспарын қалыптастыруға
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Коммерциялық банкте бизнес-жоспарды құру
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... .
III ТАРАУ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Коммерциялық банктердің стратегиялық жоспарлауының жалпы жүйесіндегі іс-
әрекеттер
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
3.2 Қазақстан Республикасы банктік қызметін басқару әдістерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қаржылық нарықтағы әрдайым өзгермелі конъюктура жағдайында банктік
басқарудың неғұрлым жауапты бөлігі стратегиялық жоспарлау болып табылады.
Маңыздылығы – банктің ішкі ортасы мен сыртқы міндеттемелерінің
ерекшеліктерін оқып-үйрене отырып, оны біртіндеп қолдану. Осы кезде, есте
сақтау керек,басқа сфераларда - өндіріс жүйесінде, қызмет көрсету мен
инфрақұрылым алаларында қолданылатын стратегиялық жоспарлаудан банктік жүйе
үшін қолданылатын стратегиялық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі бар.
Банкинг тәжірибесіне стратегиялық жоспарлауды енгізу ұзақмерзімді және
тиімді дамуға бағытталған басқару идеяларын іске асыру қажеттілігімен
шартталған. Сондықтан да соңғы жылдары стратегиялық басқаруды оқып-
үйренудегі қажеттілік бірден өсті. Бұған әрекет еткен қоршаған ортадағы
өзгерістердің тездетілуі, клиенттердің жаңа сұраныстарының пайда болуы мен
олардың позицияларының өзгеруі, бизнестің интерұлттандырылуы, адамдық
ресурстар рөлінің түбегейлі өзгеруі, ақпараттық технологиялардың дамуы,
соныменен қатар бірқатар басқа да факторлар.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін неғұрлым өзекті мәселе банктің
стратегиялық және перспективті дамуының экономикалық, әлеуметтік және
қаржылық көрсеткіштерінің негізгі критерияларын анықтау, өзіндік
ерекшеліктерін есепке алумен стратегиялық жоспарлау жүйесін құру мен
қолдану бойынша ережелерді құру болып отыр. Осыған байланысты осы дипломдық
зерттеу банкинг ауданында сәтті қызметті іске асыруға әдістемелік
тәсілдерін шығаруға және республиканың коммерциялық банктерінде
стратегиялық жоспарлауды дамытудың болашағын оқып-үйренуге арналған.
Қазіргі кезде банкинг мәселесіне Э.Д. Доланның, К.Д. Кэмпбэллдің,
Б. Уильямстің және басқалардың еңбектері, ал стратегиялық жоспарлау
сұрақтарына - И. Ансоффтың, П. Друкердің, М. Портердің қондырмалық
жұмыстары арналған.
Экономикалық әдебиетте банктік сектор мәселелері негізінен келесідей
ресейлік және қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады: В.
Колесниковтің, О. Лаврушиннің, В. Усоскиннің, Ш. Абдильмановтың, Н.
Кучуковтың, Г. Марченконың, Г. Маргацкаяның, Г. Сейтқасымовтың, Н.
Хамитовтың және басқалардың.
Бірақта республикада коммерциялық банктердің даму перспективаларын
жоспарлау үшін қолданылатын стратегиялық талдау әдістерін қолдану бойынша
ұсыныстар мен ұсынуларды құрумен байланысты көптеген сұрақтар жеткіліксіз
қарастырылған. Коммерциялық банктерде стратегиялық жоспарлау мәселелерінің
өзектілігі мен жеткіліксіз құрылуы зерттеу тақырыбын таңдауға, оның мақсаты
мен тапсырмаларын таңдауды анықтады.
Дипломдық зерттеу мақсаты Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктерінде қаржылық қызметтерді басқаруды жетңлдіру мен стратегиялық
жоспарлауды енгізу бойынша ұсыныстарды құру мен теориялық негіздеуден
тұрады. Қойылған мақсатты іске асыру келесідей тапсырмаларыдың шешілуін
қажет етті:
• Қазақстанның коммерциялық банктерінде стратегиялық жоспарлауды
дамытуды тежеп отырған негізгі мәселелерді талдау;
• Банктің стратегиялық жоспарының міндетті құрамдастарын анықтау
және олардан шығу бойынша стратегиялық шешімдерді шығару бойынша
ұсыныстарды құру;
• Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайларын анықтайтын бизнес-
жоспардың мүмкін болатын варианттарын және оны өткізу кезеңдерін
негіздеу;
• Банктік жүйедегі стратегиялық жосрпарлаудың халықаралық
тәжірибелетін оқып-үйрену, соныменен қатар Қазақстанның
банктерінде оларды қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкінің стратегиялық бюллетендері мен жаршылары, кезеңділік басылымдардағы
басылымдар, екінші деңгейдегі банктердің қаржылық есептері.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде банктік қызметтің стратегиялық
жоспарлауының теориялық негіздері ашылған. Екінші бөлім банктік қызметтің
қазіргі жағдайына, коммерциялық банктердің бизнес-жоспары мен стратегиялық
жоспарының қалыптасу кезеңдерін талдауға арналған. Үшінші бөлімде
коммерциялық банктердегі стратегиялық жоспарлау әдістері мен стратегиялары
қарастырылады.
I-ТАРАУ. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақстан Республикасында банктік жүйені қалыптастыру негіздері
Елдің экономиксын нарықтық реформалаудың басталғанын кейінгі өткен
жылдарда Қазақстан банктері құрылуы мен қалыптасуының қиын жолдарын басынан
кешірді, осы аралықта олар сандық және спалық қайта құруларға ұшырады.
Банктік жүйені оптимизациялауды жүргізу кезінде банктердің сандары 1992
жылы 204-тен 2009 жылдың аяғында 36-ге дейін қысқарды. Квазибанктік
инcтитуттар құрылды: ломбардтар, зейнеткерлік және инвестициялық қорлар,
несиелік серіктестіктер, ипотекалық компаниялар, сақтандыру ұйымдары,
Қазпоштасы қалыптасты [1].
Бүгін банктік секторды сауықтандыру мен консолидациялау үрдістері
жалғасуда. 1996 жылдың 12-ші желтоқсанында Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкінің басқармасымен бекітілген екінші деңгейдегі банктердің халықаралық
стандарттарға өту бағдарламасы қаулысын іске асыру кезінде капиталдың
жеткіліктілігі, активтердің сапасы, менеджмент деңгейі, бухгалтерлік есеп,
ақпараттарды жүргізу және беруді бағалау критериялары қайта қарастырылды.
Осы бағдарламаның шегінде халықаралық стандарттарға жетті деп есептелген
банктердің саны 1-ден 12-ге көбейді, ал жаңа талаптарды орындай алмаған
банктердің саны 7-ден 4-ке қысқарды. Бағдарламаның талаптарын орындады деп
есептеген банктердің активтерінің үлесі, соныменен қатар бағдарламаға
сәйкес бірінші және екінші топқа жатқызылған банктердің банктік сектордың
жиынтық активтердегі үлесі 89,1 пайыздын 90,5 пайызға дейін көтерілді.
Банктік қызметтің халықаралық стандартына сәйкес нақты уақытта ең күшті
әлемдік банктердің тәжірибесі деп тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйелері
саналады. Осыған орай, 2001 жылдың 20-шы желтоқсанындағы Қазақстан
республикасының Ұлттық банкі басқармасының қаулысына сәйкес банктер
халықаралық тәжірибемен мойындалған процедураларға сәйкес тәуекелдерді
басқару жүйесін құру бойынша шараларды қабылдау қажет.
Нақты уақытта, жоғарыда айтылған бағдарлама талаптарына сәйкес емес деп
танылған қызметті банктерге қатынасында Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
оларды несиелік серіктестіктерге қайта құру немесе еріксіз жабылу бойынша
сәйкестендірілген шаралар қолданады [2].
Халықаралық рейтингтік агенттіліктерден несиелік рейтингілері бар
Қазақстан банктерінің саны 2005 жыл бойы өзгерген жоқ және 8-ді құрады.
Көрсетілген банктердің активтерінің банктік жүйенің жиынтық активіндегі
үлесі 2005 жыл ағымында 66,9 пайыздан 82,0 пайызға көтерілді.
2006 жылдың 1-ші қаңтарында Қазақстан Республикасы банктерінің жиынтық
меншіктік капиталдарының мөлшері 279,8 млрд. теңгені құрады, бір жылдың
ішінде 40,6 млрд. теңгеге өскен. Банктердің меншіктік капиталының өсуі
келесідей факторлармен шартталған:
• біріншіден, банктік жүйдегі жиынтық активтердің өсуімен
байланысты, соның ішінде банктердің тәуекелдік активтерінің 1,5
есеге өсуі, банктер ағымдағы жыл бойы меншіктік капиталдарының
мөлшерін адекватты тәуекелдік активтердің деңгейінде ұстап тұру
керек болды;
• екіншіден, банктік жүйенің меншіктік капиталының өсуі банктердің
субординациялық міндеттемелерінің белсенді өсуімен байланысты;
• үшіншіден, банктік секторді капитализациялаудың өсуіне банктердің
жарғылық және меншіктік капиталдарының минималды санына
талаптардың жоғарлауы әсер етті.
Банктік сектордағы меншіктік капиталдың мәнді өсуі бірінші кезекте
активтер көлемінің ұлғаюымен шартталған, соның ішінде тәуекелді болып
табылатын, осыған орай банктер өздерінің меншіктік капиталдарының мөлшерін
адекватты қабылданатын тәуекелдер деңгейіне дейін жеткізуге тиісті. Банктік
жүйенің жиынтық меншіктік капиталының өсуі соныменен қатар Ұлттық банктің
банктердің меншіктік капиталының минималды көлеміне талаптардың
жоғарлауымен, соныменен қатар банктердің жүргізетін операцияларының
табыстылығымен байланысты.
Екінші деңгейдегі банктер капиталының 53,9 пайызға өсімі 2007 жылмен
салыстырғанда 2008 жылы банктердің ағымдағы алған табыстарының 7 млрд.
теңгеге өсуімен және банктердің субординарлық қарыздарының 24,1 млрд. теңге
сомасына өсуімен байланысты. 01.01.2007 жылға банктердің жиынтық жарғылық
капиталының құрылымындағы отандық капиталдың үлесі 77-ден 82,4 пайызға
өсті. Осы кезде банктік жүйедегі жиынтық акционерлік капиталдағы
мемлекеттік меншіктің үлесінің өсуі 10,9-дан 31,6 пайызға өсуімен
белгіленді, ол негізінен 2001 жылы Қазақстанның даму банкі ЖАҚ-ның
қызметінің құрылуымен және қызмет етуімен байланысты деп көрсетіледі [3].
Банктік жүйенің жиынтық жарғылық капиталындағы шетелдік капиталдың
үлесі 23,2 пайыздан 17,6 пайызға қысқарды. Банктердің меншіктік капиталының
өсу қарқынын мәнді өсірген банктік сектордың жиынтық активтері мөлшерінің
өсімінің жоғары қарқынына қарамастан, 2007 жылы банктердің меншіктік
капиталының жеткіліктігі жоғары деңгейде сақталды.
2007 жыл бойы банктік сектордың жиынтық активтері 46,2 пайызға немесе
1146 млрд. теңгеге дейін өсті. Шетелдік валютада деноминалданған
активтердің үлесі 48,4 пайыздан (255,4 млрд. теңгеден) 67,2 пайызға (549,7
млрд. теңгеге) көтерілді, ол негізінен банктік жүйеге шетелдік валютаның
ағымымен шартталды, яғни банктердің валюталық активтерінің жиынтық өсуімен.
Жиынтық активтердің өсімінің сомасындағы неғұрлым үлкен үлесті
банктердің ссудалық қоржына келеді, оның банктік жүйедегі активтердің
жиынтық өсіміндегі үлесі 60 пайызды құрады. Банктердің бағалы қағаздар
қоржынында ең жоғары төмендеу байқалған және жылдың қортындысы бойынша
абсолютті деңгейде 4,9 млрд. теңгені құраған. Былтырғы жыл бойы банктік
займдар экономиканың ауыл шаруашылығы (ссудалық қоржынның 9,9 пайызы),
өндіруші салалар (8,1 пайызға), тамақ өнеркәсібі салалары (7,1 пайыз),
құрылыс (4,5 пайыз), сауда (23,4 пайызға) сияқты секторларында
үйлестірілген.
Банктік жүйе активтерінің жиынтық динамикасы құрылымында банктердің
ссудалық қоржыны өсімінің үлесі 60 пайызды құрағанын есепке ала отырып,
банктердің жиынтық активтерінің сапасы үлкен дәрежеде банктік займдардың
сапасымен анықталады. 2007 жылдың аяғында жылдың басымен салыстырғанда
күмәнді несиелер үлесі 28,9 пайыздан 26,4 пайызға азайды, сенімсіз несиелер
– 2,1 пайыздан 2,0 пайызға қысқарды. Классификацияланған несиелер үлесінің
мәнді өсіміне, соныменен қатар жиынтық несиелерде стандартты несиелер
үлесінің 69,1 пайыздан 71,6 пайызға жоғарлауына қарамастан, 2007 жылы
абсолютті цифрдағы активтердің өсімі өткен жылмен салыстырғанда ең жоғары
болды.
Жиынтық активтер мөлшерінің мәнді жоғарылауы кезінде активтердің
сапасы мәнді өзгерген жоқ. Осылай, жиынтық активтердің 328 млрд. теңгеге
жоғарлауы кезінде жиынтық активтердегі стандартты активтер үлесі 62,0-ден
67,0 пайызға көтерілді, жиынтық активтердегі күмәнды активтердің үлесі 12,5-
тен 19,6 пайызға көтерілді, сенімсіз активтер – 1,1-ден 1,8 пайызға өсті.
Былтырғы жылы банктердің жиынтық міндеттемелеріның мөлшері 57,2 пайызға
жоғарылады, 2007 жылдың 1-ші қаңтарында 686,0 млрд. теңгені құрап (жиынтық
міндеттемелердің валюталық баламасы – 4,6 млрд. АҚШ долларын құрайды). Оңды
қарқын банктік сектордың міндеттемелерінің барлық статьялары бойынша
байқалған. Банктік жүйеның жиынтық міндеттемелерінің өсуіне неғұрлым үлкен
әсерді жеке және заңды тұлғалардың (банктердің басқалары) депозиттері
тигізді, банктердің жиынтық міндеттемелерінің құрылымындағы алатын үлесі
2007 жылдың 1-ші қаңтарында 70,2 пайыздан 70,3 пайызға жоғарылады. Банктер
аралық депозиттік және несиелік нарықтардың жандануы 2007 жылдың 1-ші
қаңтарында банктік жүйенің жиынтық міндеттемелері 63,3 млрд. теңгеге,
немесе 25,4 пайызға өсімін қамтамасыз етті.
2007 жыл бойы, 1-ші кестеде көрсетілгендей, жеке тұлғалардың міндетті
ұжымдық кепілдендірілген салымдары жүйесінің объектісі болып табылатын жеке
тұлғалардың депозиттері 37,3 млрд. теңгеге немесе 62,1 пайызға жоғарылады.
Осы кезде банктік жүйеде орналастырылған тұрғындардың жалпы
депозиттеріндегі тұрғындардың кепілдендірілген салымдарының үлесі 65,5
пайыздан 52,4 пайызға қысқарды. Толығыменен өткен жылы тұрғындардың
салымдары (резидент еместерді есепке алғанда) 38,3 пайызға көтерілді және
257,4 млрд. теңгені (1,65 млрд. АҚШ долларынан асатын) құрады. Тұрғындар
депозиттерінің құрылымындағы позитивті жағы тез талап етілетін
депозиттермен салыстырғанда мерзімді депозиттердің тез өсуі болды. Бұл
түсінікті, өйткені олар кепілдендіру (сақтандыру) объектісі болып табылады.
Кесте 1 – 2005-2007 жылдардағы жеке тұлғалардың депозиттері, (млрд.
теңге)
Көрсеткіштер 01.01. 01.01 01.01.
2005ж. 2006ж. 2007ж.
Жалпы резиденттердің депозиттері 290,6 437,9 603,2
Халықтың салымдары 91,7 185,5 257,4
(резидент еместерді қоса алғанда)
Талап еткенге дейінгі депозиттер 26,9 38,6 45,3
Мерзімдік депозиттер 64,8 146,8 212,1
ескерту – ҚРҰБ-нің 2008 жж. жылдық есебінің деректері бойынша құрылған
Банктік жүйенің ликвидтілік деңгейі артық деп мінезделді. Ағымдағы
ликвидтіліктің жиынтық коэффициенті 2006 жыл бойы 0,8-ден төмен емес
деңгейде сақталды және 2007 жылдың 1-ші қаңтарындағы жағдайы бойынша 0,78-
ді құрады (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен белгіленген бұл
мөлмерлеменің минималды мәні - 0,3). Осыған орай, 2007 жыл бойы банктік
сектордың ағымдағы ликвидтілігінің жоғары деңгейі талап етуге дейінгі
міндеттемелерінің өсу қарқынынан ликвидті және тез өткізілетін активтер өсу
қарқынының жоғары болуымен шартталады. Одан басқа, Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкімен белгіленген ликвидтіліктің минималды коэффициенті активтер
мен міндеттемелердің барлық уақытша топтары бойынша банктермен ұсталынды
[4].
Кесте 2 – 2005-2007 жж. банктік сектордың табыстылық көрсеткіштері
Көрсеткіштер 01.01. 01.01. 01.12.
2005 ж. 2006 ж. 2007 ж.
Пайда, млрд. теңге 6,7 6.6 18,9
Жиынтық активтер, млрд. теңге 530.0 818,0 1034,0
RОА, % 1,3 0,81 1,8
Меншіктік капитал, млрд. теңге 92,6 121,1 160,1
КОЕ, % 6,9 5,5 11,8
Сыйақы (қызығушылықпен) алумен байланысты 46,1 73,0 91,2
кірістер, млрд. теңге
Кірістердің жиынтық активтерге қатынасы, % 8,7 8,9 8,8
Несиелер бойынша сыйақы алумен байланысты 34,7 59,4 72,5
кірістер, млрд. теңге
Ссудалық қоржын, млрд. теңге 286.0 516,5 659,3
Несиелер бойынша сыйақы алумен байланысты 12,1 11,5 11
кірістердің ссудалық қоржынға қатынасы, %
Ескерту - 2008 жж. екінші деңгейдегі банктердің жиынтық жылдық
балансының негізінде құрылған және есептелген
Салық төлегеннен кейінгі банктік сектордың жиынтық таза кірісі 2006
жылдың 1-ші қаңтарында күнібұрыңғы деректер бойынша 18,9 млрд. теңгені
құрады (2006 жылдың 1-ші қаңтарында – 6,6 млрд. теңге болған), соның ішінде
сыйақы алумен байланысты таза кіріс 43,1 млрд. теңгені (27,4 млрд. теңге)
құрады, банктердің басқа қызметтерінен шығындары – -36,6 млрд. теңгені (-
20,7 млрд. теңге) құрады. Банктер кірісінің құрылымында неғұрлым үлкен
үлеске банктермен жүргізілген қарыз алу операциялары (35,9 пайызды) алады,
банктердің мәнді шығымдары иіндеттемелерін қайта бағалаумен және
классификацияланған активтер бойынша провизияларды қалыптастыруды
ассигнациялаумен (сәйкесінше 18,9 пайыз және 27,0 пайыз) байланысты.
2007 жылы банктік сектор табыстылығын мінездейтін коэффициенттер 2006
жылғы көрсеткіштерден мәнді жоғары. 2006 ылғы бактік сектордағы
табыстылықтың төмендеуі сыйақы төлеумен байланыссыз шығыстардың өсуімен
шартталған, жекелеп алғанда, классификацияланған активтер бойынша
шығындарға қарсы провизияның қажетті деңгейін қалыптастыру үшін банктермен
жүргізілген операциялар шығымдары. Қазақстанда банктік операциялардың
жекелеген түрлерін іске асыратын несиелік ұйымдарды құрудың банктерге
қарағанда айырмашылығы олар неғұрлым тұрақты жүргізілді, ол толығыменен
республикада қаржылық делдалдардың дамуына және перспективасына әсерін
тигізді. Банктік операциялардың жеке түрлерін іске асыратын ұйымдар санының
даму динамикасы 3-ші кестеде көрсетілген.
Кесте 3 – Банктік операциялардың жеке түрлерін іске асыратын ұйымдар
санының динамикасы
Көрсеткіштер 2004 ж. 2005 01.07.2006 01.07.2007 ж.
ж.
Ұйымдардың саны, соның 95 107 90 98
ішінде:
- несиелік серіктестіктер 6 8 10 19
- ломбардтар 43 46 42 45
- басқа да ұйымдар 46 53 38 34
Ескерту – 2008 жж. ҚРЕДБ-нің жылдық есептерінің деректері бойынша
құрылған
Банктік емес ұйымдар (несиелік серіктестіктер, ломбардтар, қарыз беру
операцияларын және қаржылық лизингті іске асыратын ұйымдар) банктік
қызметтердің әралуан түрлерін іске асырады, оларды тұрғындардың кең
спектіріне, жеке кәсіпкерлерге, ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерге
ұсына отырып, соңғыларының қажеттіліктерін, ең алдымен, жеңілдетілген
шарттарда, несиелендірумен қанағаттандырады, соныменен қатар арнайы
банктік қызметтерді жүзеге асыра отырып (жеке және заңды тұлғалардың
депозиттерін қабылдайды – Қозпошта ААҚ, клирингтік ұйымдар – Тимей
қаржылық-өнеркісптік компаниясы ЖШС). Қазақстан Республикасы үкіметінің
2001 жылдың 25-ші қаңтарында қабылданған №137-ші Аграрлық секторды
несиелеу сұрақтары туралы қаулысымен байланысты көрсетілген кезеңде
селолық несиелік серіктестіктері белсенді құрыла бастады. Банктік емес
ұйымдар республиканың барлық аймақтарында қалыптасты, бірақта ұйымдардың
жинақталуы аймақтарға байланысты мәнді айрықшаланады, оны аймақтардың
әлеуметті-экономикалық жағдайларының айырмашылығымен түсіндіреді, соның
ішінде олардың көрсететін қызметтеріне сұраныс деңгейі мен қаржыландыру
үшін рентабельді жобалардың санымен. Банктік мес ұйымдардың жиынтық
меншіктік капиалы 2006 жылдың 1-ші қаңтарында 9,3 млрд. теңгені құрады, бір
жылдың ішінде 2,7 млрд. теңгеге немесе 32,8 пайызға өсе отырып. Осы кезде
өсімнің негізгі себебі 2005 жыл бойы төленген жарғылық капиталдың 1,2 млрд.
теңгеге өсуі болып табылды. 2005 жылдың қортындысы бойынша меншіктік
капиталдың табыстылығы 8,5 пайызды құрады, ал 2004 жылы ол 9,8 пайызды
құраған.
2005 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің лицензиясы банктік
операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 7 ұйымға, 6 ломбардқа
және 13 несиелік серіктестікке берілді,. Әрекет етуші банктік заңдылықтар
нормасын бұзғаны үшін 1 ломбардтың банктік операцияларды жүргізуге берілген
лицензиясы қайта алынды және 1 ломбардтың ашылуға берілген рұқсаты
қайтарылынып алынды. Өз қызметтерін ерікті тоқтатуы туралы банктік
ұйымдардың өтініштері негізінде банктік және басқа да операцияларды
жүргізуіге берілген лицензиялар 1 ломбардтан, 3 несиелік серіктестіктен
және банктік операциялардың жеке түрін жүзеге асыратын 1 ұйымнан қайта
алынды.
Банктік ұйымдардың қызметіне бақылауды іске асыру кезінде банктік
заңдылықпен әрекет ететін талаптарды бұзу оқиғалары анықталды, әрекет етуші
заңдылықпен сәйкес банктік емес ұйымдарға қатынасы бойынша осы
сәйкессіздіктерді ығыстыру мақсатында 20 оқиғалық жағдайда шектелген әсер
етуші шаралар қолданылды, ескертпелік хаттарды және міндеттемелік хаттарды
талп етудә қоса алғандағы. Банктер мен банктік емес ұйымдардың қызметтері
туралы көрссетілген және басқа да бар мағлұматтар банктік сектордың сандық
(квазибанктік институттардың пайда болуы) және сапалық өсуі туралы
куәландырады. Біздің ойымыз бойынша, оның әрі қарай дамуы салымшылардың
сенімділік деңгейімен, тәуекелдерді басқару тиімділігімен, сенімді қарыз
алушылар санымен, несиелендіру үшін тартымды жобалармен, банктердің
капитализациялануымен, соныменен қатар сыртқы қаржылық нарықтардан
қарыздарды алуды жүргізу мүмкіндігімен, және, сөзсіз болашақты анықтай ала
білуімен, яғни банкте стратегиялық жоспарлауды дұрыс ұйымдастыруымен
анықталады. Соныменен қатар, Қазақстанның қазіргі кездегі банктік нарығында
ұсынылатын банктік қызметтер ғана емес, сондай-ақ жоспарлау жүйелері,
банктік институттардың ақпараттардың барлық ағымынан дұрыс шешімдер жасау
және осыларға сәйкес ойластырылған шешімдер қабылдау мүмкіндіктері
бәсекелестік тексеріске ұшырайды және кездеседі [5].
Осылай, бәсекелестік күресте өмір сүруге ұмтылу мен берілген
міндеттемелері банктік қызмет үрдісінде новаторлвқ жағынан қарауға
ынталандырады. Және бүгінгі күні банктердің тиімді дамуының ішкі әлеуетін
ашатын, соныменен қатар нарықта банкке тұрақты жағдайды қамтамасыз ететін
жаңа механизмдерді іздестіре бастау ойға сыйымды құбылыс.
2. Коммерциялық банктерде стратегиялық жоспарлау теорияларының
сұрақтары
Банктік жүйені реформалаудың қажеттілігі кез-келген елде сол елдегі
болған әлеуметті-экономикалық және шаруашылық өзгерістермен байланысты. Осы
өзгерістердің қаншалықты терең болып табылатындығынан банктік жүйедегі
қайта құрылу дәрежесі тәуелді болады. Оның реформалануындағы осындай
міндеттілік келесіден шығады, банктер әрдайым несиелік ресурстарды қайта
бөлу және басқа да қызметтермен байланысты басқару органы ретінде
қарастырылуында. Бұл қызметтер қоғамдық мінезге ие және өндірістік
пропорцияларды реттеуде және жиынтық ақшалай капиталдарды басқаруда
мемлекетпен белсенді қолданылады. Бұл басқарудың әкімшілік-командалық жүйе
үшін неғұрлым ерекше мінезді, онда банктік жүйе мемлекеттің шаруашылық
өмірінің жүруіне бақылау бойынша ерекше өкілеттіліктерге ие болды. Нақты
уақытта банктік басқару түсінігі кеңінен қолданылады, оның жалпы
қызметтеріне жоспарлауды, ұйымдастыруды, үйлестіруді, ынталандыруды, есеп
жүргізуді, талдау мен бақылауды жатқызады. Жоспарлау, банктік басқарудың
маңызды қызметтерінің бірі боа отырып, басқарушылық үрдістің басталуына
мүмкіндік береді, оның мақсатын, перспективасын анықтайды, іс-әрекеттердің
анықталған біртінділігін белгілейді, қызмет ету әдістері мен құралдарын,
олардың қажетті пропорциясын таңдайды. Жоспарлау қызметін өткізу кезінде
сәттілікке жету сәйкестендірілген ынталандырусыз мүмкін емес, және жоспарды
орындау мониторингісіз жүргізілмеуге тең. Басқа қызметтер жоспарлау
қызметіне қызмет етеді деп айтуға болады.
Осы ауданда көптеген оңды тәжірибелер жинақталған. Отандық экономиканы
реформалау үрдісі жоспарлау идеясына бастапқы кезде жеткілікті теріс
қатынастармен ілесті. Жалпы алғанда және жекелеп алғанда қаржылық
жоспарлаудың рөлі мен мағынасы әртүрлі позициялармен жеткілікті оңай
негіздеуге болады, сондықтан да жоспардың қажеттілігінде ешқандай күмән
жоқ, сондай-ақ, экономиканың табиғи қарқынды дамуы, нарықтың стохастикалығы
мен әрдайым өспелі бәсекелестік күрес жағдайында бұл қызметтің рөлі
төмендемейді. Осылай, жоспарлау сандық және спалық мінездегі мақсатты
қондырмаларды қабылдау мен құруүрдісін және оларға жетудің неғұрлым тиімді
жолдарын анықтауды көрсетеді. Мақсаттар тал түріндегі құрылатын бұл
орнатулар болашақтағы тілекті мінездейді және мүмкіндігі бойынша басқарудың
берілген деңгейі үшін бастапқы болып табылатын көрсеткіштердің жиынтығын
сандық бейнелейді [7].
Егер де компанияның болашағы абсолютті анықталған болса, әрдайым
жоспарлар құруға, оларды құру мен құрылымдастыру әдістерін жетілдіруге
мұқтаждық болмас еді. Кез-келген жоспарды құрудың бастапқы мақсаты ретінде
нақты цифрлар мен бағыттамаларды анықтау деп есептеуге болмайды, өйткені
қағидасында оны жасау мүмкін емес, кейбір коридордың маңызды бағыттарының
әрқайсысы бойынша идентификациялауды, оның шегінде қандай да бір
көрсеткіштің жүруін санау қажет. Жоспарлау маңыздылығын қазір әлемнің
көптеген банкирлері мойындайды. Банктердегі басқарудың ертеректе
орталықтандырылған авторитарлы стиліне иелік етумен шартталған жоспарлаудың
кемшіліктері, Қазақстанда банктік жоспарларды құрудан бас тартудың себебі
болмауы керек, өйткені банктік жоспарлаудың қажеттілігі бірінші кезекте
банктік істегі бәсекемен, отандық қаржылық нарықтардың ерекшеліктерімен
үстемдік етіледі. Бірнеше жыл бұрын банктік бәсеке халықаралық деңгейге
шықты, қаржыландырудың мінезін өзгерткен жаңа қаржылық нарықтар пайда
болды. Банктер өздерінің өнімдері мен қызметтерін түрлендіре бастады.
Қаржылық қызметтерді көрсету бойынша банктермен бәсекелестікке түсетін жаңа
қаржылық институттар пайда болды. Компьютерлік техниканы қолдану оны
қолдану бойынша әртүрлі банктердің мүмкіндіктерінің теңеспеуі салдарынан
бәсеке тереңдей түсті. Осының барлығы қазір әлемдегі көптеген қаржылық
нарықтар үшін алғымінездемелер болып табылады. Жоспарлаудың жеткілікті
танымды құралы болып бизнес-жоспар саналады. Ол басқару құралы ретінде
қолданылатын және сәйкестендірілген кезеңдер мен басылымдылықтарға ағымдағы
тапсырмаларды орнатуға мүмкіндік беретін, жұмысты ұйымдастыру әдістерін
анықтайтын құжатты көрсетеді. бизнес-жоспар көпмақсатты бағыттау құралы
болып табылады:
• өзін-өзі ұйымдастырудың құралы ретінде қызмет етеді және ұйым
қызметінің тактикасы мен стратегиясын қалыптастырады;
• нарықтық, ұйымдық, қаржылық стратегияларды бейнелейді,
серіктестерін банктің қызметімен таныстыру үшін қолданады;
• несиелік ұйымның әлеуетін анықтауға, жаңа мақсаттар мен
тапсырмалар қоюға, неғұрлым рационалды басқару шешімдерін
таңдауға, бөлімшелердің іс-әрекеттерін келістіруге, кадрлар мен
толығыменен алғанда банктің күшті және әлсіз жақтарын анықтауға
мүмкіндік береді.
Осылай, қаржылық нарықтың әрдайым өзгеріп отырған конъюктурасы
жағдайында банктік басқарудың неғұрлым жауапты бөлігі жоспарлау болып
табылады, оны іске асыру процесінде негізін қалыптастырушы ойлардың пайда
болуынан бастап нақты шаралар мен сандық (цифрлік) көрсеткіштер жоспарына
енгізгенге дейінгі банктің саясаты құрылады [8].
Жоспарлау банктің даму перспективасын болашақта анықтауға, барлық
ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалануға, активті және пассивті
операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде мүмкін болатын тәуекелдерді
болдырмауға, нарық конъюктурасымен сәйкес қызметтерді көрсету сапасын
жоғарлатуға, қызмет етуден түсетін пайдалықты қамтамасыз етуге және
капиталдың біртіндеп өсуіне мүмкіндік береді. Әрбір несиелік ұйымның
шешімдерді құру мен қабылдау тәжірибесі оның қызметтерінің мінезі және
спицификасымен, ұйымдық құрылымымен, әрнекет етуші қоммуникациялық
жүйесімен анықталатынөз ерекшеліктеріне ие. Бұған қарамастан, қызметтерді
жоспарлау процесінде ортақ мінезді ерекшеліктер бар. Бұл кез-келген
несиелік ұйымдар қолданатын жоспарды құру мен қабылдау технологиясын
қалыптастыратын ортақ өзек болып табылады. Банктің жоспарлауды өткізу
технологиясы мен қойылған тапсырмаларды шешудің құралы болып табылады:
1. Жоғарғы менеджерлерде стратегиялық ойлауды қалыптастыру, яғни
әрбір басқарушының жоспарлауды енгізудің мақсаттары мен
қажеттілігін түсінуді қамтамасыз ету;
2. Стратегиялық мақсаттар мен тапсырмаларды өткізуді бағалау
жүйелері мен қажетті шарттарын құру;
Ондай шарттарға тәуелсіз бизнес-бірліктер ретінде жекелеген
бөлімшелермен басқаруды енгізуді, олардың іс-әрекеті нарықтық принциптер
бойынша реттеледі және бағаланады; әртүрлі әртүрлі бизнес-бірліктер
қызметтерінің әртүрлі асппектілерін бағалайтын және әлеуетті
рентабельділігін адекватты епсетеуге мүмкіндік беретін қаржылық басқаруды
енгізуді жатқызуға болады. Аталғандардан басқа, бұл кезеңде жоспарлаудың
жүруіне негізгі бақылау болатын және нәтижелерін бағалайтын қаржылық және
басқарушылық есептің бөлігі ретінде ішкі және сыртқы мақсаттарға
сәйкестендіру жағынан банк іс-әрекетін бағалаудың жүйесін енгізу;
стратегиялық жоспарлау инфрақұрылымын құру қағидалы болып табылады.
Стратегиялық жоспарлау инфрақұрылымы ретінде жоғарғы буын басшыларының
жоспарлау нәтижелерін бағалау мен баға беруді қамтамасыз етуді; қойылған
мақсаттарға жетуді ынталандыратын әртүрлі бөлімшелер басшылары мен
жұмысшыларының жауапкершілігі жүйесін құру, стратегиялық жоспарлауды
қамтамасыз ететін арнайы бөлімшелерді құру; сыртқы ортаның мүмкінді
әсерлерін бағалауға, соныменен қатар банктің күшті және әлсіз жақтарын
бағалауға, оның мүмкіндіктері мен тәуекелдеріне негізделген бөлшекті
стратегиялық жоспарды қалыптастыру; банктің, бөлімшелерінің және
жұмысшыларының мақсаттарын өзара қолдайтын мақсаттар жүйесін енгізу
түсіндіріледі. Бұл ерекше маңызды, өйткені мәселелердің көпшілігі
мақсаттардың келіспеушілігінен пайда болады [10].
Бөлімшелерде біріккен жұмысшылардың жеке мақсаттары, өткізіле келе,
бөлімшелердің мақсаттарына жетуіне әкелуі керек, бөлімшелердің қол
жеткізген мақсаттарының жиынттығы банктің сәйкестендірілген стратегиялық
мақсаттарының және толығыменен стратегиялардың орындалуын қамтамасыз етуі
керек. Бұл мәселелерді шешуге типтік көзқарастардың бірі – белгілі бір
корпоративтік мәдениетті енгізу және қолау; сыртқы ортаны болжау және
мониторингті енгізу және стратегияларға түзетулер енгізу. Бұл кезеңде
сыртқы орта мониторингісіне тек қана сәйкестендірілген бөлімшелер ғана
емес, соняменен қатар толығыменен ұйымның өзі де тартылатындай жағдайлар
құру қажет. Түсіп отырған ақпараттардан шыға отырып, стратегиялық
жоспарларға сәйкестендірілген түрде түзетулер енгізу; қалыптасқан
жағдайларда жұмыс істеу тәртібінің белгілі бір тактикасы мен стратегиясын
құру қажет.
Нақты уақытта банктің жұмыс істеуіне ғана емес, соныменен бірге
дағдарыстық жағдайда дамуына мүмкіндік беретін бірнеше стратегиялар
анықталған. Олардың біріншісі стагнациялық сектор шегінде үлкен емес өсіп
келе жатқан сегменттерді іздестіру мен анықтаудан тұрады. Бұл көзқарастың
қиындылығы – олардың дамуын дұрыс анықтау мен болжау. Басқа көзқарас бар
банктік технологияның сапасын жақсарту бойынша әрдайым жұмыс істеу
негізінде іс-әрекетті диверсификациялау мен жаңа банктік ақпараттық
технологияларды енгізуден тұрады. Бұл көзқарастың болашағы бар, өйткені
сәтті жаңалықтарды енгізу немесе неғұрлым мәнді жоғары сапалы технология
клиенттік базаның өсуіне мүмкіндік береді. Бұл көзқарастың артықшылығы
бағалық емес бәсекеде жеңіп шығуға және жаңа қызметтердің жоғары
табыстылығына жетуге мүмкіндік береді. Үшінші көзқарас қызметтерге
бәсекелі мүмкінді бағалар кезінде неғұрлым жоғары табыстылыққа жету үшін
шығындарды бірден төмендетуге бағытталуынан тұрады. Ең алдыменен, бұл
рентабельсіз бизнес-бірліктерден және құрылымдық бөлімшелерден бас тарту,
ішкі технологиялық үрдістерді оптимизациялау есебінен операциялық және
шаруашылық шығындарды қысқарту.
Бұл көзқарастар сыртқы орта жағдайы мен оларды іске асыру үшін
ресурстар санына байланысты әртүрлі модификациялауларда қолданылады,
сондықтан да коммерциялық банктердің қызметтерін жоспарлау қатынастардың
нарықтық жүйесінде олармен алатын орындарымен байланысты арнайы жағдайларды
есепке алуды қажет етеді. Банктік мекемелер қызметінің ерекшелігінен шыға
келе, негізгі акцент меншіктік құралдарын жоспарлауға, қаражаттарды тарту
мен орналастыру бойынша операцияларға жасалады. Негізгі қорларды, қорлардың
өзіндік құндарын жоспарлау салыстырмалы түрде төмен мәнге ие. Екіншіден,
міндетті экономикалық нормативтерді белгілеу арқылы коммерциялық банктердің
қызметін реттеу осы нормативтерді жоспарлауды қажет етеді, ол
операциялардың жасалғаны немесе одан бас тартқану туралы шешімді қабылдауға
және нормативтердің шекті мәндерін бұзуды болдырмауға көмектеседі.
Үшіншіден, банк есептік орталық және басқа экономикалық агенттердің
қаржылық операцияларда делдал, әртүрлі салалар мен меншік формасындағы
көптеген кәсіпорындардың жұмысына белсенді қатысушы болып табылады. Осыған
орай, банктердің клиенттік базаға тәуелділігі өте жоғары болып табылады.
Сондықтанда маңызды мәнге контрагенттерінің және жеке алғандағы оларға
тікелей қатынасы бар (несиелер беру, қаражаттарды тарту және басқаларына)
банк клиенттеріне іс-әрекетін жоспарлау мен болжау ие болады. Соынменен
қатар сыртқы ортаның тұрақсыздығын есепке алу қажет. Несиелік ұйымдарға
әсер етуі мүмкін өзгерістердің төрт блогын теориялық бөліп көрсетуге болады
[11].
1) саяси өзгерістер;
2) экономикалық өзгерістер;
3) технологиялық өзгерістер;
4) әлеуметтік өзгерістер.
Соңғы уақытта сыртқы ортада болып жатқан өзгерістердің жылдамдығы мәнді
өсті, ол тәуекелді және анықталмағандықты жоғарлатады. Тәуекелді анықтау
үшін жоспарлаудың икемді құрылымы қажет болады. Банктік қызметті
стратегиялық жоспарлау тұжырымы күмәнсіз қызығушылықты тудырады, өйткені
жоспарлаудың бұл нысаны тұрақсыздықтың ең жоғары деңгейі кезінде тиімді, ол
оқиғалардың үйреншіктілігі дәрежесімен, өзгерістер қарқынымен және
болашақтың анықталуымен мінезделеді. Бұл мінездемелердің мәніне әсер ететін
факторлар әртүрлі болуы мүмкін, ол біздің жағдайымызда стратегиялық
жоспарлауды қолданудың оңды нәтижелеріне үміттенуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның қазіргі банктік нарығында стратегияның адеекватты әрекет
етуші жағдайларында банктердің өз деңгейінде жеке банктердің өз
бәсекелестік артықшылықтарын максималды қолдану мен қалыптастыру шығарылымы
қажет. Кез-келген банк жоспарлау элементтерін қолданады. Ағымдағы ғана
емес, соныменен қатар болашақтағы жоспарлауының сапасы да сәттілік
дәрежесін анықтайды. Жоспарсыз банктік операциялардың ішінде
сәйкестендірілген әрекеттерге жету қиын, бір бағытындағы қызметінің
басымдылығын басқасына зиян келтірмей қолдау қиын және, ең соңында,
жоспарсыз басқылау түсінігінің өзі бұзылады, ол жоспарлау үрдісі кезінде
шығарылған бағыттарды есепке алусыз бос формалдылыққа айналады. Мүмкін,
жоспарлау элементтерінің болмауы не нарықтық қатынастардың жүйесімен
байланысты ерекше жағдайларды жеткіліксіз талдау бірқатар қазақстандық
банктерді банкроттыққа әкелген болар еді, ал әрі қарай олардың жабылу қаупі
туады.
Экономикалық әдебиеттерде бүгінгі күнге дейін коммерциялық банктерде
стратегиялық жоспарлау категориясына ортақ көзқарас жоқ. Экономика
ұсынысында стратегиялық жоспарлау түсінігі салыстырмалы түрде жақыннан
бастап қолдана бастады: ол алғашқы рет 1960 жылдары АҚШ-да штаб-
квартиралармен бірқатар трансұлттық корпорациялардың қызметтерінің
түпкілікті мінездемелерінің бірі ретінде пайда болды.
Егер де түсініктемелік аппаратты жалпыға бірдей қарастыратын болсақ,
онда кіспкерлік стратегия кең мағынада кәсіпорынның ұзақмерзімді дамуына
бағытталған әрекеттердің жалпыға бірдей үлгісін көрсетеді. Стратегия
компания мақсаттары жүйесінің белгілі бір деңгейі ретінде қарастырылатын
болады. Қоржынды стратегия инвестициялау үшін бағыттарды (шаруашылық
объектілердің) таңдауды, фирманың инвестициялық қоржынын қалыптастыруды
қарастырады. Ол өзінің жалпылама түрінде келесідей жағдайлармен байланысты
[12]:
• жаңа салалардағы сатып алу (банктер үшін ол банктік нарық
салаларында, сондай-ақ оның шегінен тыс – сақтандыру,
инвестициялық компаниялары, басқа да қаржылық мекемелер,
соныменен қатар қаржылық емес кәсіпорындарда қызмет ететін
туынды компанияларды құру);
• қызмететіп отырған бөлімшелерін сатып алу жолыменен нығайту
(мысалы, банктің басқа қаржылық институтты қосып алуы және оны
өзінің филиалына айналдыру);
• бірте-бірте қажеті жоқ салалардан шығу (жекелеп алғанда,
рентабельсіз немесе жоғары тәуекелді қызметтерді көрсетуден бас
тартуы);
• бөздері үшін неғұрлым тиімді қызмет атқаратын құрылымдарға
бейімделуге мүмкіндігі бар бөлімшелерді сату (соның ішінде
банктік бөлімшелерді қайта құру, мысалы, лизингтік немесе
факторингтік бөлімді ерікті арнайы мекемеге айналдыру);
• ресурстарын капитал және шығын формасында орналастыру (банк үшін
бұл ең алдыменен балан ликвидтілігін басқаруды білдіреді);
• бөлімше стратегиялық басқару объектісі болып табылатын бөлімшеге
айналдыруға сенімділікті құру;
• қоржында бар кәсіпорындар арасында синергизм эффектісінің
артықшылықтарын қолдану.
Қоржынды стратегия тұжырымдамасы 70-ші жылдардың ортасына дейін
қолданылған оқиғаларға толығыменен сәйкес келді, ол кезде бәсеке қысымы
жоғары болағн жоқ. Тиімді бәсекелестік қажеттілігі неғұрлым анық болған
сайын, стратегиялық басқару көңілінің орталығы инвестициялық қоржыннан
неғұрлым бәсекеқабілеттікке жетуге ығысты, ал стратегия қоржындықтан
бәсекелестікке айналды.
Бәсекелестік стратегиясы – бұл фирманың бәсекеқабілеттілікті ұзақ
мерзім қолдау мен оған жету үшін ұстанатын ережелерінің жиынтығы. Нақты
уақытта бәсекелік стратегия коммерциялық банктер жүйесінің ажырамас
құрамдас бөлігі болып табылады. Бәсекенің күшеюі, нарықтың сатушыдан
тұтынушы нарығына ауысуы жағдайында бәсекелік стратегияның тұжырымдамалық
бағыты да өзгеріске ұшырады.
Басынан бастап фирманың саясаты мен стратегиясының орталық мәселесі бар
ресурстарды тиімді қолдану және осының негізінде бәсекелестік стратегияның
өндірістік тұжырымдамасы ретінде мінездеуге болатын өнімдер мен
қызметтердің үлкен көлемін өндіру болды. Бірақта, мұндай түрдегі стратегия
сатушылардың тапшылқты нарығы кезінде ғана бәсекелестік күресте сәттілікке
әкеледі, өйткені клиенттерді және олардың қажеттіліктерін мүлдем есепке
алмады.бұл Қазақстаннның банктік жүйесінің даму тарихында айқын көрінді,
бұл кезде банктер өздерінің клиенттеріне шарттарын өткізіп отырды. Бүгін
жағдай түбегейлі өзгерді.
Алға жылжудың белгілі бір қадамы бәсекелестік стратеггияның тауарлық
тұжырымдамасы болды. Бұрыңғы тұжырымдамаға қарағанда онда тіреу санға емес,
өндірілетін тауарлар мен қызметтердің сапасына жасалады. Бірақта сапаны
жоғарлату бағыты тауарлар немесе қызметтердің мінездемелері клиенттердің
қажеттілігіне және олардың сапалы өнім туралы түсініктеріне сәйкес
келмеуімен анықталды. Банктер үшін тауарлық бағыт ұстау қызметтер (мысалы,
жаңа салымдар түрлерін хасауға) ассортиментін кеңейтуге, қазіргі жаңа
электронды технологияны енгізуге, қызмет көрсетудің сыртқы атрибуттарын
өзгертуге әкеп тіреді. Осы негізде тұрақты бәсекелестік артықшылыққа жету
жеткілікті қиын болып табылады.
Бәсекелестік стратеги дамуының келесі баспалдағы оның өткізу
тұжырымдамасы болып табылды, бірінші кезекке тауарлардың қозғалысы
мәселесін алға қоятын. Оның негізгі идеясы тұтынушыларды тауарлар мен
қызметтерді алуға сендіруді күнібіұрын анықтау, егер де олар тұтынушылардың
қажеттіліктеріне жауап бермесе де.
Нақты уақытта бәсекенің күшеюі жағдайында және дамыған нарықтық
экономикалы елдерде банктік нарықтардың тұтынушылар нарығына айналуы
жағдайында коммерциялық банктер және банктік нарықтағы басқа да қаржылық
институттар, ең алдыменен, тұтынушылар қажеттілігін қанағаттандыруға
бағыттала отырып, маркетинг тұжырымдамасы негізінде өз бәсекелестік
стратегиясын құрады. Осы тұжырымдамада бірінші рет алғы орынға өндірушілер
(сатушылар) қажеттілігі емес, тұтынушылар қажеттілігі қойылады. Оның мәнін
қысқашы былай көрсетуге болады: тұтынушыларға керегін өндіріп беру. Бұл
үшін екі тапсырманы шешу қажет:
• нарықты зерттеу;
• осының негізінде нарықтық (бәсекелестік) стратегияны құру және
өткізу, стратегиялық шешімдер қабылдау.
Стратегиялық шешімдер – бұл банктің немесе оның бөлімшелерінің бірінің
іс-әрекеттері бағытын өзгертуге мүмкіндік беретін және ұзақ мерзімді
мінезге ие болатын қабылдаудан пайда болатын шешімдер, тигізетін әсерлері.
Басқарушылқ шешімдерді қабылдаудың дұрыстылығы банкке нарықта бекітілуіне,
бәсекеқабілеттілігін сақтауға, ұсынылатын қызметтер көлемін ұлғайтуға
мүмкіндік береді.
Осыған байланысты банктің ресурстарын оптималды бөлу банктің
стратегиялық мақсатынан шығатын қамтамасыз етуші коммерциялық банктердің
қызметін стратегиялық жоспарлауды, банктің перспективті мақсаттарына жетуге
мүмкіндік беретін, банктік қызмет стратегиясын құрудың ерекше спецификалық
басқарушылық үрдісі ретінде анықтау қажет.
Бұл анықтамада келесілерді қамтамасыз ететін басқарушылқ қызметтердің
өзара байланысы мен өзара тәуелділігі байқалады:
• банк басқармасы ойының перспективтілігі;
• банк күштерін анық үйлестіру;
• банктің қаржылық жағдайын бағалау;
• тапсырмалар әдісі көмегімен басқару;
• кездейсоқ өзгерістерге дайын болу;
• банктің перспективті мақсаттарына жетуі.
Стратегиялық жоспарлаумен маркетинг бойынша жоспардың негізігі бөлімі –
маркетинг стратегиясы тығыз байланысты. Онда қойылған тапсырмаларды шешуге
кең маркетингтік көзқарас қарастырылады. Маркетинг стратегиясы келесідей
түрде анықталады: бұл рационалды, логикалық құрылым, оған сүйене отырып
ұйымдық бірлік өзінің маркетингтік тапсырмаларын шешуді көздейді. Ол өзіне
мақсатты нарықтар, маркетинг кешенін және маркетингке кеткен шығындар
деңгейі бойынша нақты стратегияларды енгізеді.
Маркетингтің негізгі мақсаттарының бірі – бұл банк қызметінде
максималды мүмкін болатын жоспарлылықты және пропорционалдылықты белгілеу.
Оның басты тапсырмасы банктік бизнесте анықталмағандық пен тәуекелділік
дәрежесін төмендету және таңдап алынған приориттеті даму бағыттарына
ресурстарды жинақтауды қамтамасыз ету.
Тәуекелден қашып құтылу мүмкін емес, оны күнібұрын анықтау керек және
ең төменгі деңгейіне жеткізу мүмкіндіктерін табу керек. Тәуекелді төмендету
үшін маркетингтік қызмет үрдісінде пайда болуы мүмкін немесе пайда болған
мәселелік оқиғаны анықтау қажет. Бұл жағдайда мәселелік оқиға деп
отырғанымыз бірнеше нарықтық қайшылықтар, оны шешу үшін белгілі бір
әрекеттер немесе баламалы маркетингтік стратегия қажет болады.
Қазақстанда банктік бизнесті дамыту экономикалық қайта құрулармен бірге
жүреді, ол маркетинг пен менеджменттің жаңа теориялары мен бағыттарына
жоғары қызығушылықты анықтайды. Бенчмаркетинг меншіктік бизнесін одан да
жақсы және өнімді жүзеге асыруды іске асыратын қызметтердің неғұрлым күшті
әдістері мен тәсілдерін іздестірумен және үйренумен байланысты.
Бенчмаркетинг термині ағылшын тілінен шыққан және орыс тілінде аудармасы
жоқ. Бұл термин тіркелген объектідегі белгіні көрсетеді, мысалы, бағандағы
белгі, теңіз деңгейінен жоғары өлшемді білдіретін. Бенчмаркетинг бізден
басқалардың жақсы жасап жатқан қызметтерін табу туындысы және олардың жұмыс
істеу әдістерін үйрену, қолдану және жетілдіруді көрсетеді.
Қазіргі кезде қазақстандық банктердің негізгі мәселелерінң бірі
стратегиялық деңгейде банктерді басқарудың тек қазіргі формаларының ғана
емес, қандай да бір әдістері мен формаларының мүлдем болмауы болып
табылады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, егер де банктер стратегиялық
жоспарлаудың қандай да бір элементтерін қолданған күннің өзінде, олар
анықталмаған түрде және интуитивті деңгейде. Бұл кездегі жоспарлаудың
максималды мерзімі бір жыл, кей кездерде – 2-3 жыл.
Қазіргі кезде қазақстандық банктер іс-әрекеттердің стратегиялық
аспектілерімен емес, неғұрлым оперативті аспектілеріне қызығушылық тудырып
отыр. Бірақта отандық банктік жүйенің жоғарылау қарқыны, бәсекенің өсуі
және қоршаған орта өзгерісінің анықталмағандығы стратегиялық жоспарлауды
қолдану көлемін жоғарлатуды қажет етеді. Оның нәтижесі ұзақмерзімді
мақсаттарды белгілеу және оларға жетуге бағытталған ағымдағы іс-әрекеттер
жоспарларын құру болып табылады. Автордың ойы бойынша, банктік стратегиялық
жоспарда келесілер өз бейнесін табуы керек:
• банк әрекет ететін ортаның бастапқы шарттары мен бағасы;
• нарық басылымдықтары, олардың әсерінен қаражаттардың бөлінуі
жүреді;
• банктің әлсіз және күшті жақтарын, мүмкіндіктері мен тәуекелдерін
бағалау;
• басқарудың неғұрлым күшті әдістері мен тәсілдерін іздестіру және
оқып-үйрену;
• нарықтық мүмкіндіктерін өткізу мақсатында стратегияларды түзету;
• стратегиялық әрекеттердің уақытын таңдау;
• күтілінетін нәтижелер.
Ұзақмерзімді мақсаттарын белгілеу мен инвестициялау басылымдылықтарын
анықтаудан бастап, банк әрекет ету стратегияларын құруды жүзеге асыруы, оны
өткізу үшін қажетті қаражаттар мөлшерін анықтауы қажет. Стратегияны
дамытуда нарықтық жағдайлардың тұрақты өзгеруімен жүргізіліп отырған
өзгерістерге бағытталу қажеттілігінен, оған өзгерістер енгізу үшін ағымдағы
жоспарлар құрылуы қажет. Бұл өзгерістерді енгізу менеджерлердің
тапсырмасына кіреді. Ағымдағы оқиғаларды есепке алу, таңдалған стратегияға
түзетулер жүргізуді іске асыру – банктік қызметтің кез-келген түрінде
тілекті мақсаттарға жетудің адырамас шарты.
Осылай, Қазақстанның экономикалық дамуының қазіргі кезеңі банктерді
қаржы нарықтарының әр алуан жаңа құралдарын игере отырып, өз қызметтерін
диверсификациялауға итермелейді. Бір уақытта банктік жүйе ішінде бәсеке
күшейеді. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қазіргі оңай емес жағдайда
банктер өз нарықтық сегментін таба алса, клиенттерінің сұранысына икемделе
алса және өз бәсекелестерінің жіберген қателерін есепке алса ғана өзінің
қызметін жалғастыра алады. Сондықтанда банктік қызметті стратегиялық
жоспарлаудың халықаралық тәжірибесін оқып-үйрену қажеттілігі туып отыр.
3. Банктік жүйедегі стратегиялық жоспарлаудың халықаралық тәжірибесі
Қазақстанда банктік нарықтың дамуы мен онда бәсекенің күшеюі банктерді
менеджменттің жаңа әдістерін игеруді мәжбүр етеді.осы жаңа енгізулердің
ішіндегі маңызды орынды бәсекелік стратегия алады.
Бірақта банктер жағынан бәсекелік стратегияны құруға қызығушылықтың
өсуі жетіспеушілікке ұшыратады, ал осы күнге дейін, ол осы сферада отандық
тәжірибенің толығыменен болмағанын көрсетеді. Сол уақытта мұндай тәжірибе,
әртүрлі нарықтық экономикалы елдердің банктерімен жинақталған.
Шетелдегі банктік істің тәжірибесі Қазақстанда қалыптасып келе жатқан
жаңа шаруашылық жүйелер үшін үлкен қызығушылқты көрсетеді. жаңа банктік
механизмді құру өркениетті әлемде қабылданатын және нарықтық банктік
құрылымдардың көп ғасырлық тәжірибесіне сүйенетін несиелік мекемелердің
қызмет ету қағидасын қалпына келтіру жолыменен мүмкін болады. Сондықтан да
ең маңыздысы өзінің жоғарғы тиімділігін жариялаған банктік жүйелерді
ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесін үйрену болып көрсетіледі.
Әлемдегі дамыған елдердің банктік жүйелерінің ерекшеліктерін талдаймыз,
оларға стратегиялық жоспарлау кезінде есепке алынатын көптеген факторлар
әсерін тигізеді.
АҚШ банктік жүйесінің ерекшеліктерінің бірі – бұл елде банктердің жалпы
санының қысқаруы мен олардың іріленуі жүріп жатқан кездегі сол жерде
банктердің бөлімшелері санының өсуі. Бөлімшелерін ашу – бір банк филиалдар
торабы мен банктік автоматтар көмегімен үлкен территорияға қызмет ету
жағдайы. Соңғы уақытта өз банктері үстінен бақылауды жүргізудің қиындығына
байланысты, бір орында банктік шеңбер өкілдерінің тілегімен, банктік
бөлімшелердің торабын ашуға рұқсат беретін заңның енгізілуіне қарама-
қайшылық мінезді болып отыр. Соныменен бірге, жергілікті халық өкілдері
банктердің бөлімшелері олардың жинақтарын сорып алып, одан кейін басқа
аймақтарға инвестициялауға жібереді деп қорқады. Банктік іс-әрекетті
реттеумен айналысатын үкімет өкілдері, сондай-ақ банктердің бөлімшелерінің
ашылуына қорқынышпен қарайды, өйткені, олардың ойынша, көп филиалды ірі
банк – тексеріс жүргізумен, сондай-ақ оның қызметіне бақылауды іске
асырумен байланысты мәселердің көп санын туғызатын мүмкінді көзі.
Сондықтанда АҚШ-та банктердің неғұрлым тиімді типі филиалсыз банктер –
бөлімшесіз (филиалсыз) банк болып табылады. Бірақта, банктердің санының
қысқаруы мен олардың іріленуіне және банктердің негізі түрі филиалсыз
банктер екеніне қарамастан, АҚШ-тағы банктердің саны кез-келген басқа
елдердегі банктердің санынан көп .
АҚШ қаржылық секторды қайта реттеудің пионері болып табылды, ондағы
қатаң банктік заңдылық банктердің дамуының артта қалуына және нарықтың
талаптарына жауап бермейтін қызмет етудің ескі формаларын консервациялауға
әкеліп соқтырды. Нәтижесінде холдингтік компаниялардың бөлімшелерін құру
бойынша банктердің қызметі белсенділігі тез жоғарлады. Олар кішігірім
банктерді сатып алады және оларды ірі банкке, тармақталған банктік
мекемелерге айналдырады, соныменен қатар неғұрлым үлкендерін банктер
саласына қосу бойынша қызметтері белсендірілді [13].
80-ші жылдардың басында АҚШ-та банктік мекемелер сферасында сатып алу
мен біріктіру қатынасында талаптар ырықтандырылды және жеңілдетілді. Бұл
жеңілдіктер бір штатта орналасқан банктерге басқа штаттардың территорясына
енуге мүмкіндік берді. Сондықтанда таңғаларлық емес, көптеген банктік
холдингтік компаниялар оған тез әрекет етті де, кішігірім банктік
фирмаларды сатып алуын бастады. АҚШ-тағы банктік бірігулер санының тез өсуі
соңғы уақытта – орташа жылына 300-ден 400-ге дейін – оларды ынталандыратын
факторлардың кең ауқымдық саны бейнелейді.
2001 жылдың 11-ші қыркүйегіндегі оқиға және оның әсерлері АҚШ-тың
қаржылық нарығында драмалық өзгерістерге әкелді. Қалыптасқан экономикалық
жағдайлармен байланысты Федералды Резервтік Жүйе АҚШ экономикасы үшін
маңызды қауіп ретінде инфляцияны емес, бәсеңдетуді қарастыра отырып,
нарықтағы пайыздық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Мамандығы 050506 Экономика
Алматы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
1. Қазақстан Республикасында банктік жүйені қалыптастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Коммерциялық банктерде стратегиялық жоспарлау теорияларының
сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Банктік жүйедегі стратегиялық жоспарлаудың халықаралық
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІ БАҚЫЛАУҒА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1. Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің қызметіне баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Коммерциялық банктің стратегиялық жоспарын қалыптастыруға
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Коммерциялық банкте бизнес-жоспарды құру
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... .
III ТАРАУ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Коммерциялық банктердің стратегиялық жоспарлауының жалпы жүйесіндегі іс-
әрекеттер
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
3.2 Қазақстан Республикасы банктік қызметін басқару әдістерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қаржылық нарықтағы әрдайым өзгермелі конъюктура жағдайында банктік
басқарудың неғұрлым жауапты бөлігі стратегиялық жоспарлау болып табылады.
Маңыздылығы – банктің ішкі ортасы мен сыртқы міндеттемелерінің
ерекшеліктерін оқып-үйрене отырып, оны біртіндеп қолдану. Осы кезде, есте
сақтау керек,басқа сфераларда - өндіріс жүйесінде, қызмет көрсету мен
инфрақұрылым алаларында қолданылатын стратегиялық жоспарлаудан банктік жүйе
үшін қолданылатын стратегиялық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі бар.
Банкинг тәжірибесіне стратегиялық жоспарлауды енгізу ұзақмерзімді және
тиімді дамуға бағытталған басқару идеяларын іске асыру қажеттілігімен
шартталған. Сондықтан да соңғы жылдары стратегиялық басқаруды оқып-
үйренудегі қажеттілік бірден өсті. Бұған әрекет еткен қоршаған ортадағы
өзгерістердің тездетілуі, клиенттердің жаңа сұраныстарының пайда болуы мен
олардың позицияларының өзгеруі, бизнестің интерұлттандырылуы, адамдық
ресурстар рөлінің түбегейлі өзгеруі, ақпараттық технологиялардың дамуы,
соныменен қатар бірқатар басқа да факторлар.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін неғұрлым өзекті мәселе банктің
стратегиялық және перспективті дамуының экономикалық, әлеуметтік және
қаржылық көрсеткіштерінің негізгі критерияларын анықтау, өзіндік
ерекшеліктерін есепке алумен стратегиялық жоспарлау жүйесін құру мен
қолдану бойынша ережелерді құру болып отыр. Осыған байланысты осы дипломдық
зерттеу банкинг ауданында сәтті қызметті іске асыруға әдістемелік
тәсілдерін шығаруға және республиканың коммерциялық банктерінде
стратегиялық жоспарлауды дамытудың болашағын оқып-үйренуге арналған.
Қазіргі кезде банкинг мәселесіне Э.Д. Доланның, К.Д. Кэмпбэллдің,
Б. Уильямстің және басқалардың еңбектері, ал стратегиялық жоспарлау
сұрақтарына - И. Ансоффтың, П. Друкердің, М. Портердің қондырмалық
жұмыстары арналған.
Экономикалық әдебиетте банктік сектор мәселелері негізінен келесідей
ресейлік және қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады: В.
Колесниковтің, О. Лаврушиннің, В. Усоскиннің, Ш. Абдильмановтың, Н.
Кучуковтың, Г. Марченконың, Г. Маргацкаяның, Г. Сейтқасымовтың, Н.
Хамитовтың және басқалардың.
Бірақта республикада коммерциялық банктердің даму перспективаларын
жоспарлау үшін қолданылатын стратегиялық талдау әдістерін қолдану бойынша
ұсыныстар мен ұсынуларды құрумен байланысты көптеген сұрақтар жеткіліксіз
қарастырылған. Коммерциялық банктерде стратегиялық жоспарлау мәселелерінің
өзектілігі мен жеткіліксіз құрылуы зерттеу тақырыбын таңдауға, оның мақсаты
мен тапсырмаларын таңдауды анықтады.
Дипломдық зерттеу мақсаты Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктерінде қаржылық қызметтерді басқаруды жетңлдіру мен стратегиялық
жоспарлауды енгізу бойынша ұсыныстарды құру мен теориялық негіздеуден
тұрады. Қойылған мақсатты іске асыру келесідей тапсырмаларыдың шешілуін
қажет етті:
• Қазақстанның коммерциялық банктерінде стратегиялық жоспарлауды
дамытуды тежеп отырған негізгі мәселелерді талдау;
• Банктің стратегиялық жоспарының міндетті құрамдастарын анықтау
және олардан шығу бойынша стратегиялық шешімдерді шығару бойынша
ұсыныстарды құру;
• Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайларын анықтайтын бизнес-
жоспардың мүмкін болатын варианттарын және оны өткізу кезеңдерін
негіздеу;
• Банктік жүйедегі стратегиялық жосрпарлаудың халықаралық
тәжірибелетін оқып-үйрену, соныменен қатар Қазақстанның
банктерінде оларды қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкінің стратегиялық бюллетендері мен жаршылары, кезеңділік басылымдардағы
басылымдар, екінші деңгейдегі банктердің қаржылық есептері.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде банктік қызметтің стратегиялық
жоспарлауының теориялық негіздері ашылған. Екінші бөлім банктік қызметтің
қазіргі жағдайына, коммерциялық банктердің бизнес-жоспары мен стратегиялық
жоспарының қалыптасу кезеңдерін талдауға арналған. Үшінші бөлімде
коммерциялық банктердегі стратегиялық жоспарлау әдістері мен стратегиялары
қарастырылады.
I-ТАРАУ. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕГІ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақстан Республикасында банктік жүйені қалыптастыру негіздері
Елдің экономиксын нарықтық реформалаудың басталғанын кейінгі өткен
жылдарда Қазақстан банктері құрылуы мен қалыптасуының қиын жолдарын басынан
кешірді, осы аралықта олар сандық және спалық қайта құруларға ұшырады.
Банктік жүйені оптимизациялауды жүргізу кезінде банктердің сандары 1992
жылы 204-тен 2009 жылдың аяғында 36-ге дейін қысқарды. Квазибанктік
инcтитуттар құрылды: ломбардтар, зейнеткерлік және инвестициялық қорлар,
несиелік серіктестіктер, ипотекалық компаниялар, сақтандыру ұйымдары,
Қазпоштасы қалыптасты [1].
Бүгін банктік секторды сауықтандыру мен консолидациялау үрдістері
жалғасуда. 1996 жылдың 12-ші желтоқсанында Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкінің басқармасымен бекітілген екінші деңгейдегі банктердің халықаралық
стандарттарға өту бағдарламасы қаулысын іске асыру кезінде капиталдың
жеткіліктілігі, активтердің сапасы, менеджмент деңгейі, бухгалтерлік есеп,
ақпараттарды жүргізу және беруді бағалау критериялары қайта қарастырылды.
Осы бағдарламаның шегінде халықаралық стандарттарға жетті деп есептелген
банктердің саны 1-ден 12-ге көбейді, ал жаңа талаптарды орындай алмаған
банктердің саны 7-ден 4-ке қысқарды. Бағдарламаның талаптарын орындады деп
есептеген банктердің активтерінің үлесі, соныменен қатар бағдарламаға
сәйкес бірінші және екінші топқа жатқызылған банктердің банктік сектордың
жиынтық активтердегі үлесі 89,1 пайыздын 90,5 пайызға дейін көтерілді.
Банктік қызметтің халықаралық стандартына сәйкес нақты уақытта ең күшті
әлемдік банктердің тәжірибесі деп тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйелері
саналады. Осыған орай, 2001 жылдың 20-шы желтоқсанындағы Қазақстан
республикасының Ұлттық банкі басқармасының қаулысына сәйкес банктер
халықаралық тәжірибемен мойындалған процедураларға сәйкес тәуекелдерді
басқару жүйесін құру бойынша шараларды қабылдау қажет.
Нақты уақытта, жоғарыда айтылған бағдарлама талаптарына сәйкес емес деп
танылған қызметті банктерге қатынасында Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
оларды несиелік серіктестіктерге қайта құру немесе еріксіз жабылу бойынша
сәйкестендірілген шаралар қолданады [2].
Халықаралық рейтингтік агенттіліктерден несиелік рейтингілері бар
Қазақстан банктерінің саны 2005 жыл бойы өзгерген жоқ және 8-ді құрады.
Көрсетілген банктердің активтерінің банктік жүйенің жиынтық активіндегі
үлесі 2005 жыл ағымында 66,9 пайыздан 82,0 пайызға көтерілді.
2006 жылдың 1-ші қаңтарында Қазақстан Республикасы банктерінің жиынтық
меншіктік капиталдарының мөлшері 279,8 млрд. теңгені құрады, бір жылдың
ішінде 40,6 млрд. теңгеге өскен. Банктердің меншіктік капиталының өсуі
келесідей факторлармен шартталған:
• біріншіден, банктік жүйдегі жиынтық активтердің өсуімен
байланысты, соның ішінде банктердің тәуекелдік активтерінің 1,5
есеге өсуі, банктер ағымдағы жыл бойы меншіктік капиталдарының
мөлшерін адекватты тәуекелдік активтердің деңгейінде ұстап тұру
керек болды;
• екіншіден, банктік жүйенің меншіктік капиталының өсуі банктердің
субординациялық міндеттемелерінің белсенді өсуімен байланысты;
• үшіншіден, банктік секторді капитализациялаудың өсуіне банктердің
жарғылық және меншіктік капиталдарының минималды санына
талаптардың жоғарлауы әсер етті.
Банктік сектордағы меншіктік капиталдың мәнді өсуі бірінші кезекте
активтер көлемінің ұлғаюымен шартталған, соның ішінде тәуекелді болып
табылатын, осыған орай банктер өздерінің меншіктік капиталдарының мөлшерін
адекватты қабылданатын тәуекелдер деңгейіне дейін жеткізуге тиісті. Банктік
жүйенің жиынтық меншіктік капиталының өсуі соныменен қатар Ұлттық банктің
банктердің меншіктік капиталының минималды көлеміне талаптардың
жоғарлауымен, соныменен қатар банктердің жүргізетін операцияларының
табыстылығымен байланысты.
Екінші деңгейдегі банктер капиталының 53,9 пайызға өсімі 2007 жылмен
салыстырғанда 2008 жылы банктердің ағымдағы алған табыстарының 7 млрд.
теңгеге өсуімен және банктердің субординарлық қарыздарының 24,1 млрд. теңге
сомасына өсуімен байланысты. 01.01.2007 жылға банктердің жиынтық жарғылық
капиталының құрылымындағы отандық капиталдың үлесі 77-ден 82,4 пайызға
өсті. Осы кезде банктік жүйедегі жиынтық акционерлік капиталдағы
мемлекеттік меншіктің үлесінің өсуі 10,9-дан 31,6 пайызға өсуімен
белгіленді, ол негізінен 2001 жылы Қазақстанның даму банкі ЖАҚ-ның
қызметінің құрылуымен және қызмет етуімен байланысты деп көрсетіледі [3].
Банктік жүйенің жиынтық жарғылық капиталындағы шетелдік капиталдың
үлесі 23,2 пайыздан 17,6 пайызға қысқарды. Банктердің меншіктік капиталының
өсу қарқынын мәнді өсірген банктік сектордың жиынтық активтері мөлшерінің
өсімінің жоғары қарқынына қарамастан, 2007 жылы банктердің меншіктік
капиталының жеткіліктігі жоғары деңгейде сақталды.
2007 жыл бойы банктік сектордың жиынтық активтері 46,2 пайызға немесе
1146 млрд. теңгеге дейін өсті. Шетелдік валютада деноминалданған
активтердің үлесі 48,4 пайыздан (255,4 млрд. теңгеден) 67,2 пайызға (549,7
млрд. теңгеге) көтерілді, ол негізінен банктік жүйеге шетелдік валютаның
ағымымен шартталды, яғни банктердің валюталық активтерінің жиынтық өсуімен.
Жиынтық активтердің өсімінің сомасындағы неғұрлым үлкен үлесті
банктердің ссудалық қоржына келеді, оның банктік жүйедегі активтердің
жиынтық өсіміндегі үлесі 60 пайызды құрады. Банктердің бағалы қағаздар
қоржынында ең жоғары төмендеу байқалған және жылдың қортындысы бойынша
абсолютті деңгейде 4,9 млрд. теңгені құраған. Былтырғы жыл бойы банктік
займдар экономиканың ауыл шаруашылығы (ссудалық қоржынның 9,9 пайызы),
өндіруші салалар (8,1 пайызға), тамақ өнеркәсібі салалары (7,1 пайыз),
құрылыс (4,5 пайыз), сауда (23,4 пайызға) сияқты секторларында
үйлестірілген.
Банктік жүйе активтерінің жиынтық динамикасы құрылымында банктердің
ссудалық қоржыны өсімінің үлесі 60 пайызды құрағанын есепке ала отырып,
банктердің жиынтық активтерінің сапасы үлкен дәрежеде банктік займдардың
сапасымен анықталады. 2007 жылдың аяғында жылдың басымен салыстырғанда
күмәнді несиелер үлесі 28,9 пайыздан 26,4 пайызға азайды, сенімсіз несиелер
– 2,1 пайыздан 2,0 пайызға қысқарды. Классификацияланған несиелер үлесінің
мәнді өсіміне, соныменен қатар жиынтық несиелерде стандартты несиелер
үлесінің 69,1 пайыздан 71,6 пайызға жоғарлауына қарамастан, 2007 жылы
абсолютті цифрдағы активтердің өсімі өткен жылмен салыстырғанда ең жоғары
болды.
Жиынтық активтер мөлшерінің мәнді жоғарылауы кезінде активтердің
сапасы мәнді өзгерген жоқ. Осылай, жиынтық активтердің 328 млрд. теңгеге
жоғарлауы кезінде жиынтық активтердегі стандартты активтер үлесі 62,0-ден
67,0 пайызға көтерілді, жиынтық активтердегі күмәнды активтердің үлесі 12,5-
тен 19,6 пайызға көтерілді, сенімсіз активтер – 1,1-ден 1,8 пайызға өсті.
Былтырғы жылы банктердің жиынтық міндеттемелеріның мөлшері 57,2 пайызға
жоғарылады, 2007 жылдың 1-ші қаңтарында 686,0 млрд. теңгені құрап (жиынтық
міндеттемелердің валюталық баламасы – 4,6 млрд. АҚШ долларын құрайды). Оңды
қарқын банктік сектордың міндеттемелерінің барлық статьялары бойынша
байқалған. Банктік жүйеның жиынтық міндеттемелерінің өсуіне неғұрлым үлкен
әсерді жеке және заңды тұлғалардың (банктердің басқалары) депозиттері
тигізді, банктердің жиынтық міндеттемелерінің құрылымындағы алатын үлесі
2007 жылдың 1-ші қаңтарында 70,2 пайыздан 70,3 пайызға жоғарылады. Банктер
аралық депозиттік және несиелік нарықтардың жандануы 2007 жылдың 1-ші
қаңтарында банктік жүйенің жиынтық міндеттемелері 63,3 млрд. теңгеге,
немесе 25,4 пайызға өсімін қамтамасыз етті.
2007 жыл бойы, 1-ші кестеде көрсетілгендей, жеке тұлғалардың міндетті
ұжымдық кепілдендірілген салымдары жүйесінің объектісі болып табылатын жеке
тұлғалардың депозиттері 37,3 млрд. теңгеге немесе 62,1 пайызға жоғарылады.
Осы кезде банктік жүйеде орналастырылған тұрғындардың жалпы
депозиттеріндегі тұрғындардың кепілдендірілген салымдарының үлесі 65,5
пайыздан 52,4 пайызға қысқарды. Толығыменен өткен жылы тұрғындардың
салымдары (резидент еместерді есепке алғанда) 38,3 пайызға көтерілді және
257,4 млрд. теңгені (1,65 млрд. АҚШ долларынан асатын) құрады. Тұрғындар
депозиттерінің құрылымындағы позитивті жағы тез талап етілетін
депозиттермен салыстырғанда мерзімді депозиттердің тез өсуі болды. Бұл
түсінікті, өйткені олар кепілдендіру (сақтандыру) объектісі болып табылады.
Кесте 1 – 2005-2007 жылдардағы жеке тұлғалардың депозиттері, (млрд.
теңге)
Көрсеткіштер 01.01. 01.01 01.01.
2005ж. 2006ж. 2007ж.
Жалпы резиденттердің депозиттері 290,6 437,9 603,2
Халықтың салымдары 91,7 185,5 257,4
(резидент еместерді қоса алғанда)
Талап еткенге дейінгі депозиттер 26,9 38,6 45,3
Мерзімдік депозиттер 64,8 146,8 212,1
ескерту – ҚРҰБ-нің 2008 жж. жылдық есебінің деректері бойынша құрылған
Банктік жүйенің ликвидтілік деңгейі артық деп мінезделді. Ағымдағы
ликвидтіліктің жиынтық коэффициенті 2006 жыл бойы 0,8-ден төмен емес
деңгейде сақталды және 2007 жылдың 1-ші қаңтарындағы жағдайы бойынша 0,78-
ді құрады (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен белгіленген бұл
мөлмерлеменің минималды мәні - 0,3). Осыған орай, 2007 жыл бойы банктік
сектордың ағымдағы ликвидтілігінің жоғары деңгейі талап етуге дейінгі
міндеттемелерінің өсу қарқынынан ликвидті және тез өткізілетін активтер өсу
қарқынының жоғары болуымен шартталады. Одан басқа, Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкімен белгіленген ликвидтіліктің минималды коэффициенті активтер
мен міндеттемелердің барлық уақытша топтары бойынша банктермен ұсталынды
[4].
Кесте 2 – 2005-2007 жж. банктік сектордың табыстылық көрсеткіштері
Көрсеткіштер 01.01. 01.01. 01.12.
2005 ж. 2006 ж. 2007 ж.
Пайда, млрд. теңге 6,7 6.6 18,9
Жиынтық активтер, млрд. теңге 530.0 818,0 1034,0
RОА, % 1,3 0,81 1,8
Меншіктік капитал, млрд. теңге 92,6 121,1 160,1
КОЕ, % 6,9 5,5 11,8
Сыйақы (қызығушылықпен) алумен байланысты 46,1 73,0 91,2
кірістер, млрд. теңге
Кірістердің жиынтық активтерге қатынасы, % 8,7 8,9 8,8
Несиелер бойынша сыйақы алумен байланысты 34,7 59,4 72,5
кірістер, млрд. теңге
Ссудалық қоржын, млрд. теңге 286.0 516,5 659,3
Несиелер бойынша сыйақы алумен байланысты 12,1 11,5 11
кірістердің ссудалық қоржынға қатынасы, %
Ескерту - 2008 жж. екінші деңгейдегі банктердің жиынтық жылдық
балансының негізінде құрылған және есептелген
Салық төлегеннен кейінгі банктік сектордың жиынтық таза кірісі 2006
жылдың 1-ші қаңтарында күнібұрыңғы деректер бойынша 18,9 млрд. теңгені
құрады (2006 жылдың 1-ші қаңтарында – 6,6 млрд. теңге болған), соның ішінде
сыйақы алумен байланысты таза кіріс 43,1 млрд. теңгені (27,4 млрд. теңге)
құрады, банктердің басқа қызметтерінен шығындары – -36,6 млрд. теңгені (-
20,7 млрд. теңге) құрады. Банктер кірісінің құрылымында неғұрлым үлкен
үлеске банктермен жүргізілген қарыз алу операциялары (35,9 пайызды) алады,
банктердің мәнді шығымдары иіндеттемелерін қайта бағалаумен және
классификацияланған активтер бойынша провизияларды қалыптастыруды
ассигнациялаумен (сәйкесінше 18,9 пайыз және 27,0 пайыз) байланысты.
2007 жылы банктік сектор табыстылығын мінездейтін коэффициенттер 2006
жылғы көрсеткіштерден мәнді жоғары. 2006 ылғы бактік сектордағы
табыстылықтың төмендеуі сыйақы төлеумен байланыссыз шығыстардың өсуімен
шартталған, жекелеп алғанда, классификацияланған активтер бойынша
шығындарға қарсы провизияның қажетті деңгейін қалыптастыру үшін банктермен
жүргізілген операциялар шығымдары. Қазақстанда банктік операциялардың
жекелеген түрлерін іске асыратын несиелік ұйымдарды құрудың банктерге
қарағанда айырмашылығы олар неғұрлым тұрақты жүргізілді, ол толығыменен
республикада қаржылық делдалдардың дамуына және перспективасына әсерін
тигізді. Банктік операциялардың жеке түрлерін іске асыратын ұйымдар санының
даму динамикасы 3-ші кестеде көрсетілген.
Кесте 3 – Банктік операциялардың жеке түрлерін іске асыратын ұйымдар
санының динамикасы
Көрсеткіштер 2004 ж. 2005 01.07.2006 01.07.2007 ж.
ж.
Ұйымдардың саны, соның 95 107 90 98
ішінде:
- несиелік серіктестіктер 6 8 10 19
- ломбардтар 43 46 42 45
- басқа да ұйымдар 46 53 38 34
Ескерту – 2008 жж. ҚРЕДБ-нің жылдық есептерінің деректері бойынша
құрылған
Банктік емес ұйымдар (несиелік серіктестіктер, ломбардтар, қарыз беру
операцияларын және қаржылық лизингті іске асыратын ұйымдар) банктік
қызметтердің әралуан түрлерін іске асырады, оларды тұрғындардың кең
спектіріне, жеке кәсіпкерлерге, ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерге
ұсына отырып, соңғыларының қажеттіліктерін, ең алдымен, жеңілдетілген
шарттарда, несиелендірумен қанағаттандырады, соныменен қатар арнайы
банктік қызметтерді жүзеге асыра отырып (жеке және заңды тұлғалардың
депозиттерін қабылдайды – Қозпошта ААҚ, клирингтік ұйымдар – Тимей
қаржылық-өнеркісптік компаниясы ЖШС). Қазақстан Республикасы үкіметінің
2001 жылдың 25-ші қаңтарында қабылданған №137-ші Аграрлық секторды
несиелеу сұрақтары туралы қаулысымен байланысты көрсетілген кезеңде
селолық несиелік серіктестіктері белсенді құрыла бастады. Банктік емес
ұйымдар республиканың барлық аймақтарында қалыптасты, бірақта ұйымдардың
жинақталуы аймақтарға байланысты мәнді айрықшаланады, оны аймақтардың
әлеуметті-экономикалық жағдайларының айырмашылығымен түсіндіреді, соның
ішінде олардың көрсететін қызметтеріне сұраныс деңгейі мен қаржыландыру
үшін рентабельді жобалардың санымен. Банктік мес ұйымдардың жиынтық
меншіктік капиалы 2006 жылдың 1-ші қаңтарында 9,3 млрд. теңгені құрады, бір
жылдың ішінде 2,7 млрд. теңгеге немесе 32,8 пайызға өсе отырып. Осы кезде
өсімнің негізгі себебі 2005 жыл бойы төленген жарғылық капиталдың 1,2 млрд.
теңгеге өсуі болып табылды. 2005 жылдың қортындысы бойынша меншіктік
капиталдың табыстылығы 8,5 пайызды құрады, ал 2004 жылы ол 9,8 пайызды
құраған.
2005 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің лицензиясы банктік
операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 7 ұйымға, 6 ломбардқа
және 13 несиелік серіктестікке берілді,. Әрекет етуші банктік заңдылықтар
нормасын бұзғаны үшін 1 ломбардтың банктік операцияларды жүргізуге берілген
лицензиясы қайта алынды және 1 ломбардтың ашылуға берілген рұқсаты
қайтарылынып алынды. Өз қызметтерін ерікті тоқтатуы туралы банктік
ұйымдардың өтініштері негізінде банктік және басқа да операцияларды
жүргізуіге берілген лицензиялар 1 ломбардтан, 3 несиелік серіктестіктен
және банктік операциялардың жеке түрін жүзеге асыратын 1 ұйымнан қайта
алынды.
Банктік ұйымдардың қызметіне бақылауды іске асыру кезінде банктік
заңдылықпен әрекет ететін талаптарды бұзу оқиғалары анықталды, әрекет етуші
заңдылықпен сәйкес банктік емес ұйымдарға қатынасы бойынша осы
сәйкессіздіктерді ығыстыру мақсатында 20 оқиғалық жағдайда шектелген әсер
етуші шаралар қолданылды, ескертпелік хаттарды және міндеттемелік хаттарды
талп етудә қоса алғандағы. Банктер мен банктік емес ұйымдардың қызметтері
туралы көрссетілген және басқа да бар мағлұматтар банктік сектордың сандық
(квазибанктік институттардың пайда болуы) және сапалық өсуі туралы
куәландырады. Біздің ойымыз бойынша, оның әрі қарай дамуы салымшылардың
сенімділік деңгейімен, тәуекелдерді басқару тиімділігімен, сенімді қарыз
алушылар санымен, несиелендіру үшін тартымды жобалармен, банктердің
капитализациялануымен, соныменен қатар сыртқы қаржылық нарықтардан
қарыздарды алуды жүргізу мүмкіндігімен, және, сөзсіз болашақты анықтай ала
білуімен, яғни банкте стратегиялық жоспарлауды дұрыс ұйымдастыруымен
анықталады. Соныменен қатар, Қазақстанның қазіргі кездегі банктік нарығында
ұсынылатын банктік қызметтер ғана емес, сондай-ақ жоспарлау жүйелері,
банктік институттардың ақпараттардың барлық ағымынан дұрыс шешімдер жасау
және осыларға сәйкес ойластырылған шешімдер қабылдау мүмкіндіктері
бәсекелестік тексеріске ұшырайды және кездеседі [5].
Осылай, бәсекелестік күресте өмір сүруге ұмтылу мен берілген
міндеттемелері банктік қызмет үрдісінде новаторлвқ жағынан қарауға
ынталандырады. Және бүгінгі күні банктердің тиімді дамуының ішкі әлеуетін
ашатын, соныменен қатар нарықта банкке тұрақты жағдайды қамтамасыз ететін
жаңа механизмдерді іздестіре бастау ойға сыйымды құбылыс.
2. Коммерциялық банктерде стратегиялық жоспарлау теорияларының
сұрақтары
Банктік жүйені реформалаудың қажеттілігі кез-келген елде сол елдегі
болған әлеуметті-экономикалық және шаруашылық өзгерістермен байланысты. Осы
өзгерістердің қаншалықты терең болып табылатындығынан банктік жүйедегі
қайта құрылу дәрежесі тәуелді болады. Оның реформалануындағы осындай
міндеттілік келесіден шығады, банктер әрдайым несиелік ресурстарды қайта
бөлу және басқа да қызметтермен байланысты басқару органы ретінде
қарастырылуында. Бұл қызметтер қоғамдық мінезге ие және өндірістік
пропорцияларды реттеуде және жиынтық ақшалай капиталдарды басқаруда
мемлекетпен белсенді қолданылады. Бұл басқарудың әкімшілік-командалық жүйе
үшін неғұрлым ерекше мінезді, онда банктік жүйе мемлекеттің шаруашылық
өмірінің жүруіне бақылау бойынша ерекше өкілеттіліктерге ие болды. Нақты
уақытта банктік басқару түсінігі кеңінен қолданылады, оның жалпы
қызметтеріне жоспарлауды, ұйымдастыруды, үйлестіруді, ынталандыруды, есеп
жүргізуді, талдау мен бақылауды жатқызады. Жоспарлау, банктік басқарудың
маңызды қызметтерінің бірі боа отырып, басқарушылық үрдістің басталуына
мүмкіндік береді, оның мақсатын, перспективасын анықтайды, іс-әрекеттердің
анықталған біртінділігін белгілейді, қызмет ету әдістері мен құралдарын,
олардың қажетті пропорциясын таңдайды. Жоспарлау қызметін өткізу кезінде
сәттілікке жету сәйкестендірілген ынталандырусыз мүмкін емес, және жоспарды
орындау мониторингісіз жүргізілмеуге тең. Басқа қызметтер жоспарлау
қызметіне қызмет етеді деп айтуға болады.
Осы ауданда көптеген оңды тәжірибелер жинақталған. Отандық экономиканы
реформалау үрдісі жоспарлау идеясына бастапқы кезде жеткілікті теріс
қатынастармен ілесті. Жалпы алғанда және жекелеп алғанда қаржылық
жоспарлаудың рөлі мен мағынасы әртүрлі позициялармен жеткілікті оңай
негіздеуге болады, сондықтан да жоспардың қажеттілігінде ешқандай күмән
жоқ, сондай-ақ, экономиканың табиғи қарқынды дамуы, нарықтың стохастикалығы
мен әрдайым өспелі бәсекелестік күрес жағдайында бұл қызметтің рөлі
төмендемейді. Осылай, жоспарлау сандық және спалық мінездегі мақсатты
қондырмаларды қабылдау мен құруүрдісін және оларға жетудің неғұрлым тиімді
жолдарын анықтауды көрсетеді. Мақсаттар тал түріндегі құрылатын бұл
орнатулар болашақтағы тілекті мінездейді және мүмкіндігі бойынша басқарудың
берілген деңгейі үшін бастапқы болып табылатын көрсеткіштердің жиынтығын
сандық бейнелейді [7].
Егер де компанияның болашағы абсолютті анықталған болса, әрдайым
жоспарлар құруға, оларды құру мен құрылымдастыру әдістерін жетілдіруге
мұқтаждық болмас еді. Кез-келген жоспарды құрудың бастапқы мақсаты ретінде
нақты цифрлар мен бағыттамаларды анықтау деп есептеуге болмайды, өйткені
қағидасында оны жасау мүмкін емес, кейбір коридордың маңызды бағыттарының
әрқайсысы бойынша идентификациялауды, оның шегінде қандай да бір
көрсеткіштің жүруін санау қажет. Жоспарлау маңыздылығын қазір әлемнің
көптеген банкирлері мойындайды. Банктердегі басқарудың ертеректе
орталықтандырылған авторитарлы стиліне иелік етумен шартталған жоспарлаудың
кемшіліктері, Қазақстанда банктік жоспарларды құрудан бас тартудың себебі
болмауы керек, өйткені банктік жоспарлаудың қажеттілігі бірінші кезекте
банктік істегі бәсекемен, отандық қаржылық нарықтардың ерекшеліктерімен
үстемдік етіледі. Бірнеше жыл бұрын банктік бәсеке халықаралық деңгейге
шықты, қаржыландырудың мінезін өзгерткен жаңа қаржылық нарықтар пайда
болды. Банктер өздерінің өнімдері мен қызметтерін түрлендіре бастады.
Қаржылық қызметтерді көрсету бойынша банктермен бәсекелестікке түсетін жаңа
қаржылық институттар пайда болды. Компьютерлік техниканы қолдану оны
қолдану бойынша әртүрлі банктердің мүмкіндіктерінің теңеспеуі салдарынан
бәсеке тереңдей түсті. Осының барлығы қазір әлемдегі көптеген қаржылық
нарықтар үшін алғымінездемелер болып табылады. Жоспарлаудың жеткілікті
танымды құралы болып бизнес-жоспар саналады. Ол басқару құралы ретінде
қолданылатын және сәйкестендірілген кезеңдер мен басылымдылықтарға ағымдағы
тапсырмаларды орнатуға мүмкіндік беретін, жұмысты ұйымдастыру әдістерін
анықтайтын құжатты көрсетеді. бизнес-жоспар көпмақсатты бағыттау құралы
болып табылады:
• өзін-өзі ұйымдастырудың құралы ретінде қызмет етеді және ұйым
қызметінің тактикасы мен стратегиясын қалыптастырады;
• нарықтық, ұйымдық, қаржылық стратегияларды бейнелейді,
серіктестерін банктің қызметімен таныстыру үшін қолданады;
• несиелік ұйымның әлеуетін анықтауға, жаңа мақсаттар мен
тапсырмалар қоюға, неғұрлым рационалды басқару шешімдерін
таңдауға, бөлімшелердің іс-әрекеттерін келістіруге, кадрлар мен
толығыменен алғанда банктің күшті және әлсіз жақтарын анықтауға
мүмкіндік береді.
Осылай, қаржылық нарықтың әрдайым өзгеріп отырған конъюктурасы
жағдайында банктік басқарудың неғұрлым жауапты бөлігі жоспарлау болып
табылады, оны іске асыру процесінде негізін қалыптастырушы ойлардың пайда
болуынан бастап нақты шаралар мен сандық (цифрлік) көрсеткіштер жоспарына
енгізгенге дейінгі банктің саясаты құрылады [8].
Жоспарлау банктің даму перспективасын болашақта анықтауға, барлық
ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалануға, активті және пассивті
операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде мүмкін болатын тәуекелдерді
болдырмауға, нарық конъюктурасымен сәйкес қызметтерді көрсету сапасын
жоғарлатуға, қызмет етуден түсетін пайдалықты қамтамасыз етуге және
капиталдың біртіндеп өсуіне мүмкіндік береді. Әрбір несиелік ұйымның
шешімдерді құру мен қабылдау тәжірибесі оның қызметтерінің мінезі және
спицификасымен, ұйымдық құрылымымен, әрнекет етуші қоммуникациялық
жүйесімен анықталатынөз ерекшеліктеріне ие. Бұған қарамастан, қызметтерді
жоспарлау процесінде ортақ мінезді ерекшеліктер бар. Бұл кез-келген
несиелік ұйымдар қолданатын жоспарды құру мен қабылдау технологиясын
қалыптастыратын ортақ өзек болып табылады. Банктің жоспарлауды өткізу
технологиясы мен қойылған тапсырмаларды шешудің құралы болып табылады:
1. Жоғарғы менеджерлерде стратегиялық ойлауды қалыптастыру, яғни
әрбір басқарушының жоспарлауды енгізудің мақсаттары мен
қажеттілігін түсінуді қамтамасыз ету;
2. Стратегиялық мақсаттар мен тапсырмаларды өткізуді бағалау
жүйелері мен қажетті шарттарын құру;
Ондай шарттарға тәуелсіз бизнес-бірліктер ретінде жекелеген
бөлімшелермен басқаруды енгізуді, олардың іс-әрекеті нарықтық принциптер
бойынша реттеледі және бағаланады; әртүрлі әртүрлі бизнес-бірліктер
қызметтерінің әртүрлі асппектілерін бағалайтын және әлеуетті
рентабельділігін адекватты епсетеуге мүмкіндік беретін қаржылық басқаруды
енгізуді жатқызуға болады. Аталғандардан басқа, бұл кезеңде жоспарлаудың
жүруіне негізгі бақылау болатын және нәтижелерін бағалайтын қаржылық және
басқарушылық есептің бөлігі ретінде ішкі және сыртқы мақсаттарға
сәйкестендіру жағынан банк іс-әрекетін бағалаудың жүйесін енгізу;
стратегиялық жоспарлау инфрақұрылымын құру қағидалы болып табылады.
Стратегиялық жоспарлау инфрақұрылымы ретінде жоғарғы буын басшыларының
жоспарлау нәтижелерін бағалау мен баға беруді қамтамасыз етуді; қойылған
мақсаттарға жетуді ынталандыратын әртүрлі бөлімшелер басшылары мен
жұмысшыларының жауапкершілігі жүйесін құру, стратегиялық жоспарлауды
қамтамасыз ететін арнайы бөлімшелерді құру; сыртқы ортаның мүмкінді
әсерлерін бағалауға, соныменен қатар банктің күшті және әлсіз жақтарын
бағалауға, оның мүмкіндіктері мен тәуекелдеріне негізделген бөлшекті
стратегиялық жоспарды қалыптастыру; банктің, бөлімшелерінің және
жұмысшыларының мақсаттарын өзара қолдайтын мақсаттар жүйесін енгізу
түсіндіріледі. Бұл ерекше маңызды, өйткені мәселелердің көпшілігі
мақсаттардың келіспеушілігінен пайда болады [10].
Бөлімшелерде біріккен жұмысшылардың жеке мақсаттары, өткізіле келе,
бөлімшелердің мақсаттарына жетуіне әкелуі керек, бөлімшелердің қол
жеткізген мақсаттарының жиынттығы банктің сәйкестендірілген стратегиялық
мақсаттарының және толығыменен стратегиялардың орындалуын қамтамасыз етуі
керек. Бұл мәселелерді шешуге типтік көзқарастардың бірі – белгілі бір
корпоративтік мәдениетті енгізу және қолау; сыртқы ортаны болжау және
мониторингті енгізу және стратегияларға түзетулер енгізу. Бұл кезеңде
сыртқы орта мониторингісіне тек қана сәйкестендірілген бөлімшелер ғана
емес, соняменен қатар толығыменен ұйымның өзі де тартылатындай жағдайлар
құру қажет. Түсіп отырған ақпараттардан шыға отырып, стратегиялық
жоспарларға сәйкестендірілген түрде түзетулер енгізу; қалыптасқан
жағдайларда жұмыс істеу тәртібінің белгілі бір тактикасы мен стратегиясын
құру қажет.
Нақты уақытта банктің жұмыс істеуіне ғана емес, соныменен бірге
дағдарыстық жағдайда дамуына мүмкіндік беретін бірнеше стратегиялар
анықталған. Олардың біріншісі стагнациялық сектор шегінде үлкен емес өсіп
келе жатқан сегменттерді іздестіру мен анықтаудан тұрады. Бұл көзқарастың
қиындылығы – олардың дамуын дұрыс анықтау мен болжау. Басқа көзқарас бар
банктік технологияның сапасын жақсарту бойынша әрдайым жұмыс істеу
негізінде іс-әрекетті диверсификациялау мен жаңа банктік ақпараттық
технологияларды енгізуден тұрады. Бұл көзқарастың болашағы бар, өйткені
сәтті жаңалықтарды енгізу немесе неғұрлым мәнді жоғары сапалы технология
клиенттік базаның өсуіне мүмкіндік береді. Бұл көзқарастың артықшылығы
бағалық емес бәсекеде жеңіп шығуға және жаңа қызметтердің жоғары
табыстылығына жетуге мүмкіндік береді. Үшінші көзқарас қызметтерге
бәсекелі мүмкінді бағалар кезінде неғұрлым жоғары табыстылыққа жету үшін
шығындарды бірден төмендетуге бағытталуынан тұрады. Ең алдыменен, бұл
рентабельсіз бизнес-бірліктерден және құрылымдық бөлімшелерден бас тарту,
ішкі технологиялық үрдістерді оптимизациялау есебінен операциялық және
шаруашылық шығындарды қысқарту.
Бұл көзқарастар сыртқы орта жағдайы мен оларды іске асыру үшін
ресурстар санына байланысты әртүрлі модификациялауларда қолданылады,
сондықтан да коммерциялық банктердің қызметтерін жоспарлау қатынастардың
нарықтық жүйесінде олармен алатын орындарымен байланысты арнайы жағдайларды
есепке алуды қажет етеді. Банктік мекемелер қызметінің ерекшелігінен шыға
келе, негізгі акцент меншіктік құралдарын жоспарлауға, қаражаттарды тарту
мен орналастыру бойынша операцияларға жасалады. Негізгі қорларды, қорлардың
өзіндік құндарын жоспарлау салыстырмалы түрде төмен мәнге ие. Екіншіден,
міндетті экономикалық нормативтерді белгілеу арқылы коммерциялық банктердің
қызметін реттеу осы нормативтерді жоспарлауды қажет етеді, ол
операциялардың жасалғаны немесе одан бас тартқану туралы шешімді қабылдауға
және нормативтердің шекті мәндерін бұзуды болдырмауға көмектеседі.
Үшіншіден, банк есептік орталық және басқа экономикалық агенттердің
қаржылық операцияларда делдал, әртүрлі салалар мен меншік формасындағы
көптеген кәсіпорындардың жұмысына белсенді қатысушы болып табылады. Осыған
орай, банктердің клиенттік базаға тәуелділігі өте жоғары болып табылады.
Сондықтанда маңызды мәнге контрагенттерінің және жеке алғандағы оларға
тікелей қатынасы бар (несиелер беру, қаражаттарды тарту және басқаларына)
банк клиенттеріне іс-әрекетін жоспарлау мен болжау ие болады. Соынменен
қатар сыртқы ортаның тұрақсыздығын есепке алу қажет. Несиелік ұйымдарға
әсер етуі мүмкін өзгерістердің төрт блогын теориялық бөліп көрсетуге болады
[11].
1) саяси өзгерістер;
2) экономикалық өзгерістер;
3) технологиялық өзгерістер;
4) әлеуметтік өзгерістер.
Соңғы уақытта сыртқы ортада болып жатқан өзгерістердің жылдамдығы мәнді
өсті, ол тәуекелді және анықталмағандықты жоғарлатады. Тәуекелді анықтау
үшін жоспарлаудың икемді құрылымы қажет болады. Банктік қызметті
стратегиялық жоспарлау тұжырымы күмәнсіз қызығушылықты тудырады, өйткені
жоспарлаудың бұл нысаны тұрақсыздықтың ең жоғары деңгейі кезінде тиімді, ол
оқиғалардың үйреншіктілігі дәрежесімен, өзгерістер қарқынымен және
болашақтың анықталуымен мінезделеді. Бұл мінездемелердің мәніне әсер ететін
факторлар әртүрлі болуы мүмкін, ол біздің жағдайымызда стратегиялық
жоспарлауды қолданудың оңды нәтижелеріне үміттенуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның қазіргі банктік нарығында стратегияның адеекватты әрекет
етуші жағдайларында банктердің өз деңгейінде жеке банктердің өз
бәсекелестік артықшылықтарын максималды қолдану мен қалыптастыру шығарылымы
қажет. Кез-келген банк жоспарлау элементтерін қолданады. Ағымдағы ғана
емес, соныменен қатар болашақтағы жоспарлауының сапасы да сәттілік
дәрежесін анықтайды. Жоспарсыз банктік операциялардың ішінде
сәйкестендірілген әрекеттерге жету қиын, бір бағытындағы қызметінің
басымдылығын басқасына зиян келтірмей қолдау қиын және, ең соңында,
жоспарсыз басқылау түсінігінің өзі бұзылады, ол жоспарлау үрдісі кезінде
шығарылған бағыттарды есепке алусыз бос формалдылыққа айналады. Мүмкін,
жоспарлау элементтерінің болмауы не нарықтық қатынастардың жүйесімен
байланысты ерекше жағдайларды жеткіліксіз талдау бірқатар қазақстандық
банктерді банкроттыққа әкелген болар еді, ал әрі қарай олардың жабылу қаупі
туады.
Экономикалық әдебиеттерде бүгінгі күнге дейін коммерциялық банктерде
стратегиялық жоспарлау категориясына ортақ көзқарас жоқ. Экономика
ұсынысында стратегиялық жоспарлау түсінігі салыстырмалы түрде жақыннан
бастап қолдана бастады: ол алғашқы рет 1960 жылдары АҚШ-да штаб-
квартиралармен бірқатар трансұлттық корпорациялардың қызметтерінің
түпкілікті мінездемелерінің бірі ретінде пайда болды.
Егер де түсініктемелік аппаратты жалпыға бірдей қарастыратын болсақ,
онда кіспкерлік стратегия кең мағынада кәсіпорынның ұзақмерзімді дамуына
бағытталған әрекеттердің жалпыға бірдей үлгісін көрсетеді. Стратегия
компания мақсаттары жүйесінің белгілі бір деңгейі ретінде қарастырылатын
болады. Қоржынды стратегия инвестициялау үшін бағыттарды (шаруашылық
объектілердің) таңдауды, фирманың инвестициялық қоржынын қалыптастыруды
қарастырады. Ол өзінің жалпылама түрінде келесідей жағдайлармен байланысты
[12]:
• жаңа салалардағы сатып алу (банктер үшін ол банктік нарық
салаларында, сондай-ақ оның шегінен тыс – сақтандыру,
инвестициялық компаниялары, басқа да қаржылық мекемелер,
соныменен қатар қаржылық емес кәсіпорындарда қызмет ететін
туынды компанияларды құру);
• қызмететіп отырған бөлімшелерін сатып алу жолыменен нығайту
(мысалы, банктің басқа қаржылық институтты қосып алуы және оны
өзінің филиалына айналдыру);
• бірте-бірте қажеті жоқ салалардан шығу (жекелеп алғанда,
рентабельсіз немесе жоғары тәуекелді қызметтерді көрсетуден бас
тартуы);
• бөздері үшін неғұрлым тиімді қызмет атқаратын құрылымдарға
бейімделуге мүмкіндігі бар бөлімшелерді сату (соның ішінде
банктік бөлімшелерді қайта құру, мысалы, лизингтік немесе
факторингтік бөлімді ерікті арнайы мекемеге айналдыру);
• ресурстарын капитал және шығын формасында орналастыру (банк үшін
бұл ең алдыменен балан ликвидтілігін басқаруды білдіреді);
• бөлімше стратегиялық басқару объектісі болып табылатын бөлімшеге
айналдыруға сенімділікті құру;
• қоржында бар кәсіпорындар арасында синергизм эффектісінің
артықшылықтарын қолдану.
Қоржынды стратегия тұжырымдамасы 70-ші жылдардың ортасына дейін
қолданылған оқиғаларға толығыменен сәйкес келді, ол кезде бәсеке қысымы
жоғары болағн жоқ. Тиімді бәсекелестік қажеттілігі неғұрлым анық болған
сайын, стратегиялық басқару көңілінің орталығы инвестициялық қоржыннан
неғұрлым бәсекеқабілеттікке жетуге ығысты, ал стратегия қоржындықтан
бәсекелестікке айналды.
Бәсекелестік стратегиясы – бұл фирманың бәсекеқабілеттілікті ұзақ
мерзім қолдау мен оған жету үшін ұстанатын ережелерінің жиынтығы. Нақты
уақытта бәсекелік стратегия коммерциялық банктер жүйесінің ажырамас
құрамдас бөлігі болып табылады. Бәсекенің күшеюі, нарықтың сатушыдан
тұтынушы нарығына ауысуы жағдайында бәсекелік стратегияның тұжырымдамалық
бағыты да өзгеріске ұшырады.
Басынан бастап фирманың саясаты мен стратегиясының орталық мәселесі бар
ресурстарды тиімді қолдану және осының негізінде бәсекелестік стратегияның
өндірістік тұжырымдамасы ретінде мінездеуге болатын өнімдер мен
қызметтердің үлкен көлемін өндіру болды. Бірақта, мұндай түрдегі стратегия
сатушылардың тапшылқты нарығы кезінде ғана бәсекелестік күресте сәттілікке
әкеледі, өйткені клиенттерді және олардың қажеттіліктерін мүлдем есепке
алмады.бұл Қазақстаннның банктік жүйесінің даму тарихында айқын көрінді,
бұл кезде банктер өздерінің клиенттеріне шарттарын өткізіп отырды. Бүгін
жағдай түбегейлі өзгерді.
Алға жылжудың белгілі бір қадамы бәсекелестік стратеггияның тауарлық
тұжырымдамасы болды. Бұрыңғы тұжырымдамаға қарағанда онда тіреу санға емес,
өндірілетін тауарлар мен қызметтердің сапасына жасалады. Бірақта сапаны
жоғарлату бағыты тауарлар немесе қызметтердің мінездемелері клиенттердің
қажеттілігіне және олардың сапалы өнім туралы түсініктеріне сәйкес
келмеуімен анықталды. Банктер үшін тауарлық бағыт ұстау қызметтер (мысалы,
жаңа салымдар түрлерін хасауға) ассортиментін кеңейтуге, қазіргі жаңа
электронды технологияны енгізуге, қызмет көрсетудің сыртқы атрибуттарын
өзгертуге әкеп тіреді. Осы негізде тұрақты бәсекелестік артықшылыққа жету
жеткілікті қиын болып табылады.
Бәсекелестік стратеги дамуының келесі баспалдағы оның өткізу
тұжырымдамасы болып табылды, бірінші кезекке тауарлардың қозғалысы
мәселесін алға қоятын. Оның негізгі идеясы тұтынушыларды тауарлар мен
қызметтерді алуға сендіруді күнібіұрын анықтау, егер де олар тұтынушылардың
қажеттіліктеріне жауап бермесе де.
Нақты уақытта бәсекенің күшеюі жағдайында және дамыған нарықтық
экономикалы елдерде банктік нарықтардың тұтынушылар нарығына айналуы
жағдайында коммерциялық банктер және банктік нарықтағы басқа да қаржылық
институттар, ең алдыменен, тұтынушылар қажеттілігін қанағаттандыруға
бағыттала отырып, маркетинг тұжырымдамасы негізінде өз бәсекелестік
стратегиясын құрады. Осы тұжырымдамада бірінші рет алғы орынға өндірушілер
(сатушылар) қажеттілігі емес, тұтынушылар қажеттілігі қойылады. Оның мәнін
қысқашы былай көрсетуге болады: тұтынушыларға керегін өндіріп беру. Бұл
үшін екі тапсырманы шешу қажет:
• нарықты зерттеу;
• осының негізінде нарықтық (бәсекелестік) стратегияны құру және
өткізу, стратегиялық шешімдер қабылдау.
Стратегиялық шешімдер – бұл банктің немесе оның бөлімшелерінің бірінің
іс-әрекеттері бағытын өзгертуге мүмкіндік беретін және ұзақ мерзімді
мінезге ие болатын қабылдаудан пайда болатын шешімдер, тигізетін әсерлері.
Басқарушылқ шешімдерді қабылдаудың дұрыстылығы банкке нарықта бекітілуіне,
бәсекеқабілеттілігін сақтауға, ұсынылатын қызметтер көлемін ұлғайтуға
мүмкіндік береді.
Осыған байланысты банктің ресурстарын оптималды бөлу банктің
стратегиялық мақсатынан шығатын қамтамасыз етуші коммерциялық банктердің
қызметін стратегиялық жоспарлауды, банктің перспективті мақсаттарына жетуге
мүмкіндік беретін, банктік қызмет стратегиясын құрудың ерекше спецификалық
басқарушылық үрдісі ретінде анықтау қажет.
Бұл анықтамада келесілерді қамтамасыз ететін басқарушылқ қызметтердің
өзара байланысы мен өзара тәуелділігі байқалады:
• банк басқармасы ойының перспективтілігі;
• банк күштерін анық үйлестіру;
• банктің қаржылық жағдайын бағалау;
• тапсырмалар әдісі көмегімен басқару;
• кездейсоқ өзгерістерге дайын болу;
• банктің перспективті мақсаттарына жетуі.
Стратегиялық жоспарлаумен маркетинг бойынша жоспардың негізігі бөлімі –
маркетинг стратегиясы тығыз байланысты. Онда қойылған тапсырмаларды шешуге
кең маркетингтік көзқарас қарастырылады. Маркетинг стратегиясы келесідей
түрде анықталады: бұл рационалды, логикалық құрылым, оған сүйене отырып
ұйымдық бірлік өзінің маркетингтік тапсырмаларын шешуді көздейді. Ол өзіне
мақсатты нарықтар, маркетинг кешенін және маркетингке кеткен шығындар
деңгейі бойынша нақты стратегияларды енгізеді.
Маркетингтің негізгі мақсаттарының бірі – бұл банк қызметінде
максималды мүмкін болатын жоспарлылықты және пропорционалдылықты белгілеу.
Оның басты тапсырмасы банктік бизнесте анықталмағандық пен тәуекелділік
дәрежесін төмендету және таңдап алынған приориттеті даму бағыттарына
ресурстарды жинақтауды қамтамасыз ету.
Тәуекелден қашып құтылу мүмкін емес, оны күнібұрын анықтау керек және
ең төменгі деңгейіне жеткізу мүмкіндіктерін табу керек. Тәуекелді төмендету
үшін маркетингтік қызмет үрдісінде пайда болуы мүмкін немесе пайда болған
мәселелік оқиғаны анықтау қажет. Бұл жағдайда мәселелік оқиға деп
отырғанымыз бірнеше нарықтық қайшылықтар, оны шешу үшін белгілі бір
әрекеттер немесе баламалы маркетингтік стратегия қажет болады.
Қазақстанда банктік бизнесті дамыту экономикалық қайта құрулармен бірге
жүреді, ол маркетинг пен менеджменттің жаңа теориялары мен бағыттарына
жоғары қызығушылықты анықтайды. Бенчмаркетинг меншіктік бизнесін одан да
жақсы және өнімді жүзеге асыруды іске асыратын қызметтердің неғұрлым күшті
әдістері мен тәсілдерін іздестірумен және үйренумен байланысты.
Бенчмаркетинг термині ағылшын тілінен шыққан және орыс тілінде аудармасы
жоқ. Бұл термин тіркелген объектідегі белгіні көрсетеді, мысалы, бағандағы
белгі, теңіз деңгейінен жоғары өлшемді білдіретін. Бенчмаркетинг бізден
басқалардың жақсы жасап жатқан қызметтерін табу туындысы және олардың жұмыс
істеу әдістерін үйрену, қолдану және жетілдіруді көрсетеді.
Қазіргі кезде қазақстандық банктердің негізгі мәселелерінң бірі
стратегиялық деңгейде банктерді басқарудың тек қазіргі формаларының ғана
емес, қандай да бір әдістері мен формаларының мүлдем болмауы болып
табылады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, егер де банктер стратегиялық
жоспарлаудың қандай да бір элементтерін қолданған күннің өзінде, олар
анықталмаған түрде және интуитивті деңгейде. Бұл кездегі жоспарлаудың
максималды мерзімі бір жыл, кей кездерде – 2-3 жыл.
Қазіргі кезде қазақстандық банктер іс-әрекеттердің стратегиялық
аспектілерімен емес, неғұрлым оперативті аспектілеріне қызығушылық тудырып
отыр. Бірақта отандық банктік жүйенің жоғарылау қарқыны, бәсекенің өсуі
және қоршаған орта өзгерісінің анықталмағандығы стратегиялық жоспарлауды
қолдану көлемін жоғарлатуды қажет етеді. Оның нәтижесі ұзақмерзімді
мақсаттарды белгілеу және оларға жетуге бағытталған ағымдағы іс-әрекеттер
жоспарларын құру болып табылады. Автордың ойы бойынша, банктік стратегиялық
жоспарда келесілер өз бейнесін табуы керек:
• банк әрекет ететін ортаның бастапқы шарттары мен бағасы;
• нарық басылымдықтары, олардың әсерінен қаражаттардың бөлінуі
жүреді;
• банктің әлсіз және күшті жақтарын, мүмкіндіктері мен тәуекелдерін
бағалау;
• басқарудың неғұрлым күшті әдістері мен тәсілдерін іздестіру және
оқып-үйрену;
• нарықтық мүмкіндіктерін өткізу мақсатында стратегияларды түзету;
• стратегиялық әрекеттердің уақытын таңдау;
• күтілінетін нәтижелер.
Ұзақмерзімді мақсаттарын белгілеу мен инвестициялау басылымдылықтарын
анықтаудан бастап, банк әрекет ету стратегияларын құруды жүзеге асыруы, оны
өткізу үшін қажетті қаражаттар мөлшерін анықтауы қажет. Стратегияны
дамытуда нарықтық жағдайлардың тұрақты өзгеруімен жүргізіліп отырған
өзгерістерге бағытталу қажеттілігінен, оған өзгерістер енгізу үшін ағымдағы
жоспарлар құрылуы қажет. Бұл өзгерістерді енгізу менеджерлердің
тапсырмасына кіреді. Ағымдағы оқиғаларды есепке алу, таңдалған стратегияға
түзетулер жүргізуді іске асыру – банктік қызметтің кез-келген түрінде
тілекті мақсаттарға жетудің адырамас шарты.
Осылай, Қазақстанның экономикалық дамуының қазіргі кезеңі банктерді
қаржы нарықтарының әр алуан жаңа құралдарын игере отырып, өз қызметтерін
диверсификациялауға итермелейді. Бір уақытта банктік жүйе ішінде бәсеке
күшейеді. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қазіргі оңай емес жағдайда
банктер өз нарықтық сегментін таба алса, клиенттерінің сұранысына икемделе
алса және өз бәсекелестерінің жіберген қателерін есепке алса ғана өзінің
қызметін жалғастыра алады. Сондықтанда банктік қызметті стратегиялық
жоспарлаудың халықаралық тәжірибесін оқып-үйрену қажеттілігі туып отыр.
3. Банктік жүйедегі стратегиялық жоспарлаудың халықаралық тәжірибесі
Қазақстанда банктік нарықтың дамуы мен онда бәсекенің күшеюі банктерді
менеджменттің жаңа әдістерін игеруді мәжбүр етеді.осы жаңа енгізулердің
ішіндегі маңызды орынды бәсекелік стратегия алады.
Бірақта банктер жағынан бәсекелік стратегияны құруға қызығушылықтың
өсуі жетіспеушілікке ұшыратады, ал осы күнге дейін, ол осы сферада отандық
тәжірибенің толығыменен болмағанын көрсетеді. Сол уақытта мұндай тәжірибе,
әртүрлі нарықтық экономикалы елдердің банктерімен жинақталған.
Шетелдегі банктік істің тәжірибесі Қазақстанда қалыптасып келе жатқан
жаңа шаруашылық жүйелер үшін үлкен қызығушылқты көрсетеді. жаңа банктік
механизмді құру өркениетті әлемде қабылданатын және нарықтық банктік
құрылымдардың көп ғасырлық тәжірибесіне сүйенетін несиелік мекемелердің
қызмет ету қағидасын қалпына келтіру жолыменен мүмкін болады. Сондықтан да
ең маңыздысы өзінің жоғарғы тиімділігін жариялаған банктік жүйелерді
ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесін үйрену болып көрсетіледі.
Әлемдегі дамыған елдердің банктік жүйелерінің ерекшеліктерін талдаймыз,
оларға стратегиялық жоспарлау кезінде есепке алынатын көптеген факторлар
әсерін тигізеді.
АҚШ банктік жүйесінің ерекшеліктерінің бірі – бұл елде банктердің жалпы
санының қысқаруы мен олардың іріленуі жүріп жатқан кездегі сол жерде
банктердің бөлімшелері санының өсуі. Бөлімшелерін ашу – бір банк филиалдар
торабы мен банктік автоматтар көмегімен үлкен территорияға қызмет ету
жағдайы. Соңғы уақытта өз банктері үстінен бақылауды жүргізудің қиындығына
байланысты, бір орында банктік шеңбер өкілдерінің тілегімен, банктік
бөлімшелердің торабын ашуға рұқсат беретін заңның енгізілуіне қарама-
қайшылық мінезді болып отыр. Соныменен бірге, жергілікті халық өкілдері
банктердің бөлімшелері олардың жинақтарын сорып алып, одан кейін басқа
аймақтарға инвестициялауға жібереді деп қорқады. Банктік іс-әрекетті
реттеумен айналысатын үкімет өкілдері, сондай-ақ банктердің бөлімшелерінің
ашылуына қорқынышпен қарайды, өйткені, олардың ойынша, көп филиалды ірі
банк – тексеріс жүргізумен, сондай-ақ оның қызметіне бақылауды іске
асырумен байланысты мәселердің көп санын туғызатын мүмкінді көзі.
Сондықтанда АҚШ-та банктердің неғұрлым тиімді типі филиалсыз банктер –
бөлімшесіз (филиалсыз) банк болып табылады. Бірақта, банктердің санының
қысқаруы мен олардың іріленуіне және банктердің негізі түрі филиалсыз
банктер екеніне қарамастан, АҚШ-тағы банктердің саны кез-келген басқа
елдердегі банктердің санынан көп .
АҚШ қаржылық секторды қайта реттеудің пионері болып табылды, ондағы
қатаң банктік заңдылық банктердің дамуының артта қалуына және нарықтың
талаптарына жауап бермейтін қызмет етудің ескі формаларын консервациялауға
әкеліп соқтырды. Нәтижесінде холдингтік компаниялардың бөлімшелерін құру
бойынша банктердің қызметі белсенділігі тез жоғарлады. Олар кішігірім
банктерді сатып алады және оларды ірі банкке, тармақталған банктік
мекемелерге айналдырады, соныменен қатар неғұрлым үлкендерін банктер
саласына қосу бойынша қызметтері белсендірілді [13].
80-ші жылдардың басында АҚШ-та банктік мекемелер сферасында сатып алу
мен біріктіру қатынасында талаптар ырықтандырылды және жеңілдетілді. Бұл
жеңілдіктер бір штатта орналасқан банктерге басқа штаттардың территорясына
енуге мүмкіндік берді. Сондықтанда таңғаларлық емес, көптеген банктік
холдингтік компаниялар оған тез әрекет етті де, кішігірім банктік
фирмаларды сатып алуын бастады. АҚШ-тағы банктік бірігулер санының тез өсуі
соңғы уақытта – орташа жылына 300-ден 400-ге дейін – оларды ынталандыратын
факторлардың кең ауқымдық саны бейнелейді.
2001 жылдың 11-ші қыркүйегіндегі оқиға және оның әсерлері АҚШ-тың
қаржылық нарығында драмалық өзгерістерге әкелді. Қалыптасқан экономикалық
жағдайлармен байланысты Федералды Резервтік Жүйе АҚШ экономикасы үшін
маңызды қауіп ретінде инфляцияны емес, бәсеңдетуді қарастыра отырып,
нарықтағы пайыздық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz